InfoHub Logo

poves

«... Janýarlardan adamzat balasynyń aıyrmashylyǵy ar-ojdany men uıatynda jatyr degen pikirdi tolyǵynan qostaımyn. Ol qysqa, soǵan qosa meılinshe qýatty ári ǵajaıyp beıneli «tıisti» degen sózben aıqyndalady...»

Charlz Darvın

* * *

Aýdandyq oqý bóliminiń meńgerýshisi kabınetke asa kóterińki kóńil kúımen sergek basyp kirdi. Sáýirdiń qarlyǵash habarshysy — jyly jel syrtta lekite soǵyp turǵan. Tap ázirde aıaqtalǵan aýdandyq sovettiń sesıasyndaǵy predsedatel sózi meńgerýshi qulaǵynda tynymsyz shyń-shyń etedi. «Oqý bóliminiń jumysy ótken jylmen salystyrǵanda kóp jaqsardy... Úlgirim prosentimiz oblystyń orta kórsetkishinen joǵary. Munyń ózi jańa meńgerýshi atyna az abyroı ákelmeıdi».

Abyroı ákelmeıdi, az abyroı ákelmeıdi...» Meńgerýshi osy ýáli sózderdi kópke keńinen taralyp ketken belgili ánniń sazyna sala yńyldap júrgenin baıqamady da.

Ol sosyn oń qolynyń tusyndaǵy qyzyl túımeni basty da ile kirgen sekretar kelinshekti qarsy aldyna otyrǵyzyp qoıyp hal-kúıin, zaıyby men kishkeneleriniń densaýlyǵyn qajalap kóp surady. Kenjesin balalar baqshasyna ornalastyrýǵa kómektesetinin qolma-qol aıtyp sap, kelinshekti qýanyshqa qarq qyldy.

Buǵan unaıtyn asa jyly jymıyspen alǵysyn bildire jylysyp shyǵyp ketken sekretar esikti jabysymen meńgerýshi atyp turyp, boı sergiterlik jattyǵýlar jasady, terezeni ashyp, jyly aýany tanaýyn deldıte qumarlanyp jutty. Ornyna oralyp, stol betine kóz saldy da... selk etti.

Qytyrlaq aq qatynas qaǵaz aýdandyq ishki ister bóliminen kepti. Tasqa basylǵan ádemi áripter...

«Osy jyldyń aqpan aıynyń 28-inde, keshki saǵat 7-de aýdan ortalyǵyndaǵy orta mekteptiń 6-klass oqýshysy Asan Qaıyrsynov qala syrtyndaǵy qasaphanany órtemek bop jatqan jerinen kúzetshiniń qyraǵylyǵy arqasynda qolǵa tústi. Sebepteri belgisiz. Kináli dáneńeni ashyp aıtpady. Qaıyrsynovtyń isin tekserip, anyqtaý úshin qatynasty mektep dıreksıasy atyna joldap otyrmyz. Qoldanylǵan shara týraly jaýaptyń keshiktirilmeýin suraımyz».

Meńgerýshi emen stol jıegin qos qolymen ıtere shalqaıǵan qalpy meńireıip otyryp qaldy. Ǵadetinshe oń qolyn qyzyl túımege soza berip, odan qaıran joqtyǵy esine tústi de, qaıta tartyp aldy.

Qatynasty sýyrmaǵa salmaq nıetpen kóterip edi, astynda qattaýly jatqan kelesi qaǵazdarǵa kózi tústi. Meńgerýshi onyń qaıdan kelgenine pálendeı oı jibermedi, birneshe betin qatarynan aýdardy da eń sońǵy joldaryna kóz júgirtti. Mekteptegi pedagogıkalyq sovet A.Qaıyrsynov tártibin talqylaı kelip, mynadaı uıǵarymǵa toqtaldy.

Qasaphanany órtemek bolǵany úshin A.Qaıyrsynovqa mektep dıreksıasy atynan alǵys jarıalansyn».

«NEGE?» degen jalǵyz suraqqa jaýap tappaı japaqtaǵan meńgerýshi eshteńege esep bermesten qyzyl túımeni ústi-ústine toqtaýsyz basa berdi, basa berdi...

Báse, nege? Nege?

ALǴASHQY TYNYS

Keńistik... aýdan ortalyǵy — men týyp ósken materıalar. Kókem, mamam, kepter jáne men. Asan degende quıryǵyn julyp berýge ázir tóbettiń kórkem sýretten habarynyń azdyǵy anyqtalady. Tentek qasqa buzaý men Arystannyń jekpe-jegi. Ittiń júnin sıpar adam men emes.

Jaltyldaǵan laǵyl juldyzdary mańyǵan tylsym da tynysh, aıqaılasań daýystyń ırek-ırek jańǵyryqtary ózińe eshqashan da, eshqashan da qaıtyp oralmaıtyn, máńgilikpen qurdas qara kúńgirt keńistik...

Keńistiktiń bir buryshynda irili-usaq 150 mıllıard juldyz, planetasy bar bizdiń Galaktıkany dybys, sáýle tolqyndary ersili-qarsyly tynymsyz týraǵyshtap jatyr.

Odan keıin Kún sıstemasy...

Kúndi aınala domalaqtap eńbekqor Jer erinbeı-jalyqpaı jol syzady.

Jer betindegi eń úlken, eń qýatty memleket...

Sol memleket kartasynan astyǵy mol, maly myńǵyrǵan respýblıkany shekesinen shertip tańdaıyq ta, kez-kelgen núktesine sırkúl ushyn qadap shaǵyn sheńber syzaıyq. Sol sheńber meniń kindik qanym tamǵan jerdiń kólemin shektep shyǵady.

Biz aýdan ortalyǵynda turamyz. Aýdan ortalyǵy — túıetaıly, qońyrtóbel jotalardyń etegine jarmasa jatqan ý-shýy az momyn qala. Qalany syzýdan sabaq beretin muǵalimniń stolyna qatar tastalǵan santımetrlik syzǵyshtarǵa uqsas ońtaı túzý kósheler quraıdy. Sol syzǵyshtar boıyndaǵy kertik belgiler — kók, sary, qyzyl, jasyl, bıik, alasa qaqpaly úıler. Úılerdiń eń eńseli, ajarlysynda kókem, mamam, kepter, Arystan jáne men turamyn. Adam, aǵash, úı barlyq qaladan tabylsa da, Arystan kez kelgen úı, kóshe, kóshe túgil qala mańdaıyna jazyla bermeıdi. Arystan meniń aǵa, inim emes, ol bizdiń úıdiń aldyn kese kóldeneń jatatyn sabalaq júndi úlken qara tóbet. Áneýkúni baǵanalarǵa ilingen «Qalada ıtti ustaý tártibi» sıaqty habarlandyrýda kórsetilgendeı ózin shynjyrlap ustasa da bolar edi, biraq ıtimizdi ondaı azapqa qımaımyz. Ózi tym kishipeıil. Atynyń aıbarly ekeni jóninde Arystan oıyna qaharly pikir ǵumyry qonaqtap kórgen joq. Tym qurysa jalǵyz ret ne ıtterge, ne adamdarǵa qarap «Ah!» dep úrgenin Arystan Arystan atalǵaly baıqamadyq. Qashan da qaıqy quıryǵyn «Soǵys jáne beıbitshilik», «Dýbrovskıı» fılmderindegi sylqym hanymdar ustaǵan jelpýishshe bulǵańdatyp erkeleı ketedi. Oǵan salsańyz mysyqtardan basqa jan-janýar bitken ózara dos, týys jáne baýyr.

Syp-syp ushyp, qıt etse shar-shur tóbelesýge saqadaı saı turatyn sýyq torǵaılarǵa qaraǵanda kepter — salmaqty qus. Shashylǵan jemdi kún sáýlesin qaýyrsyndarynda qubyltyp júrip shoqyp tastaıdy. Qaharly qolbasshylarsha naıqala serýendep júredi de, álgi mańǵazdyqtan birden jańylyp, aspanǵa shapur-shupyr kóterile berip burq shashylady. Al qalyqtasyn, qalyqtasyn kep. Aýdarylady, tóńkeriledi, tik joǵary atylady, tómen zaýlaıdy. Bastaǵy qalpaq túsedi, moıyn aýyrady demeseń shalqaıyp kirpikpen kók aspandy tire de zaýqyń soqqansha qaraı ber, qaraı ber — jalyqpaısyń tipti.

Biz tatýmyz. Tatýlyǵymyz sondaı, Arystan men degende quıryǵyn julyp berýge ázir. Tańerteń syrtqa shyǵa kelsem qýanysh pen shattyqtyń judyryqtaı shoǵyryna aınala atylyp keýdeme asylady. Tegi shalqadan túse jazdaımyn. Tárbıesi ótip ketken kórgendi ıtterdeı áýeli jer baýyrlaı jyljyp kep ańysyn ańdı erkeleý onyń peshenesine jazylmaǵan qasıet. Sosyn atyz jaǵasyn boılaı búrkektep baqsha buryshyndaǵy qara torǵaı uıasy ispettes aǵash úıshikke deıin shyǵaryp salady. Aýyzǵa alýǵa yńǵaısyz uıatty orynǵa bet alǵanymdy ańǵaryp qalyp ta qoımaıdy. Qashan esigin syqyrlatyp shyqqansha kózi jaýdyraı tosatyny bar. Arystan solaı — ańǵal, ańqyldaq.

Ylǵı shujyq kesindisin, toqashtardy qaltama sala shyǵyp aldyna tastaımyn. Asandy Arystan soǵan bola jaqsy kóredi dep esh oılamańyz. Kórshi balalar da qoıny-qonyshqa tyqqandaryn Arystannan aıaǵan emes. Sol úshin olarǵa tóbettiń esi shyǵa erkelegenin kórsem qylsha moınym talsha qıylsyn. Ol ondaıda laqtyrylǵan nandardy sabyrmen ıiskeıdi, aspaı-saspaı jeıdi, sosyn alǵa sozǵan qoldarynyń saıyna sháýgim basyn tastap jiberip, jasaýraǵan kózin nemquraıdy ashyp jumady — «Berdiń jedim, bermeseń taǵy óz erkiń, joldas. Maǵan báribir».

Arystannyń ondaı adaldyǵyna meniń tarapymnan laıyqty baǵa berilip te júr. Máselen, apta buryn tepkishekke shoqshıtyp otyrǵyzyp qoıyp sýretin saldym. Túni boıy álgini san márte túzetkesin erteńinde kórsetip em, ózin jyǵa tanymady bilem, bylq etpegeni. Eń quryǵanda áýege tumsyǵyn shoshaıtyp eki-úsh qaıtara úrse etti. Shyramyta almady ma degen oımen sýretti tumsyǵyna taqap em jer baýyrlap jasqanshaqtaı jaqyndady da qaǵaz shetin gúlden jaman kózin juma asa bir rahatpen ıiskedi. Kim bilsin jelpildegen qytyr-qytyr qaǵazdy shelpekke sanaýy da yqtımal. Sosyn jer tyrnap jat ta yryldady.

Ábden kúıip kettim. Kórdiń be, kirpik aıqastyrmastan qalǵyp shulǵyp sýretin salsam, ol ony jep qoıǵysy kepti. Eregiskende tórt-bes kún qatarynan erkeletpedim.

Arystan ǵajaıyp uǵymtal ıt. Burynǵydaı basqa qarǵyp máre-sáre erkelemeıdi. Sypaıy. Syrbaz. Jaqyndamaıdy da. Áıtkenmen retin taýyp aıybyn jýyp-shaıǵysy bar.

Birinshi mysal. Kepterge arnap shashqan jemge torǵaılar japyrlaı qonyp, shoqaq-shońqaq shópildep tere bastasa, shaýyp baryp úrkitedi de, maǵan birtúrli múláıim kózben qaraı qalady. Osyny da baǵalamaımysyń, sende ózi kóretin kóz, sezetin júrek bar ma deıtindeı. E, qarasa kóz óziniki. Tús salyp, qabaq, túıe syrt aınalam. Meıli, maǵan dese myń jerden qarasyn. Men salǵan sýretke de dál solaı múláıimsı qarap, albasty basqanda ózin tanymady ǵoı.

Ekinshi mysal. Kók qaqpany mańdaıymen ıterip ashyp kórshiniń qasqa buzaýy edireńdeı kirip keldi de, taltaıyp tura qap, kindik astyndaǵy jańa jaýǵan jas qardy dymdap, sary túske boıady. Sonsoń sý-sý tumsyǵyn kótere kózin jumyp, áli qalyptaspaǵan jińishke únmen móńiredi. Anyq amandyq-saýlyq suraǵan syqpyty. Qasqa shirkinniń bizge baǵyshtaǵan bul sypaıylyǵy kópke uzamaıdy, qasha ishindegi búıiri jańa buzylǵan jońyshqanyń jupar ısi ottegige aralasyp tanaýyna jetisimen ydyrap júre beredi.Ózine arnalyp shabylǵannan jaman empeńdeı týra, týra bolǵandyqtan tóte syzyqpen qasha qaıdasyń dep jol tartady. Ondaı bassyzdyqqa men shydasam da ıttik mindetine adal (aýladaǵy jat ıis ataýlyny adaqtap shyǵý) Arystan qasqa jetesizdi aldyǵa sap qulyperen-qý talqan qýa jóneledi.

Qasqa buzaý aıran-asyr, ań-tań. Art jaǵyn jońyshqaǵa bergen kúıi ótkir azýlaryn saqyldatyp kep qalǵan tóbetke toqal múıizin tosa: «Bó-e!» — deıdi. Onysy: «Áı esalań, eki aradaǵy qyl ótpes dostyq qaıda, sonsha shaptyǵatyndaı seni qaı jyn urdy?» — degeni. Biraq Arystannyń bul joly dini qatty. Óıtkeni, tý syrtynan qadalǵan kóz jebemdi qaramasa da sezedi. Áı-shaı joq alyp tastaıtynnan jaman alqymǵa umtylady.

Qasqa tentek qaıtsyn, jas jońyshqanyń aýla toly jupar ıisin buzyp-jara qaqpaǵa betteı tońqańdap qasha jóneledi. Kirgen bettegi erketotaılyq ǵaıyp bolǵan. Itten qorǵana júrip, san qıly uzyn-qysqaly horda, katet, gıpotenýza boıymen qaqpa syrtyna qashyp shyǵady da, Arystannyń adamgershiliginiń azdyǵyna, jalpy ıttigine keremetteı ókinishtiligin uzaq-uzaq nazalana móńireýmen túsindiredi. Móńireý astarynda jarly baıymas pa, buzaý buqa bolmas pa degen qoqanloqy zil jatyr.

Arystan she? Ol, sóz joq, kózim shalatyn fokýsta mánermen búlkildeı jelip bara jatady. Tóńiregine nazar aýdarmaıdy. Maǵan da. Ózimen ózi. Qysqasy, «Qarańǵy túnde taý qalǵyp...» Saqyldap kúle jazdap, zordyń kúshi ázer turmyn. Qudaı biledi, dál qazir urlana men jaqty baıqap bara jatpasa turǵan jerde tóbeme tas tússin.

Toqta, kezekti qýlyq! Tustan óte bere júrisin jaılatty. Qaraıǵan túk bolmasa da pysyldap jerdi qushyrlana ıiskedi. Qar tumsyǵyna kirip pysqyryp ta saldy. Onysy: «Já, Arystan, beri kel! Jaradyń, qasqa tentek tentirep, qońyz terip ketti. Qane, arǵy qoldy beri ákel, tatýlasaıyq»,— dep shaqyrsa, sonsoń burynǵy ıshshaı despegen shyraıly shaqtardaı jelke júninen maıpazdaı sıpasa degen soqyr úmit.

Basqa bireý sıpap ta salar edi. Al Asan ondaı aqymaq emes. Arystan Asan salǵan sýrettegi ózin tanymaı (ádeıi me, kim bilsin?) qaǵazdy tistep jyrtqysy keldi me? Jyrtqysy keldi. Endeshe Asan egesse onyń ózin tanymaı qoıady. Sol, tanymaıdy degesin tanymaıdy. Qatar sherý tarta bergenshe biraýyq ursysyp ta baıqaıyq, Arystan joldas!

EKİNSHİ TYNYS

Masqara, mysyq sýreti me? Mamam aqyldy, kókem jýas. It úredi, mysyq mıaýlaıdy. Qaıta tatýlasý jáne shóp ústindegi alys. Ata qorazdyń kórgensizdigi. Aına aına da, aspan aty aspan.

Keıin oıda joqta jer bop jeńildim. Saıtan túrtse jeńilý joly ońaı eken. Kókem keshke tamaqtanǵasyn ádettegideı kúndeligimdi aýdarystyryp otyrdy da, betterdiń arasyna qattap salynǵan Arystannyń sýretin taýyp aldy. Aınaldyryp alaı, dóńgeletip bylaı qarady. Jaryqqa tosty. Túkke túsinbedi, bilem; «Asanjan, mynaý qaı kórshiniń mysyǵy?» — dedi. Iá, ár árpine deıin naqtap sóıdedi. Tym qurysa mysyqtyń sýreti me dese bir sári. Mysyq ekendigine sheksiz senip, tek qaı kórshiniki — oń, álde sol jaqtaǵy úıdiń mysyǵy ma, sony bilgisi kep qoıylǵan kúmánsiz suraq.

