InfoHub Logo

Maýsymdaǵy mal sanaǵy boıynsha Mánjý Malaısarındi qosqanda aýyldaǵy kedeıler tizimine tórt-aq úı tirkeldi. Aýdan ákimshiligi kapıtalısik jarysta kósh bastaǵan Arshaly aýylyna aýyspaly kógildir tý men arnaıy aqshalaı syılyqty saltanatty túrde tapsyrdy. Kedeıshiliktiń joıylyp kele jatqany, kedeıler men kembaǵaldardyń azaıa túskeni aıryqsha atap kórsetildi.

Aýdan basynan kelgenderdiń azdap-azdap asyra silteýshiligi sosıalızmniń sarqynshaǵy shyǵar, alaıda aýyldyń adýyndysy sanalatyn Aıtkúl shesheı sheshensinip:

— Eı, elim! Mundaı zaman qashan bolyp edi?! Keshegi ótken keńestiń kemeldengen tusynda she, Arshaly aýylynan Aqkıiktiń bıigine qarata eki júz sıyr áreń óretin bolsa, búginde alty júzden asady. Qalqozdyń bes otar qoıy bartuǵyn, qazir jekeniki tórt otarǵa jetip qaldy. Ol kezde, jaz ben kúzde Maıtóbe aýdany boıynsha apta saıyn jıyrmashaqty ǵana toı ótetin bolsa, endi elýden asady eken. Kim kedeı? Kóp uıyqtaıtyndar — kedeı. Kim kembaǵal? Qımyldaǵysy kelmeıtinder — kembaǵal? — dep-dep, kep-kep bergende bar ǵoı, myna Mánjý Malaısarınińizdiń ózi de lám-mımsiz múdirdi.

Oılap otyrsa, Aıtkúl shesheıdiki de durys sekildi. Baıaǵyda balabaqsha basqarǵan bále. Biledi bul. Sonda da kapıtalısik jarysty, býrjýazıalyq básekeni sonshama, qyzylkeńirdektene qoldaǵany onsha unamady. Mánjýińizdiń jaqtyrmaıtyn jaǵdaıattary men jaratpaıtyn aýyldastary kún ótken saıyn kóbeıińkirep barady.

Biraq bar ǵoı, sábet zamanyndaǵy sosıalısik jarysta da osy Malaısarınińizdiń oza shapqany shamalytuǵyn. Majar arbamen pishen tasý naýqanynda bir márte ǵana, onda da áreń degende, radıoqabyldaǵyshpen marapattalyp, onyń ózin úlken aryqtyń tereń tusyna túsirip alyp, sóıleýik qorap sol kúıi bir aýyz sóz aıtpastan, armanda ketken. Mata-shatasy kógerip, jez talshyqtary men temir-tersegin tot basyp, bertinge deıin qartaıǵan qara óriktiń túbindegi eski taqtaıdyń bir basyna tıanaq bolyp, oryndyq qyzmetin atqarýǵa ǵana septesken.

Mánjýińizge jarytyp jan, maılanyp mal bitpedi. Eki myń besinshi jyldyń maýsymynda, bul úıden, joǵaryda aıtqanymyzdaı, jan basynan: Mánjý Malaısarın syndy otaǵasy men páner taqtaı sekildi semip-qatqan qatyny Sedep jáne tirideı salmaǵy taıynshadan kem tartpas, sonda-daǵy kóz janary kári ógizdikindeı ólegizgen, súrboıdaq semiz uly; maldan: moıyndary syryqtaı, múıizderi quryqtaı eki eshkisi men arqa júni aqshýlan tartqan aqsaq kári qoıy tirkeldi.

Ótken jyly osy Mánjýdiń kedeıshilikten shyǵyp, kembaǵaldyqtan qutylyp-aq ketpekke ájepteýir múmkindigi bar sekildi edi. Qara sıyry somadaı bir buqany sońynan súmeńdetip, eki kúndeı ertip kelgen. Padashy Qasqyrbek Bórın:

— Mánjý myrza! Sedep hanym! Sıyrlaryń tamyljyǵan tamyz aıynda toqtady. Buqanyń ıesi myna meni eki kún eki tún boqtady. Buıyrtsa, sáýir óte buzaýlaıdy! — dep, bul ekeýine týǵyzyp, úsheýi birer shólmekti bosatyp tastaǵan.

