InfoHub Logo

Toqsabanyń túıindemesi tómendegishe.

Bir myń da toǵyz júz alpys birinshi jylǵy shildede dúnıege kelgen. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Maqtaly aýdanynda. Saryqamys aýylynda. Ulty qazaq. Bilimi joǵary. Shymkent shaharyndaǵy hımıa-tehnologıa ınstıtýtyn ınjener-qurylysshy mamandyǵy boıynsha támámdaǵan. Týǵan tiline qosa oryssha jáne ózbekshe biledi. Nemisshe túsinińkireıdi. Bir myń da toǵyz júz seksen besinshi jylǵy qońyrqaı kúzde, qamystyń qarqarasy qońyrqoshqyldanǵan shaqta úılenip, toı jasaǵan. İshimdiksiz. «Júzimshi» sapqozynyń bar júzimi túgeldeı derlik túp-tamyrymen sýyrylyp tastalyp, kúlli KSRO-ńyz boıynsha araq pen sharapqa qarsy jappaı maıdan jarıalanǵan jyl ǵoı, baıaǵy.

Álbette, túıindemeni túımeniń jibinshe tisteı úzip, jıyra túıip, qysqasynan qaıyrsaq, túkti de túsinbessizder. Sondyqtan, sozyńqyraı túsemiz-aý.

Toqsaba Torytaıulynyń zaıyby Alqory Ózbekstanǵa ótip ketken Bostandyq deıtuǵyn aýdannyń Shymǵan shıpajaıy mańaıyndaǵy Mańyrama qystaǵynda kindik kesken. Orta bilimdi. Ekeýinen bir ul jáne úsh qyz órbigen. Uldary Almabek Qablanbektegi maldárigerlik-zootehnıkalyq tehnıkýmdy bitirgen. Biraq alǵan mamandyǵy boıynsha mal taýyp, jan baǵý mańdaıyna jazylmapty. Shymkentińizdiń shet jaǵynan páter jaldap, kelinshegi men eki perzentin ázer asyrap júr. Desedi. Alshagúlderin Gagarın atyndaǵy orta mekteptiń sońǵy synybyn bitirer-bitirmes Jyzaq jaqtyń jigiti alyp qashqan. Ata-enesi bar. Turmys jaǵdaılary tómendeý. Desedi. Qalǵan eki qyz — Júzimaı men Juldyzaı áli jergilikti mektepte.

Sekseninshi jyldardyń orta tusynan bylaı qaraı, Alqoryny alǵannan keıin-aq Toqsabańyz Saryqamysta ájepteýir abyroıly adamǵa aınalǵan. «Júzimshi» keńsharynyń qurylys salasy senip tapsyrylǵan. Toqsanynshy jyldaryńyzdyń tóbesi kóringenshe keńseniń eki qabatty ǵımaraty kókke áýelegen. Taýarly-sút fermasy jartylaı boı kóterip úlgergen. Orta mektep úıiniń jobalyq-smetalyq qujattary qamdastyrylǵan. Amal neshik, Toqsaba Torytaıuly saldyrǵan sol keńse ánebir jyldary qańyrap qaldy. Adam kirip-shyqpaǵannan keıin, shirenip shoń derektir, baptanyp bas esepshi júrmegen soń, tez tozady eken. Tórtinshi álde besinshi jyl degende, aýyl ákimdigi atalatyn jańa júıe quryldy. Burynǵy sapqozdyń keńsesi azdap-azdap aǵymdaǵy jóndeýden ázerlep ótti. Tizerlep tirildi. Súzekten súlesoqtanǵan kisideı kildireńkirep baryp, boı tiktedi. Taýarly-sút fermasy sol kúıi qırandyǵa ketti.

Qurylys deıtuǵyn salańyz qıyndaý ǵoı. Ikemdelmeseńiz. Injenerlik hám ıntellıgenttik ımandylyq súıegine sińgen Toqsaba ózgelerge uqsaı qoımady. Ózimshildene almady. Úılesimsizdeý úıine, juqanalaý jaıyna jarty kirpish japsyrmaǵan. Kapıtalızm kútpegen jerden kıliger dep kim oılapty?

Toqsan ekinshi jylyńyzdyń jazǵyturymyn «Júzimshi» sapqozynyń jarty jurty jumyssyzdyq deıtuǵyn jańa uǵymmen qarsy aldy. Júzim ataýlydan jurdaılanyp, tyrdaılana jalańashtanǵaly, tańdanarlyǵy sol, ishimdik kóbeıgen. İshkishter qatary artqan. Intellıgent ınjenerińiz solardyń qataryna qosylyńqyrady. Eki jyl degende esin jıǵan. Ázerlep. Áıeli men bala-shaǵasynan tizerlep keshirim suraǵan.

Shymkentińizden tartyp, tú-ý túkpirdegi Maqtaly aýdanyna deıingi aralyqtyń adamdary aldymen Atyraýyńyz ben Aqtaýyńyzǵa, ásirese, Aqtóbeńizge aýyńqyrady. Jumys izdep. Kásip kúıttep. Vahtalyq ádistiń sońyna túskender áldeneshe eselendi. Solardyń biri Toqsabatuǵyn. Eki aı Aqtóbede. Bir aıdaı Saryqamysta. Osyndaıyna Alqorylaryńyz ájepteýir-aq ádettengen. Kenet tórt-bes aı boıy joǵaldy. Qaıtpady. Aqtóbe jaqtan. Anda-sanda ǵana habarlasady.

Alqory altynshy aıǵa shydamady. Qyzǵanyshy joq. Saǵynǵany ras. Oıy-bo-oı, ekeýiniń ǵashyqtyqtary ǵalamattuǵyn. Áý bastan, áp degennen. Shymǵan jaqtaǵy naǵashylaryna barǵan. Toqsaba. Mańyramanyń móldiregen bastaýynan sý alyp, qıa soqpaqpen mıa keshe kóterilgen. Alqory. Jolda jolyqqan. Ekeýi. Jalqy márte ǵana janarlary túıisken. Sodan alystaı almaǵan. Birinen-biri. Kórmese, tildespese, shydamasqa ketken. Qazirgideı quda túsý, syrǵa salý joqtuǵyn. «Qashty-qashtyǵa» kelisken. Obaly neshik, osy ýaqytqa deıin Toqsaba Alqorynyń kóńiline kirbiń túsirgen emes-ti. Kúdik-kúmán kirgizbepti. Endigisi nesi? Úsh aıy meıli. Tórt aıyna tózdi. Bes aıyna kóndi. Alty aıyńyz jarty jyl emes pe?!

