Qozapaıa
Kıim kıisi kúlki shaqyra bastaǵanyn sezgeli beri mekteppen qoshtasýdy oılap júrgen. Aqyrynda, alǵashqy qar jaýyp, tús aýa qaıta ketken kúni, synyp balalarynyń kóbisi jalt-jult etken jaquttaıyn jaınap oınap júrgen ajyryqty alań shetinen sytylyp shyǵyp, Qaraqas — Arqas kanalyna aparatyn aqtańdaq soqpaqqa tústi. Báteńkeleriniń tabany tesiktuǵyn, biraq jylbysqy súrleý astynda jazdan qalǵan jylý mol edi. Syz astyndaǵy tunshyqqan saǵynyshtaı áldeneniń keýde tusyn syzdata syrqyratyp jónelgeni. Eki-úsh kún boıy tumshalaǵan tumannan jáne tym erte túsken qardan mızam jipteriniń jıdigenin, aqaba aryq jaǵasyndaǵy qarasoranyń qaraýytqan balaǵyna oratylyp, qorlanyp jatqanyn baıqap, tanaýyn tartyp edi, kópten beri jas shyǵarmaǵan janary ysyp qoıa berdi. Taram-taram jas arasynan tómenge úńilip, o basta jaltyr qońyr bolǵan, qazir aqjemdenip, tumsyǵyna deıin tysy oıylyp ketken báteńkelerine qarady. Besinshi synypta Saǵymkentten ákesi ákep bergen báteńke ǵoı.
Qamystyń qarqarasyna deıin muńaıyp, kanalǵa qaraı belorta tustan búgile synyp jatypty. Bıikteý dóńeske bitken dáýrenin támám etip, jarylǵan jerlerinen dińi irip, tini shirigeni bilinip turǵan jabaıy jıdeniń túbinde otyryp, emin-erkin jylap alǵysy kelgen. Alaıda, aspany aǵarań qaqqan qalaǵa qarańǵy túskenshe jetip jyǵylmasa, jaǵdaıynyń qıynǵa aınalaryn umytýǵa bolmas.
Aqaba aryqtyń tabanynda attap óterdeı ǵana qoımaljyń sý aqqan bolyp, jylamsyraı jyljyp barady eken. Esekmıanyń túbirteginen ýystaı búrip ustaǵan Esqara qıalaý jıekke yrǵı ilinbekke tyrmysyp baqqandy, biraq tabany tesik, taıǵanaq báteńkeniń qıańqy kesirinen tizeleı jyǵylyp, tómen syrǵydy. Qyraýly qıanyń qıyrshyǵy tuzdaı tıip, ishki-syrtqy álemi ádiletsizdik ataýlydan ýdaı ashyp, ash kúshikteı ulyp-ulyp jibergenin bildi álde bilmedi.
— Ý-ý-ý-ý-ý! — dedi Esqara. — Ýý-ýý-ýý...
Shynymen-aq ne ulyǵanyn, ne ýildegenin aıyra almady. Biraz kúnnen bermen qarata qarnynyń ashqanyn sezbeıtin kúıge ushyraǵan. Jeńimen kózin súrtip, aqaba aryqtyń jıegine júrelep alyp, taǵy ulydy. Sálden soń baryp Saǵymkent baǵytyna qaraı búlkekteı jeldi. Kúzgi kúnniń bulyńǵyr sáýlesi álem júzine de, qabarǵan aryq qabaǵyna da, soqpaq sulbasyna da birtutas túspeı turdy.
Esqara ýildeı ulyǵannan keıin de jele jortyp kele jatyp, biraz ýaqyt boıy qystyǵa jylaǵan. Boıyn kernegen yza-kekten jeńileıip qalǵanyn sezbedi emes, sezdi. Sóıtip, Saǵymkentke deıin, tipti odan da alys qıyrlarǵa tartyp, maqtaly dalany qaq jaryp jatqan Qaraqas — Arqas kanalynyń boıyna da jetti. Endi sál oıpańdaǵy jińishke joldy jaǵalap júre beredi. Eski kýrtkasynyń shuryq tesik qaltasyna sol qolyn suǵyp, oń qolyn kólegeılep, artyna burylyp qarady. Maqtasy terilip alynyp, jyrtylmaı jatqan tep-tegis egistikterdegi tip-tik bop tizilgen qozapaıa áleminiń áldebir tustary qaraqoshqyl, jáne bir jerleri qyzǵyltym, úshinshi bir alańqaılary qońyrqaı tartyp, olar-daǵy ózderine shaqyratyndaı. Tú-ý-ý kóz ushynda tizilgen tut aǵashtary bulańytyp, olardan da áregirekte shoq-shoq alyp qara taldar qońyraıady. Ár tústan qylań beretin jabaıy jıde bozǵylt jeleń jamylyp, dala kezgen shaldar sekildenip ketti.
Alǵashqyda aýylynyń qaı tusta qalyp qoıǵanyn ańǵara almaı daǵdarǵan. Sóıtse, Qamysty jotasynyń qalqasynda jasyrynyp jatyr eken. Jyńǵylbaı aǵaılarynyń aq terekteri janardyń jaýyn alyp, jasyn súrtkendeı; qalyń qamys arasynan-aq ap-anyq ańǵarylyp turypty ǵoı. Mektepte ne bop jatyr eken qazir? Muny eshkim izdeı qoıdy ma eken ózi? Sońǵy sabaqta mindetti túrde tizim oqyp, synyp oqýshylaryn túgendeý Jyńǵylbaı aǵaıdyń ádeti emes pe? Sondyqtan, Esqaranyń eske alynbaýy múmkin deı almaısyz. Jyńǵylbaı aǵaı synyp jýrnalyna úńile túsip:
— Ersálimuly Esqara! — deıtin bolar. Eshkim ún qatpas sonda. Jyńǵylbaı aǵaı birese kózáıneginiń ústinen, birese kózáıneginiń astynan qaraıdy-aý. Odan keıin únin qataıtyńqyrap:
— Oý, Ersálimuly qaıda? — deıtin shyǵar. Sonsoń baryp, sál beıresmıleý, jumsaqtaý raıǵa túsińkireıdi de. — Esqara qaıda, joq pa, nemene? Tańerteń mektepke kele jatqan sıaqty edi, ekeýmiz áńgimeleskenbiz, tipti, — deıdi ǵoı.