Aýzym ańqıdy da qaldy. Iá, deseńshi, qaıdan qara basyp Arystan ózin-ózi tanymady dep kúdiktenip em. Uqpappyn, yryldaǵany sýretten ózin emes, mysyqty tanyp aıbat shaqyrǵany bop shyqty. Qaıta mysyqtaı shaqar jaýynyń sýretine ar etip atylyp qolymdy qosa qaýyp tastamaǵanyna táýba.

Kúni erteń dereý Arystanmen tatýlasýdy uıǵardym.

Qudaıshylyǵymdy aıtsam, ondaı adal dostan kópe-kórneý aırylyp qalý shymbaıǵa da batyp júr. Qosylyp oınaıtyn, eń bolmaǵanda kádimgideı alysyp, ursysatyn, bet tyrnasyp, baqyrysatyn ne aǵa, ne qaryndas joq, qaraqan bas jalǵyzbyn. Jumystan kele dıvanǵa qulaı ketip gazet-jýrnal paraqtaýdan basqa kókemniń bitireri joq. Mamam keremet aqyldy. Aqyldylar adammen áste áńgimelespeıdi, tek ursyp-jekýdi, tókpeletip aqyl aıtýdy biledi. Tabaldyryqtan súrinsem de, jep otyrǵan nanymdy abaısyzda túsirip alsam da, qolma-qol qalta-qalta aqyly daıyn. Senseń, keıde bes bólmeli keń úıde andyzdaǵan aqyldan qashyp tyǵylar oryn tappaı sasamyn. Sol pysyqaı aqyldar jyltyr stol, oryndyq, shıfonerge, túkke kereksiz, maǵan salsa Arystanǵa as quıyp berýge ǵana jaraıtyn servız, vazalarǵa soqtyǵyp, san bólshekke shytynaı synyp, on, júzge kóbeıip jatatyn sekildi. Qara qulaǵyn burasań kemeńgerliktiń ne qılysyn tór úıdegi jalpaq bet teledıdar da tógip tastaıdy. Qaıta mamam qusap baqyryp-shaqyryp, álsin-áli tabaq, keselerdi jerge atyp urmaı-aq kóılekke ala galstýkti taǵyp tastap, jaǵymdy daýyspen syzyltady-aı, tegi. Al men, A. Qaıyrsynov, mı qarıtyn aqyl ornyna bas sap alysar, tóbelesip tatýlasar, keýdesinde jany, jón-josyqsyz sóıleıtin sózi, oınaqtaǵan kózi, on úshtegi jasy bar dos izdeımin! Estısińder me, dos qajet!

Ol dosty bizdiń aýladan kúndiz shyraq jaqsań da izdep taba almaısyń. Tabylmasa, jata qap jer tyrnaıyq, pa, men de, Arystan da japadan-jalǵyz, joldas-jorasyz qalǵasyn dos boldyq ta qaldyq.

Dos demekshi, Arystanmen arazdasqaly kórshi qurdastar aldyndaǵy bedelim kúrt tómen túsip ketti. Buryn taıynshadaı Arystan izimdi basa búlkekteı erip júretin. Anda-sanda qaıyq basynda qalǵyǵan kári qarǵalardy úrkite qoıý daýyspen mańqyldap úrýshi edi. Asanǵa baǵyshtalǵan buzyq oıy bardyń násili túsip, júnjip ketýine sol aıbyn ábden jetetin.

Arystan sońǵa túspegeli kóringen kóz aqıtatyn boldy, túge. Jaıbaraqat qydyryp kele jatsam qyzyl, sary qaqpa astynan qanden ıtter atyp shyǵyp, ruqsat - suraýsyz balaqtan alady. Qaıdaǵy sulý qara mysyqtar joldy ádeıi kesip ótedi, tek kesse bir sári, toqtaı qap, jasyl kózderiniń ýyn betime búrke murt tikireıtip: «Mıaoý!» deıtini janǵa batady.

Sýret jaıyndaǵy kókem pikirinen soń amalsyz Arystanmen tatýlastym. Tatýlasýdyń álippesi retinde qashaǵa úıilgen jońyshqa eteginde qumar qanǵansha alystyq. Qumar qanǵasyn qarǵybaýynan myqtap ustap aýladan shyqtym da qos saýsaqty urtqa tyǵyp jiberip jer dúnıeni kóshire ysqyrdym. Qaqpalardan qyryp tastaıtynnan qatty shabalańdaı atyp shyqqan qandender taltańdaǵan apaıtós Arystandy kórisimen únderin qaıta jutyp, izinshe keri zytty. Qara mysyqtar jol kespek túgil baǵana basyna órmelep, shaqqa bas saýǵalady.

Keptermen de jora-joldaspyz. Shetinen kókem sıaqty jýastyń jýasy. Adamnan áste qoryqpaıdy. Shashqan jemdi shoqyp tastaıdy da ushyp ıyqqa qonady. Sodan soń moıyl túıme kózderimen týra janaryńa úńiledi de kóz arqyly júrekteriniń jyly sáýlesin kókiregińe túsiredi, jan dúnıeni erikke qoımaı qorǵasynsha eritedi.

Kepter menen góri Arystandy ish tartatyn tárizdi. Jem shashqanda bolmasa ıyǵyma jıi qona bermeıdi. Tóbet kósilip shýaq ótine jata ketse-aq sonyń mańyna úıirilgish, topyrlaǵysh. Sypaıy. Ádepti. Áýeli ıtten tórt-bes adym jerden aınalyp biraz júredi. Kóńil kúıiniń jaqsy, jamandyǵyn barlaı baspalaǵandary beseneden belgili. Sút pisirim ýaqyttan keıin áýeli bireýi, ile ekinshisi arqasyna qonady. Aqyry bári japyrlap, tóbet júniniń arasyna turyp qalǵan nan qıqymdaryn terýge kirisedi.

Bir kúni kepterdiń qorazy Arystan tumsyǵyndaǵy qıqymdy shoqyp qalǵan. Kógershinder áý basta dúr kóterilgenmen, kóp uzamaı tórt-bes qadam jerge uılyǵa qondy. Qyzýlana uzaq qurqyldasty. Baıqaımyn, ata qorazdy biraz jerge aparyp jazǵyryp aldy. «Qyzyqsyz osy siz. Mynaý degen ıt dosty ońdyrmaı shoqyp alýǵa bola ma? Tumsyǵyńyz bizdeı ótkir ári múıiz, al tóbettiki jumsaq et. Alda-jalda qıqym shuqydym dep ótkir de ásem tumsyǵyńyzdy jazataıym kózine tıgizip alsańyz qaıtedi», — deıdi, shamasy.

Qıqym shoqyǵysh qoraz ásem tumsyǵynyń astynan myńǵyrlap aqtala bastaıdy: «Bıkesh, bıbiler, men nandy ǵana shoqymaq edim. Tumsyqtyń etke kiretin úshkirligin ıt bilip pe. Já, shýlama, túge!»

Men kóz jazbaı bárin baqylap turamyn da ata qorazdyń sońǵy paıymyna ishteı qosylamyn. Qaısymyz qulaq, jelke, murnymyzdy kórip qarq bop júrmiz? Eshqaısymyz da. Ol túgil, men de ótken jetide satyp alynǵan ur jańa trúmoǵa qarap qana tanaýymnyń támpishtigin alǵash ret moıyndadym. Aınaǵa kóz salmasam tumsyǵym teledıdardan án aıtqysh «Oreradaǵy» grýzın aǵaılardikine uqsas kesek te ádemi eken dep ǵumyry keýdeme nan pisip ótpeı me. Men menmin, al ata qoraz sorly tumsyǵynyń úshkir de múıizdeı qatty ekenin qaı trúmoǵa qarap bilmekshi? Kók zeńgir aspan trúmonyń jaltyr betin eske túsirgenmen, qalaı aıtsań olaı aıt, aınanyń aty — aına.

ÚSHİNSHİ TYNYS

Dúnıe júziniń eń Qıyn esepterine júırik adam. 1-shi tárbıe: áńgime aıtý, jaqsy kórý, bastan sıpaý, 2-shi tárbıe: zeký, nuqý, aqyl aıtý. Mamam ádemi de kókem egoıst pe? Trombondy saksofonnan aıyra biletin bilimpazdyń shash týraly pikiri. Kókem qalaısha býhgalter bolǵan?

Kókem qalanyń qaq ortasyndaǵy úsh qabat qyzyl kirpish úıde sótkeniń segiz saǵatynda dúnıejúziniń eń qıyn esepterin shekildeýikshe shaǵyp shyǵaratyn býhgalter! Jumyr tastary jarqyraýyq shabaqty boılaı ersili-qarsyly zyrǵıtyn esepshotty qoltyǵynan bir aıyrmaıdy. Baıqaýymyzsha, dúnıejúziniń eń qıyn esepteriniń sany sol tastar sanynan aspasa kerek. Esepshottyń sondaılyq tamasha syryn kókem maǵan eshqashan ashyp kórgen emes. Qaıta kóz shalmas jasyryn jerge tyǵyp qoıýǵa qumar.

Keıde, tentek bolsam, qasyna shaqyryp alady da qyzyq ertegilerdi ústi-ústine tókpeleıdi kep. Baıqaımyn, meniń tárbıemdi kókemniń bastan sıpaý jáne Tazsha bala, jalańash koról jaıly beıbit áńgimemen shekteýine mamam qatty nazaly. Mamam óte ádemi, ádemiligi sondaı, kórshi Kúlshıra, Maıra, Saıra apaılar mamammen kezdesip sóılese qalsa burynǵydan beter suryqsyzdanyp sala beredi.

Mamamnyń oıynsha, tárbıe ataýly eki túrge bólinbekshi. Alǵashqysyna áńgime aıtý, jaqsy kórý, bastan sıpaý quralyptas jaǵymdylary sanalady; sońǵysyna kerisinshe zeký, nuqý, aqyl aıtý shamalas jaǵdaısyzdary jatady. Mamam birinshisin kókem ózine beıimdep, júıkeni juqarta-juqarta qyrqynshy jiptiń jińishkeligine jetkizetin ekinshi jaǵyn ózine ıtere salǵanyna rıza emes. Óz sózimen aıtsań: «Kókeń baryp turǵan egoıst!».

Áp-ádemi mamamnyń sútteı uıyǵan kóńilin irite salatyn kókemniń taǵy bir qadirsiz qasıeti bar. Masaty kilem ilingen tórgi bólmede esepshotpen qatar búıirli kelgen qaz moıyn vıolonchel ilýli turady. Ony tartatyn kisi — kókem. Qos shekte qatarlasa qalǵyp otyrǵan dybystar áýdejar qyltaıaq tıip ketse pyr-pyr usha joǵary kóteriledi. Biraq jańaǵy dybystar, bólmedegi aýanyń atomdaryn buzyp-jara mamamnyń qulaǵyna jetip úlgirgenshe nege ekeni belgisiz, keremettiń kúshimen mysyq mıaýyna, ıttiń úrgenine aınalyp ketedi. Ondaıda mamam eń túkpirdegi bólme esigin tars kilttep jatyp alady.

Kókem bar ǵoı, bul kókem teginde ylǵı esepshot qoltyqtap, jortaqtap júre bermepti. Jas kezinen-aq qaǵynyp, qobyz, skrıpka, vıolonchelde oınap óner bastaǵan eken. Bir kúıdi bozdatsa sorasy aǵyp jylap, ekinshisin tartsa jaırańdap sala berip, kórshi kempir-kepshik, shal-shaýqandardyń záresin ábden ushyrǵan kórinedi. Aıta berse mektep bitirgesin konservatorıaǵa túsýdi armandapty. Aqyry aınaldyrar konservatorıasyna birden jetip barmaı, áýeli mýzyka jaıly qısaby joq málimet biletin, bilgishtigi sonshalyq, vıolonchel, saksofon, trombondardy bir-birinen aıyra alatyn án-kúı muǵalimine óz ónerin synatpaq bolypty. Bilimpaz biraz shalqaqtap kergigesin kelisedi. Kókeme ol shaqta Asan sıaqty altyn saqadaı balaǵa áke bolý qaıda, uzyn boıly, uzyn shashty, uzyn saýsaqty alańǵasar jas jigit-mis.

Qysqasy, kókem bilgishke Gaspar Kasadony tartyp beripti. Ol kezde men bul dúnıede joqpyn, joq bolǵasyn kókem Kasadony jaqsy, álde jaman tartty ma, aǵymnan jarylyp dáneńe aıta almaımyn. Álgi shirkin bilsin, bilmesin, ne nárse bolsyn, qabyrǵadan qoıyp qap baǵa aıtqysh pysyq eken, kúı tartylǵasyn qulaǵyn shuqyp otyryp ol kókeme bylaı depti: «Jas jigit, siz konservatorıaǵa túspeksiz be? Jaqsy, óte jaqsy. Bile bilseńiz, konservatorıaǵa barý úshin qaıtkende de jelpildetip uzyn shash qoıýdyń qajeti shamaly. Tym uzyn shashty jıi jýýǵa týra keledi. Al siz shashqa qaıyzǵaq tússe túbi qandaı aýrýǵa soǵatynyn bilesiz be?„» Án-kúı muǵalimi sózin aıaqtaı bere kópten sý tımegen shashyn bir uıpalap tastap, aldyna qarasa... vıoloncheldi bala úıden jylystap shyǵyp ketipti.

Kúzde kókem konservatorıa ornyna halyń sharýashylyǵy ınstıtýtyna túsedi.

Sodan bastap kókem qoltyǵyndaǵy vıoloncheldi esepshot aýystyrady.

Mamam úshin sol jumyr tastardyń sartyldaǵan úni Kasado áýeninen áldeneshe ese sulýyraq. Endi she! Saýsaq sypyldata esepshot qaǵý, eńbek etý — qoǵamǵa paıda tıgizý degen sóz. Adamdy eńbek ádemileı, árleı túsetini bes jasar balaǵa da belgili. Bylaısha aıtqanda, jumyr tastardy tasqaıaqtaı qaǵystyra jóneletin kókem vıoloncheldiń paralel pernelerin termelep, myń túrli ǵalamat sazdardy áýeletken kókemnen góri áldeqaıda aqyldy da ádemi. Óıtkeni, úsh qabat úıdiń qarsysyna ornatylǵan taqtaǵa: «Adam árqashan da eńbegimen sulý»,— dep jazylǵan. Odan basqa sebeptiń mamam úshin quny bes tıyn. Nusqaý qysqa, naqty, dál aıtyldy ma, bitti, qaıdaǵy bir vıolonchel, takatto, tórt qada dep bas aýyrtpaı eńbek etý kerek. Iaǵnı qumyrsqa, álińdi bil, Asannyń kókesi, shotyńdy bil!

Mamam solaı oılaǵanmen esepshot pen vıoloncheldiń qarym-qatynasy, ara salmaǵy jaıly men túıgen pikir múldem basqasha...

TÓRTİNSHİ TYNYS

Menen áldeneshe ese zor sózder. Tákeńniń tapqyrlyǵy...Tas qarańǵy tún. Kókem áýenge, álde áýen kókeme aınaldy ma? Men qalaı barabanshy boldym? Aspanǵa kóterilgen saz, kókem, men jáne kúshik. Aq qar, aǵash bóshke, balǵa, sý sińgen taqtaılar — álem netken ǵajaıyp ta qyzyń edi!

Ol kúni shapqylaǵannan shapqylap on bir jasty toltyryp tastappyn. On bir jasym jóninde pálendeı sáýleli, salaýatty oı basyma kirip-shyqpasa da ol kópten beri basqalardyń kókeıin tesip júredi eken. Qysqasy, alǵashqy qar japalaqtap, aspan-jer arasyna aqboz shyt ilingen kúnniń keshinde bes bólmeniń qabyrǵalaryn qonaqtar shireı kerip turdy. Ózderi ylǵı bir sebepti, sebepsiz qarqyldap kúlgish yǵaı men syǵaı.

Densaýlyǵymnyń zor bolyp, júz jasaýym úshin, sol zor densaýlyq pen júz jasty únemdi paıdalana otyryp, Qaıyrsynovtar urpaǵyn odan ári kóbeıte berýim úshin tostar kóterildi. Iegim stol erneýinen áreń asyp otyrǵan maǵan ózimnen kóp ese úlken, kerek dese keń-keń bes bólmeniń ishine sıa bermeıtin: «Taýdaı bol! Býhgalter bop os! Batyrǵa aınal!» — atty tóbe quıqany shymyrlatar aıbyndy sózder aıtyldy.

Top shekesi shyndap qyzdy. Qyzyl shyraıly, jyltyr qara shashty tolyń adamdar ortasynda birtindep: «Toı ıesi» degen qadirli atymdy qolymnan sýsyta ystyq shaıǵa túsken maıdaı erip, barǵan saıyn kórer kózge kishireıip bara jattym. Qatty jalǵyzsyradym. Qasymda kókem men mamam otyrsa da jetimsirep júdedim. Kórshi Samat, Aıgúl, Erik... bir de bir ózim turǵylas bala joq, tek tym kóp sóıleıtin qomaǵaı da jat kisiler.