Sol joly ǵoı, altynshy aıda ańsary aýyp, eshqandaı eskertýsiz, eski ádirisi boıynsha izdep shyqqany. Aryp-sharshap Aqtóbege barǵany. Ol bylaı edi. Kir jýyp otyryp-otyryp, ornynan yrshyp túregelgen. Almabegi adam bop qalǵan. Kórshilerine tapsyrdy. Alshagúlin jetektegen. Saryqamystan sýyryla dedektegen. Maqtalydan marshrýtty taksıge mingen. Shymkentten «Almaty — Oral» poıyzyna otyrǵan. Tún ortasy aýyp ketkende. Birjarym táýlikteı nár syzbaǵan. Tábeti joǵalǵan. Alshagúlin asyrap baqqan. Kógildir vagonda.

Aqtóbeńiz aıdaı ásem, kúndeı kórkem eken ǵoı. Kelbet-kórkinde min joq. Tap-taza. Tap-tuınaqtaı. Alaıda, qarashanyń ózinde qaraýyta sýynyp úlgeripti. Saryqamysta sary altyndaı kúztuǵyn. Maqtalyda maqta terimi júrip jatqan. Shymkentte jazǵa bergisiz shýaq shashyrap, shpalyńyzdyń maıy erigen. Túnge qaraı da. Al, Aqtóbeńiz qar jaýmaı-aq qaqap turypty.

Ańsaǵanyna asyǵyp, saǵynyshyna aptyǵyp, jeńil kıimmen jetken Alqory sorly ah urdy. Ókpektiń ótinde dirdek qaqty. Alshagúldiń kóz jasy juqaltań-júdeý júzinen muzdaqtana syrǵaqtady.

Jedelhat salmaı, ádeıi birden barmaq-ty. Jataqhanadan Toqsabany tapqanda she, qaıtadan jalyndap janǵanyn-aı. Saryqamystaǵy sharbaqtyń aıaǵynan aýnata tańdap, baýyrynan sıpap, baýynyń túbinen taqap úzip aparǵan saryala qaýyndy jarǵanyn-aı. Alshagúldiń ákesine erkelep, tizesinen túspegenin-aı. Biraq baıqasa, túsi sup-sýyq eken-eı. Toqsabanyń. Susty. Júdá. «Nemenege keldiń?!» — deıdi. Qaýynǵa qaramaıdy. «Aýyl qalaı? Aman ba?» Demeıdi. Almabek týrasynda lám-mımsiz. «Keldik! Alty aıǵa shydaı almadyq», — dedi Alqory. Qyrsyǵyp. Tandyr nanynyń asty-ústine qarap qoıyp. «Áldebir jaqqa asyǵyp, alańdaýly sıaqtysyń ǵoı?» — dep qosty taǵy da. «Qaıda baram?! Qanshama qarjyny qurtyp... Eń bomasa, jyly kıim joq. Meni bir kýrortta júr deısiń be, nemene? Eń bomaǵanda eski tondy ákelmediń be? Jeleńdep júgire jónelgenshe?!» Dedi. Toqsaba. Zirk-zirk etip.

Saryqamystyń saryala qaýyny jelinbedi. Til jaratyndaı tátti, táp-tátti, tilik-tilik, tilim-tilim kúıinde kebersip qaldy. Tandyr nan týralmady.

Zirk-zirk etkeni júdá qatty tıgen edi. Alqorynyń júıkesine. Tańǵy poıyzǵa julqyna asyqqan. Alshagúlin shyrqyrata jylatyp. Toqsabasy tomsyraıǵan kúıinde shyǵaryp salǵan. Kógildir vagonǵa mine bere qyzynyń qyzýy kóterilgen. It qorlyqpen Maqtalynyń aýrýhanasyna jetip bir-aq jyǵylǵan. Bir aı boıy ekeýi de emdelgen.

Jyldar jyljyp, aılar aýnaǵan.

Qashan keledi, qashan ketedi. Sharýasy bolmaýshy edi. Alqoryńyzdyń. Toqsabasymen. Aralary aıtarlyqtaı alshaqtaǵan. Alty-jeti jyldaı Aqtóbede júrdi. Aqtaý men Atyraýdy baıqady. Aqyrynda aýyp-aýyryp, júdep-jadap aýylyna qaıtty. Jetisaı jaqta jeke adamdarǵa jaldanyp, jeke qurylystar salatyndarǵa ilesti. Uıat-aıatty jıyp tastap.

Tabysy, báribir, tatymady. Alqory da jeri molyraqtardyń maqtasyn mánisteýge kiristi. Shabyqqa shyǵady. Jegeneleýge júgiredi. Sýarýǵa jegiledi. Kúz boıy terimnen tynym tappaıdy. Kósek qaýashaǵy qajaǵan qoldary tutas kóseýlendi.

Almabegi óz betinshe Shymkentke tartty. Ózinshe úılendi. Jyzaq jaqtaǵy Alshagúldiń artynan artynyp-tartynyp tósek-oryn aparý men qaıtarma qudalyq atqarý jutqa ushyraǵandaı kúıge túsirdi. Mektep qabyrǵasyndaǵy Júzimaı men Juldyzaı kún ótken saıyn ósip keledi. As-aýqattan ahýal arttyrmaq kerek-dúr. Kıim-keshek jaǵynan da qyz balalardyń talap-talǵamy qıyn-aq. Qym-qýyttanǵan zamanda.