Biraz ýaqytqa deıin synyp bólmesiniń ishi typ-tynysh, tym-tyrys qalar.
— Jańa ǵana júrgen, — desedi jetinshi synyp oqýshylarynyń birqatary beıtarap yńǵaıda.
— Tórtinshi sabaqta otyrǵan, aǵaı, — deıtin shyǵar partalasy Dıana, ıaǵnı aıtsaq, aýyldaǵy eń turmysty jigittiń tuńǵysh qyzy.
Esqara esten tez shyǵyp, Jyńǵylbaı aǵaı endigi sátte balalardy sabaqqa qyzyqtyrý úshin kezekti bir áńgimesin bastar.
— Balalar, — deıdi ǵoı ol kisi ádetinshe daýsyn kótere sóılep, áýendete nazar aýdaryp. — Aldymen uıqylaryńdy ashyp, altynshy sabaqqa sharshańqy jetken jaratylystaryńdy serpiltip alaıyn. «Komsomolskaıa pravda» gazetinen keremet bir materıal oqydym. Qaı kúngi nómirinen deısińder ǵoı, ıaǵnı aıtsaq, on jetinshi qarasha kúngi nómirinen. Fılıppın araldarynyń qalyń jynysty, ný ormandy jáne taýly bir óńirinen osydan neshe myń jyl burynǵydaı, ıaǵnı aıtsaq, tas dáýirindegideı ómir súrip jatqan shaǵyn ǵana taıpa tabylypty. Myńdaǵan jyldardan beri qaraı solaı tirshilik etedi eken. Olardyń eń jetilgen quraldary da, qarýlary da tas balta, ıaǵnı aıtsaq, aǵash taıaqtyń basyna baılap qoıatyn jalpaq tas qana eken!
— Shynymen be, aǵaı?! — desedi ǵaryshker Gagarın atyndaǵy segizjyldyq mekteptiń jetinshi synyp oqýshylary qatty tańyrqap. — Shynnan ba, aǵaı?!
— Ras aıtasyz ba, aǵaı? — deıdi ǵoı baıaǵy munyń partalasy Dıana qashanǵysynsha, basqalardan bóleksheleý, elden ereksheleý til qatatyn syńǵyr úninen jańylmaı.
— Sol taıpa tabıǵatqa tıtimdeı de zalal keltirmesten, bir túp aǵashty da qyryqpastan, bir janýardy da óltirmesten, buıyrǵandy ǵana qanaǵat tutyp, oq pen dáriniń, osy kúngi órkenıettiń nendeı nárseler ekendigin estimeı-aq, bilmeı-aq ómir súrip kelipti. Myńdaǵan jyldar boıy! Bilip otyrsyńdar ma, balalar?! Myńdaǵan jyldar boıy, myńdaǵan jyldar burynǵydaı!
Jyńǵylbaı aǵaı osy jerde ózin-ózi umytyp, altynshy sabaqqa deıin ázer shydaǵanyn ańǵartyp, aıqaılap jibergen bolar-aý.
Aǵaıdyń aldamaıtynyn biletin balalar ún-túnsiz, dybys-dabyrsyz. Dıana ǵana jalt-jult etip sáýle shashar shashyn bir silkip, aldyna tastar. Qulaǵynyń aldyńǵy túbinen tómen túsirip qoıar tórt-bes tal tulym túıiri terbeler. Kenet Jyńǵylbaı aǵaı eń sońǵy partadaǵy, aýyldaǵy turmysy tómendeý úıdiń qyzy Balaıymdy alǵash ret kórip turǵandaı tesile, úńile qarap, sonsoń basyn kóterip, kózáınegin julyp alar. Odan saıyn qyzyqtyra aıqaılap, ekilene eliktirip:
— Balalar! — deıdi-aý aǵaılary. — Balalar, bul — bergi jaǵy ǵana. Bir ǵajaby sol, álgi taıpanyń adamdary ózderin Tazagóıler dep ataıdy eken. Al, adamdardyń attary: Balaıym, Ulbı, Qyzbý, taǵysyn-taǵylar bolyp keledi. Mine, senbeseńder, kórińder, qarańdar!
Osyny aıtqan Jyńǵylbaı aǵaı «Komsomolskaıa pravdanyń» on jetinshi qarasha kúngi nómirin kórneki qural retinde usynar.
— Baıqadyńdar ma, balalar, buǵan qaraǵanda, ıaǵnı aıtsaq, jer júzinde eń alǵash paıda bolǵan tilderdiń biri bizdiń qazaq tili bolýy bek múmkin! — dep máz bolady-aý ol kisi. — Já, jaraıdy, sabaqtan soń oqyp alarsyzdar, bul ózi — bir bet materıal. Endi jańa taqyrypqa kóshelik...