Qasqyrbek Bórın — Arshalydaǵy tórt úı kedeı-kembaǵaldyń birine bas ıe. Mánjý men Sedep onyń sózin jerge tastamaıdy, júzin jerge qaratpaıdy. Qasqyrbektiń qatyny Sátenkúl túrmedegi uldaryna tamaq áketken, áıtpese tórt kózderi túgel otyratyn edi ǵoı sonda. Sóıtip, sıyrdyń uryqtanýy uly oqıǵa retinde atap ótilip, padashynyń batasy alynǵan.

— Rızamyn senderge! — dedi Qasqyrbek teńsetilip turyp, pıaz ben qyzanaqtyń ıisterin qosa kekirip. — Búgin barmyz, erteń joqpyz. Bir-birimizdiń rızashylyǵymyzdy ár kún saıyn keshqurym alyp qoıǵanymyzdyń artyqshylyǵy bolmas...

Ókinishke qaraı, qara sıyr qańtar aıynyń qaq ortasynda ish tastady. Qasqyrbek qurdas qatty qaıǵyryp kóńil aıtty. Padashynyń paıymdaýynsha, buzaý shirkin buıyrmady. Allanyń isi shyǵar, alaıda, aınalyp kelgende, kóp nárse adamdarǵa da baılanysty. Máselenkı, Mánjýdi alsaq. Malsaq emes. Arshaly aýyly turǵyndarynda túgel derlik pishen jınaıtyn bastyrma bar. Al, myna Mánjekeń shókimdeı shóp jınaıdy, onysynyń ózi aspan astynda ashyq-shashyq jatady. Bul óńirde kúz jylańqy, jurt jańbyrdan mezi. Sonda da pishenderi qup-qurǵaq saqtalady. Mánjýińizdiń pisheni byltyr da, qysqa qarata qarashiriktene irip, bıylǵy qańtardyń basynda qaıazyp qattyda qaldy. Aqyrynda qara sıyrdyń jatyryndaǵy jylbysqyny jalmap tyndy. Eger Malaısarınder úsheýlep qımyldasa, kóp uıyqtamasa, bulaq boıyndaǵy yrǵala jaıqalatyn qarqaraly qamystan-aq shóp jıatyn, bir maıa pishen sıatyn bastyrma jasap tastaýǵa ábden bolar edi.

Padashy Bórın Qasqyrbek óz mıynyń mundaı-mundaı mán-mánisti kompúterlik qorytyndylaryn syrtqa shyǵara bermes. İshinen ǵana qaıtarar. Bulaqtyń boıynan, aryq-atyzdardyń asty-ústinen kúnde bolmasa-daǵy, kúnara úsheýlep, úsh baýdan-aq ákelgenniń ózinde úlpil jazdyń úsh aıynda dúnıeniń pisheni qyzdyń jıǵan júgindeı qattalyp qalar edi. Qaıda-a-a-an!

Shóp arqalaǵansha, ashtan qatpaqqa beıil betpaqtar ǵoı bular. Malaısarınder.

Qamys orǵansha, namystan jarylar.

Aıtsań, alqyna qylǵynar.

Áli eshkim ıelene qoımaǵan Erkintoǵaıdyń tepseńin teńge tólep, tehnıkamen orǵyzǵansha, odan on shısha araq arqyly traktor telejkasyna arqalatyp túsirtkenshe, shóptiń qunaryn kún kemirip, qaýqaryn jel jep bitiredi. Mánjýdiń maýsym aıaǵynda bastaǵan mal azyǵyn daıyndaý isi qyrkúıektiń mızar ushar shaǵynda ázer-ázer támámdalar.

Qasqyrbektiń óz jaǵdaıy da ońyp turǵan joq. Biraq sebebi basqada. Úsh uly da túrmede. Sátenkúl sorly janushyra solarǵa jem tasýmen álek. Qasqyrbektiń ózi jyl saıyn aptapqa qaqtalyp, jel-quzǵa jem bolyp, padashylyq jasaıdy. Tapqan-taıanǵany túp-túgel Toǵys qalasyndaǵy túrmelerge qaraı jol tartady.