Eki myń altynshy jyldyń jazynda Jetisaı jaqty da jyly jaýyp, birjolata aýylyna oraldy. Toqsabańyz. Tapqan-taıanǵanyn Alqorynyń aldyna tastady. Ekeýiniki býmalaı biriktirildi. Azdap-azdap shúıirkelese shúńkildesti. Almabektiń qaıynjurtyn qudalyqqa shaqyrdy. «Eshten kesh jaqsy» desti. Qutylǵandaryna qýanysty. Jyzaq jaqqa baryp, besik toı atqarysty.

Arada jáne jyl jylystaǵan. Eki myń jetiniń kókózek kókteminde Toqsaba taǵy Batys baǵytqa betburys jasamaqqa bel býdy. Úı-jaıy men qora-qopsysyn bajaılap baıqasa, el-jurtynyń eń sońynda ilbıdi eken. Sharbaǵynyń shyrpylaryna deıin kúırepti. Jyńǵyl shybyqtar ǵana japyryla jyǵylýdan saqtap turypty. Áke-sheshesinen qalǵan qara shańyraqtyń súıegi myqtytuǵyn. Qanshama berik degenmen, qabyrǵalarynyń qaraýyta qabarǵan tustary, syzattana jarylǵan jerleri júregin syzdatty. Shıpyrlary shirip, japsarlarǵa japsyryla qaǵylǵan qańyltyrlary irip ketkendeı. Kóktemge ázer ilikken qońyr sıyr men qyzyl tananyń omyrtqalary odyraıatyndaı. Qozapaıa maıasynyń salmaǵynan maıysa mújilgen shetki tamnyń tamtyǵy tipti aıanyshty.

Bir aıaǵyn ybyrsyq ýattyń shetine tirep, ekinshi aıaǵyn satpaq-satal qanatynyń astyna jasyra jylytyp qalǵyǵan qońyrqyzyl taýyqty bir tepti. Toqsabańyz. Tońqalań asa qaqylyq qaqqan mekıen tandyr oshaqtyń túbin túrtkileı tepkilegen tarǵyl qorazyna taýsyla shaǵyndy. Shaptyqty. Erkek emes pe, qatynyn qorlaǵan adamı zatyńyzǵa zárlene qarap, átesh shirkinińiz ájepteýir doq tanytty. Dóńaıbat shekti. Tóbesindegi shashaqtanǵan shoshaq qyzyly shoqtaı janyp yzalandy. Oshaq túbinen odan saıyn odyrańdap qaraıdy-aı. Umtylyp-umtylyp, ýattan attap-puttap apshıdy.

Toqsabańyz óz mekıeni Alqoryǵa ózekjardy oıyn bildirmekke bekinip, úıine kirgen. «Batysqa qaıta barmaqpyn. Nesibe izdemekpin. O jaqtyń jaǵdaıy jaqsarypty», — degendeıin mán-mazmundaǵy maǵlumdamasyn qońyrqyzyl mekıendeıin oń aıaǵyn sál-pál kóterip, sol aıaǵyn syz edenge nyq basyp, nan ılep turǵan Alqorysy muqym-múlde maquldamaıtynyn nymshasynyń jelke tusymen-aq anyq ańǵartty. Burylmaǵan kúıinde: «Batysqa barmaısyń», — dedi. Kógildirleý kersendegi zýalasyn záktengen shańyraqqa jeteǵabyl joǵary kóterip, qaıtadan zirk urdy. Unnyń urpaǵy burq etti. «Mal tapqysh, yrzyq izdegish bolsań, Astanaǵa nege attanbaısyń? Júdá batysshyl bola qapsyń», — dedi. Aqshyltym qamyr arasynan kúıgen kóseýdiń basyndaı qaraqotyrlanyp kóringen saýsaqtaryna kúıinip.

Súmireıip, syrtqa qarata bettegen. Toqsaba. Tabaldyryq aldyndaǵy tepkishekten túse bere sál súringen. Qojaıynnyń júni jyǵylǵanyn sezgen tarǵyl qorazyńyz qoqılanǵan. Tórt tusynda tórt mekıeni. Tórt qubylasy túgel.

«Alqorynyń aıtqanyn da tyńdaıyq. Astanaǵa qarata qamdanaıyq». Dep kúbirledi Toqsabańyz. Tyraýlaǵan tyrnalar oralǵan kúnderdiń birinde Saryqamystan da syzashyqtana soqpaq salyndy. Astana jaqqa.

Aýzynan qaǵynǵan eken-aý sonda Alqory.

Astanany aýzyna alyp nesi bar edi-aı?! Deseńizshi...

Alǵashqy aılarda alpysynshy jáne jetpisinshi jyldardyń adamdary sekildenip, sezimtaldyqqa býylyp, birtalaı márte hat jazǵan. «Astanadan sálem!» dep. «Esil ózen jaǵasynda júrippiz» dep. Keıinirekte: «Jóndemdi jumys joǵyraq bop tur», — dedi. Jarty jyl jyljyǵanda, kóńil-kúıi kóterilińkirep: «Qamqorshy jandar joq emes eken. Óz mamandyǵymmen qaıta qaýyshqandaımyn», — dedi. «Ózimdi, ózim tapqandaımyn. Jataqhana jaǵy ǵana qınaıdy. Bári retteletin syńaıly», — degendeıin jańalyqtar jetti. Áýelgide aı saıyn jıyrma-otyz myń teńge salatyn. Birte-birte qyryq myń, keı-keıde elý myń alatynǵa aınaldy. Alqoryńyz. Jaman emes, árıne. Azyq-aýqatqa, azyn-aýlaq kerek-jaraqqa sep bolyp, joǵaryraq synyptarǵa syrǵyǵan qyzdarynyń reńderi kirip, júzderi jylyńqyrady. Jylap-syqtaýlary sıreńkiredi.