Esqara alysta qalǵan mektebi men synybyn saǵyna oılap, qıalǵa qatty berilip, birtalaı jerdi artqa tastaǵan. Jyńǵylbaı aǵaılary álgindeı sensasıalyq materıaldy oqyǵanyn osy búgin tańerteń, mektepke kele jatqanda-aq aıtyp úlgergen edi buǵan. Esqara súlesoq tyńdaǵan-dy. Sebebi sol, bunyń basynda basqa ýaıymdar toly bolatyn. Tas dáýirinde qalyp qoıǵan qanaǵatshyl týystary týrasynda tolǵanysqa berilmekke shamasy joq-ty. Saýdanyń sońyna túsken bolyp, sandalyp ketken sheshesinen kópten beri habar-oshar shyqpaı tur. Jezqazǵan jaqta turatyn ákpesi de, Astana jaqqa oqýǵa ketken aǵasy da óz kúnderin ózderi ázer kórip, bularǵa qaıyrylýǵa qaýqar tanyta almaıdy. Ákesi birqansha apta boıy ishkiliktiń sońynda. Al, Esqara mektepti tastap, maqta terip keteıin dese, Dıanalar men Balaıymdarǵa kúlki bolǵysy joq. Talaıdan beri sharbaqtaǵy qaýynnan qalǵan kók shapsha men úıdegi qatqan-qutqandy ǵana qorek etýmen keledi.
Byltyrǵa deıin bárine shydaýǵa bolatyndaı edi. Asyp-tógilip jatpasa-daǵy, ash-jalańash júrse-daǵy, kónýge múmkindik bartuǵyn.
Kóz ushyndaǵy muńǵıyqtana munartqan saǵymnyń arasynan ákesi syǵalaǵandaı. Artta qalǵan aýyldaǵy qorjyn tamda esin jınaı almaı, araq sasyp jatqan ákesiniń Saǵymkent tóbesinen eles bergeni nesi? Dep oılap, ol kisiniń naǵyz baqytty shaqtardy basynan ótkeretin sırek sátterin esine túsirdi Esqara.
Jyl saıynǵy, qara sýyq qarmap alar qarsańdaǵy, jalǵyz-jarym apta, ıaǵnı aıtsaq, alty-jeti kún ákesiniń eń shattyqty aptasy, shadyman kúnderituǵyn. Esqara esin bilgeli Eshkili aýylynyń jurtshylyǵyna túp-túgel qozapaıa túsirip beretin ataqty arbakesh kim deseńiz, ol ánsheıinde sýyq jymıyp, susty kórinetin, kóńildengende ǵana jaımashýaq tartatyn ákesi edi. Tek qara kúzdegi jalqy aptada, alty-jeti kúnde ǵana ákesiniń aıy ońynan týyp, adam qataryna qosylyp, jyl on eki aı boıyndaǵy jyrǵap qalar juldyzdy kúnderi keler edi. Qozapaıanyń qýaty, eren qyzýy, tolyp jatqan emdik qadir-qasıetteri haqynda Jyńǵylbaı aǵaılary aıtýdan bir jalyqpas. Synyp jetekshisiniń ańǵartýyna qaraǵanda, qozapaıa degenniń ne zat ekenin bilmeıtin, mundaı sózdi estimegen, ondaı otyndy tutatyp ta, tutynyp ta kórmegen qazaqtar júdá kóp. Sondyqtan, júrgen jeriniń bárinde Jyńǵylbaı aǵaılary qoza; qozanyń gúli; qozany kútý men baptaý; qozany shabý men shyrpý; qozany jekeleý men júıekteý jáne sýarý sıaqty tolyp jatqan uǵymdardy túsindirmekten tanbaıdy. Máselen, Jyńǵylbaı aǵaılarynsha uǵyndyrǵanda, ıaǵnı aıtsaq, júgerini, árıne, jaqsy bilesiz. Sobyǵy qaıyrylyp alynǵan soń sıyrǵa salatyn sabaǵyn júgeripaıa dep ataıdy emes pe? Áne, qozapaıa da — maqtanyń sabaǵy. Qoza degenimiz — maqta. Sınonım sekildi ǵoı. Aq ulpasy terilip alynyp, qaýdyr-qaýdyr qaýashaǵyn jarym-jartylaı jel ushyryp túsirip, qalǵandary qońyraý qaǵyp turar; al maqtasynan aıyrylǵan sabaqtary qara taldyń qyzǵyltym shyrpysyndaı soraıa tiziler; ánekıińiz, ıaǵnı aıtsaq, qozapaıańyz sol. Sony, tapsańyz tehnıkamen, áıtpese qol kúshimen-aq sýyryp jınap, úımetóbelep shoshaıtyp maıalaısyz. Bul beınetińiz — buta shapqannan beter azap, qamys orǵannan qıyndaý. Biraq, tas kómirdi de qazyp júrsiz ǵoı, odan jeńilirek.
Sýyrylyp alynbaı, julynyp jınalmaı, maqtalyqtarda, órkenıetti túrde ataǵanda, plantasıalarda qalyp ketse, qozapaıańyz appaq qardy qyp-qyzyl etikpen keshken áldekimderdeı kórinip, kózdiń jaýyn alatynyn aıtsańyzshy. Al endi árbir úıdiń janyna, bar bolsa bastyrmaǵa teksheleı maıalap, qyzdyń júgindeı jınap qoısańyz, tas kómirdiń túk te qajeti joq. Qyraý túse salysymen-aq shetinen sýyryp alyp, otqa jaǵa beresiz. Sytyr da sytyr dybysy, qytyr da qytyr daýysy janyńyzǵa jaıly, qulaǵyńyzǵa jumsaq. Shoqtana qozdanyp shyǵarar qyzýy úıińizdiń ishin ujmaqtan beter eter.
Qaraqas — Arqastyń qara sýyǵy qarmaıtyn qarsańda Eshkili jurty úshin Esqaranyń ákesi Ersálim birden «Ereke-Erekege» aınalyp shyǵa keletin. Eshkiliniń adamdary «Erekelep», tizimge tirkelmekke asyǵar.
— Oý, Ereke!
— Assalaýmaǵaleıkúm, Ereke!
— Kóńil kúıińiz, densaýlyǵyńyz qalaı, Ereke?! Úı ishińiz, bala-shaǵańyz esen saý ma, Ereke?!