Aıtyp ta aıtpaı ne kerek-aı, Mánjýińizdiń qara sıyry bıylǵy qańtarda ish tastaǵannan ilmıip, omyrtqa jotasynyń ortańǵy tusy shodyraıa shorshyp, búıirleri jarlaýyttanyp, qabyrǵalary qyrlaýyttanyp, ońalmaqtyń aýylynan alystap ketti.

Aqpandatqan boranda jaǵy qarysyp, aýzyn ashpaı turyp qalǵan. Maly ıesine tartpaıtyn qazaq joq, mólıe melshıgeni Mánjýińizden bes-beter edi.

Bedireıgen kúıi baýyzdalǵan qara sıyrdyń qatparshaǵynan qatyndardyń shashyna qystyratyn ilmek-ımek temirinen tórt dana, Sedeptiń synyq syrǵasynyń syńary, ólegzigen ógiz kózdi semiz uldyń saqal qyrǵyshynan qosalqy bólshek shyqty. Kúlli súıek-saıaǵy men sińirlerin jáne kógistene kebersigen aryq etin túgeldeı terisine salyp búktegende, tamyljyǵan tamyzda buqaǵa kózin súzgen sıyrdyki emes, shaǵyndaý qoıdyń qaljasyndaı ǵana qara tanytqan. İshek-qaryndy eksperttik saraptamadan ótkizgen Qasqyrbek Bórın ishki aǵzalardy túgeldeı jaramsyz dep taýyp, jeýge bolmaıdy degen qorytyndy jasady. Etiniń ózin tek qýyrdaqqa ǵana paıdalanyp, artynan ba, aldynan ba, aýyldyń arzan araǵyn simirip jibermek jón.

Qara sıyrdyń eti Arshaly aýylyndaǵy tórt úı kedeıge ǵana taratylǵan. Al, ishek-qaryn jaǵy qamysty toǵaıdyń shetine aparyp tastaldy da, ıt ekesh ıt te jemesten, keıingi jyldary áldeqaıdan aýyp kep, taban astynan kóbeıip ketken buralqy shıbóriler bir jyrǵap qaldy.

Osylaısha, Malaısarınder áýleti kedeılikten shyǵa almaıtyn, kembaǵaldyqtan qutyla almaıtyn kúıge túsken.

Maýsym aıyndaǵy mal sanaǵynan aman-esen ótip, shildeniń ortasyna jetken eki eshkiniń biri ishtegi ystyqty baspaqqa jaqsy delinip soıyldy. Sol aptanyń sońynda Toǵys túrmesindegi uldaryna tamaq-samaq aparyp qaıtqan Sátenkúl qaraqylqyl qýyrdaqqa molyǵyp otyrǵan úsheýdiń ústinen tústi. Súrboıdaq semiz uldary nesheme jylǵy manaýraǵan marǵaýlyǵynan oıanǵandaı-aq, aýdan ortalyǵyna qydyryp ketkendikten, munyń kúıeýin Mánjý men Sedep mákelep otyrypty. Ortaǵa alyp. Aýyldyń shetindegi asa turmysty úıden únemi úzilmeıtin alýan túrli araq-sharaptyń ishindegi eń arzanynyń biraz bótelkesi bosapty. Bosaǵa jaqta domalap jatypty. Sátenkúl sátti otyrystyń tátti káıpine ándete kelip qosyldy:

«Boz matany kımedim bóz bolar dep,

jıyn-toıǵa barmadym sóz bolar dep.

Taza saqtap boıymdy, júrdim jeke,

bir perızat ózimdeı kez bolar dep...»

Eki qatyn qazan-oshaq jaqty bir sholyp shyqpaqqa ketti.

Qasqyrbek Bórın aryq qabyrǵanyń juqaltań kesindisin kemirip otyrǵan.Aýzyna apara qarsh-qarsh shaınap:

— Aınala — antalaǵan antagonızm, adamdardyń bastary — qym-qıǵash qaıshylyq, Mánjý dos! — dedi. Súıekten be, álde ózge sebepten be, daýsy ysyldap shyqqan.

— Mánjý bas dediń be? — dep, Malaısarın tótenshe suraq tastaǵan. Jańa shólmektiń aq qalpaǵyn aıyryp, alara qaraǵan.