Kóńilsizdik kókiregime sýyq demin jaılap úre bastady. Stol astyna súńgip ketip baıa-shaıa baqyrǵanym bar. Osy bólmede aıtylyp jatqan jaǵymdy, tátti sózder manaǵydaı maǵan arnalsa da, báribir, báribir tóbemnen asa zýyldap, nysanasyz qańǵyp jatty. Ári-beriden keıin densaýlyqtarynyń ógizdeı, balalarynyń kóp, laýazymdarynyń bıik bolýyna... birdeńe-birdeńeler qurmetine japa-tarmaǵaı tost kóteristi. Solardyń kesek kirpish syqyldas daraqy da dóreki kúlkileri; «Taýdaı bol! Býhgalter bop ós! Batyrǵa aınal!» — degen tilekterdi taǵam men bótelke samsap turǵan stol ústinde typyryn shyǵarmaı býyndyryp jatqanyn janushyra sezdim. Kenet, kóp qarqyldaqtyń eń jýan daýystysy ári qaryndysy:

— Al, halaıyq, myna Mákeń, — byrtyq suq saýsaǵymen kókemdi nusqady, — qalaı edi, qobyz ba, sony bir bozdatyp qulaq quryshyn qandyrmaı ma! Anaý qobyz qabyrǵaǵa beker ilinbegen shyǵar. Sahnaǵa ilingen myltyq atylatyn bolar. Bul, sirá, proletarıattyń uly jazýshysy Alekseı Maksımovıch Gorkııdiń sózi bolar, — dep sózin aıaqtap, saýsaǵyn tóbege shoshaıta qoıdy.

Jurt shýlap ketti.

— Durys aıtasyz, Táke!

— Biz ónerdi qadirleımiz!

— Men «Shıli ózen qamys-aı, bizdi oılaı júr tanys-aıdyń» tartylýyn tileımin.

Kókem turyp beshpetiniń etegin qoly dirildeı tómen tartty, qumyǵa qatty-qatty jótkirindi. Sosyn men jekkóretin jalynyshty júzben mamama qarady. Mamam dastarhan shetin serpip tastap, qabyrǵadan vıoloncheldi saldyr-gúldir julyp aldy da, kókemniń qolyna ustatty.

— Tákeń aıtqasyn bálsinbeı oına endi!

Ol oınaı jóneldi. Shekter ústinde qaltyraǵan bes saýsaq, — bas barmaq, balań úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkene bóbek shet-sheksiz dybystar dúnıesinen maǵan jumbaq kelisimdi qarym-qatynastar izdep taýyp jatty da, aýyz-muryndardan kóterilgen kómirqyshqyl jáne sharap ısin udaı tolqyǵan muńdy ún yǵystyra bastady.

«Durys aıtasyz, Táke!» — seksıme shash, qýshyq jaýryn áıeliniń qulaǵyna eńkeıip sybyrlap edi — ol shyńǵyrǵan, ıakı kúlgeni beımaǵulym erepaısyz dybys shyǵardy da, kúıeýiniń aerodromdaı jazyq jaýrynyna salyp qaldy.

«Biz ónerdi súıemiz!» — qyzyp qalǵan bireýdi bólmeden shyǵara almaı álek.

«İPıli ózen qamys-aı, bizdi oılaı júr, tanys-aı», — bobyrańqy shash, qazan bas qalǵyp otyr. Qasyndaǵy toıǵa seriksiz kelgen kelinshektiń aqshylt ıyǵyna tumsyǵy tıip ketken saıyn anaý súıir murnyn — sóıtse súıkimdi kórinetinin ózi de biletin bolsa kerek — jurt kózine shalynar dárejede kirjıte qoıady.

Tákeń aýzyn qalqalap esinedi de, kórshi bólmege shyǵyp ketip magnıtofondy qosty, sóıtti de tym tolyń denesi jaıly jurt arasyna tarap ketken ańyzdardy túp-túgel joqqa shyǵaryp, mamamdy dóńgelente jóneldi. Mamam júzine alaý júgiripti, ózi kúle beredi.

Jurt magnıtofony bar bólmege yǵysty.

Kókem tiri jan joq araq-sharapty bólmeni talaq tastaı vıolonchelin qoltyqtap, sandalaqtaı syrtqa shyqty. Men ilese kettim.

Tas qarańǵy tún... Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq. Japalaqtaı qar jaýyp tur. Aýa tańqalarlyq jyly, jaıly. Qys zańy boıynsha aýyz ashylǵan saıyn saqınalanyp áýege kóteriler bý da joq. Qar qıqymdary baǵana basyndaǵy sham etinde teńsele birqalypty tómendep, kóshe, aryq, sharbaq, aǵash butaqtaryna qonǵan aq mamyqty tynymsyz qalyńdatyp jatyr. Qar tómen saýlasa sham kerisinshe eppen toqtaýsyz joǵary kóterilip barady. Dúnıe ataýly appaq. Tipti qulaǵy edireıip tym-tyrys tynyshtyqqa qulaq tosyp, aýla ortasynda shoqıyp otyrǵan (ol kezde kúshik) Arystannyń arqasyna da qos ýys qar qonaqtapty.

Qara kıimdi, qara shashty kókem ǵana búkil tulǵasymen aq dúnıege anyqtap basylǵan mórge aınalypty.

Qara mór — kókem kúshik úıshiginiń ústine jaıǵasyp alyp men bilmeıtin kúıdi oınap otyr. Ámanda ár talyna deıin artqa jylmıta taralatyn shashy bul joly selkeý - selkeý.

Jaýyryny kúrjıe vıolonchelge tóne túsipti, tutasa kirikken vıolonchel ekeýi jalǵyz dene. Erbeńdep qozǵalǵan qyl taıaqty oń qoly sol deneni — vıoloncheldi, ózin belden arly-berli qaıshylaı keskileıdi. Áýen vıolenchelden emes, kókemniń búkil denesinen — qulaǵy, kózi, murny, qol-aıaqtary, tyrnaqtary astynan bozdaı shyǵyp tur. Kókem, jýas ta óz kókem qazir ójetter men iskerler álemi — Tákeń, mamam, «Shıli ózen qamys-aı» ǵalamynan julyna qashyp, myna aqboz mylqaý dúnıeniń jolsyz, sańylaýsyz qushaǵynda adasyp júrgen áýenge aınaldy.

Álsin-áli birqalypty qaıtalana áldeqaıda, joq, áldeqaıda emes, myna berik taqtaımen qorshalǵan tynysh aýlany buzyp-jara keńistik qursaǵyn kezip ketýge shaqyrǵan sıqyrly saz, oǵan qosa kókem de bıiktep barady.

— Kó... — Aýzymdy ashyp edim, qarǵa qaqaldym. Jypyrlaǵan jas kóz tostaǵanymdy jýdy. Men ózimdi kókemnen aırylyp qalatyndaı, myna asqaq ta buryn estimegen alapat saz kókemdi qardyń qalbaqtaǵan ań túıirlerine aınaldyryp jiberetindeı sezindim. Aınaldyrǵany nesi, kókem bul kezde aq keńistik notalary — qala, aýla ústinde qalbaqtap aınalyp júrgen qar túıirleriniń naq ózi.

Oıbaı-aý, kókem túıirge aınalyp kózden bulbul ushsa qaraılasar kimim bar? Mamam bolsa tolyqtyǵyna qaramastan tamasha bıleıtin Tákeńmen shyrkóbelek aınalyp máz-meıram. Oǵan qar astynda qaltyraǵan menen góri Tákeń, bı qymbat.

Júgirip baryp kókemniń sý-sý jeńinen tarttym. Sazdy máńgilikke joǵaltarymdy bile tura tarttym — áýen joǵalsa da kókem qasymda qalady ǵoı.

— Kóke, úıge qaıtaıyqshy.

Qyltaıaq zyń etti, dybys bir sát qalqydy da, úzilip júre berdi. Ol maǵan jalt qarady. Qoryqqanymnan shatqaıaqtap keıin shegindim. Tas qarańǵy túnde jalt qaraǵan adam esepshotqa sýdaı júırik kókemnen basqa jat pende-tin. Qara buıra shashy, qasy, murny, kıimine deıin bizdiń úıdegi otyz bes jastaǵy adam... joq, báribir kókem emes. Ol eshqashan da búıtip atyp tastardaı sýyń zármen qaramaıtyn. Jańaǵy sazdyń tún túsin qabyldaǵan qara jańǵyryqtary, tolqyndaı áýelegen alyp qorǵandy kókem ekeýmizdiń aramyzdan sýyra tartyp úzdiksiz bıiktetip jatty. Kenet, kókemdi arbaǵan osy áýendi bir sátke jekkórip te kettim.

— Ne kerek? Saǵan ne kerek deımin?

Kúnniń sýyqtyǵy, úıge qaıtý qajettigi jáıli áldeneni muryn astynan myńǵyrladym.

Kókem áı-sháı joq bilegimnen qapsyra ustap, syradan bosaǵan bóshkege qaraı súıreı jóneldi. Sosyn tyǵyn ashatyn aǵash balǵamen bos bóshkeni tomp-tomp urdy da, kilt toqtap, qolyma ustatty.

— Osydan jańylmaı soq ta otyr!

Aıanaıyn ba, soqtym da otyrdym. Kókem vıolonchelde oınady. Taǵy da áldeqaıdaǵy belgisiz de alys baǵdarǵa jetelep uzaǵan maqpal qońyr sıqyrly saz, saz,..

Qar áli jaýyp tur.

Balǵa astynan o basta qulaq etin jep dórekileý shyqqan dybystar qapalaq qar qıyrshyqtaryna orandy da, Saz áleminde qalyqtaǵan aq kepterge aınaldy, qyltaıaq pen shekter qıylysynan týǵan ásem dybystarǵa qosyldy, aýla tóbesi atty shaǵyn aspan astynda qanattary dirildep aınala bastady. Aıaq astyndaǵy qozǵalmas myǵym qara jer tuǵyrynan ońaı aınyp, saz yrǵaǵymen bıleı jóneldi. Biz — kókem, men jáne arqasyna qos ýys qar qonaqtaǵan jas kúshik úsheýmiz vıolonchel shegi men balǵa astynan shyqqan dybystarmen qym-qıǵash aralastyq ta aspanǵa kóterile bastadyq.

Kenet, búkil álemdi, sol álemniń qol sozymdaǵy ókili — biz asyrap alǵaly aı tolmaǵan Arystandy bas sap qushaqtaǵym keldi. Qos qolymdy ilgeri sozdym, qushaǵym qapalaqtaǵan qarǵa toldy. Tórt qubyladan tutas qorshaǵan dúnıemen — aq qar, aq qarmen aralasqan jep-jeńil saz notalarymen bite qaınastym da, onyń baltamen shaýyp aıyra almas bólshegine aınaldym.

Jas kúshik Arystan qardyń taýsylmas qory — aspanǵa, dálirek aıtqanda úzdiksiz sorǵalaǵan qıyrshyqtarǵa tumsyǵyn soza shoshaıtyp shabalańdap úrdi de, turǵan ornynda qulaǵy salpańdaı áýen yrǵaǵyna sáıkes tórt aıaqtap qarǵı bastady.

Budan bylaı kúshik, kókem, men, vıolonchel, aq qar beseýmiz aıyrylyspas dospyz, jik jazbas joldaspyz... Bóshke, aǵash balǵa, saz jáne syra men qar sýy sińip qaraıǵan bóshke taqtaılary da solaı...

...Erteńinde kókem qyzyp qalǵany haqynda mińgirlep, kimnen ekeni beımálim, keshirim surady, esepshoty men portfelin qoltyǵyna qysa úsh qabatty úıge tartty. Mamam tómen qarap, aljapqyshynyń etegine qurǵaq qolyn súrte bergen...

Senseńiz stol shetindegi men, stol astyndaǵy Arystan mamamnyń qysylyp uıalǵanyna kádik keltirmesek te, kókemniń shyn kóńilimen uıyp, keshirim suraǵanyna záredeı de sengemiz joq.

Osy oqıǵa bolmasa biz tatý turamyz. Kim bilsin, kórshi apaılar solaı desedi. Olardyń aıtýynsha, kókem qońyzǵa da qıanat oılamaıtyn óz isińe berik, momyn da (kóshedegi eń úlgili erkek), mamam birdi ekige jetkizetin pysyq áıel (átteń shaıpaýlaý, áıtpese...). Men bolsam kúnde-kúnde bestikterdi mektepten qapshyqtap qaıtýshy jaqsy oqýshymyn (tym jýas pa osy bala?). Alda da osyndaı tamasha sáıkestikpen tatý-tátti tura berer me edik, qaıter edik, eger...

BESİNSHİ TYNYS

Jańa kórshiler kádimgi kórshi sıaqty. It pen kógershin... joq, semiz de daraqy úırek-qazdar jáne shalbar sheshkish shartyq bala. «Nasybaı» qupıasy qalaı sheshildi? Aýyldaǵy erikken shal-kempirler. Segiz ǵasyrdan keıin qaıta tirilgen qahan.

Men on eki jasqa tolǵan kúni sahnaǵa ilingen myltyqtyń qaıtse de atylatyndyǵy jaıynda pikir bildirgen Tákeń tup-týra eki jyldan soń kóshti de ketti. Mańdaıǵa jazylsa kóshý qıyn bop pa. Qoraby daladaı eki avtomashınaǵa múkámál-múligin asyǵys tıedi de, jurtyna qushaq-qushaq tútin qaldyra Tákeń úrim-butaǵyn «Kóshe» atty keń de qyzyq álemge bastaı shyǵyp júre berdi. Ol kúni mamamnyń kózi qyzaryp júrgenimen onyń esesine kókem qaradaı kóńildenip qoldaryn qaıta-qaıta qushyrlanyp ysqylaı bergen.

Sóıtse, Tákeń salyp uryp oblysqa joǵarylasa kerek. Joǵarylaǵan degen ne, múmkin Tákeń taý basyna terlep tepship órmeleıtin shyǵar, múmkin oblys ortalyǵyndaǵy bıik úılerdiń eń ústińgi qabatyna qonystanýy da yqtımal, onda meniń sharýam shamaly. Jańa kórshiler qandaı, ózderiniń men turǵylas balasy bar ma? It - kepteri she? Aýlasyna ıt baılansa, bárinen buryn máre-sáre alysyp Arystan boı jazyp qalar edi.

Kóp uzamaı jańa kórshiler Tákeńniń ańyraǵan aýlasyn aýzy-murnynan shyǵara tyraqaı ý-dýǵa toltyrdy da tastady. Asyǵys-úsigis júk túsirildi. Bilekterin sybanyp tastap kókem men mamam kómektesip júr. Men bolsam «ZIS—150» - di, qybyr-qybyr adamdar men teń-teń júkterdi, bútkil aýlany eki qada arasyna sıǵyzyp, sharbaqqa asyla ishke únsiz úńilemin. Sonshalyqty óńmeńdep úńiletindeı ǵajap dáneńe joq sıaqty. Bulardyń da kókesi bar. Úıelmendeı qara kisi. Teńderdi buıym qurly kórmeı asyqsha atady. Jıegin kir ádiptegen ań sharshy astynan qara shashy burqyraǵan qatpa áıel anyq mamalary.

Únderi estilmeıdi. Únderiniń maǵan estilmeıtindigi — eki arada shyǵyry seltıgen qudyq, jemisi jınalǵan ıir-ıir júzim butaqtary, qý japyraqtary qaltyraǵan túp terek bar. Arǵy aýladan jer baýyrlaı jyljyp jaqyndaǵan kók tútin (japyraq órteý maýsymy!) ótinde kórshilerdiń aýyz, qol-aıaqtary ǵana bulyńǵyr qımyldaıdy. Aýyr kúrsindim. It te, kepter de kórinbedi. Tek «ZIS»-ten sebet-sebet túsirilip jatqan qańqyldaýyq úırek-qazdar... Keýdege sekirip Arystandaı erkeleı almaıtyn, zeńgir aspanda kepter sekildi aýdarylyp-tóńkerilip usha almaıtyn, tek tabaqqa túser, etke jarar daraqy daýysty semiz úırek-qazdar...

Burylyp ketýge aınaldym.

Toqta, toqta... Myna bir shartyń qara bala aspannan dik etti me, jerden shyqty ma? Kekili kúltildeı mańdaıyna qulap tur. Beti bes tıyndyq baqyr tárizdi dóp-dóńgelek. Torsyń sheke. Ádemi-aq bala, biraq... qamyt aıaq eken. Oǵan qaıǵyra qoıatyn ol joq sekildi. Kimge tıiserin bilmeı tóńiregine tasyr kózben qaraıdy. Eki qoldy qaltaǵa sap aýla ortasynda shirenip turdy, turdy da, áı-sháı joq, meni shoshyta kisinep-kisinep tastady.

Bul maımaqtyń tula boıy tolǵan kesel me eken?!

Kóldeneń jatqan eki qulash taıaqty at qyp minip aldy da, basyndaǵy eski qulaqshynmen «tulpar» saýyryna sap-sap jiberdi. Jińishke daýsymen qaıtara kisinep, turǵan ornynda qosaıaqtap sekirdi-aı kep. Onysy er-toqymdy baýyrǵa alyp móńkigeni. Sosyn aýlany aınalyp quldyrańdaı áıda shap. Aıaǵy aıqasqan maımaq bolsa da tabany jer ıiskemes júırik tipti.

Búıtip qıýym kelispeı yza bop turǵanda shańdatyp shapqylap júrgeni shat-shálekeıimdi shyǵardy. Álde dereý shaqyryp alyp judyryǵymdy ıisketip jibersem be?

— Áı, bala!

Qulaǵy edireıip tura qaldy.

— Beri kel!

Suq saýsań úshimen ol júrer sara joldy ymdap, ózime shaqyrdym. Taıaqty qalaı tulparǵa aınaldyrsa «atyn» solaı tep-tez taıaqqa aınaldyryp, áýdem jerge zymǵatty da qolyn oń-solǵa repetsiz laqtyrǵyshtap tura júgirdi. Sharbaqty aınalyp ótip, qasyma kelip qalt toqtady. Saýsaǵyn sora túıme kózderimen meni iship-jep, bir qolymen shalbarynyń aýyn aqtara aǵytyp jatyr.