Qozapaıa túsirý naýqanyna deıin de, odan keıin de, Eshkiliniń eshkimi de Ersálim arbakeshti «Ereke» demes. Erekeńniń salamattyǵyn, kóńil kúıin, densaýlyǵyn, úı ishiniń esendigin suraı qoımas. Surasa-daǵy selqostana samarqaýlanyp, meńireıe marǵaýlanyp baǵar bári. Aınymas adam bireý bolsa, tap sonyń ózi; ekeý bolsa, ekiniń biri — Jyńǵylbaı aǵaılary. Ol kisi munyń ákesine kezdese qalsa, bitti; qozapaıa gúli men túıneginiń, kúli men qaýashaǵynyń quıańǵa, shoıyrylmaǵa, taǵysyn-taǵy qanshama kesepatty keselderge em ekendigin qaıtalap, maqta óspeıtin aýmaqtaǵylar úshin tasymaldap jetkizýge táýelsiz memleketimizdiń, egemen elimizdiń qaýqary qýattanbaı, jaǵdaıy jetilmeı jatqanyna ókinip, bas shaıqaıdy.
Obaly neshik, ákesi qozapaıa túsirý naýqanyna aldyn ala, jan-jaqty ázirlikter jasaıtyn. «Ereke-Erekege» aınala bastaǵanyna mastanbaı, ishteı ǵana mereılene mazattanyp, arbasyn jamap-jasqaıdy, dóńgelekterin qaıta-qaıta maılaıdy, at ábzelderin bútindeıdi. Burynǵy bólimsheniń, bertinirektegi óndiristik kooperatıvtiń basshylaryna sýyqtaý qaramaýǵa, sustylaý sezilmeýge ázer-ázer shydas berip, attaryna jem bólgizedi. Esqarasyn es kórip, balalyq jasaıdy demesten, qozapaıa túsirý naýqanyna naǵyz ǵylymı-praktıkalyq negizde mán bergizip, arnaıy keste jasatady. Tizimge tirkelgeli kelgenderge sál de bolsa shekesinen qarańqyrap, ákesiniń baǵasyn kóterińkirep baǵatyn, órkenıetti túrde aıtqanda, qozapaıa tasýshynyń ımıjmeıkerine aınalatyn ózituǵyn. Tor kóz dápterdiń ortańǵy qos paraǵyna jasalǵan arnaıy keste Eshkilidegi eń eski, qorjyn tamnyń aldyna ilinip qoıylar. Onda aýyldyń qaı úıine, qaı kúni, qaı saǵatta qozapaıa kelip túsetini beınelener. Máselenkı, jıyrma birinshi qarasha kúni, tańerteńgi saǵat on jarymda orys otan soǵysy jáne eńbek ardageri Ońalbaı İzturǵanulynyń otbasyna; túski saǵat bir jarymda keńes kezindegi partıa sıeziniń delegaty, ataqty mehanızator, búginde traktorynan tuldyr qalmaǵan Qalmahan Qaıyńbaıulynyń úıine; keshki saǵat altyda ǵaryshker Gagarın atyndaǵy segizjyldyq mekteptiń múǵalimi Jyńǵylbaı Aıshýaqulyna...
Álbette, ákesiniń ishki esebin Esqara eskermeıdi emes. Kúnine majar arbany úsh márte toltyryp, maqtalyqtardyń basynan Eshkilige ákep túsirmek ıreleńdegen uzyntura, jip-jińishke ákesine jeńil tımes. Sol sebepten, onyń injápıa qupıasyn qazbalap, kinálaýdyń orynsyzdyǵyn túsinedi. Sáskede qozapaıa túsiriletin úıden jeńil-jelpileý shaı-paı jáne júz elý gramdaı araq kútiler. Túste túsiriletin úıden jaqsylap toıynyp, ystyq iship almasa, kıreleńdep qalý op-ońaı. Al, endi, árıne, keshke qaraı qozapaıaly bolatyn úıdi múdirmeı dittemek, qatelespeı tańdamaq abzal. Ári et jeý, ári birneshe bótelke bosatý, ári armansyz áńgime-dúken, syr-suhbat qurmaq máseleleri tolaıym-túgel sheshilmegi lázim. Álbette, ákesi barlyq úıden birdeı tek qana iship-jeı beredi, qý qulqynnyń ǵana qamyn oılaıdy dep júrmegeısiz. Ásirese, naryq kezeńi kelgeli beri Eshkili aýylynyń adamdary hám zamanǵa ıkemdeldi emes pe? Ikemdelgeni sol-daǵy, ımıji (burynǵysha bedel, abyroı) kóterilgen ákesine ájepteýir tıyn-teben usynyp, uıalmaýyn ótinetinge aınalǵan. Ondaıda ákesi:
«Aqsha degen nemene, tapqan qulǵa,
Aq teńgesin kim berer qara pulǵa.
Qoldan kelse, elińe eńbek sińir,
Bul ómirge bolmaısyń sen de tulǵa!» —
dep, mazattana ándetip oralatyn edi.
Byltyrǵa deıin...
Iá, byltyrǵa deıin, shamamen alǵanda, osylaı da osylaı jalǵasyp kelgentuǵyn.
Byltyrǵa deıin sheshesiniń nesheme aılap joq bop ketip, bazar-oshar aınaldyratyny da, Jezqazǵan jaqqa kúıeýge tıgen ákpesiniń, Astana jaqta oqyp júrgen aǵasynyń qaıyrymsyz-habarsyzdyqtary da bilinbeıtindeı edi ǵoı. Al, byltyr, qara sýyq qarsańynda jyl saıynǵy jaımashýaq tartar ádetinen jańylǵan ákesi álpeti qashyp, qarasurlanyp kelgen kúni:
— Bıyl bastan-aıaq kıindirip, báteńke áperermin-aq dep júr edim, bolmasqa ketti, balam, — dedi tútigip. — Arbadan da, attan da, qozapaıa tasýshy degen quqymyzdan da jurdaı bolyp, jutap qaldyq.