— E, joq-á! Jyn uryp pa?! Mánjý dos dedim, — dedi Bórın. — Sátenkúl salǵan ánniń sózi qaıdaǵy-paıdaǵyny qozǵap jiberdi dá.

— Armanyn aıtady dá bu baıqustar, — dedi Mánjý. — Al, Sátenkúldiń áni men sózi úshin tartyp jiberelik.

— Armanynyń atasyna nálet! — dedi Bórın. Sonsoń qurdasynyń qulaǵyna sybyrlańqyrady. — Sońǵy kezderi janyma jatpaıtyn óner shyǵaryp júr. Padashyny mensinbeı, perızat ańsaı qalǵanyn qarashy. Kótine qaramaı...

— Apyraı-á?! — dep tańyrqaǵan keıip tanytty Malaısarın.

Sátenkúl men Sedep qaıta oraldy.

Malaısarın men Bórın ándetti endi:

«Sátenkúl, Sede-e-e-ep,

sóıleıin ne de-e-e-ep.

Janyma jatpaısyńdar,

Nendeı sebe-e-e-ep,

A-a-a-aı?!»

Tún ortasy aýa aldymen Sedep sulaǵan, ile-shala Qasqyrbek qulaǵan.

Mánjý men Sátenkúl toǵaı tepseńine tústi. Jańa-jańa tolyqsyp, áli de qarqarasy jaryla qoımaǵan qamystyń túbindegi mamyq shalǵynǵa asyqty. Qos ǵashyqsha umtylysyp, kınolarǵa eliktesip, súıisip qoıysady. Shildedegi eshki etiniń sirneı qýyrdaǵyna jáne arzanqol araqqa meldektegen Mánjý:

— Perızatym meniń! – dedi.

— Qoıshy-ı, - dedi Sátenkúl.

— Úıdegiler oıanyp ketpeı me?

— «Oıan, qazaq?» deseń de, oıanbaıdy. Ekeýine de uıyqtatatyn dári berdim emes pe?

— Oı, peri zatym eı? Perızat deıdi taǵy da!

Birshama mezgil ótken. Jer júzindegi barlyq saǵatty toqtatyp tastasań-daǵy ýaqytty toqtata almaısyń degen ras qoı.

Kenet úı jaqtan máshıne esikteriniń ashylyp-jabylǵan sart ta surt dybystary ap-anyq, qatty-qatty estilip, jarq-jurq naızaǵaı jerde oınaǵandaı bolǵan. Dabyrlasa sóılegen adamdardyń daýystary da shyǵa bastady.

Sátenkúl jyldam jınaldy.

Mánjý sasqalaq qaqty.

Sóıtse, Malaısarınder áýletine kelin kep qalǵan eken. Osydan on jyl buryn da osy kúngi semiz súrboıdaǵy (onda áli jasyraq qoı) bir báleni alyp qashyp ákep, onysy kónbesten, basyna oramal saldyrmastan, sońynan qýǵynshylar jetkende jylap-eńirep, sottalyp kete jazdap, qorasyndaǵy qoıy men sıyryn solarǵa arttyryp jiberip, zorǵadan qutylǵan. Endigisi qalaı bolaryn kim biledi.

Máshınemen jetkender tórteý bop shyqty. Mánjýdiń súrboıdaq semizi (ne jep semiretinine jurt tań qalady), qalyńdyq jáne onyń eski tústileý dos qyzy men eki qolyn qaltasynan shyǵarmaıtyn shiltireńbaı bireý.

Mánjýuly masańdaý. Oıanyńqyraǵan, sergektenińkiregen sátinde:

— Kelin ákeldik qoı, basyna aq oramal salsańdarshy, − dedi. Búkil sanaly ǵumyry boıynda basalqaly sóz aıtqan shaǵy osy shyǵar-aý.

Bul kezde Sátenkúl men Mánjý Sedepti silkilep, Qasqyrbekti julqylap oıata almaı jatty. Sedep ornynan túregelip otyrǵanymen, kózin ashar emes. Ne bolyp, ne qoıyp jatqanynan beıhabar. Qasqyrbek padashy qalaı aýnatsań-daǵy, qorylynan jańylmaıdy.