Eki jyldaı álsin-álsin oralyp soǵatyn Toqsabańyz eki myń toǵyzyńyzdyń ortasynan bastap at izin salmaǵan. Jaz sońyna taman ǵana Tashkentke ótip bara jatyp, az mezetke aıaldaǵan. Meıli dá. Aman júrsinshi. Esen kúlsinshi. Dep oılap, kórgenine mázdengen. Alqoryńyz. Toqsabasy qalta telefonǵa qarq qylyp qaıtqan. «Qoryqpa. Qyzdaryń úıretedi», — dedi. Ózi ózgeshelene ózgeripti. Burynǵy Toqsaba emes. Basqasha. Júris-turysy. Kúlisi. Qımyl-qylyǵy. Kınolardaǵy kásipkerler me, baı-baǵlan bıznesmender me, sondaı-sondaılar sekildenip, sart ta surt etedi. Qara shandyrlana qylqıatyn moıny jumyrlanypty. Urtyndaǵy ura-ura shuqyrlary, jyra-jyra ájimderi ájepteýir-aq tegistelipti. Jon arqasy tiktelipti. Shymqaı kók kástóm-shalbary quıyp qoıǵandaı. Jarasady. Kúıeýiniń kelbet-kórkinen, boı-basynan kinárat tappady. Bir býma aqsha ustatty. Alqoryǵa. Aqsha shirkin jaqsy ǵoı. Alaıda, Toqsabasy áldeqaıda alysta-a-ap ketkendeı me, qalaı? Júreginiń basy ashyńqyraǵan. Astanańyz aǵartyp jiberipti. Alqorynyń qaratorylaý Toqsabasyn. Qaltalaryna sala beretin qoldarynyń syrtyna deıin aqshyltym tartqan. Qalta telefony qaıta-qaıta shyryldaıdy. Úı aınalyp baryp sóılesedi. Alqory ań-tańdanady. Alǵash qosylǵanda ma, qosylarda ma, aıtqanyndaı, osy Toqsabasy týylar jyldyń sáýirinde she, ǵaryshqa alǵash márte adamı zatyńyz ushqan ǵoı. Saryqamystyń mektebine Gagarın aty qoıylǵan ǵoı. Ol kezde «ǵarysh» jáne «ǵaryshker» degen sózderińiz sanada joq qoı. Osy Toqsabańyzdyń esimi Kosmosbek nemese Kosmonavt bop kete jazdapty. Aýylǵa kele qalǵan áldebir qarıa: «Myna men asharshylyqta qyrylǵan bir úıdiń on perzentinen aman jortqan jalǵyz em. Bu bala kim bosa-daǵy, toq júrsin. Aspandy tesip ushpaı-aq qoısyn. Toqsaba bosyn nyspysy», — dep nyqtapty.

Toqsabasy Tashkentke soqqan álgi saparynda áldeneni aıtpaqqa oqtalǵandaı, alaıda, aıta almaı, qımaı-qımaı ketkendeı kóringenin keıin oılaǵan. Alqorysy.

Minekıińiz, eki myń onynshy jylyńyzdyń jyp-jyly kúzinde, terekter tership turǵanda, Astana jaqtan aspan tesilgendeı, ǵaryshtan tótenshe túskendeı, tosyn aqparat shoshynta jetken. Alǵash «aq altyn» terip júrgen qatyn-qalashtar Alqorydan alysyraq ketip kúbirlesken. Sálden soń keıbireýleri kópe-kórneý kúrsinise kóz qıyqtasqandaı, keıbireýleri kúlmeńdese qarasqandaı sezilgen. Áldebir nárseniń, qandaı da bir tirliktiń tikeleı ózine, qara basyna qatysty ekenin sezinip, qaradaı qaltyraǵan. Qaıtadan qaraǵyshtap edi, jańaǵylar jym-jylas joǵalǵandaı. Júıek-júıekterdi boılap, jypyldap uzap barady.

Keshke qaraı, tut aǵashynyń túbindegi qoıý kóleńkege kósem qatyndar kóbirek jınaldy. Ózgeleri de jaqyndasty. Bireýi buǵan qarap qol bulǵady. Alqory qorqa-qorqa qadamdady. Aýzy batyr, adýyndy atanǵan, baıaǵy KSRO amanda baıy bólimshe basqarǵan, búginde «aq altyndy» ólshep qabyldaıtyn tarazben bıke sóz bastady-aı sonda. Baptana taptanyp. «Aı, aınalaıyn Alqory! — dedi músirkeı múláıimsigen keıippen. — Astanadan habaryń bar ma?»

Alqory teńselip baryp talyp tústi. Betine sý búrkip, esin jınatty. Estıarlar. «Oıbaı-aı! Oıbaı-aı! Jeńeshe-e-e! — dep zar eńiredi esine keler-kelmes kúıdegi Alqoryńyz. — Jańa-jańa jaryǵandaı bolyp ek. Aman ba eken altyn-e-e-em... Astanadaǵy altyn-e-e-em... Bas ıe-e-e-em...»

Tarazban bıke búıdedi-aý kenet: «Áı, Alqory! Áli eshteńe estirtken joqpyz ǵoı. O nesi-eı, a?! Al, aıtaıyn endi. Estirteıin endi. Sal qulaǵyńdy. Quı oń qulaǵyńmen, quı sol qulaǵyńmen tyńda. Jına esińdi. Esizqaǵyr erkekterdiń bári sondaı. Astanadaǵy altynyń aman. Elordadaǵy erkegiń esen. Ottan ystyq oınas taýypty. Tillá qaýynnyń tiliginen tátti toqal alypty. Al, ańyraı ber endi. Al, bozdaı bergin. Ál-ti-ne-e-em dep. Ámán bá eke-e-en dep...»

Maqtashy áıelder túp-túgel tym-tyrystanǵan. Tut aǵashynyń alaqandaı-alaqandaı, jalpaq-jalpaq japyraqtary she, qalqıǵan qulaqtar sıaqty. Qozapaıalardyń qaýashaqtarynan aqtaryla aqqan aq maqta jelemikpen jelbireıdi.