— Nege, kóke?! — dedi bul jar basynan sekirgeli turǵandaı júregi órekpigen kúıde.
— Túk kórmegender ǵoı, eń aqyry qozapaıa tasýǵa da «tender» jarıalapty. Aýdan ákiminiń qudasynyń pudasy ma, bólesiniń mólesi me, utyp alypty. Atańa náleti, arbakeshti taǵaıyndaýǵa deıin aýdan ákimi aralasatynǵa aınalǵan soń ne ońady endi?! Endi men ne isteımin, ashtan ólemin be desem, tıemel jeriń bar ǵoı desedi. Úleske tıgen jerdiń sıqy anaý, ıt arqasy qıanda. Sor basyp, sorlap jatyr. Maqta termeısiń be deıdi meni qorlap. Qolme-e-e-en... Eńke-e-e-ı-i-ip...
Minekıińiz, sodan keıin Esqaranyń ákesi bir jyl boıy araqty qoıyp, nesıe degen nesibeniń jolynda júrip-aq baqty. Buıyrmady, biraq. Sonsoń burynǵydan beter iship ketti. Oǵan deıin neken-nuqan, qozapaıa naýqany tusynda ǵana kún saıyn derlik iship, keıin sıretýshi edi, endi tipti tejeý tappaı, toqtaýsyz salynýǵa aınaldy.
Záktengen, zardamdanǵan qorjyn tamda muqy-taqy kún ótkizýden ábden zarazaptanyp, muǵdarsyz jolǵa bettep kele jatqany mynaý...
Esqara qalaǵa jaqyndaǵanda Qaraqas — Arqas kanalynyń qos qaptaly qarabarqyn tartyp, úreı úıire, jybyrlaı shymyrlaǵan kúreń sýdyń betinde muzdysharyq qylańytqandaı kórindi. Jetinshi synyptyń oqýshysy júregi sýyldaǵan kúıi beton kópirden dirildeı ótip, jaryǵy óleýsiregen shaharǵa jutyldy.
* * *
Qas qaraıǵanda, qaratúnek jaılaǵan qorjyn úıde jalǵyz ózi jatqanda, muǵalim Jyńǵylbaı kelip, Esqaranyń qaıda ekenin surady. Erekeń, ıaǵnı aıtsaq, Ersálim súıretile túregelip, Esqaranyń súıikti aǵaıyna eshkikózdenip qarady da qoıdy. Qarańǵyda onysyn ańǵarmaǵan Jyńǵylbaı taǵy táptishtemektuǵyn, biraq Erekeń qaıtadan únsiz jantaıdy.
Erteńine Erekeń kúnniń jazǵa bergisiz jaımashýaqtanyp ketkenine tańyrqaı qýandy. Túnimen tolǵanǵan, talaıdan beri basynyń bir bólsheginde júrgen, endi birjolata bel baılaǵan áreketine ázirlik jasamaqqa kiristi. Eń aldymen Esqaranyń eń súıikti aǵaıy Jyńǵylbaı Aıshýaqulynan túndegi ıttigi úshin kishireıip, keshirim ótindi. Sonsoń eki myń teńge qaryz surady. Qıalılaý muǵalim Erekeń jaıynda jaman oılamas; áıelin nemese balasyn izdeýge shyǵady dese kerek, bir sózge kelmeı-aq, eki myń somdy qolyna ustatty.
Tozyǵy jetken surǵyltym sómkege bes-alty bótelke araq, úsh kúnge jetetin tamaq, tórt-bes baklashka janarmaı salyp alyp, Erekeń sol kúni Eshkili aýylynan qıanǵa uzap kete bardy. Ushy-qıyrsyz egistikterde qozapaıa tunyp tur edi. Ol sol kúni damylsyz, uzaq júrdi de, bul shaqta adam aıaǵy jete bermes, buryndary tereń kól bolǵan oıpattyń eń bıik, qulama-quzar tusyn tańdady. Ǵaryshqa ushyp ketpekke jeńil bolsyn degendegisi ǵoı.
Quzar jardyń basyna úsh kún boıy, kúni-túni tynymsyz qozapaıa tasydy. Qushaqtap ta tasydy, qoltyǵyna qysyp ta tasydy, jińishke jippen býyp alyp, arqalap ta tasydy. Aq ter de kók ter bolyp jınaǵan qozapaıasy Eshkiliniń eń bıik úıi shamalas maıaǵa aınaldy. Qozapaıa maıasyn qalaı bolsa solaı úımeleı salǵan joq-ty. Teksheleı qattap, tekpishek jasady; orta tusyn úńgigendeı etip, qýys qaldyrdy. Tórtinshi kúni tańerteń oıpat túbindegi syzashyq sýǵa bappen jýynyp, shomyla shaıynyp, Jaratqan Iege jalbarynyp, keshirim surady. Asyqpaı, aqyryn ǵana aıańdap, oıpattan joǵary kóterildi. Tekpishekten eńbektep, surǵyltym sómkesin ıyqqa asqan kúıi, qozapaıa maıasynyń tóbesine shyqty. Jaıǵasyp otyryp aldy. Qyzǵyltym, qaraqoshqyl, qońyrqaı alańqaılardan quralatyn qozapaıa álemine uza-a-a-aq qarady. Shirkinderdiń tizilip turatynyn, sýyryp-sýyryp alǵanda azdap aıaıtynyn; úıme-úımeler úlkeıe túskende, kerisinshe qýanatynyn; tyń tynysy ashylyp, majar arbaǵa maǵurlana artyp jatatyn sátterin; Eshkiliniń ıirqobyz kóshesin jıekteı jınalatyn qozapaıa maıalarynan jańbyrly kúnderi jandy jabyqtyra júrek syzdatyp, shúmekteı sý sorǵalaıtynyn; ózge de nebir muńdy sýretterdi kóz aldynan ótkerip, keýdesin kúrsin kernedi-aı. Kópten kórmegen qatynynyń qarasurlaý júzin umyta bastaǵanyna azdap uıalys tapty. Jezqazǵan jaqtaǵy qyzyn, Astana jaqtaǵy ulyn oılaýdan qashqaqtady.