— Má, nasybaı!

Shoshynǵannan keıin yrshyp tústim. Óı, mynaý netken betpaq bala! «Beri kel!» tipti de shalbaryńdy shesh degen sóz emes qoı. Qaıdaǵy bir nasybaıy nesi? Jáne ony qaıtpekpin?

Meniń basym qatty eken dep shartyń ıne jasýyndaı da saspady, shalbaryn tizesine túsire áli shánıip tur. Qaıteıin, qatty sastym, tura qash...

...Joq, qashpadym. Des bergende «ZIS» qaptalynan shartyqtan úlkendeý, menen az qalyńqy bala júgirip shyqty. Bul da qaratory, biraq beti tym jalpaqtaý ma, qalaı? Jáne torsyń sheke shartyqtaı qamyt aıań emes.

Álgi júgirip kep basyn kúrt eńkeıtip shartyqtyń kindik, e-e... odan tómenirek uıatty tusyn qushyrlana ıiskedi de, sholań tanaýyn tyrjıta:

— Átpishý! — dep saldy.

Maımaq ábden qanaǵattanǵan qalypta shalbaryn kóterdi.

Keri buryldym da, úıge zyttym.

Kúni boıy oıym onǵa bólinip, shalbar sheshý qupıasynyń kiltin tappadym. Kún túgil on kún oılan, bir aqıqattyń basy aıdan ashyq — Maımaq deni saý adamnyń basyna kóp kele bermeıtin qylyqtar jasaýǵa óte qabiletti bala. Qyrsyqqanda erteń bar lypasyn sypyryp tastap, qaqpa aldynda qasqaıyp tursa she? Kóshedegi kóldeneń júrginshiler aldymen ıyq selkildetip kúler, kózge shuqyp kórseter, sonsoń: «E, mynaý bes bólmeli úıde turatyn Asan atty balanyń inisi shyǵar», — dep qoldy bir-aq silteıdi. Al muǵalimder kórse she?

Qoı, odan da kókemmen aqyldasaıyn. Kókem úlken adam, úlkender nasybaı syryn bilýi tıis. Onsyz da bizden kóp biletinderin ursyp-zekip túsindire júredi ǵoı.

Kókem áýeli bar ynt-shyntymen keńkildep kúldi. Sóıtse shalbar sheshý qupıasy bylaı eken. Jańa kórshiler aýyldan kóship kep otyr. Al aýylda shoqsha saqal shaldar men kımeshek kıgen kempirler kóshe saıyn órip júredi-mis. Ózderi tisteri qaýsap, súıekteri saýdyrap málkildep júrgenine qaramastan kil qyljaqbastar. Endi she! Qoldary bos, tóbege túkirip jatyp pálenshe som pensıa alady. Kúni boıy shalqadan túsip shyrt túkire berý de, shamasy, jalyqtyratyn bolsa kerek. Álgiler zerikkesin kósheden Maımaq quralyptas balalardy maıadaı baqyrtyp ustap alady. Ustaǵasyn shalbaryn syr-syr sheship tizesine túsiredi de, kindik tusyn jebe murtpen qytyqtaı: «Átpish! Óı, taýdaı bol! Nasybaıyń keremet eken! Tynys keńip sala berdi», — dep qaýqyldasatyn kórinedi. Tynystary shynymen keńip qala ma, joq pa, túbine jetip zerttegen taǵy eshkim joq.

Bala bir uıalady, eki uıalady. Ol uıaldy dep shaldar shalbar sheship túshkirýin, ile qaýqyldasyp bata berýin qoımaıdy. Aqyry sý tegin bata ala berý balaǵa da maıdaı jaǵyp, birte-birte qarsylaspaıdy da. Qarsylaspaq túgil etteri úırengesin shoqsha saqal shal kezikse shalbar sheshetin, átpishin kez kelgenge esh pulsyz usynatyn tamasha halge jetedi. Qylyǵyna qaraǵanda Maımaq ta sol «mekteptiń» pánderin búge-shigesine deıin meńgerip, kileń bestikke bitirgen-aý.

Shalbar sheshýdiń meni shoshytqany sonshalyq, bir-eki apta boıy Maımaqpen, onyń jalpań bet aǵasymen tis jaryp mámilege kele almadym. Maımaq kóshede qarsy kezdesse, yshqyryna kúdikpen kóz tastap qoıyp, taǵy bir pálege ushyramaı turǵanda qutylǵansha asyq bolamyn.Taǵy salyp uryp jetip kep shalbar sheshe bastamasyna isim kepil.

Maımaqqa qaraǵanda qaıta jalpaq bet aǵasy jýas pa dep qaldym. Alda-jalda qarsy kezdesse, qıyq kózin tómen salyp, tympyń-tympyń basyp tezirek ótip ketedi. Keıde qaraǵan-qaramaǵanyn bitik kózinen ańǵarý da qıyn. Ótkizip jiberip, biraz uzaı jalt burylsań ǵana kóziniń shylbyryn saǵan tastap bara jatqanyn baıqaısyń. Ózi jaqynda kórsetilgen fılmdegi Shyńǵys hannan aýsaıshy. Tek tikireıgen mysyq murty, qaıqy qylyshy ǵana jetispeıdi. Aqyry qıqar qahanǵa tym uqsap tur eken, meıli, Shyńǵysqan atana qoısyn. Áne, kitaptan oqyp, kınodan kórgen qahandy segiz ǵasyrdan keıin osylaısha sıqyrlap tiriltemiz.

Aıdar taǵyp, at qoıý qaıbir jaqsy qasıet deısiń. Alaıda sol jeksuryn esimdi oıdan quryqtap qýyp shyqsań da ózinen-ózi til ushyna saǵyzsha jabysa ketse amal ne? Onyń ústine qysqa kúnde qyryq júzdessek te, jasy kishi bola tura nyspyn aıtpaı qyrsyqqan ózine de obal joq. Kórshi bolǵasyn adam qusap: «Men bálenshemin, sen kimsiń?» — dep qol berip tanyspas pa? Jaqyndap ketse jaryp tastar jolbarys emespin ǵoı.

Kendir baýly ıir yrǵaı sadaqty qoltyǵynan tastamaıtyn ádetin de baıqap júrmin. Aǵash basynda qannen-qapersiz shıqyldasqan torǵaılardy syǵyraıa kózdep turǵanyn san márte kórdim. Kózi qıtar, ózi qıqar, sadaq asynatyn, jazyqsyz torǵaıǵa mysqal aıanyshy joq balany Shyńǵysqan dep atamaǵanda qaıtemiz.

ALTYNSHY TYNYS

Shyńǵysqan sulý sóıleıtin bala. Qalanyń keshshe torǵaılary. Qorlyǵyn ótkizgen qısyq kóz maǵan qalaı unady? Onyń kep pen qaýyrsyn, jebe jaıyndaǵy unamsyz túsinigi. Ózimdi bala tárbıelegish qasqyrdan aqyldy sanadym. Kúshik jutqan Shyńǵysqan.

Bir kúni sáske kezinde úıden shyqsam, sharbaq tasalanǵan Shyńǵysqan shatyr ústinde jem shoqyp qurqyldap júrgen ata qorazdy kózdep tur. Júgirip bardym da, julqyp-julqyp jiberdim. Jalt qarady.

— Nege atasyń?

— Nemene, kógershin seniki me edi?

— Kimdiki bolsa da, báribir atpaısyń.

— Aıtarsyń.— Murnyn mańǵazdana tartty.— Kishkene kepter túgil túıedeı qoı, sıyr, jylqylar da soıý úshin jaralǵan.

— Ony kim aıtty?

— Kórip tursyń, mańdaıymda juldyzsha jarqyraǵan qos kózim bar. Jarqyraǵan kózder qaraıǵan ataýlyǵa qosa qoı, sıyr, jylqynyń parshalanyp soıylatynyn kóredi. Olardy soıatyn adamdar. Men de adammyn. Endeshe kógershindi nege atpasqa?

Oı, myna Shyńǵysqan nege dál kınodaǵydaı sulý sóılep tur? Týra úlken kisishe sóıleıdi. «Juldyzsha jarqyraǵan kózim bar... Sıyrdy adamdar parshalaıdy... Men kepterdi atýǵa tıispin...» Qanshama sulý sóılese de, mynadan birdeńe túsinsem buıyrmasyn.

Taban astyna tuqshıa qarap áli kúńkildep tur.

— O, o, aýyldaǵy torǵaılar shetinen taqys, zándem. Qurt-qumyrsqa aýlaǵanda eń saǵyn kúzetke qoıady. Sadaq kóterip kezene berseń boldy: «Shıq, shıq, qash, qash!..» Usaq tastardy qos qoldap qalaı shashsań solaı jan-jaqqa bytyrap dúr kóteriledi. Onyń ózinde de tarala ushsaq jebe tımes degen qýlyq jatyr. Qala torǵaılary myna jem shoqýdy ǵana biletin aqymaq kepterden aýmaıtyn keshshe eken. Dál qasyna kelgenshe shıqyldap otyra beredi. Qalada ne kóp, mashına kóp. Solardyń ý-shýyna torǵaılar ábden úırenip alyp, úrkýdi de qoıǵan. Ashamaımen kókesin tanytyp atpaısyńdar da. Nege atqylaryń kelmesin, keledi ǵoı. Biraq atqan tastaryń torǵaıǵa tımese — jypyr-jypyr úılerdiń terezesin syndyratynyn, tereze syndyrmasa — torǵaıdan da kóp adamdardyń basyna túsetinin bilesińder de. Áne solaı, aýylda kisiler batyr, torǵaı qorqaq bolsa, qalada adam qorqaq ta, torǵaı batyr.

Qap, myna qısyq kózdiń qorlyǵyn-aı! Tap osy sátte bir jaǵynan boı býǵan álsizdikti de ańǵaryp turmyn. Qolmen qoıǵandaı tap tóbesinen túsip aıtsa, býmaǵanda qaıtedi. Tańǵajaıyp durys dáleldermen qısyq kózdiń aýzyn japtyrǵym kelip qansha oılansam da, oqyǵan kitaptardan ondaı sátti úzindini eske túsire almadym. Kepterdi atpaq bolǵan jaýyzdyǵyn syltaýratqan bop bir qoıyp, shyqylyqtaǵan nemeniń aýzyn qısaıta qoısam ba álde?

Keıde torǵaılardyń ózinen mıllıon ese úlken de kúshti, qanat-qaýyrsynsyz tirshilikke shekesinen qarap mensinbeı, butaqta qýanyshtan esi shyǵa máz-máıram saırap otyratyny da ras. Ondaı kópe-kórneý ádiletsizdikke jynyń kep ketip, qolǵa ilikken kesekpen álgini jiberip urǵyń keledi. Jiberip urýda min bolmaıdy-aý, biraq sol laqtyrylǵan kesek torǵaıǵa dál tıýi úshin, Chıngachgýkteı quralaıdy kózden atqan mergen bolýyń kerek. Qyrsyqqanda Chıngachgýk bul dúnıede jalǵyz-aq dana. Chıngachgýk atpaǵasyn kesek torǵaıdy janaı shyrqap shyǵyp qaıta sorǵalaǵan kúıi quıryǵyn tistelegen Arystannyń tóbesin oıyp túspesine kim kepil. Óıtkeni, bu jer dalıǵan dala .emes, qala ishi ǵoı. Arystannyń tóbesi oıylmasa, sóz joq, terezeler synady. Sonda, sonda... men dál qazir kógershin qamyn oılaǵannan góri óz úıimniń terezesi synbasyn, Arystannyń tóbesin tas tespesin dep Shyńǵysqanmen egesip tur ekenmin ǵoı. Kózdi baqyraıtyp qoıyp qara bala dáleldep berse «eken ǵoı» emes, dál solaı.

Qıyq kózdiń qıas ekeni qıas. Sóıtse de ózi maǵan eptep unaı bastady. Osy jasyma deıin syǵyr kózin jerge qadap turyp maǵan eshkim de munshama oryndy sózder aıtyp kórmepti. Endeshe ne turys, ózin jetektep júrip Arystan, keptermen tanystyraıyn da. Men bilsem, bul shirkin aspanda kógershinniń aýdarylyp-tóńkerile baýyryn kún sáýlesine jalata saıran salatyn saltanatynan tipten beıhabar. Iyqqa qonyp, ádemi túıme kózderimen júzińe úńile qarar súıkimdi qylyǵynan da habarsyz. Áıtpese, sadaq kezenip sondaı ǵalamat kórikti qusty burqyldap ushar qaýyrsynǵa aınaldyrǵysy keler me! Ádemilikti sezbeıtinder ǵana aıaýdy bilmeıdi.

Tek kepterdiń qulashtaı laqtyrǵan kúmisteı aspanda jarqyldap ushýyn kórgende ǵana qara bala atqan jebe olardyń sońyna qýǵynshy bolyp túspeıdi.

Shyńǵysqanǵa kepterge shashylǵan jemdi, meniń týǵan kúnim toılanǵan keshte bosaǵan syra bóshkesinen jasalǵan Arystan úıshigin, óz qolymmen úıshik syrtyna bormen aıǵyzdap jazǵan: «Úzdik oqýshy A. Qaıyrsynov pen ıisshil ıt Arystannyń myzǵymas dostyǵy jasasyn!» — degen úndeýdi kórsettim. Shyńǵysqan ıtke unady ma, joq pa, ol haqynda Arystan erkelep, ıakı yryldap ashyq pikir bildirmese de, tóbet Shyńǵysqanǵa shynymen unady. Júninen sıpady, qarǵybaýynan tartyp kórdi. Myna ıtti sýretteri «Ogonek» syrtynan túspeıtin jalpaq bet nenes, chýkottar qusap shanaǵa jekse degen tapqyr usynys aıtty. Men qyzyp ketip kepterdiń qansha tuqymy bolatynyna deıin jaıyp saldym. «Úı kógershinderin qoldan ósirý» kitabynan úzindilerdi jatqa soǵyp edim, shyn Shyńǵysqannyń segiz ǵasyrdan keıingi urpaǵy kózin jumyp, aýzyn ashty. Sóıtkenmen júni qubyla jarqyraǵan ata qorazdy kórgende:

— Qaýyrsynynan keremet jebe shyǵar edi,— dep tańdaı qaqty. Sasqanymnan sol orynda qalshıyp qattym da qaldym. Bul bala ata qorazdy óltirgen kúnde ǵana qaýyrsyny jebege jaraıtynyn bilmeı aıtyp turǵan joq, Shyńǵysqan atyn qalaı dóp basyp taýyp qoıdym deseıshi. Qala kórse-aq tarpa bas sap qıratyp salǵysh qahannyń kishireıtilgen naǵyz ekinshi danasy. Átteń, boıy kándek, kúshi az, sońynan eretin qalyń qol joq.

Áıtpese bar ma...

Sol kúnniń keshinde tósekte dóńbekship jatyp bala Shyńǵysqandy túzý jolǵa salýdy uıǵardym. Sebebi odan jasym úlken... «Pıoner jasy kishige árdaıym qamqorlyq kórsetip, qashan da qasynan tabylýy qajet» (mektep dálizindegi «Oqýshynyń minez-qulqy» erejesinen).

Basy jas, tárbıege kóner. Ǵumyry tisin saqyldatyp, áldenege zyǵyrdany qaınap júretin qasqyrlar Indıada aqyldy adamnyń balasyn baýlı kele bórige aınaldyrypty. Al myna Asan, shynyn aıtsa oryndy-orynsyz yryldap, qıt etse qoı qyrýǵa mashyq qasqyrlardan ózin mıly sanaıdy.

Arada aı ótti.

Bul kúnde ol ekeýmiz kádimgideı dospyz. Mektepke birge baryp, birge qaıtamyz. Ózi tapqyr bala.

Bir kúni keshke jaqyn aýladaǵy shóp eteginde áńgime soǵyp otyr edik, ishi shur etti. Jalt qarap em:

— Myna kórshiniń kánden kúshigi sońymnan shabalańdap qalmaǵasyn ustap aldym da jutyp qoıdym. Sol ǵoı qyńsylap jatqan, — dedi. Kúldim de qoıdym.

Erteńine portfel arqalap, tysqa shyqsam aq tútek boran... Jel, qar, jel, qar... Ári-berideı keıin qoıny-qonshyma qar tolyp, aqqaladan aýmaı qaldym. Aqqaladan aıyrmam qozǵalatynym ǵana. Erte ketpek nıetpen. Shyńǵysqanǵa jolaı soqsam, turmapty, tek kórpe astynan kózi jyltyraıdy.

— Júr, mektepke kettik!

— İhm...— Basyn shaıqady.

— Nege?

— Keshegi kúshikti týyp jatyrmyn.

Sabaqqa jalǵyz ketýge týra keldi.

Sóıte-sóıte onyń qala qıratqysh qotıyn babasyna tek túr jaǵynan uqsaıtynyna kózim jetti. Qus atatyn qasıetin eseptemese bylaı táýir bala. Menimen dostasqaly sadaq arqalaıtyn jaman qylyǵyn da qoıdy.

Til alǵysh. Pysyq. Uǵymtal.

Ózine ábden senip aldym. Alda-jalda uıyqtap qalsam, ertesin kógershinderdi úıshikten sol shyǵarady. Arystandy serýendetedi. Qaltasynda oǵan arnalǵan toqashy da ázir. Shyńǵysqanǵa Arystannyń eti úırengendigi sonshalyq, keıde qatar júre qalsań, tóbet áýeli qaısysyna erkelesem degendeı maǵan da, oǵan da kezek júgirip, ári-sári bop qalady.