Alqoryńyz meńireıdi. Tarazbannyń ashýy qaıtyńqyrady. «Bul — ósek emes. Baıyńmen birge ketkenderdiń ishindegi ómiri ótirik sóılemeıtin, jaqyn jekjatymyzdyń shyn sózi. Senimdi aqparat kózi. Báribir, estısiń. Esin erterek jısyn degen janashyrlyq qoı bizdiki. Qapalanba da, qaıǵyrma da. Qaıystaı qatqyldan qaıta. Qaırattanyp, qaısarlan, qaraq. Qarańqaǵyr, erkektiń kóbi osyndaı. Anaý aǵasy, meniń baıym she, bólimshe basqarmastan buryn-aq, brıgadırlikke iline bere járdemshilerdiń ishinen jálep taýyp alǵan. Keıinnen de kóp kúıdirgen. Qaıtesiń? Kónesiń», — dedi kúrsinip.

«Búgingi baıshykeshter ashyq alyp jatqan joq pa? — dedi bir qatyn. — Osy myna Saryaǵashyń men Jetisaıyń shetinen sondaı emes pe?»

«Toqsaba-daǵy baǵlandardyń qataryna qosylaıyn degen shyǵar onda», — dedi ekinshi qatyn.

«Áı, ákimqaralardyń bárinde jasyryn birneshe toqal bolatyn kórinedi», — dedi úshinshisi.

«Estidińizder me, Maqtalydaǵy Mádenıet saraıynyń derektiri she, alpys bir jastaǵy anaý kisi she? Sol aǵataıymyz halyq teatrynyń jıyrma jasar qyzymen ekeýi bir-birine ólerdeı ǵashyq bop, kóńil qosty emes pe? Estigen shyǵarsyzdar?» — dedi bir kelinshek.

«Bálsinbeı-aq aıta berseńshi. Tap qazir bárimiz kúıip-pisip otyrǵanda, erkekter týraly páktiler kóptik etpeıdi ǵoı», — dedi tarazban.

«Aıtsam, bylaı, apaılar! Sol Mádenıet saraıynyń derektiri, alpystan asqan aǵaı, jıyrmadaǵy jap-jas qyzben bir jyldaı birge turdy. Keles jaqqa kóship ketip. Sodan, áıeli, jeti-segiz ul-qyzy, kelinderi, nemereleri, jekjat-jurattary, týǵan-týystary túgel aıyptap, aralaspaı, aralastyrmaı qoıdy. Aqyrynda aǵataıymyz amalsyzdan ajyrasyp, aýylyna qaıtty, — dedi jańaǵy kelinshek. — Eń qyzyǵy sol, álgi aǵamyz: «Qazaq bop týǵanyma qatty ókinemin. Bizdiń ult mahabatty túsinbeıdi eken» dep málimdepti. Osy sózi jurt jadynda qap qoıdy. El jıi-jıi aıtyp kúledi qazir».

«E, sózi de, ózi de qurysyn báleniń!» — desti birazdary.

«Mahabbat ta zamanyna qaraı túsiniksizdenip, tanymastaı ózgerip ketti ǵoı, — dedi jáne bir kelinshek. — Keleshekte ne bolar eken?»

«Bir kezderi esep-qısappen qosylatyndar qatty aıyptalýshy edi. Endi esep qurmaı, qurdan-qur úılenetinder kúlkige ushyrap jatyr ǵoı», — dedi taǵy bir áıel.

Sol kúni Saryqamystan jáne sol tóńirekterdegi basqa da aýyldar men kentterden jınalyp kep maqta teretinder qas qaraıǵansha qyzǵyn pikir talastyrǵan.

Alqoryny bári umytqandaı. Jalǵyz qaıtqan. Qarańǵylyq qanshama qoıý bolǵanymen, aı týǵanda aınala jarqyrap sala bergen. Júzimaı men Juldyzaı túkpirgi bólmede sabaq ázirlep otyrypty. Aı sútiniń jer betine sonshama saýlap quıylǵanyna qapalandy. Dál búgin qara túnek jaǵatyndaı edi. Janyna. Jaı-kúıine.

Kúndizgiden beter jarqyraǵan Saryqamys gý-gý. Toǵaıdaǵy qamys-quraq dý-dý. Janyp jónelgendeı. Barlyq úıde tek qana Toqsabanyń toqal alǵany aıtylyp jatqandaı. Teledıdardan da. Betin basty. Qos alaqanymen sıpalaı tómen túsirdi. Júzin jyryp-jyryp ketkendeı. Tilip-tilip ótkendeı. Óziniń qoldary.

Úıine kirip, uıaly telefonyn tapty. Taptap-taptap tastaǵysy keldi. Taptamady. Tabaldyryqtan attap, tas tepkishekke shyqty. Tasqa tastaǵysy keldi. Tastamady. Qora-qopsynyń artyna qaraı aınaldy. Astana tustan aı jarqyraıdy-aı. Alqoryny mazaqtap.

Denesi tońazydy. Qaltasyndaǵy telefondy qaıta sýyrdy. Soraıǵan soralardyń arasyna laqtyrǵysy keldi. Laqtyrmady. Eki qyzy eki jaqtap úıretken. Tildespek adamnyń atyn tergendi biledi. Sóılese sala óshirgendi biledi.

Janarynan jas sorǵalady. Taram-taram. Tıtimdeı telefonǵa tyrs-tyrs tamdy. Alaqany ashydy. Saýsaqtary dýyldady. Terdi. Termesheledi. «Toqsaba» degen jazý kórindi. Óshire saldy. Órshelenip. Qaıtadan terdi. Sabyr saqtap, qulaǵyna tosty. «Abonent baılanys aıasynan tys jerde nemese onyń telefony sóndirýli», — dedi. Áldebir áıeldiń súıkimsiz, salǵyrt daýsy. Áldeneshe márte termesheledi. Muzdaǵan qulaǵyna tosty. Álgi áıel úsh tilde kezek-kezek bezektedi.

«Aıdyń da aıasynan tys jerde... Júrgen shyǵar... Jatqan bolar, bálkim», — dedi yzaǵa býylyp.

Birer jyldan beri Maqtaly aýdanynda tamshylatyp sýarý ádisi jappaı qolǵa alynyp, qyzý qoldanylyp júrgen. Sol túnde Alqoryńyz-daǵy úıirgelik teliminiń talaı-talaı tustaryn kóz jasymen tamshylatyp sýarǵan-dy.