— Aman júrsinshi, tiri qalsa, tesip shyǵar bir jerden, — dedi Esqarasyn ǵana elestetip otyryp.
Esqarasynan keıin Ersálim, nege ekenin kim bilsin, burynǵy kól ústinde paıda bolǵan ekranǵa aýdan ákimin ákeldi. Ákim bolyp taǵaıyndalǵannan keıin ony birqansha ret jap-jaqyn jerden-aq kórgen-di. Budan basqalardyń bári túgeldeı derlik qoǵadaı japyrylyp, birin-biri basyp-janshyp keterdeı umtylysyp, ákimniń qolyn alyp qalmasa, qyrylatyndaı qapylady. Shet-shelsheńdeý, osharylǵan oshaǵan mánzeldes tabany tapjylmaıtyn — jalǵyz osy. Nege óıtetinine tańyrqaı bas shaıqar. Keıinnen, árıne. Nysaı-nıetiniń, peıil-pıǵylynyń pálendeı teristigi joq, sonda da áıteýir ákim degende bir pále kejegesinen keıin tartady da turady ǵoı.
Elýinshi jyldardyń qaq ortasynda Ersálimder Qaraqas — Arqas kanalynyń boıyna Qyzylqum túkpirinen kóship kelgen. Ár tustan qonys aýdarǵandar qaýymdastyǵy qonǵan aıdalada jyńǵyldyń ózi shanjaǵaıtuǵyn. Shildege urynyp, qyryla jazdady bular. İshtiń ystyǵyn alady desip, qora-qoralap qoı emes, shóre-shórelep eshkini kóbeıtken. Shekshekata tuqymy ósimtal ǵoı, qysqa ýaqyttyń ishinde osy tóńirek eshkige tolyp ketti; jańa aýyl Eshkili atandy. Kenet kebenek kıligip, kanal boıyndaǵy malsymaq muqym qyrylýǵa aınaldy. «Má-á-á-á!» — dep baqyrady da, kózderi muńǵıyqtanyp, qyljıyp qala beredi. Ersálimniń apasy aqyl tapty aqyrynda. Kebenek dertiniń de daýasy bolady eken. Toqal tamnyń esik-tesigin qymtap, saban tútetip, kebenek tıe qoımaǵan eshkini úsh kún boıy ystaısyz. Ajaly joǵy aman qalar. Al, óletini belgili bolyp, elegizip, kóz janarlary tumanyta bastaǵan eshkini erterek baýyzdap, soıyp alyp, etin óziniń qarnyna tyǵyp, syzashyqtyń boıyndaǵy salqyn sazdaqtan qazylǵan uraǵa salyp saqtaısyz. Úsh júzdeıinen úsh-tórt eshkini aman alyp qalǵan Ersálimniń apasytuǵyn. Sol úsh-tórteýdiń tuqymy áli kúnge deıin ár aýylda az emes.
Bastaýyshta oqıtyn Ersálim talaı-talaı saqaldy saıtannyń qyljıyp qalǵanyn kórgen. Al myna maqaryńyz, ıaǵnı aıtsaq, aýdannyń búgingi ákimi tup-týra sol kebenek kelip soqqan jyly týǵantuǵyn. Jas bosanǵan sheshesiniń qaljasyna soıatuǵyn mal qaıda, Ersálimniń apasynan kóje-qatyq surap, ákimińizdiń ákesi kelgen. Erekeńniń esinen qalaı shyǵady? Apasynyń sazdaq oıpańdaǵy urany ashyp, munyń qarynǵa tyqqan kebenek etin alyp shyqqany kúni keshegideı kóz aldynda tur emes pe?! Uranyń topyraq tekpishegi opyrylyp ketip, tizesin qanatyp alǵanyn qalaı umytady bul? Mundaı-mundaı máseleler bir búıirinde qazdıyp qarap turmasa, qazaq —qazaq bolar ma?! Bertingi bir jyldarda bul oqıǵa birer márte aýyzdan shyǵyp ketken-tin. Ersálimniń ózi emes, apasy abaısyzda aıtyp salypty. Bóten-bógdege emes, búgingi ákimniń ózine. Ákim bolmaı turǵanda; bular qatty qınalǵanda; naryq zamany bastalyp, zardamdanýǵa aınalǵanda; aıtqan-daǵy amalsyz. Ersálimniń esinde joq, álde bólimshe taraǵanda ma; álde keńshardyń jeri jekeshelendirilgende me; áıteýir sóıdep qalypty ǵoı, sormańdaı sheshesi.
Alǵash aýdan ákimi bolyp taǵaıyndalǵanda, «baıaǵy balany» quttyqtaýǵa Erekeń de bardy. Óziniń oıyna ondaı-ondaı máseleler kirip te shyqpas. Quttyqtaý munyń ne teńi?! Qaperde joqta tizimge tirkelip ketipti. Eshkili aýylynyń attan túsińkiremeı júrgen bes-alty belsendisi ǵana iriktelgen tizimge jaıdaq arbadaǵy Ersálim qalaı iligip júr deısiz ǵoı? Minekıińiz, osy tusta úlken qatelik ketken: kebenek kelgen jylǵy oqıǵany «baıaǵy bala» oń baǵalaıdy dep oılaǵan da aýyl belsendileri. Eshkili delegasıasynyń quramymen túgeldeı derlik qushaqtasyp, súıisip kele jatqan «baıaǵy bala» shet-shelsheńdeý turǵan buǵan qolynyń ushyn usynýmen shekteldi emes pe?! Erekeń ondaıda oshaǵansha osharylar, árıne. Jańa ákim uzynsha ústel ústindegi áldebir qaǵazdarǵa qarap, qaıratkersinedi-eı! Eshkili aýylynyń shópke tysharlaryn shet elderdiń áldebirinen kelgenderdeı sanap, ózine senip tapsyrylǵan aýdannyń aýjaıyn aıta bastady.