JETİNSHİ TYNYS

Senimnen aırylǵan qara mysyq. Aq kepter soń, ata qorazdyń joǵalýy. Bir kúni mektepten kele jatsam... Shyńǵysqannyń saýdagerlikpen aınalysýy. Ury shimirikpedi, onymen qoımaı qyr kórsetti. Jetpeı jatyp jelkemnen úzilýdi qalamadym.

Bir kúni eń súıkimdi ań kógershin úshti-kúıli joq bop ketti. İrgeles kóshedegi úıirlerge qosylǵan shyǵar, jalyqqasyn oralar, t. t. oıladym. Bir kún tostym, kelmedi. Eki kún tostym, zym-zıa. Aq kep oralmady. Qapa boldym. Shyńǵysqannan syr tartsam kezin aspanǵa alarta qarap:

— Aq kepti qara mysyń jedi, — dedi. İle úıinen qara mysyqty quıryǵynan súırete alyp shyqty da terek dińine qulashtap bir-aq soqty. Mysyń jaman únmen baj etti de qara doǵa syza sharbaq asyp qarǵydy. Shyńǵysqan taǵy:

— Kepti qara mysyq jedi, — dedi ár árpin naqtaı.

Qara mysyqqa senim joq. Kózinde qomaǵaılyq oty tutap baqsha ishinde buqpantaılaı torǵaı ańdıtyny ras. Qara mysyq aq kepti jese jegen shyǵar.

Arada eki-úsh kún ótpeı ata qorazdan aırylyp ah urdym. Jaraıdy, aq kep aqyly kem jas edi, sondyqtan qara mysyq aýzyna ańdaýsyzda túsip qaldy delik, al ata qoraz óıtip ashyqaýyzdyq jasaı qoımaıtyn-dy. Aq kepti de, ata qorazdy da qara mysyq belinen bir basyp qylǵı salatyndaı jyn atyp júrgen torǵaılar men tyshqandardyń taýsylyp bitkeni me?

Shyńǵys keıingi kezde kepter qonatyn sóreni janyǵa tazalap, jem arasynan qıyrshyq tasty terip tastaıtyn pysyqtyq tanytyp júr. Ata qoraz jaıly surap edim, aspanǵa alaryp tastaǵan kúıi bas shaıqady.

Ata qorazdy jerden alyp, jerge saldym. Joǵalmasa joqsyz qalsyn. Bir, eki tabany kúrekteı úsh jyl boıy asty-ústine túsip baqqan mende es joq. Shubyrtyp sansyz urpaq ósirdi. Nemerelerin ushýǵa úıretti. Naıqala basyp dánniń irisin, tazasyn shoqydy. Shoqydy da jem shashqanyńa, baqqanyńa myqtap bir túkirdi, basy aýǵan jaqqa qańǵyp aıdalaǵa ketti.

Bir kúni mektepten úıge qaıtyp kele jattym. Kenet, kók qaqpaly úıdiń aýlasynan qurqyldaǵan ún, qanattyń sartyly estildi. Tanys dybystar... Dýaldan asylyp ishke úńilsem... Sharbaqqa balaǵynan myqtap baılanǵan ata qoraz talpynyp jatyr. Qanat qaǵady da áýdem jer kóterilmeı jatyp – kendir jipti byrt-byrt úzer qaırat kepte qaıdan bolsyn - qulap túsedi. Tóńiregindegi bir top usaq balalar ezýlerin qulaqqa jetkenshe sozyp sandaryn shapaqtaıdy. Dereý dýaldan asyp aýla ishine qarǵyp tústim de: «Qane, pyrs-s bóbekter!» dedim. Anadaı jerge yǵysa uılyǵysyp turdy. Eńkeıip kógershin balaǵyndaǵy jipti sheshe bergenim sol edi, úkideı sary balanyń bozdap bermesi bar ma.

— Áı, saǵan ne joq? Óziń qaı úıdiń shybynysyń?

— Meniń kógershinim-m...

— Ne-e? Mynadan habaryń bar ma?— Judyryǵymdy ıiskettim.

— Kese.

— Eki kese.

— Durys aıttyń. Endi kógershindi qaıdan alǵanyńdy aıt.

— Bákige aıyrbastaǵamyn.

— Kimniń bákisine aıyrbastap ediń, kishkentaı ǵana yzyńdaǵan shybynym?

— Qastaryńa kóship kelgen kórshi bala...

«Kórshi bala...» Kórshi bala kim bolýshy edi, Shyńǵysqan da.

Kóshege atyp shyqtym. Keýdemde burq etken ashý qoıynymdy kernep ketti. Jalpań bet bala Shyńǵysqan dese Shyńǵysqan eken. Odan da kerek dese kúni tómen. Shyńǵysqan qalalardy erteń qıratqanymen, dostaryn búıtip eshqashan da taqyr muzǵa otyrǵyzbaǵan.

Aýlaǵa kirip kelsem, Shyńǵysqan kepterge jem shashyp otyr. Balapan keptiń bir ıyǵyna qonypty. Mektep aýlasyndaǵy «Balalar bizdiń baqytymyz jáne bolashaǵymyz» degen oryndyqtaı-oryndyqtaı jazýy bar plakattaǵy baladan bir aýsaıshy. Onda da alma bet, buıra bas bala ıyǵyndaǵy kógershinge qadala qarap máz bop tur. Tek mynaý buıra bas emes, jalpaq júzdi qısyq kóz bala.

Shydamadym, ońbaǵandyǵyn, jaqsylyqty bilmes keshsheligin beıneleıtin sózderdi betine laqtyrdym. Shimirikpedi, ıyǵyndaǵy kógershinge «Shynymen solaı ma?» degendeı moıyn buryp qarady. Úshinshi klasta «Ana tilinen» jattaǵan Krylovtyń «Qarǵa men túlki» taqpaǵy esime túsip: «İrimshik urlaǵan qý túlkisiń!» — dep edim, urtyn tompaıta:

— Ótirik aıtasyń, men irimshik emes, kógershin urladym, — dep ózimdi uıaltyp tastady.

Urystym, jekirdim. Urlyq túbi — qorlyq ekendigin eskerttim. «Myń bir túnde» urynyń qolyn patshalar baltamen shaýyp tastatqanyn aıtaıyn dedim de, kitapty kókemniń sóresinen urlap oqyǵanym esime túsip, edáýir yńǵaısyzdanyp qaldym.

Miz baqpaǵasyn kúıip ketip basyndaǵy qulaqshynyn julyp aldym da, arqama jasyrdym.

— Ákel qulaqshyndy! — Qolyn sozdy.

— Qalaı eken kógershin urlap satqan, á? Bile bilseń urlyq — tartyp alǵannan da soraqy sumpaıylyq. Sen nege...

Ursyp-zekýdi aıaqtaýdyń sáti túspedi, óıtkeni ol tanaýyn jaıbaraqat shuqylap turdy-turdy da, kepterdiń qaq ortasyna shalqalaı qulady deısiń. Jelkesi jerge tańq etti. Kepter bitken dúr kóterilip shatyrǵa qondy.

Shyńǵysqan beti talaýraı qos aıaqtap jer tepkileıdi. Kózi aspanǵa aqıa qarasa, dóńgelengen kishkene aýzy únsiz aıqaıǵa tola kerilip tur.

Sasqanymnan qoldaǵy qulaqshyndy kúrtik qarǵa sart-surt soǵa berippin.

Shyńǵysqan úıinen jalpań bet áıel keń etigin qorpyldata, etegi delbirep beri ushty. Áneýkúngi oramaldy áıel. Qolynda sypyrtqy. Shalqasynan qımylsyz jatqan ulyn shyraınalyp júr.

— Oıbıý, óltirip ketti, óltirdi! Kim tıisti saǵan, shunaq qudaı-aý!

Kim tıiskenin ol oılaǵandaı «shunaq qudaı» emes, qulyn da qulyny shyǵa shyńǵyrǵan Shyńǵysqan meni nusqap kórsetti.

— Á, sen qaraqurt pa eń? Jetpeı jelkeńnen úzilgir, aspannan aıaǵyń salbyrap tússeń de kórip alaıyn seni!

Sypyrtqysyn basynan asyra kóterip qýyp berdi. Jetpeı jatyp jelkemnen úzýin tosyp turaıyn ba, tura qashtym.

SEGİZİNİSH TYNYS

Basqa ne shara? Shanaǵa jegilgish Arystannyń sorpa-sý jáıli qıaly men keıbir jetesizdikteri jáıli. Kóshe tóbetteriniń jigitshiligi. Kók qanshyq Arystannan jilikti nege artyq sanady?

Sol kúni aýla túkpirinde eń jaqsy keretin «Robınzon Krýzo» kitabynyń muqabasyna alaqan basyp turyp, kesir balamen qaıta dostaspaýǵa ant ettim. Shyńǵysqan syrt aınala bere joldastyqty bar bolǵany eki kógershinge balap satsa, basqa ne shara?

«Badyraq kóz, sen tımeseń men tımen, aha-a-aý...» dep qanshama ýaqyt ysqyra ándetip júrer edik, Shyńǵysqan taǵy bir kesel bastamasa. Ol Arystandy shanaǵa jegýdi shyǵardy. Shyńǵysqansha shanaǵa ıt jegip, appaq dalada qardy quıyndata zyrǵý úshin tý kóterip týndraǵa sapar shegýdiń qajeti shamaly. Shana jaqtaýlaryna baılaýly jipti ıt qarǵybaýyna jalǵa da shybyrtqymen kókesin tanyta shyqpyrt. Áıda, bıshikti shartyldata aýany tilgile de alqapty tentek aıqaıǵa toltyr kep. Ittiń aty ıt, birer qyńsylaýmen talaısyz taǵdyrǵa baǵyshtaǵan narazylyǵyn bildiredi de, alǵa quıyndaı ushady. Sonsoń murtty shırata (árıne, bar bolsa) shalqaıyp otyr. Áıteýir tóbet seni ózi óler jerge súırep aparmasy aqıqat.

Arystannan basqa ıt bolsa Shyńǵysqannyń bul pikirimen kelise qoıýy ekitalaı bolar edi. Biraq bizdiń tóbet bireýge qarsy bas kótermek túgil, aldyndaǵy astan aırylatyn ashyq aýyz. Bir mysal. Ótken jetide mamam tún asqan sorpa-sýandy Arystan tabaǵyna máımildete quıdy da úıge kirip ketti. Tóbet úıshikten shyqty da, áýeli shatyr ústinde qalǵyǵan mysyqqa qarap aýzyn arandaı ashyp eńirete esinedi. Kerildi. Munysy ol turǵanda eshkimniń, onyń ishinde shatyr ústindegi mysyqtyń da júregi daýalap sorpaǵa tıise almaıtynyn meńzeýi. Sorpany syrǵyta jalap basyn kóterdi, rahattana kózin jumdy. Qudaı biledi, qazir tabaqtaǵy maıly etti qalaı eki asap bir qylǵytatynyn qıaldap tur.

Qıaldaý jaqsy-aq, áıtkenmen sonyń ózi basqa qalaı oraldy, solaı oryndaýǵa kirispeseń, qol sozsań ýysqa jalǵanda túspeıtin saǵymǵa aınalyp sala bermek. Ne kerek, kerilip esineý sıaqty qurys-tyrysty jazatyn «jattyǵýlar» tym uzaqqa sozyldy. Álden ýaqytta kózin sońǵy ret jumyp, qyshqyl asqazanyna jeterlikteı jınaldy-aý degen mezette Arystan kózin ashsa... qyzyl qaqpaly kórshiniń kók qanshyǵy tabaqtaǵy kári jilikti aldyna óńgerip qytyr-qytyr kemirip jatyr. Kóz kórip, qulaq estimegen mundaı arsyzdyń Arystandy ábden abyrjytty. «Oıbaı, tóbet abyrjyp qaldy» dep jilikti tabaqqa qaıta sala qoıatyn kók qanshyq pa? Salmaq túgil oqshantaı tárizdi qaz-qatar ótkir tisteriniń arasyna súıekti qysyp ap, asa zildi jekkórinishpen yryldady.

Qaıtsin, Arystan amaly — qyńsylaý da. «Qaıqy quıryq qaryndas-aý, munyńyz qalaı? Já, sabyr, sabyr... Ashý basyńyz, alqynbańyz. Meniki sizge jarasar qylyq basqa ekenin eskertkendik qoı ánsheıin» deıtindeı. Tóbet nege sypaıylyqqa basyp, daý-damaıdy qaýlatpaı tur, ony bir ıt biledi, bir ıt bilmeıdi.

Másele bylaı.

Kók qanshyq bul tóńirektegi tóbetterdiń kóńilin kóteretin birden-bir bıkesh. Kóp úı kúshikteýinen qorqyp qanshyq ustamaıdy. Esesine tábetter jyrtylyp aırylady. Arystandaı aýzy kere qarys apaıtós «jigitter» aýla saıyn shynjyr kemirip jatyr. Qaqaǵan qysta álgiler, sabyr túbi sary altyn dep qoıyp úıshik-úıshikte jatsa, kók shyǵyp, alma sheshek atysymen túmen-túmenimen andaǵaılap tún áleti serýen soǵady. Túbit júni burqyrap, qulaǵynan qara tuıaǵyna deıin aı sáýlesine malynǵan kók qanshyq bir buryshtan álgilerge qarsy ushyrasady.

Tóbet kóp te qanshyq jalǵyz. Sosyn qaıtsin, qaıqy quıryqty sal-seriler tabanda surapyl shaıqasty bastap jiberedi. Ár jerde ar-ur arpalys. Jappaı qyńsylaý jáne gúrildeý. Bir barmaǵyn ishke búkken qýlary urymtal tusty qasha júrip ańdysa, Arystan taqyletti ańǵal, ur da jyqtary bir-biriniń moınynan tars qushaqtap tik turǵan kúıi, qudaı bergen azýdy aıasyn ba, sart-surt salysady. Kók qanshyq kerbez. Tirliktiń myna párýaısyz ıtis-tartysyna, marqasqalardyń myna beısharalyǵyna nemquraıdy qarap shette otyr.

Arystan sol kóktemgi chempıonattardyń jaýyryny jer ıiskemes jeńimpazy. Kók qanshyq baýyrynan taraǵan kúshikter óse kele Arystannyń balǵadaı aıaqtaryn, aıaqqaptaı keýdesin qaz-qalpynda qaıtalap jatsa o da sol qyzoınaqtyń zańdy qorytyndysy.

Jilikti kópe-kórneý aýzynan jyryp áketken kók qanshyqty tóbettiń bas salmaýynyń bir sebebi sol kóktemgi qyzý kúnderdiń qudaı buıyrtsa áli-aq kelip qalatyndyǵyn paıymdaǵan ishki esepte jatyr.

Sóıtkenmen de uıat-suıat, izetti umytqan qanshyqtyń tap aldynda súıekti kútir-kútir kemirip jatýy tóbet ishine ot túsirgendeı edi. İshegi shurqyraıdy. Basy aınala ma, qalaı? Jata qap jer tyrnady. Qyńsylady. Qanshyq ony elegen de joq, jilik mújýdiń qyzyq-shyjyǵymen áýre. Myna tóbet buǵan kári jilikti qımasa kóktemde bir qıyrda qalatynyna senimdi. Tilese Arystannan jastaý «jigitterdiń» sońynan eretinine kók qanshyq kúmánsiz. Al osynaý maıly jilik basty taý-tasqa soqsań da kez kelgen kúni kez kelgen aýladan tabyla bermeıdi.

Aqyry tóbet shydamady (erkek qoı). Aıaǵyn kóterip, qanshyqtyń tumsyǵynan túrtti: «Pardon, madam, qonaqqa kelipsiz, qarsylyq joq. Endeshe aldyǵa kelgen asty óle jegenshe bóle jeıik». Tórt aıaqty bıkesh dastarqan basyndaǵy sypaıylyq jaıly pálendeı salıqaly oı túıip jatpady, atylyp kep Arystannyń bashpaıyn shaınap aldy da, jilikti tisteı aýladan jytyp turdy. Qan-qan qolyn joǵary kótere Arystan saı-súıekti syrqyrata ulysyn kep. Shamasy, áıel halqynyń kókaıyldyǵy men aspen atsań, tas laqtyratyn opasyzdyǵy haqynda óz túsinigin baıandap otyrsa kerek.

TOǴYZYNSHY TYNYS

Kerilip turyp teptim... Qaz-qalpy anaý jolǵy kórinis. Seksen somdyq aqyl. Kúshikterdi oıatatyn kórnekti ıt. Jilik — Arystan — shana — Shyńǵysqan. Shanaǵa jegilgen bala. Dúnıeniń qıanpurys bir bólshegi jáne A. S. Pýshkınniń qansha jasqa tolǵanyn durys esepteıtin kalendar.

...Sonymen Shyńǵysqan alpamsadaı ıt jegilgen shanada shyrt túkirip shalqaıyp otyr.

Tamashalap turaıyn ba, júgirip baryp tóbetti sheshtim de, jigersizdigi, ezdigi úshin kerilip turyp, bókseden teptim. Qańq etti de, zytyp berdi. Shyńǵysqan qarsylyq ta bildirmedi, rahmet te aıtqan joq, betinen aıazy shyǵa sazaryp, shana ústinde otyryp qalǵan.