Tań atqanda tastúıin sheshimge toqtady. Jylamaıdy. Muń shaqpaıdy. Túk bolmaǵandaı, dym bilmegendeı keıipke kiredi. Myzǵymas ta mizbaqpas. «Astanadaǵy altynym aman ba eken?!» — degen ózi. Dúıim áıel álemi aldynda. «Ólipti» degen habary jetkende she? Qaıtetuǵyn edi?! Beti ármen. Aman júrsin. Jaqsyly-jamandy jıyrma bes jyl birge ómir keshipti. Shırek ǵasyr. Az emes. Anaý bir kezderi Aqtóbede alyp qoısa qaıtetuǵyn edi? Toqaldy. Qalyp qoısa, qaıter edi? Birjolata. Onda júdá jas edi ǵoı. Ekeýi de. Sabyr kerek. Dep túıdi. Kúıindi de túıindi.

Apta aralady. Arada. «Abonent baılanys aıasynan tys jerde...» deıtuǵyn áıeldiń úni óshken. Qońyraýy jetken. Astanańyzǵa. Toqsabasynyń daýsy dirildeıtindeı. «Ras pa?» — degen. Alqorysy. «Solaı boldy, — degen Toqsabasy. — Kelesi jeksenbide bara jatyrmyz».

Aspan taǵy tesilgendeı. Ǵaryshtan ǵashyqtar túsetindeı.

Eki qyzyn eki jaǵyna alyp, Alqoryńyz apta boıy, kúni-túni úı-jaılary men qora-qopsylaryn tazartty. Áktep-sóktep álektendi.

Jeksenbi kúni, jaquttaı jaınaǵan altynsary kúzdiń erteńgiliginde, qyzyljalqyn japyraqty órikterdiń arǵy jaǵynan aǵarańdaǵan qos «Jıp» pen súlik qara «Toıota-Kamrı» kóringen.

Saryqamys aýyly gý-gý.

Toǵaıdaǵy qamys-quraq dý-dý.

Janyp jónelgen.

Aldyńǵy aqshańqan «Jıptiń» tizginindegi Tumarıistuǵyn. Janyndaǵy Toqsabasy. Ekinshi aqshańqannyń ishinde Tumarıistiń eń jaqyn, eń senimdi, eń qymbat dostary — erli-zaıypty ekeý keledi. Súlik qara «Toıota-Kamrıdiń» meńgeriginde — máz-máıramdyǵyn jóndep jasyra almaı jaınańdaǵan Almabek batyryńyz. Artqy oryndyqta — kelinshegi, bala-shaǵasy. Qaı Almabek deısiz be? Oıbaı-aý, Shymkenttiń shetinde páter jaldap, ázer tirshilik etetin, Toqsabadan syzǵan, Alqorydan týǵan Almabek qoı.

Úsh birdeı sýperkólik eki myń onynshy jylyńyzdyń kúzinde Saryqamys aýylyna sán-saltanatpen kirdi. Saryqamystyń sıyrlary tuıaqtaryn syrt-syrt etkizip, óriske bettegen, jalqaý qatyndar keıbireýlerin keshirek saýyp, qýalap qosatyn shaq edi.

Eń eski úı-jaıdyń aýlasynda tizildi. Sýperkólikter. Esikteri sart ta surt, sart ta surt. Jatyrqasqandar joq sekildi. Sostıyp kidiriskender kem sekildi. Tanysý men tabysý basymyraq tárizdi.

Alqory azdap-azdap surlanyńqyrap baryp basylǵandaı. Syr bermeske bekingen. Sert etken. Bárimen emin-erkin esendesken. «Tumarıis» dep, súp-súıkimdi, appaq, balǵyn qolyn usynǵany — sol ǵoı. Sol.

Toqsabasy tike qaramady. Qaraı almaı, kózin taıdyryp áketip, ıyǵynan búrińkirep, qysyńqyrap qoıǵanyn-aı. Alqorydan keshirim suraǵany ma, kim bilsin-aı, kim bilsin. Almabegine ǵana Alqoryńyz sál syzdaýsydy. Enteleı jaqyndaǵanyn jaqtyrmady. Betinen salqyndaý súıdi. Kelinin kinálamaıdy, árıne.

Bes-alty baklashkanyń túbin oıyp, bastaryn tómen tuqyrtyp, qoljýǵysh etip qoıǵandary durys bopty. Astana men Shymkentten kelgender shetinen jýynyp-shaıyndy. Ásirese, Toqsaba men Tumarıistiń bir-birinen alystamaı, ıkemdese, ısharalasa juptasyp júristeri jaraspaıdy deý qıyn edi. Jol kıimderin jón kıimderine jyldam aýystyryp alypty. Ekeýi de. Birge ilesip kelgen erli-zaıypty dostary da.

Temir kólikterden teń-teń derlikteı dúnıeler túsirilgen. Tartý-taralǵylar. Syı-sıapattar. Alqorynyń shashylyp-tógilip, Jetisaıdyń jarty bazaryn qaryshtaǵandaı sezinip daıyndaǵan dastarqany eselene keńeıgen. Astanalyqtardyń arqasynda. Áýelim áýlettiń etjaqyn janashyrlary jınaldy. Kishigirim keńes ótti. Naq-naq, qysqa-qysqa, tap-tuınaqtaı túsinikter berildi. Keshirim suraldy. Toqsaba men Tumarıis taraptan. Bári belgilenip, sheshilip qoıylǵan máseleler mánzeldes. Mánistelgen. Astanadan ilesip jetken erli-zaıypty joldastary zaman jáne zyrlaǵan ýaqyt, adam men qoǵam jáne álemdik áıdik úrdister haqynda bes-bes mınýttan ǵana oı-pikir ústep, jaǵdaıdy jaıbaǵystady.

Saryqamystyqtar ókilderi biraýyzdan bas shulǵysyp: «Durys qoı», «Durys-aq», «Túsinemiz ǵoı» deskennen aspady.