Qalyńdyqqa ere kelgen ekeý lez-demde úı tóńiregin tintkileı tekserip, qora-qopsyny aralap shyqqan. Aryq-turaq eshki men aq shýlan júndi aqsaq qoıdan túńilip oralǵan olar, úı ishiniń júdeýliginen jıirkenip, shıqyldaq oryndyqqa oramal salmaqty kútip otyrǵan qalyńdyqtyń qulaǵyna kezek-kezek sybyrlady. Biri: «Pýsto!» degen. Ekinshisi: «Nol» dedi.

Sátenkúl kúıe jegen eski tekemet pen eki kórpeniń astyndaǵy saýdyraǵan abdyrany aqtaryp ta túk tappaǵan. Áldebir býynshaq-túıinshekterdiń ishinen ýmajdalǵan aq oramal shyqty ǵoı, áıteýir. Sol oramaldy jazar-jazbas umtylyp, qos qulaǵy sybyr qabyldaǵan qalyńdyqqa qarata qadam basqany sol edi, jalpasynan tústi.

Kelin bolǵaly kelgen qyz oń alaqannyń qyrymen qyrǵyn urady eken.

Mánjý Malaısarın dalada júrgen. Tús kórgendeı kúıde, masańdyǵy balasynan beterleý.

Qalyńdyq qarǵyp baryp, qara sandyqtyń ústine otyrdy. Eki joldasy kúıeý jigitti irkildete jelkelep ákelip, jazda da syz tartatyn edenge eńkeıtip, tizerlete shóktirgen. Ieginen kóterip, qalyńdyqqa qaratqan.

Ólegizgen kóz muz qursalǵan qyzǵa qarap jarytpaǵan.

— Shynymen-aq tirlikteriń osy ma? — dedi muzdaı qyz.

— Qoı men eshkini alyńdar, basqa túk joq, — dedi kúıeý jigit.

— Qoı–eshkińdi basyńa shaınap jaq, — dedi shiltireńbaı shaqqar jigit. — Shaınaýǵa da jaramaıdy.

— Oıpyraı, osyndaı da tirshilik bolady eken, á?! — dep tańyrqady eski tústileý joldas qyz.

— Túgi joq qoı bu baıqustardyń, kedeılerdiń tiziminde tur ǵoı, — dedi soqqydan eseńgirep, esin endi-endi jıa bastaǵan Sátenkúl.

— Búkil dúnıe júzi boıynsha eń kedeı úıdi kórsetkeniń úshin rızamyz, saǵan! — dedi han qyzyndaı qaharly kúıinen jumsara jymıyp, kúlimsiregen qalyńdyq kúıeý jigitke. — «Maıkrosoft» fırmasynan habar-osharyń bar ma ózi, seniń?

Malaısarın «Maıkrosoft» fırmasyn qaıdan biler, túkke túsinbeı, basyn shaıqaǵan.

— Eı, mal baǵa almasań, gazet pen jýrnal oqymaısyń ba, jańa jol-jónekeı kórdik, kitaphana bar eken aýylyńda! — dedi qalyńdyq qaıta qaharlanyp.

— Bıyl eshkini satyp, gazet-jýrnalǵa jazylaıyn, — dedi kishi Malaısarın.

— Meniń myna mıymda, kompúterimde «Maıkrosoft» týraly málimet bar, — dep, ornynan kóterildi Qasqyrbek Bórın. — Mal baǵyp úrip, tranzıstordan tyńdaǵam. Kompúterdiń kókesi ǵoı olar.

— Aqyry gazet-jýrnalǵa oıyń ketse, «Forbs» jýrnalyna jazyl, — dedi qalyńdyq kúıeý jigitke. — Sol jýrnalda álemdegi eń baı adamdardyń tizimi shyǵyp turady. Bildiń be?

— Bileıin, ― dedi kishi Malaısarın mińgirlep.

— Álem júzindegi eń baı adam ― sol «Maıkrosoft» fırmasynyń prezıdenti, kompúterlik baǵdarlamalardyń kókesi emes, ákesi Bıll Geıts. Bildiń be?

— Bildim.

— Al, dúnıe júzindegi eń kedeı adam — sensiń. Bildiń be?

— Bi-bi...

— Eń baı Bılldiń qansha aqshasy bar, bilesiń be?