Eki-úsh kún ótti. Aýladaǵy qardy kúrep júrip, kóshe jaqtan shyqqan aıqaı-shýdy estidim. Dýaldan bas qyltıtyp qarasam, qaz-qalpy anaý jolǵy kórinis. Qısyqkózdiń qolynda shyp-shyp oınaǵan shybyq astynda Arystan shanany tarta almaı qansorpa. Shyńǵysqan jalǵyz emes eken: artyna baıaǵy shalbar sheshkish Maımaq jabysypty. Eki ezýi eki qulaǵynda, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq.

Shana mysqal da ilgeri jyljymaǵasyn Shyńǵysqan moıyn buryp Maımaqqa áldeneni sybyrlady. Qısyq aıaqtary aýada sheńberler jasaı Maımań úıge bettep, qulyperen qý talqan ushsyn kep.

Ne de bolsa eki núkte — Shyńǵysqan, Maımaqtyń qaıta birigip bas qosýyn tosýdy uıǵardym. Arystandy shama kelse tútip jegim bar. Kórse kisi qyzyǵar balǵadaı qol-aıaǵy anaý. Appaq ótkir azýlaryn qaıda qoıarsyń. Qaýyp qyrmasyn, quryǵanda qulaq jymıtyp, tis saqyldatsa Shyńǵysqan da, Maımaq ta shildiń qumalaǵyndaı shashylyp, baýyrsaqtaı bytyrap qashpas pa edi.

Ózin kúshik kezinde alys jamaǵaıynnan asyrap alǵanbyz. Arystan bizdiń qolǵa kelmes buryn buǵyp jatyp balaqtan alatyn qabaǵan bolypty. Ósip tóbetke aınalǵasyn jamaǵaıyn Arystandy ıt bazaryna salyp, satpaq eken.

«Seksen somǵa túsetin shyǵar. Seksen somǵa satylatyn bul pátshaǵar keshe syıly qonaqtyń júz seksen somdyq kremplın kostúmin jyrtyp, chert vozmı... Sosyn aıýǵa taıaq namaz úıretipti degendeı... Siz sonyń ústine tústińiz. Al tór sizdiki, joǵary shyǵyńyz!» (Arystandy aýla aınaldyra bıshik astyna alyp júrip jamaǵaıynnyń kókeme aıqaılap aıtqan sózderinen).

«Sol... kirsem álgi neme ıttiń rásýasyn shyǵaryp... Tegi aıanyshty. Qaltadan seksen somdy sýyryp ap: «Má, jumyryńa júk bolsyn, tek ıtke tıiskenińdi tıshy, jarqynym!» — dedim de kúshikti qarǵybaýynan jetekteı shyǵyp kettim (kókemniń mamama aıtqan áńgimesinen keltirilgen úzindi).

«Aqylynyń quny bar-joǵy seksen-aq som turatyn keýek bastar seksen somdy da óz ornymen ustaı almaıdy» (mamam shybyn ýyna sý quıyp jatyp, kókeme osyny aıtqan).

Kúshik bizdi jatyrqaǵan joq. Bıshikten túsken bilem-bilem jarasy jazyldy. Junttaı bop semirdi. Minez-qulqy ózgerdi. Arystan endi jamaǵaıyn úıindegi baıaǵy yzaqor kúshik emes. Tún túse kórshi qurby-qurdastarymen qýtyńdap oınaıtyndy shyǵardy. Biraq bıshik qudiretiniń arqasynda úırengen bir qasıetinen jańylmady. Ol — adam atty eki aıaqty pendege qarsy shyqpaý, «jat!» dese jer baýyrlap jata qalyp topyraq ıiskeý, «úsh!» dese jelmen jarysyp alǵa zymyraý.

«Ah-ah, zymyramasqa kúsh qaıda, adam qolynda meniń pyshaqtaı ótkir azýlarymnan da qorqynyshty qarýlar bar: jylandaı ysyldaǵan bıshik, kóshede domalap jatqan kez kelgen tas pen kesek... Anaý jýyqta kóship kelgen qıtar kóz balanyń shybyrtqysy da bıshikten esh kem túspeıdi. Ah-ah-h! (Arystannyń biz oqı almaǵan oılarynan keshirme).

Áıtpese Arystan aýlany jańǵyrta úrgende, mańaıdaǵy kúshikterdi uıqydan shoshyp oıatatyn kórnekti ıt qoı.

...Maımań úıden mújilgen dáý jilikti alyp shyqty. Shyńǵysqan dereý uzyn taıaq ushyna álgini jippen myqtap shandyp baılady da, shanaǵa otyrdy. Jilikti ıt basynan asyra tumsyǵynyń aldyna salbyratyp tosty. Arystan qurmet aralas sezimmen jilikti jasqana ıiskegenimen ornynan qozǵalmady. Shana mańyndaǵy usaq balalar ulardaı shýlasty.

— Ótirik aıtypty!

— Arystan súıek sońynan júgirmedi.

Aha, túsindim! Shyńǵysqannyń oıynsha myna qomaǵaı tóbet dál qara tumsyǵynyń ushynda terbelgen jilikke jetem dep qan sorpasy shyǵyp, qustaı ushýǵa tıis. Ol júgirgen saıyn jilik te soǵan sáıkes jyldamdyqpen qashyp otyrady. Iaǵnı eń aldymen jilik aýada qalqyp zytady, onyń sońynan aqymaq Arystan jilikke jetpek úmitpen tili salaqtap kep shapqylamaq. Al tóbet jegilgen shanada aqyldy Shyńǵysqan men Maımaq, rahattanyp otyrmaqshy.

Arystandarǵa qaraı bettedim. Sheke tamyrym lypyldaı soǵyp, kóz aldymdaǵy álem býaldyr tuman ishine shym-shym tereńdep sińe berdi. Alǵa tastaǵan adym sany kóbeıgen saıyn mıymnyń jyqpyl-jyqpyl qatparynan shyqqan úzik-úzik dybystar kúsheıe túsip, bas súıegimdi shytynatyp bara jatty. «Kim aqyldy... Kórermiz... Shyńǵysqan aqyldy, basqa dúnıe aqymaq qoı.... Qazir, qazir...» Erinim qybyrlap kele jatsa da, bul sózderdi óz basym estigen joqpyn.

Aldymen Arystannyń moınyndaǵy jipti sheshtim. Shana ústindegi japyraıǵan Shyńǵysqandy julyp alyp, sheshe almastaı túıinshektep jańaǵy jipti beline baıladym. Shybyq basyndaǵy súıekti Arystanǵa arnap úıden ala shyqqan shujyqpen aýystyrdym. Endi Asan shyrań, shanaǵa shalqaıyp otyr da, shujyqty qısyq kóz balanyń murnyna tosyp qoıyp aıt shúý, alǵa tarta ber!

Nesi bar, sóıttim de.

— Tart, káne!

Men bilsem, bul bala qara jer qaq aıyrylsa da shanany tartpaıtyn shyǵar! Qonjıyp shanaǵa otyrýyn otyrǵanymmen osyny oılaǵanmyn. Ókirip jylasa, tompaq aýzynan óńkeı jalynyshty sózderdi kerýen-kerýenimen aǵytsa jelkesinen ádemilep bir túıip, qarǵa qazan basyn shanyshpaımyn ba? Sosyn súıep turǵyzbaımyn ba, kıimine juqqan qardy tazartyp, adam bolýdyń naqty-naqty tórt-bes jolyn úıretpeımin be, úıine aparyp salmaımyn ba.

Shyńǵysqan tartty! Jáne qandaı! Qos tabandap turyp myqshyńdap súıreleıdi. Tóńirektegiler máz-meıram. Ony shybyn shaqqan qurly kórmeıdi. Kózine botalap jas tolsa da myqshyńdaýyn qoıar emes. Qaısar bala maǵan degen únsiz qarsylyǵy men jekkórinishin osylaı bildirdi!

Kún astynda kúmisshe jyltyldap aspannan qulaǵan qylaý qamaǵan qarshadaı bala kesir, qaısar bolsa da bul dúnıeniń óz boıaý, beınesi bar bir bólshegin quraıtynyn solaısha dáleldep kele jatyr!

Burq etken ashýdy bilekke shúıirip jınadym da; «Óler jeriń osy, tap arqańnyń tusy!» dep jaýyrynynan shybyrtqymen tartyp jiberdim. Tas tóbemde qaınap turǵan aıazdy aýa tilinip tústi de, Shyńǵysqan shatqaıaqtaı etpettep qulady. Jaý jyǵylsa tize búkkeni. Iilgen basty qylysh kespeıdi. Shanadan túsip qoltyǵynan súıep turǵyzdym da belindegi jipti sheshtim.

— Arystandy nege urdyń? Urý jaqsy bolsa jańa ǵana kórdiń ǵoı.

— Arystan ıt te, men adammyn. Itti urýǵa bolady. Kókemnen basqa eshkimniń meni urýǵa qaqysy joq. Al sen tipti de kókem emessiń. Bar ǵoı, endi soǵyp kór... sotqa beremin.

— Kógershin urlap satqanyń úshin, jazyqsyz ıtti shybyrtqy astyna alǵanyń úshin seni kim sottaıdy? — dedim. Sózimniń kitap joldaryndaı jatyq shyqqanyna ári súısinip, ári tańyrqap qaldym.

Sýaǵaryn súrte báteńke tumsyǵymen qardy qarsh-qarsh teýip turyp myńq etti.

— Men, men... ádeıi istegem joq. Senbeseń kalendardyń keshegi betin qara. Sonyń syrtyna salynǵan sýrette menen aýmaıtyn bala shybyqqa baılanǵan jilikti shanaǵa jegilgen ıt tumsyǵynyń aldyna tosyp zymyrap barady. Kalendar qatelespeıdi, bárin de durys kórsetedi. Aı atyn, kúnniń qashan shyǵyp, batatynyn, tipti orystyń uly ańyny Aleksandr Sergeevıch Pýshkınniń qansha jasqa tolǵanyna deıin dál esepteıdi.

Aıtatyny joq, Shyńǵysqan bir-aq aýyz sózben aýzyma qum quıdy. Sasqanymnan ańqıyp áýege qaradym — shańytyp tur-aý, aıaz býyp shańytyp tur. Áıteýir bir syltaý taýyp Shyńǵysqannyń aýzyn japtyrarsyń, al, A. S. Pýshkınniń qansha jasqa tolatynyn dál esepteıtin kalendarǵa qarsy ne aıtarsyń.

ONYNSHİ TYNYS

Qaıran, meniń jerdi jalpaǵynan basqan qos tabanym... Qyryń tórt áriptiń paıdasy nemese kórkem jazý dápteriniń bir joly. Men teledıdar programmasyna qalaı aınaldym? Aqyldy adam bolýdyń ádisteri.

...Kenet jerdi jalpaǵynan basqan qos tabanym kóterilip júre berdi de úıilgen kúrtik qar kóz ilespes keremet jyldamdyqpen maǵan jaqyndaı bastady. İle qoıyn-qonysh, jaǵam qarǵa syqaı tolyp, kúrtikke baspen tik shanshylǵanymdy ańǵardym. Tý syrtymda qısyq kóz, beti jez legen túbindeı jaıpaq ta jyltyr bet áıel jeńin túrip shabynyp tur. Oı, mynaý Shyńǵysqannyń áneýkúngi qarǵap-sileýge sheber sypyrtqyly sheshesi ǵoı.

Kómeıime kepelep tolǵan qar erisimen eń dóreki dybystardy jamyrata pora-pora eńirep jylaǵym keldi. Tanaý tyrjıtyp, kóz tostaǵanyma jas shaqyra bergende oıda-joqta sáýleli oı sap etti: aý, jylap-syqtap sora aǵyzatyndaı meniń qandaı kinám bar? Ine jasýyndaı da aıybym joq. Shyńǵysqan meniń ıtimdi ursa, ony men urdym. Syıǵa syı, syraǵa bal. Esep 1:1. Óıtse tisteı qatyp jaq qarystyryp, egeskende jylamaý qajet.

Mı qabattarymnyń saı-júlgelerine buǵyp qalǵan «kóz jasy», «jylaý» tárizdi zat esim, tuıyq etistikterdi úrkitpek oımen qardy qaýyp-qaýyp aldym da, «Shyńǵysqan» kitabyndaǵy (avtory Ian, atyn bilmedim) qatygez qahan sheshesiniń atyn oısha izdestire bastadym. Turqan qatyn! Joq, ol Horezm shahynyń sheshesi - tin. Qansha bas qatyrsam da Shyńǵysqan sheshesiniń aty túgil, Shyńǵysqannyń sheshesi degen kúrdeli anyqtaýyshty tappaı qapa boldym. Aıtpaqshy, kitapta ondaı áıel týraly jazylmaǵan eken ǵoı. Qoıshy, jalpaq bet apaı jelkeden qudıtyp túıgende nege ǵana at taýyp bermediń dep urmaǵan shyǵar!

Jalpaq bet apaı Shyńǵysqandy jetekteı úıge tartty. Olar úıge ábden kirip ketkesin eki qolymmen qar, durysy, jer tirep túregeldim. Tórt qubyla tyrq-tyrq kúlki, pysh-pysh sóz... Basqa ýaq bolsa bozdap qoıa berer em, kishkene ǵana «qulynshaqtardyń» myna biraýyzdy kisinesinen keıin ol oıdan aınyp qaldym. Joq, kúlegeshter, Asan kózinen shubyryp aqqan jasty kórgenshe ishekteriń kógerer!

Men tipti de botadaı bozdaý úshin Shyńǵysqandy shanaǵa jekkemin joq.

Arystan oshaq ornyndaı qardy quıryǵymen tunshyqtyryp, tilin salaqtata tóńiregine alaq-julaq qarap otyr.

Nemenege yrjaqtap jetise qalǵan deseıshi? Jalpaq bet apaı enemdi etbetinen túsirgende de óstip shat-shadyman boldy ma eken? Kınodaǵy eldiń ıti ıesi jer qushyp jatqanda búıtip shat-shadyman til salaqtatpaq túgil, jaý arqasyna asyla ketip, jelkesin qıyp túsedi. Arystan ondaı ǵajap erlik jasamaı-aq qoısyn, quryǵanda Shyńǵysqannyń sheshesi meni jelkeden otyrtqanda tumsyǵyn shoshaıta birer márte úrip bolsa da, qoqan-loqy kórsetse etti.

Kókirektegi sireý-sireý keptelgen yza-ashýdy taban astyna yzǵarlana shyrt túkirip tastadym. Úıge bet aldym.

...Sorpaǵa tyńqıyp toıyp alǵasyn sampyldap sóıleý, áı, qıynnyń qıyny. Shyda, shydama, bizdiń úıde qalyptasqan temir tártip solaı. Kúni boıy kim ıe istep, ne qoıdy, qyryndysyna deıin qaldyrmaı alfavıttiń qyryń tórt árpiniń kómegimen jatar aldynda sýrettep shyǵýy qajet. Máselen: «Tańerteń turǵasyn eńirete esinep terezege qarasam, dáý sary kún kúlmeń-kúlmeń ishke úńilip, áınekpen joǵary órmelep barady eken. Kóz ýqalaı syrtqa shyqtym. Baqsha túkpirindegi aǵash úıshiktiń shekesine qonaqtap otyrǵan saýysqan tynymsyz shyqylyqtaıdy. Úni tegi súıkimsiz. Ne kúı, ne án emes. Tas atyp úrkitip jiberdim de yshqyr kóterip qoıyp, álgi baqsha túkpirindegi on, on bes ese úlkeıtilgen qara torǵaıdyń úıasy uqsas úıshik esigin ashyp ishke kirdim...» Odan ári kimmen tóbelesip, kimmen qoıdym, shatym aıryla jazdap qaı aryqtan qarǵydym, qysqasy, kúndik ómirim kórkem jazý dápteriniń ádemi túsken bir jolyndaı kókem, mamam aldynda jazylyp jatýy qajet.

Áıtpese teledıdar programmasyn bilesiń be? Kádimgi qashan, qandaı múltfılm, spektákl, konsertter kórsetiletini saǵat, mınýtyna deıin táptishtelip jazylǵan qos bet programma. Men de bir kúnimdi sol programma dáldiginen aýdarmastan baıandaýǵa mindettimin. Iakı aqyl-esi júz prosent bútin bala túngi saǵat on shamasynda tele programmaǵa aınalyp, áke-sheshe aldynda sý jańa on somdyqtaı shytyrlap jatýy kerek.

Sosyn kókem, mamam; «Bul fılm eski», «Oıbaı, on birde «Dosmuhasan» bar», «Dosmuhasan?.. Sony kúnde tyńdap qulaq sarsytyp júrmiz ǵoı, odan da japon estradasyn kóreıik»,— dep sóz almasatyndyqtary sıaqty kózdi baqyraıtyp qoıyp, kúni boıǵy jaqsy-jaman qylyqtarymdy jilik, múshelerge bólip saraptaıdy. Ekeýi bolymsyzǵa bordaı tozyp, qıt etseń qojańdaǵysh qazymyr adamdar sanatyna qosylmaǵanmen báribir, báribir ár kúni keshke sapasyz bozǵylt qaǵazǵa basylǵan (baǵasy bar bolǵany eki-aq tıyn!) programmaǵa aınalyp, maılyq-sýlyqqa jaratylý kimniń shekesin shylqyta qoısyn!

Óziń kóke, mama bolmaǵasyn kórer kún osy da.