Toqsaba myrza men Tumarıis hanym saǵat úsh pen bestiń arasynda aýyldaǵy jamaǵaıyn jaqyndar men kórshi-kólemdi jınap, qudaıy tamaq berilgeni jón bolaryn jetkizdi. Eleń-alańnan astanalyqtar qaıyra jolǵa shyqpaq eken.

Qudaıy tamaq ýaqtyly ótkerildi. Aqsaqaldar bata berdi. Artyq-aýys sóz bolǵan joq. Toqsabanyń tańǵalarlyqtaı taǵatty hám talǵaýly turpatyna, Tumarıistiń tańǵajaıyp tabıǵatyna tamsanǵan jurtyńyzdyń pálendeı pátýasyzdyqqa urynbaǵy muqym-múlde múmkin emes-ti.

Bár-bári zamanaýı raıda, jyp-jyly shyraıda órbidi.

Tumarıis tynym tappaǵan. Taldyrmashtyǵynan tanbaǵan tal boıy qaı sharýaǵa da ıkemdi. Úı tirligin úıirip áketedi eken. Sóıtip júrip-aq, «sotybıimen» saǵat saıyn sóılesedi. Kompúter-planshetimen jumys isteıdi. Áldekimderden esep-qısap qabyldaıdy. Bázbireýlerine tapsyrma tabystaıdy. Sóıtip júrip-aq, Alqoryńyzben azdap-azdap shúıirkelesýge, mektepte oqıtyn eki qyzben biraz-biraz syrlasýǵa ýaqyt tapty.

Tún ortasy taıandy. Dastarqan jınaldy. Tabaq-aıaq tap-taza. Kıim-keshek, syılyqtar tapsyryldy. Tartý-taralǵylardyń arasynda Júzimaı men Juldyzaıǵa jeke-jeke noýtbýkter de bartuǵyn.

Tumarıis hanym óziniń kim ekenin, nemen aınalysatynyn birazyraq baıan etti. Maqsattar men jospar-jobalardy ortaǵa salyńqyrady. Túıindemesi mynadaıtuǵyn. Shamamen. Bir myń da toǵyz júz alpys segizinshi jyly týǵan. Almatydaǵy halyq sharýashylyǵy ýnıversıtetin ekonomıs mamandyǵy boıynsha támámdaǵan. Alǵash aýyldyq aýdanda istep, artynsha qala qyzmetine aýysqan. Toqsanynshy jyldardyń ortasynan bastap-aq bızneste. Bes-alty jyl qatty qınalǵan. Marqum áke-sheshesi kóp kómektesken. Almatyda shaǵyn zaýyttary men saýda kesheni bar. Qazir Astadana turady. Elordańyzdaǵy Esildiń sol jaǵalaýynda. Kotejde. İri qurylys fırmasyn Toqsabanyń basqarýyna tolyq ótkizgen. Tanysqandaryna eki jylǵa, tabysqandaryna bir jylǵa jýyqtaǵan.

Túıindemeden tysqary túsinip-túıgenderi de bar. Saryqamystyqtardyń. Toqsabańyz talantty ınjener, keremet qurylysshy eken. Qor bop júripti. Eki jyl burynǵa deıin. Búginde Elordańyzdaǵy, Esildiń sol jaǵalaýyndaǵy eki birdeı qurylys kesheniniń tikeleı avtory ári salýshysy. Qysqa merzimniń ishinde Astananyń qurylysshy qaýymy men sáýletshilerin túgel moıyndatqan. Talantymen. Tyndyrymdylyǵymen.

Tumarıistiń ashyq-jarqyndyǵy, túkti de jasyra almaıtyn aqkóńildigi Alqoryny ań-tań etti. Ońashada qaıta-qaıta qulaǵyna sybyrlap, talaı-talaı syrlaryn sińirgenin-aı. Turmysqa jıyrma jeti jasynda shyǵypty. Kúıip-janyp, súıip-qalap qosylǵan jigiti kináratty eken. Ondaı jaǵdaıyn jigittiń ózi de bilmese kerek. Eki jeti boıy bir tósekte túnepti. Eshteńe bolmapty. Úshinshi jetige qaraǵanda, «Semeı — Almaty» poıyzy zaýlap kele jatqanda, kástómin basyna búrkengen kúıi qarsy júgirgen. Poıyz ókirgen. Sóıtip, súıgen jarynyń jarty denesi belinen tómen qaraı qandy relstiń syrtynda, jarty denesi belinen joǵary qaraı qara shpaldardyń ústinde jatypty. Qaq bólinip. Sodan keıin, kúıeýge tımegen. Ondaıdy oılamaǵan. Tek bızneske berilgen.

Alqory aıaǵan. Qatty-qatty. Tún ortasynan aýǵanda taǵy ońasha qalǵan. Ekeýi. Toqsaba tystan ishke kirmegen. Qora-qopsysynyń janynda oılanyp otyrǵandaı. Eski tonyn jamylyp. «Qursaq shashý bergenimizge bir aı bop qaldy, sizden jasyrarym joq, — dedi Tumarıis Alqoryǵa. — Endi siz ekeýmiz bir adambyz ǵoı. Ósek tyńdamaıtyn adammyn men, ápketaı. Ósekti tyńdamasań, ol óledi. Ósekti sóıtip óltireıikshi siz ekeýmiz. Siz de soǵan úırenińizshi. Múmkin bosa. Al, biz tańerteń ertelep jolǵa shyǵamyz. «Toıota-Kamrıdi» Almabekke tartý ettik. Shymkenttegi «Nursát» shaǵynynan páter áperemiz. Myna úı-jaılaryńyzdy buzyp tastap, qaıta salýmen Almabek aınalysady. Qarjy-qarajattan qam jemeńizder. Júzimaı men Juldyzaı qalaǵan ýnıversıtetterine túsip, bitirgenshe meniń tikeleı qamqorlyǵymda bolady. Biraq, ápketaı, eki qyzǵa da, Almabekke de aıryqsha talap qoıamyz. Zamanǵa saı. Jaýapkershilikterin joǵarylata túsemiz. Ol ózderine paıdaly, túsinip otyrsyz ba?»