Ersálim arbakesh Eshkili delegasıasynyń múshelerin Kambodja, álde Laostyń adamdaryndaı, al aýdan ákimin shamamen Shrı-Lankanyń kósemindeı elestetip otyrdy. «Baıaǵy bala», ıaǵnı aıtsaq, búgingi ákim aýdan boıynsha jeti myńǵa jeteǵabyl sharýa qojalyǵy bar ekendigin; bir kezderi ýaqyt jáne zaman talabyna sáıkes erik berilip, bólinip, bytyrap ketkender búginde birikpekke betteı bastaǵanyn; biraq, endigi birigýdiń muqym basqasha muǵdarlanatynyn táptishtedi.
— Aǵaıyndar, — dedi aýdan ákimi Shrı-Lankanyń maqar prezıdenti mánzeldes parasat tappaqqa tyrysyp. — Endigi birigý shyndap jumys jasaýdy, beınettenýdi biriktirý bolmaq. Osyny myqtap eskergeısizder, tereń túsingeısizder. Byltyr aýdan aýmaǵynda alpys alty myń gektar maqta egilgen. Munyń kólemi kelesi jyly elý myń gektarǵa túsirilmek. Tek bir ǵana daqylmen áýestenip, áýeıilenip ketýge bolmas. Ókinishke qaraı, óndiristik kooperatıvter, sharýa qojalyqtary osyny uǵyna bermeıdi...
Aýyl adamdaryna aqyl aıtyp shyǵaryp salǵannan keıin jańa ákim aýdannyń jerin de, mal-múkámálin de jekeshelendirýdi Qaraqas — Arqas jelinen beter jedeldetti. Ersálimge jáne Erekeń turpattastarǵa tıgen úlester shynymen-aq ıt arqasy qıanda edi. Kanaldyń qyryq quraqqa bólinip, qyldyryqtaı aryqqa aınalyp, sýdyń aqabasy ǵana qoımaljyń tartyp jeter tustarytuǵyn. Jarym-jartysy kıizdeı tutasqan ajyryq, qalǵany qamys-quraq, solardan artylsa, sortańdy aqtańdaq. Peshenege jazyldyǵa saıyp, jer ıgermekke, nesıe almaqqa bekinip, kóp áýrelendi. Alty aı boıy tabanynan taýsylyp, qajet qujattardyń úshten birin ázer jınady. Aqyrynda alqynyp, qolyn bir-aq siltedi. Ánsheıinde buqaralyk aqparat quraldarynda saırap turatyndaı emes eken. Nesıe alý degenińiz qazaqtyń óz jerinen ǵaryshqa ushýy máselesin Máskeý arqyly sheshpekten tıtimdeı de jeńil sharýa bolmaı shyqty. Ersálimdeı arbakeshter oǵan jetý jolynda jyl boıy júgirýge tıis eken. Keler jyldyń ózinde nesıe atty nesibege koly jete me, jetpeı me; egin ege me, ekpeı me; ol jaǵy múlde beımaǵlum. Osyǵan ábden kózi jetken soń, shapanymdy sheship almas dep, bel býyp, "baıaǵy balanyń" aldyna da bardy-aý! Mas-qara-a-a. Aýdan ákiminiń qabyldaýyna aldyn ala jazylady eken; kóp kúnder boıy kezek kútedi eken; saryla sarǵaıady eken. Bárine shydap baqty. Kókilettik ókilettik alǵan zaman-daǵy; kesirkengen kóbeıip, kishireıgen azaıyp barady emes pe; shydamasqa sharań neshik?
Kirer kezek jetkende kómekshisi syzdaýsyp:
— Sharýańyzdy shaqtap qana aıtyńyz. Ol kisiniń ýaqyty ólsheýli, tańerteńgi saǵat beste oblys ortalyǵynda ótetin úlken jınalysqa júrip ketýi kerek, — dedi.
«Baıaǵy bala» ornynan turyp, jumys ústeliniń janyna shyǵyńqyrap amandasty. Aı, atańa náleti-aı, biraq, saǵyz shaınap turypty da. Sonysynan tiksindi. Erekeńniń apasy qaıtys bolǵanda da, tap osylaı; meniń kelgenimniń ózi ne turady degendeı keıip kórsetken-tin. Esik aldyndaǵy qıamen, bir shetin qıańqy mıa japqan qurǵaq súrleýmen kóterilip kele jatyp, saǵyz shaınaýyn doǵarmap edi. Sol saǵyz shaınaǵan kúıi kórisken; tap osylaı, saǵyz shaınap turyp kóńil aıtqansyǵan sonda...
Bala-shaǵasynyń jaǵdaıyn, qatynynyń sarsań saýda jolynda sandalatynyn, taǵysyn-taǵylardy qysqa ǵana sholyp ótpek edi; endi onysynan kilt aınydy. Ne de bolsa, nesıeni aıtar aldynda «baıaǵy balanyń» aıaǵyn jerge tıgizińkirep almaqqa bekindi. Erekeń de sonda saǵyz shaınaǵandaı kekjıdi-aý kenet:
— Kebenek kelgen jyl esimnen ketpeıdi, — dedi kekireıe túsip.
Aýdan ákimi altyn tisterin saq etkize saǵyz shaınaýyn doǵaryp, kúreń tarta resmılendi:
— Sharýańyzdy aıtyńyz, ýaqyt joq, — dedi muny múlde tanymaıtyn adamdaı.