Búgin de keshki astan soń ádettegideı programmaǵa aınaldym da jarty saǵattan soń qaıtadan on úsh jasar súıkimdi bala qalpyma tústim. Shyńǵysqanmen shekiskenimdi jasyrǵam joq. Taıaq jegenimdi de aıttym.

Ekeýi bir-birine mándi kóz tastady da tórgi bólmege kirip esik japty. Men terezeni tutqan túnge qarap esinedim. Qudaı biledi, dál qazir tórgi bólmede kókem, mamamnyń qol-aıaq, bútkil denemdi «sóz» atty sýyq semsermen aıaýsyz butarlap jatqanyna bás tigýge barmyn.

Qabyrǵa saǵat dyńyldady. Selk ettim. Mamam esikti laqtyra kásekke japsyryp tysqa shyqty. Top úıden ilese shyqqan kókem oryndyqqa jaıǵasty da suq saýsaǵymen stol betin tyqyldata bastady. Barynsha maǵan qaramaýǵa tyrysady. Taq-tuq, taq-tuq... Tyrnaqtary ósken saýsaqtary bas súıekti tesip ótip, mıyma tıip jatqandaı tegi shydaı alar emespin.

Sút pisirimnen keıin syqyrlap syrtqy qaqpa ashyldy. Arystan úrdi. Bireýler dabyrlaı aýlaǵa kirdi. İle esik ashylyp, áýeli Shyńǵysqan, sońynan áke-sheshesi, mamam kirip keldi.

Ákesin qol sozym jaqynnan kórýim osy bolar. Bákene boıly, tórtbaq. Qamyt aıaq. Tamyrlary kontýr kartadaǵy Qaraqum kanalyndaı adyraıǵan qolynda jumarlap qysqan byj-tyj qulaqshyny bar. Bıik tabaldyryqty attaı bere súrinip ketip edi, bismillási aýzynan qosa shyqty.

Kókesi unady.

Sheshesi kerdeńdep kirdi. Jeńi manaǵydaı túrýli. Basyn arǵymaq attardaı orynsyz kegjıtip shalqaıta beredi. Kóz qıyqtarynda salqyn sáýleler qashyp júr. «Men keldim, al qaıtesiń?» degen nyǵyzdyǵyn shama-sharqy kelse tanytqysy bar.

Kerdeńdegen kisi unaǵan joq.

Kókem qalbalaqtap oryndyq usyndy. Shyńǵysqannyń tórtbaq ákesi turǵan ornynda typyńdaǵanymen, bosaǵadan báribir uzamady. Sheshesi kerisinshe iri-iri adymdaı, kóılegi kólbeńdep qasyma keldi de, jas qyzdyń ábjildigimen júreleı qap, qyshqyshtaı qatty saýsaqtarymen murnymnan shap berdi. Qoryqqanymnan baqyrýǵa shaq qaldym. Oń qolynda aıaǵy anadan bir, mynadan bir tıip Shyńǵysqan ushyp júr.

— Iı-ı, aınalaıyn, sýyq tıgen be ózińe? Tanaýyń bitip tur, túge. Qane, sińbirshi. — Sasqanymnan: «Khe, khe!» deppin.

— Quda da tynysh, qudaǵı da tynysh, tórt kóz túgel turǵanda tatýlasa qoıyńdar, kóketaılar! Qudaıy kórshi turyp ıtteı qyrqysqandaryń qaı qutyrǵandyq? Estir qulaq, kórer kózge uıat ta. Áıtpese, aıtpady demeńder, jerge qaǵyp qaıta sýyrmasam atymdy basqa qoıyńdar. Týra páre-páreleriń shyǵady.

Sasqanymnan baqyraıyp mamama qaradym. Eki qolyn qýsyra ol maǵan tesilip qaraıdy. Qalǵan kómekti kókemnen kútip, alaqtaı soǵan buryldym. Kókem jar degende jalǵyz ulyn sózi kóp, kózi kók doly áıeldiń páre-páresin shyǵaratynyna qanaǵattanǵan qalyppen basyn ústi-ústine ızeıdi. Shyńǵysqannyń tórtbaq kókesi umar-jumar qulaqshyndy basyna keptep kıip ap, juldyz sanap turǵannan jaman kózin adyraıtyp tóbeden aıyrmaıdy.

Mamam jumsań, jyly alaqanymen basymnan sıpady. Ystyq demi betimdi shaldy.

— Sóıtińder, tatýlasa salyńdar!

Kókem shylym tutatyp, aýzynan kógildir saqınalardyń áldenesheýin búp-bútin kúıi bólip, joǵary ushyryp jiberdi de, tútinge qaqala-shashala:

— Óh, óh, meniń balam aqyldy. Ózime shyn tartsa tatýlasady, — dedi.

Mamam, kókem, Shyńǵysqandy bilmeımin, onyń áke-sheshesi — bár-bári sandyq túbindegi kýálik Qaıyrsyn kindiginen taraǵanymdy baqandaı on tórt jyldan beri dáleldep jatsa da kókem balasymyn ba, joq pa, sol kúdiktiń shyn-ótirigin anyqtaýdy tosyp tyna qaldy.

Shyńǵysqanǵa qol usynyp, kókemniń bel balasy ekenimdi dáleldedim.

Tóńirek shý etti.

— Baıaǵydan sóıtýleriń ǵoı.

— Mine, aqyldy jigit!

Solaı, soqyr Qıqabaı, tatýlasýym muń eken, keremettiń kúshimen aqyldyǵa aınaldym. Soǵan qaraǵanda adamdarmen bas sap tatýlasa berseń, túptiń túbinde kemeńgerge aınalýyń da múmkin.

ON BİRİNSHİ TYNYS

Jer sharyndaǵy, kórshiler arasyndaǵy beıbitshilik jasasyn! Meniń qunym kók tıyn. Ólezdikke úıretýdiń joly — taıaq, taǵy taıaq. Tóbet týraly salıqaly oılar. Shyńǵysqanǵa ne joryq? On eki jasar bala, toǵaly rımdik jáne komendant áıelge tón qasıet.

Qatty jábirlendim. Arystan úshin, Arystanǵa da jábirlendim. Tóbeles-urys tóbet tóńireginen tarasa da, Arystan bul aýla, keshe, qalada, planetada ómir súrmeıtindeı ol haqynda jumǵan aýyz ashylmaǵanyna nazalandym. Meni qoıshy, jelkege tıgen judyryqty da, qasat qarǵa qudıyp basymnan tik shanshylǵanymdy da umytarmyn. Keń de jaryń mektep, ekranynan sút tektes kógiljim jaryń tógilgen teledıdar, «Robınzon Krýzodaı» qyzyq kitap, qurby-qurdastar setinegen kóńildi sylap-sıpap jazyp jiberer-aq.

Onsyz da ómiri úıshik, aýla, kóshe aýmaǵymen ǵana shektelgen, mańaıy aryl-gúril, jalańash tisterge toly Arystan shanaǵa jegilip, moınyn qarǵybaý qajap qıǵanyn, jonyna shybyrtqy shyp-shyp tıgenin ǵumyry jadynan óshire alar ma.

Mamama, kókeme baǵyshtaǵan qara qazandaı ókpem jýyr mańda jibimes. Shyńǵysqan ekeýmizdi tatýlastyrý úshin sonshama tyrashtanyp janyqqandary nesi? Quryǵanda tóbeles sebebin surasa etti. Olar — eresekter tilese boldy, biz — balalar bir-birimizge arnap qoınymyzǵa qara tas sap tursaq ta qushaqtasa ketýge tıispiz. Iá, solaı, jańa ǵana úlkenderdiń jan tynyshtyǵyna bola Shyńǵysqan ekeýmiz bir-birimizdi ishteı jekkóre tura syrttaı dos ekenimizdi jurtqa túsindirmek boldyq, sóıttik. Kimdi aldadyń sonda? Ózimizdi me? Shyńǵysqan budan bylaı kepterdi kórshilerge sata ma, Arystannyń janyn qınap shanaǵa jege me, joq pa, tym bolmasa ol týraly lám-mım sóz qozǵalsashy. «Tatýlas, kógershin urlap, ıt jekse de, ókpe-baýyryń ezile eljirep urynyń, urǵyshtyń múbárák qolyn qushyrlana qysyp tatýlas, tatýlas... Jer sharyndaǵy jáne kórshiler arasyndaǵy beıbitshilik jasasyn! Ýra-a!» Aıtary da, istegenderi de sol boldy ǵoı.

Janjal sebebin bilgileri kelmese, bilmek túgil jumǵan aýyzdaryn ashpasa shynynda da biz ne, baǵasy eki tıyn programma ne, narqy bir bolǵany da. Eger men oılaǵan oımen, bastan ótkergen kúıinish-súıinishimmen sanasqylary kelmese, onymen tynbaı aldap-sýlap tatýlastyrýǵa tyryssa, «ózime tartsa tatýlasa salady» dep keshshege sanasa rasynda da qunym kók tıyn eken.

Aıtpaqshy, Arystan ózin ózi osy nege qorǵamaıdy? Qashanǵy ústine túsip, shyr-pyr bop júrmekpin? Qyl aıaǵy qybyrlaǵan qumyrsqa da ustasań tistep-shaǵyp, qutylar amalyn qarastyryp jatady. Tóbet qumyrsqa qasynda apan aýyz qaharly janýar ǵoı.

Keı-keıde tóbettiń tym ólezdigine kúıip otyryp, ony osynshalyq júrek aınyr ezdikke qalaı, qaı jerde nendeı amal-aılamen úırettik dep jat ta oılanamyn. Basqanyń ıti shanaǵa jekpek túgil aýlasynyń mańynan ótip ketseń ars-ars julynyp jynyǵady. Al mynaý...

Sol ezdikke Arystandy zorlaǵandaı bolyp óz qolymyzdan úırettik qoı, biz úırettik.

...Aıaǵyn basqan syıly qonaqtyń balaǵynan ala túsip, júz seksen somdyq kremplın kostúmin búldirgenine bola jamaǵaıynymyz kúshik Arystandy aýlany aınaldyra qýyp júrip, bıshikpen uzaq sabady.

...Arystandy seksen somǵa satyp ap, biz asyraǵaly aı da tolmaǵan. Kúnderdiń kúninde kóp kelimsek bireýdiń táıtik uly kúnshýaqta qalǵyp jatqan kúshik tumsyǵynyń dál ushynan shertip qap edi, tanaýy tyzyldap qoıa bergen ıt aıasyn ba, qaýyp tastady. Arystannyń aldyndaǵy aıaq qatarynan úsh kún as quıylmaı qańsyp jatty.

...Keıin kórshilerdiń ıtimen talasyp shyryq ketire bermesin dep mamam jańa týǵan jas kúshikterdi Arystannyń úıshigine ádeıi túnetetin. Álgilerdi úıshikke oń qolymen salyp jatyp, sol qolyna qaıyń taıaqty ustap, ázir turýshy edi. Jat ıis, jyrtıma kóz, jylbysqy denelerdi kóńili qosh kórmegen tóbet kúshikterdi jelkeden tistep úıshikten shyǵara berip edi, sart tıgen qaıyń taıaqtan beli qaıqań etti.

Qaıyrylyp kep bar ashýyn, kózin tyrnap ashqaly kórgen qorlyǵyn azýyna qas qaǵymda tas túıin jınap taıaqty qapty, tisten de qatty taıaq azýyn syndyrdy. Taıaq aıýǵa namaz úıretedi. Kóp uzamaı taıań joǵary kóterilse qaırylyp qappaq túgil, jaǵympazdana jer baýyrlap jata ketetin ádet tapty.

Kúshikter tóbet úıshigine túneı bastady.

Arystan aqyry kóktemgi kúnder bolmasa alys-julysty qoıyp aldy. Talasty tyıǵan jaman emes-ti, qulaǵy jyrymdalyp qanap júrýden ada-kúde qutyldy. Tabaǵy dámdi sorpa, súıek-saıaqqa dáıim lyqyldap tolyp tursa ıtke temir ne kerek.

Qaıyń taıań ustaǵan eki aıaqty pendeniń aıtqanyna kónip, jumsaǵanyna júgirse, turmys ta túzelmek eken. Taıaq pen tabaq Arystannyń sanasyna osy qaǵıdany myqtap shegelegen. Sosyn tipti úrýdi qoıdy. Badyrań kóz, sen tımeseń, men tımen. Sóıtse kórshilerdiń de, bizdiń úıdiń de, eń bastysy Arystannyń óz qulaǵy da tynysh eken.

Óstip qudaı dep kókqanshyqqa qyryndap júrip jatqanda, shylqyma ómirdiń shańyraǵy ortasyna tústi. Baǵyný, qurdaı jorǵalaýdyń ylǵı da aıaq toly dámdi sorpa syılamaıtynyna Shyńǵysqan Arystannyń kózin myqtap jetkizdi. Ádettegideı qurdaı jorǵalap, quıryq bulǵap, shana súırep edi, barǵan saıyn shyqpyrta sabaıtyn boldy. Al sheber bolsań quıryqty ońdy-soldy bulǵańdat ta shyqpyrtyp sabaýdyń teristigin túsindirip kór. Shyńǵysqandar, shyńǵysqanshylar qaıta: «Taıaq jaqqasyn myna ıt quıryǵyn bulǵańdatyp tur eken. Óıtse taǵy biraz sabap almasa bolmas», — dep taǵy tarpa bassalatynynda sóz joq.

Shyńǵysqandaı qol-aıaqsyz domalaq páleden Arystan áýelden oz basyn arashalap alýyna bolatyn. Onyń joly ońaı. Qısyq kóz bala jaman oımen jaqyndaı berisimen tisterin túgel jalańashtap, asa qaharly raımen yryldaýy kerek-tin. Iaǵnı «Joldas, jaman, álde jaqsy balasyń ba, ol arasyn onshalyqty aıyra almaımyn. Sóıtse de maǵan tym jaqyndamaǵaı. Áıtpese, ońdyrmaımyn degen soń, ońdyrmaımyn. Odan da maǵan deıin bes adym qalǵanda toqtaı qal da jaqsylyqpen aınalyp ót!»

Basqa-kózge sabap úıretken «sabaq» kesirinen Arystan óstip jasyp, qorlyq-mazaqqa eti ólip, úırenip ketti delik. Besikten beli shyqpaǵan Shyńǵysqannyń tóńiregine qasqyrsha qaraýyna ne joryq? Ashyq aspanda únsiz áýen bolyp dirildeı qalyqtaǵan momyn kepter onyń oıynsha qaltaǵa syldyrap túser úr jańa úsh, bes, on, on bes, jıyrma tıyndyq temirler ǵana. Arystan — Shyńǵysqannyń áli ósip jetilmegen qyrsyqqa toly júz qyryq qadaqtyq denesin shanaǵa sap súıretýshi tórt aıaqty, qos qulaqty haıýan.

Olaı bolsa, tóbet qyzyl qan túıirshiginen, et-súıekten jaralǵan-aý, óıtse qarǵybaý moınyn qıyp qınalady-aý degen oı onyń basyna qýalasań kirmeıdi, kirmeıtin shyǵar. Nemese yza býyp tumsyǵy shoshaıyp úrer, ıakı essiz qýanysh keýdesin qamap, aýla ishin kezip orǵı-orǵı júgirer, o da jany, demi bar mynaý tirshiliktiń qyzyq-shyjyǵyna ortaq-aý... Jo-joq, qısyq kóz bala sanasyndaǵy bul uǵymdar ádemilep turyp úshkirlengen qara tústi qaryndashpen battıta syzylǵan.

...«Erte dúnıe tarıhyndaǵy» sán-saltanatty toǵaly rımdikter úshin quldar tek qaýǵa tartýshy, amfıteatr salýshy myń san rychagtar. Olardyń odan basqa ómir súrýiniń mán-maǵynasy úlken de únsiz, únsiz bolǵandyqtan qorqynyshty nolge teń. Meıli, qul qas sulý patrısıı qyzǵa esi kete ǵashyq bolsyn, týǵan eli jaǵynan jyly samal eskende júregi shymyrlap saǵynyshqa bólener, álde áýeletip aspan astyn ǵalamat ásem áýenge bóleı biletin ánshi shyǵar, báribir, báribir onyń tańbalap basylǵan aty jalǵyz; ol — qaýǵa tartýshy, amfıteatr salýshy dúleı kúsh qana.

...Jýyqta klass jetekshisi bizdi «Kádimgi fashızm» atty fılmge ertip apardy. Áýeli uıqy kelip áreń otyrdyq; óńkeı bir dokýmentter, fotosýretter, adamdary orasholaq sekire júgirgen eski kadrlar... Orta tusynda bir esinep tastap taǵy qarasam... Dahaý konslageri komendantynyń áıeli kadrde tutqyn terisinen tigilgen bıalaı kıip, tamashalap tur eken. Iá, ıá, tutqyn ol úshin joǵary sapaly jyltyr terige jaraıtyndyǵymen baǵaly.

Bizdiń Shyńǵysqan — erte dúnıedegi rım qul ıelenýshisi — otyz jyl burynǵy komendant áıeli. Bireýi — on eki jasar jas bala, ekinshisi — eresek erkek, úshinshisi — áıel. Biraq, báriniń basyn ortań qasıet bir qazanǵa salyp biriktirip tur. Ol, ol...

Túý, oılaýǵa da qorqynyshty.