«Adam bop ketkenderi jaqsy ǵoı bizge», — deıdi Alqory.

«Siz «aq altyn» terimin toqtatyp, ózińizdi kútińiz, ápke, — dedi odan ári Tumarıis hanym. — Aı saıyn Astanadaǵy «Aqsuńqar» JSHS esebinen elý myń teńge aýdarylady. Jeke ózińiz úshin. Jetisaıdyń jyly sýyna, Jańaqorǵannyń ystyq balshyǵyna baryńyz. Saryqamysqa Saryaǵash ta tıip tur emes pe?»

«Iá-ıá, jaqyn ǵoı», — deıdi Alqory.

«Ápke, — dedi taǵy Tumarıis azdap kúrsinip. — Toqsabańyz kep turady. Qoryqpańyz. Ańsary aýyp, saǵynsa, eshqandaı tejeý men tusaý joq. Shekara men shekteý joq. Árıne, qanshama qyrǵyn tirlik ınjenerlik ıyqta. Túsinesiz ǵoı. Kóbinese Astanada bolmasa, qıyn. Túsinip otyrsyz ony...»

«Túsinemin ǵoı. Nege túsinbeıin», — deıdi Alqory.

Eleń-alańda eki birdeı appaq «Jıp» pen súlik qara «Toıota-Kamrıińiz» jolǵa shyqty.

Astanalyqtar attanyp ketkennen keıingi jeksenbide she, Saryqamys sımpozıýmy ótken. Baıaǵy zamanda «Selmag» bolǵan, keıinirekte kafege aınalǵan dámhanada. Saryqamys sımpozıýmyna qoly bostar, atap aıtqanda, buryn bólimshe basqarǵan, bastaýysh partıa uıymynyń hatshysy bolǵan, brıgadır jáne zveno jetekshisi bolǵan, mal dárigeri jáne muǵalim bolǵan birqansha zeınetkerler, bes-alty jumyssyz jáne jastar ókilderi qatysqan. Ózbekstanǵa ótip ketken Bostandyq aýdanyna qarasty Mańyrama qystaǵynan kelgenderdi qosqanda, bul jıyn halyqaralyq mániske ıetuǵyn. Sımpozıým deýimiz sol sebepten.

Sımpozıým saǵattan saǵatqa sozyldy. Toqsaba myrza men Tumarıis hanym haqynda talqylaý taýsylmady.

«Toqsaba Torytaıuly óz nyspysyna saı bop shyqty, atyn aqtady. Biz jerlesimizdi maqtamaımyz. Biz Toqsabamen maqtanamyz». Desti.

«Tumarıis kelin jetpis besinshi jyly Maqtalyǵa oblystan kelgen kelinshekke, aýatkom tóraǵasynyń orynbasary bop saılanǵan sulýǵa uqsaıdy eken. Aınymaıdy». Desti.

«Aýatkom orynbasaryn qaıdam-aý, qaıdam. Seksen úshtiń kúzinde, Andropovtyń tusynda Kelesten kelgen úshinshi hatshyǵa uqsaıdy. Kórkemdigi». Desti.

Sımpozıýmǵa qatysýshylar qorytyndy qarar qabyldady. Ol bylaıtuǵyn. Shamamen alǵanda. Birinshi bap: «Tumarıis-Tumarıis deımiz-aý, aǵaıyn. Tańdanyp. Tamsanyp. Qanshama jerden myqty bosyn, baıaǵy patshaıym apamyzdyń atyn ıelensin, báribir. Tumarıis hanym — Toqsabanyń toqaly». Ekinshi bap: «Saryqamys sanasy men adamzat damýynyń arasyndaǵy alshaqtyq asqynǵan. Al, Tumarıis hanymnyń Toqsabaǵa toqal bolýy, sol alshaqtyqty qysqartýǵa qyzmet etpek».

Kafe ishi ý-shý. Gý-gý. Dý-dý.

«Juǵysty bosyn», «Juǵysty bosyn». Desip, jymyńdasqandar eselendi.

Tap sol sátte kafe qabatyndaǵy jekemenshik azyq-túlik dúkeninen bir qora qatyn-qalash shyqqan. Olar negizinen Saryqamystyń sarqaryn báıbisheleri men maqta terýge jaramaıtyndar, toı-tomalaqtarǵa bararda jáne qaıtarda qıqań-sıqań, qıqań-sıqań, qıqań-sıqań etetinder, úırek sekildenip, eki jaqtaryna jyǵyla jazdap júretinder, ıakı birese oń ıyqtaryna qaraı, birese sol ıyqtaryna qaraı qulap ketetindeı kórinetinder edi. Bularyńyzdyń talqylaýy da Toqsaba — Tumarıis tóńiregi men Alqorynyń aınalasynda ǵoı, árıne.

Al, Alqory báıbishe bıylsha syr aldyrmaıyn dep sheship, «aq altyn» terimine jegilýden tanbady. Oı-sanasy ósekte emes. Kósekte. Qozanyń kóseginde. Alaıda, azdap-azdap aýnaqshıdy-aý. Tóseginde.

Almabek Saryqamystan salynatyn bolashaq úı-jaıynyń jobalyq-smetalyq qujatyn Shymkenttiń sheber sáýletshilerine jasatyp, birjola bekittirý úshin Astanaǵa attanypty. Desedi.

Kúlimkóz kúz mamyrajaı minezinen tanbaı tur. Tek oqta-tekte qyraý qylaýlaıdy. Tańǵa jaqyn ǵana. Sharbaqtyń aıaǵyndaǵy taqta telimde, jyl saıynǵy kúzde, Júzimaı men Juldyzaı qarala qaýynnyń kóktúınegine deıin kemirip jep júrýshi edi. Endi eptep-eptep qana kóz qıyqtasańyz, shıki shapshańyz túgilim, búıirleri sap-sary, kógildir kersendeı qaýyndaryńyz surǵylt qyraý astynda, solǵan pálek ústinde dóńkıe tóńkerilip jatypty-aı.

---