— Bi-bi-bileıin...

— Bile almaısyń! Qyryq jeti mıllıard dollary bar. Bilip qoı!

— Bi-bi-bi...

— Al sen, malǵun Malaısarın, aýdan ortalyǵyndaǵy kafede nege shirenesiń?! Myń qoıy bar adam qusap, a?!

— My-my... Myń qoı... Bolady ǵoı...

— Má, bolady! — dep, qalyńdyq qara sandyqtan bir attap, kúıeý jigittiń keńirdeginen túrte salǵan. Kishi Malaısarın qazaqy qaptan aýmaıtyndaı túrimen tóńkerile aýnady.

— Bul — bizdiń bıznes, biraq bundaı búlingen tirlikten búldirgi de almaımyz, bildiń be? — dedi qalyńdyq.

— Bi-bi-bi...

— Ońaı qutylǵandaryńa qudaıy atap, qoılaryńdy qýyrdaq jasańdar, eshki es jıdyrmaqqa kerek bolar, — dedi shiltireńbaı jigit qos qolyn qaltadan shyǵarmastan.

— O, keá! Shynymen-aq ońaı qutyldy bular, — dedi eski tústileý joldas qyz.

***

Qasqyrbek padashy Sátenkúldiń qatty qyshynyp, qaıta-qaıta qasylanyp júrgenin baıqasa-daǵy, tis jarmady. Kúnderdiń bir kúninde qatynynyń kıimderinen shıbóriniń búrgesin kórdi. Búrgeniń birnesheýin búre shymshyǵan Bórın mıkroskoppen qaraǵandaı asyqpaı úńilgisi kelgen edi, saýsaqtaryn jaza bere aıyrylyp tynǵan. Mánjýdeıin qurdasynyń da taban astynan typyrshyp, yshqyryna qol júgirtetinin birge iship otyryp baıqamadym deı almas. Báribir, ishten tynýǵa májbúr. Qalaı dáleldeıdi? Nemen dáleldeıdi? Shıbóriniń búrgesimen be? O bálelerdiń kýámin demekke tili joq qoı. Tipti shataq shyǵaryp, daý kóterip, ekeýin birdeı emes, bireýin jazym etkenniń ózinde úsh balasynyń ústine tórtinshi bop, Toǵystaǵy túrmege jabylǵannan basqa ne tabar?!

«Ne tabamyn?!» — dep, tisterin shyqyrlatady Qasqyrbek. Sondaı-sondaıda Bórın baıqusyńyz ózin shıbórige aınalyp, azǵyndap ketken qasqyrdan beter sorly sezinip, qatty qorlanyp, ulyp jylaıtyny da bar.

Kezekti mal sanaǵy men jan esebi boıynsha Arshaly aýyldyq okrýginiń ákimshiligi aýdan basyna jańa esep joldaǵan. Azdap-azdap qosyńqyrap jazý sosıalızmniń sarqynshaǵy shyǵar. Degenmen, kedeıler sany taǵy da eki úıge kemidi. Burynǵy tórt úıdiń ekeýinde qoı men eshki eki ese, múıizdi iri qara (esepte osylaı kórsetiledi) basy birjarym ese ósken. Bul kórsetkishter kedeılik syzyǵynan áldeqaıda joǵary turypty. Sonymen, aıtyp-aıtpaı ne kerek-aı, Arshaly aýylynda Malaısarın men Bórınniń otbasylary ǵana kembaǵaldar tiziminde qalypty.

Adýyndy atanǵan Aıtkúl apaı:

— Shıbóriniń búrgesindeı búrisken bálelerge bireý ákep bere me? Qımyldamaı ma ózderi! — dep, ursýynan tanar emes.

Malaısarın qashanǵysynsha qasynyp qoıyp, oıǵa salsa, Aıtkúl shesheıdiki de nadurys deı almas. Alaıda, Mánjýińizdiń, báribir, býrjýazıalyq básekeni qabyldaǵysy joq.

Arsha baıraqty Aqkıiktiń bıigine qarata Qasqyrbek padashy alty júzden asa sıyrdy aıdap ketip barady. «Maıkrosoft» fırmasynyń atyna deıin enip ketken mı-kompúterlerimen birtalaı máseleni oılap ketip barady.

---