— Jańa kómekshiń eskertken, ýaqytyń ólsheýli. Bilem, — dedi bul. — Tańerteńgi besten turyp, on jetinshi ǵasyrda Móńke bı boljap aıtyp ketken maǵynasyz jınalysqa júresiń.
— Nemenege keldińiz, sony aıtyńyz!
— Nesıe degen shyn nárse me, ótirik pe? Sony ǵana bilmekke kelgem. Aýdan basynyń óz aýzynan estimekke kirgem.
— Kimge — ótirik, kimge — shyn, — dedi «baıaǵy bala».
— Aqıqatyn aıtqanyńa rahmet, — dedi Erekeń. — Senen mundaıdy da kútpep em.
— Taǵy neni bilgiń bar? — dedi «baıaǵy bala» da «senge» kóship, siresip.
— Qaraqas — Arqas boıynyń qunarlysy men quıqalysyn, sýlysy men nýlysyn, jaılysy men jaqynyn kimder alǵanyn aıtar ma ediń, surasam?
— Nege aıtpasqa?! — dedi ákim saǵyz shaınaýyn odan ári jalǵastyryp.
— Myna men jáne meniń adamdarym aldy. Ala bermek! Boldyń ba?
«Qudaıdan qoryqpaǵan qoryq» degen ǵoı, sońda ákimniń búkil bolmysynda eshteńeden de, eshkimnen de qoryqpas alkeýde alapat bartuǵyn.
— A-al, ala berińder. Sonda biz sekildiler; qolmen maqta termester; sendeılerdiń aldaryńda eshqashan eńkeımester ne istemek kerek? Ashtan qata bere me?
— Nesi bar, nebir órkenıetti elderde de ashtan qatatyndar az kezdespeıdi, — dedi «baıaǵy bala». — Eńkeımesterdiń enshisi sol. Amal qansha, táýelsizdigińiz hám birqatar shyǵyndardy talap etýge haqyly.
— Kimderdiń qandaı jolda óletinin de biledi ekensiń, — dedi Erekeń sonda. — Muny da senen kútpep em. Rahmet! Buǵan-daǵy shúkir-aq...
Esikti qatty jappaq bolǵany esinde. Alaıda, zilmaýyr záýlim múlikke ál-dirmany jetpeı, julqýmen ǵana tynyp, eńkeımeı shyqqannyń ózin qanaǵat tutqan.
Qaıtar jolynda, órkenıetti túrde aıtqanda, aýdan ortalyǵynyń olıgarhıalyq bóligindegi ákimniń úı-jaıyn ádeıi ǵana kórip ótkisi kelgen. Alystan qaraǵannyń ózinde qorqyp ketti.
Qyzǵanǵan joq.
Qyzyqqan joq.
Qorqyp ketkeni ras...
— Solaı! — dedi Erekeń ekrandaǵy aýdanbasyǵa. Sóıtti de ony «sóndirip» tastap, aýyl jaqqa qarady.
— Qosh bolyńdar, — dedi Erekeń aspan tiregen qozapaıa maıasynyń ústinde otyryp. — Men búgin ǵaryshqa usham. Bilip qoıyńdar, ǵaryshqa tek Baıqońyrdan ǵana attanbaıdy adamdar. Qazaqtar. Qozapaıanyń qyzý-qýatymen kez-kelgen jerden ushpaqqa múmkindik bar. Sezgirler ǵana sezer-dúr muny! Qosh, Eshkili eli! Qosh, Esqara bala! Tiri qalsań, tesip shyǵaryńa senem... Ý-ý-ý-ý... Ýý-ýý-ýý...
Janarmaı toly baklashkalardy sómkesinen sýyryp, qozapaıa maıasynyń ortańǵy tusynan ádeıi úńgigendeı etip qaldyrǵan, tereńinde qarqaraly, qaýdasyn qamys jatqan tusqa birinen soń birin shashyp-shashyp jiberdi. Sonsoń keýirt shaqty.
Lez-demde lap ete túsken jalyn laýlaı alaý zaýlatty.
Ý-ý-ý-ý... Ýý-ýý-ýý-ýý-ýý...
Eshkili jurty qozapaıa qaldyǵyn eki kúndeı aqtarsa-daǵy Erekeńniń denesinen eshqandaı jurnaq taba almady. Qozapaıanyń qyzý-qýaty adamnyń eti túgilim, súıegin de túp-túgel balqyta eritip jiberedi deskender de az emes-ti. Múmkin, Erekeń shynymen-aq ǵaryshqa ushyp ketti me, kim biler? Ushpady deýge nendeı negiz bar? Deskender-daǵy tabylǵan.
Bir tańdanarlyǵy sol, bul oqıǵa osy ýálaıatta talasa-tarmasa, toqtaýsyz shyǵyp jatatyn, nemese tynymsyz sarnap turatyn bir de bir buqaralyq aqparat quralynyń nazaryna muqym-múlde ilikpedi. Tipti, budan myńdaǵan jyldar burynǵydaı, tas dáýirindegideı tirshilik keship jatqan Tazagóıler taıpasy týraly jan-jaqty jazǵan aty shýly «Komsomolskaıa pravda» gazetiniń ózi hám ún-túnsiz qaldy.
Al, jetinshi synyp oqýshysy Esqara Ersálimulyna kelsek, ony Saǵymkentten ushyrastyrǵandar bar eken; jaǵdaıy shylı jaman emes; áldebireýge jaldanyp jumys istep júripti desedi.
«Tiri qalsa, tesip shyǵar bir jerden. Bálkim, ákim bolar. Basqashalaý yńǵaıdaǵy, árıne. Aldynan kim shyǵypty deısiz, óren óskinniń...» Ǵarysh tuńǵıyǵynan ba, muńǵıyqtanǵan qozapaıa áleminiń astynan ba, Qaraqas — Arqas jeliniń ý-ý-ý-ýilinen be, jaryqtyq Erekeń emirene elbirep osylaı sybyrlaıtyndaı.
You Might Also Like