Bul jeksuryn qatarǵa qalaı ilikkenin Shyńǵysqan eshqashan da tisinen shyǵarmaıdy. Aıtsa osyǵan deıin aı qarap júr me. Egeskende bálemdi kerip qoıyp, baǵzy zamandaǵy túrikterdeı keýdesine qyzyl shoq ta basa almaısyń. Basyp ker, baqandaı bes jylǵa sottatyp jibersin. Taǵy tympıyp júrip bireýdiń kógershinin bákige aıyrbastaýǵa, ıtin shanaǵa jegip shyqpyrta sabaýǵa tym sheber.

Sonda togaly rımdik, komendant áıeli, Shyńǵysqannyń tasjúrek bop ósýine kim kináli? Olar á dep týǵanda beline semser, tapansha baılap, qolyna shybyrtqy ustap shyr etpegen shyǵar.

Bilmeımin, bilmeımin... Bálkim, Shyńǵysqannyń ózi de bilmes, bilse aıtpaı ma?

ON EKİNSHİ TYNYS

Dos ta, jaý da emes. «Kókem — mamamnyń kúıeýi». Qasaphana sımfonıa sekildi syńǵyrlaǵysh sóz. Kóp uzamaı qala shetine shyqtyq. Qarly alqapqa qadalǵan sansyz jebeler. «Áne, qasaphana!»

Shyńǵysqannyń myń qubylǵan minezin myqty bolsań túsinip kór. Durystap dos bola almady. «E, meıli, endeshe arazdasaıyq» dep ursysyp kórip em, durystap jaýlaspady. Kóntek aýzy burtıyp júrdi de qoıdy. Aýzyn burtıtsa aspan aınalyp aldyma túse qalmas dep alshań basyp men júrdim. Ol kórinse qolymdaǵy shybyqty zý-zý siltep, tistenip alamyn. Sosyn qolma-qol betine baqyraıyp qaraı qalamyn ba, qyzyq endi.

Osy bir qyrsyń balanyń ishinde taǵy ne qaınap jatqanyn bilgim keletini-aı deseńshi!

Bir kúni úıge kirip bara jatyr em, qol bulǵap shaqyryp aldy. Kezekti qıastyq kútken kúıi kúdiktene basyp qasyna jaqyndadym.

— Qasaphanaǵa barǵyń kelmeı me? — dedi ol paltosynyń synyq túımesin nemquraıdy shuqylap turyp.

— Qandaı qasaphana?

— Mássaǵan, qasaphanany bilmeısiń be? Kókem qazir sonyń basynda.

— Kókem?

— Nemene, kókem, kókem... Kókem—mamamnyń kúıeýi.

— Ol onda ne isteıdi?

— Ne isteýshi edi, jumys isteıdi. Qaıda, men mektepke barǵannan beri qasaphanada. Burynǵy turǵan jerimiz jumys ornyna alys boldy. Tastaıyn dese aqshasy, paıdasy kóp deıdi. Sosyn amalsyz senderdiń qastaryńa kóship kelgemiz. Áne solaı. Adam jumys istegen soń qarny ashady, qarny ashqasyn tamaq kerek. Sol tamaqty kókeme myna men aparyp beremin.— Sóıtti de qolyndaǵy termos, qaǵazǵa oraýly áldeneler salynǵan tordy syrtynan maqtanyshpen uryp qoıdy.

Qasaphana?! Galaktıka, elektronıka, qasaphana! Qalaı-qalaı qıylysyp syńǵyrlaıdy, á? Týra sımfonıa dersiń. Jumbaq ta qyzyq zat! Sol jumbaq ta qyzyń zattyń atyn estisem de ózin kórmeppin. Barsam baraıynshy. Ol úshin tonymdy sheship almas. Onyń ústine Shyńǵysqan ekeýmizdiń áneýkúngi janjalymyz ǵumyr boıǵy janjalǵa ulasyp ketpes. Kórshiligimiz ras bolsa, báribir kúnderdiń kúninde tós soǵyp, tatýlasýǵa týra keledi. Bul syǵyrmen aýyz jalaspasań da ursysyp tóbelespeı beıbit júrgen jón.

— Kettik!

Kóp uzamaı qalanyń shyǵys shetine shyqtyq. Kún shaıdaı ashyq, jyly. Úp etken jel joq. Taban astyndaǵy qar qańtardaǵydaı qulaq-sheke shaǵyp shyqyrlamaıdy, birtúrli jumsaq. Betine móldir muz qabyrshyqtar seldireı qatypty. Ár jeri tesilip qaraıǵan tóbeshik ústinde uzaq qarǵalar shoqaqtap sekiredi. Pysynaǵasyn qulaqshyndy sheship qolyma aldym. Arystan qar bel ortasynan birkelkilep kesken túp shı túbinde fotoǵa túserdeı oń aıaǵyn mınýtqa jýyń kótere qatyp turdy, kenetten pysqyryp saldy.

Kún edáýir kóterilgen. Kúndi myń mıllıon usaq bólshekterge bólip qabyldaǵan qarly alqap jarqyrap jatyr. Qýraı-shı bastary qyraýdan arylypty: sý tartyp solǵyn tur. Beınebir kóp sarbazdyń qatar-qatar tura qalyp, shirene tartqan sansyz jebeleri dala tósine saýyldaı qudıyp qadala-qadala ketken sıaqty. Tynyshtyq, uly da qaharly tynyshtyq! Tek kóz ushyndaǵy kókjıekti kókteı asyp bara jatqan tirkemeli traktordyń gúrili talyp jetedi. Tynyshtyq, uly tynyshtyq!

Qary soqtalanyp qaraıǵan soqpaq dóńnen asyp, bizdi oıpattaǵy úlkendi-kishili úılerge jalǵasqan qora syqpyttas uzyn qorshaýdyń tap jelkesinen ákep túsirdi. Sol-aq muń eken, uıyǵan tynyshtyq alys kókjıekterge sheginip, tóńirek jandanyp sala berdi. Qala, qorshaý arasyna shek bop tartylǵan elektr baǵanalary birqalypty dyńyldaıdy. Qoı-sıyrdyń móńiregeni estiledi. Ara-tura adamdardyń dabyrlap sóıleskeni, aıqaılasqany qulaqqa jetip tur. Álde qı ma, áıteýir kúlimsi ıis sezilgendeı.

Shyńǵysqan kópe-kórneý kóńildenip júre berdi. Dóń basynda kınodaǵy Napoleonsha tanaýy deldıe qolyn qýsyryp qalt tura qap, men buryn estimegen kisi qyzyǵarlyq ashyq, aıqyn daýyspen:

— Áne, qasaphana! — dep sańq etti.

Quldyrańdap tómen bettedi. Elektr baǵanasy dyńyldaıdy, sıyrlar móńireıdi. Qoı mańyraıdy.

Sútteı uıyǵan tynyshtyń buzylǵan eken...

ON ÚSHİNSHİ TYNYS

Qurym etik qonyshty áýkesi bar qara buqa. Tórt-bes jigit syrtqa shyqty. Taıaq ıskegen Arystan. Taǵy da qara buqa — qara sharshy. Aspan — jer aralyǵynda mańyǵan ár túrli dybystar. Túınek tıgendeı qar ústinde aýnadym kep, aýnadym.

Qasaphana qasyna jettik.

Bıik kelgen aǵash qorshaýǵa mańdaı tireldi. Mal júni jabysqan jýan, jyltyr baǵanalar... Ábden qı tolastyryp shegelengen qalyń qara taqtaılar kókjıekti kóleńkelep tur. Qanshama qıýlastyrylsa da qalyń taqtaılar arasynan jińishkelenip uzynynan uzaq sozylǵan jaryq, sańylaýlar qalypty. Kórip turmyn — sol sańylaýlar qońyr, qara, toqal, múıizdi ógizder men sıyrlarǵa lyqa toly. Aýyz-muryndarynan bý atqylap, tuıaq syrtyldata qabyrǵany jaǵalaı aınalyp júr. Óńkeı bir júni jyltyraǵan toq, semiz. Ásirese, kishkene qyzyl kózdi nán qara buqa ǵalamat qorqynyshty. Áýkesi qurym etiktiń qonyshyndaı qatpar-qatpar. Turqy esik pen tórdeı. Beli salyńqy bolsa, jotasy kúdis. «Bó-ó!» dep qoıyp, álsin-áli tuıaqtarymen jer tarpı tóńiregine asa yzǵarmen shataq izdep qaraıdy. Alda-jalda ol qozǵala qalsa, basqalary kóksaýyr shortan yqtyrǵan shabaqtarsha jan-jaqqa bytyraı shashyrap jol ashady.

Eki qatar sur úıge jalǵasqan qorshaý buryshyndaǵy temir esik syqyrlaı ashylyp edi, ishte qamalyp, býlyǵyp turǵan qara kóleńke syrtqa lap berip, kásek betimen bet bop qara sharshy qura qaldy. Sol qara sharshydan bólinip, tórt-bes jigit syrtqa shyqty. Qoldaryna ustaǵan temir istikti aǵash taıaqtary... jáne jarqyraǵan tranzıstor bar. İstik sońyna jalǵanǵan sym ıreleńdeı elektr baǵanasyndaǵy júıege jalǵasyp jatyr.

Shyńǵysqan jeńimnen julqydy.

— Qara, áne qarashy! — Qaraý úshin áýeli sol «Qara!» degen adamǵa qarap alý kerek. Burylyp Shyńǵysqannyń betine qaradym da tańdanǵannan aýyz ashyp qaldym. Qıyq kózi kádimgideı úlkeıe jaltyldap tur. Bet ushynda ádemi araı bar. Ósik tyrnaqtaryn shydamsyzdana tistelep, qasaphana jaqtan kóz aıyrar emes. Naq bir qalany alýǵa qamdanyp jatqan qalyń qolyna taǵatsyz qarap turǵan qahan dersiń.

Al qaradyq. Qaraıtyndaı kóz jaýyn alǵan túk te joq. Jigitter tistegen shylymdaryn býdaqtatyp ezýlerinde árli-berli yrǵytady. Qarqyldasa kúlisti. Qara buqaǵa kózderiniń suǵyn qadap, torero, korrıda, ıspandyqtar jaıly birneshe baısaldy pikir aıtty. Kúdis moıyn, qalyń qabaqty bireýi — oı, mynaý Shyńǵysqannyń qulaqshyn jumarlaǵysh kókesi ǵoı — taıaq ushyn buqa jonyna janaı tıgizer-tıgizbes sıpap óte shyǵyp edi, álgi zil shoıyn denesin buıym qyrly kórmeı ilgeri ytqyp, sıyr-torpaqtardy buzyp-jara qorshaýdyń qarsy buryshyna tyǵyldy. Artqy aıaǵyn aýyrsyna silkileıdi. Kózi shatynap, kójekshe dir-dir etedi. Tipti qaraýǵa uıat.

Buqa sırkte salto-mortale jasaǵannan jaman jigitter kómeılerine deıin kórsetip al qarqylda, kúl. İle anekdot bastap ketti.

— Erte, erte, ertede aýyl ústinde aeroplan aınalyp júripti. Itter úıshikke tyǵylyp, eshkiler mańyrap, aýyl azan-qazan. Kóz tyrnap ashqaly mundaı qubyjyq kórmegen adamdar álginiń netken zat ekenin aıyra almapty. Sonda bir pysyń turyp: «Joldastar jáne dostar, muny moldaǵa kórseteıik. Ol álemdegi jumbaq syrlardyń bárin bilýge tıis. Molda áýeli qurandy da ejiktep oqı biledi», — depti.

Sáldesi basynan túse jazdap molda da aspanǵa kóz alartyp kóp qaraıdy. Pyryldaǵan páleniń ne ekenin bilmegesin kóz alartqanmen ne paıda. Moldekeńniń mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵady. «Iá... Munyń nendeı jyn-saıtan ekenin myna mıǵúlalarǵa aıta almasam abyroı aırandaı tógilmek. Sáldede de, saqalda da qadir qalmaıdy. Qaıtkende birdeńe oılap tapqan durys». Aqyry molda saqaly shoshańdap turyp; «Bul júz jasaǵan masa!» — deıdi suq saýsaǵymen aeroplandy nusqaı.

El onyń bul danyshpandyǵyna tań qap, jaǵalaryn ustapty. Molda saqalyn ýystap: «Khe, khe!» deı berse kerek. Uıalýdan ba, qýanýdan ba, ony qudaıdyń bir ózi bilsin.

Shyńǵysqannyń ıyǵynan tarttym.

— Anaý taıaqtary nesi?

Ol betime qadalyp uzaq qarady. Baıqaımyn, adam oılamas topas suraqty qaıdan taýyp qabyrǵadan qoıa qoıatynyma tań qap tur. Sálden keıin kózinde kekesinge uqsas jaǵymsyz jaltyl oınaı bastady.

— Qazir bilesiń. Júr, qorshaý ishine kireıik. Arystandy da qosa ertip al.

Qaqpany ashyp, ishke kirdik. Jigitterdiń jastaýy jaqyndap kep, Shyńǵysqannyń arqasynan qaqty da aıqaı saldy.

— Kóke, kómekshińiz keldi, qarsy alyńyz!

Shyńǵysqan jymyń-jymyń. Maǵan onsyz da qysyq kózin qysyp qoıdy da jańaǵy jigitke:

— Aǵa, taıaqty bere turshy! — dedi.

Taıaq qolǵa tıgesin Shyńǵysqan saýsaq úshimen Arystandy shaqyrdy.

— Ká, ká!

Sarqyttan qur qalardaı tóbet arsalańdap qasyna jetip bardy. Áneýkúni ǵana Shyńǵysqannyń shybyqpen shyqpyrtyp, kózine kók shybyn úımeletkenin taza umytypty.

— Arystan, Arystan, ká! — Ol taıaqty tóbet tumsyǵyna sozdy. Reti kep turǵanda ne zat bolsa da bálsinbeı ıiskep, maı ma, nan ba, anyqtap qalǵan durys. It peshenesine jazylǵan jazmysh osylaı bolǵasyn tóbet syńsı qyńsylap, dymqyl tumsyǵyn taıaq ushyna jaqyndata berdi. Mássaǵan, nan men maı! Tıgizer-tıgizbeste-aq ashshy daýyspen shańq etip, turǵan ornynda tyrapaı asty. Eki-úsh márte aýnap ketti. Aqyry ashyń qaqpadan atyp shyqty da, ulı berip: «Osy ulý meniń qaı teńim, taǵy bir kesel-kesepatqa ushyramaı turǵanda aldy-artqa qaramaı zytaıyn» dep sheshse kerek, qar basqan quladúzdi bettep qasha jóneldi.

— Hı-hı-hı... — Jalt qarasam, Shyńǵysqannyń shińkil kúlkisi ıt sońynan aıtaq salyp barady eken.

Erinimniń qanyn shyǵara qyrshyp aldym. Múmkin, shyp-shyp qan shyǵýy da yqtımal. Únsiz shyńǵyra burq etken ashý men yzany tas túıilgen judyryǵyma jınadym da, qısyq kóz balaǵa bettep jaqyndaı berdim.

— Anany qara! — Shyńǵysqan úni shymyr shabytpen shańq etti. Erekshe ynt-jyntpen alǵa umsyna áldenege qushtarlyqpen kóz tigip tur.

Uılyqqan sıyr, ógizder aıqara ashýly temir esikke — qasaptyń qara sharshy aýzyna qaraı aýyr qozǵala bastapty. Jańaǵy jigitter tabynnan jyrylyp qashqandardy jasqaı topqa qaıta qýyp tyǵyp júr.

Tek bosaǵaǵa ilýli tranzıstor tóńirekti basqa kótere sańqyldap sóılep tur.

Tabyn aldyndaǵy qaıraýly kók súńgi — kúdis moıyn qyzyl kóz qara buqa. Jeke ozyp, jerdi oıardaı tuıaǵyn shıire salmaqpen tastaıdy. Shashasyna qatqan sirne-sirne kesek muz attaǵan saıyn sýyq syrtyldaıdy. Júrip kele jatqan kúıi qaıqy qylysh tárizdes býnaq-býnaq saqınaly qaraǵaı múıizin qaharlana shaıqap, tanaý tartady. Nyqtap basqan kúıi anaý alaqandaı qara sharshyny qazir múıizge ilip laqtyra salatyndaı myǵym tipti. Al qara sharshy odan ármen talaýrap, qaraýyta túsken. Tabyn buqa qudiretine únsiz tabynyp, sońynan shubaı eredi. Buqa bolsa bul jahanda tiri jan ózine qarsy kep keýdeden ıtermesine, sirá, senimdi. Myna ekpinmen temir qaqpa tas jabyń tursa da basyp-janshyp, tapaı ılep ketýge bar.

Qara buqa myqtap qatelesipti.

Esik aýzyndaǵy bıik tuǵyrda turǵan Shyńǵysqannyń kókesi shabynǵan buqany tusynan ótkize bere qabyrǵadaǵy qara núkte — qara túımeni basyp edi, qaqpa sart jabyldy da, maqaý qara sharshy qara buqany op-ońaı juta saldy. Tórt qubyladan biregeı qysqan temir qushaq qara buqanyń tyrpyn shyǵarmady.

Zeńgir aspan, teńgedeı bult joq bıik aspan ǵana esh aıqaı-attansyz orasan zor kókpeńbek janarymen únsiz úńile tóbeden tónip tur.

Shyńǵysqannyń kókesi elektr taıaqty buqanyń kúdireıgen kere qarys jalyna kirsh suqty.

Mańǵaz buqanyń bútkil denesi dir etti. Ezýinen jalpaq qyzyl tili, tiline qosa kózi sharasynan shyǵyp bara jatty. Ezýine qos ýys kóbik ilinipti. Qara buqa kóbik emes, qol oramal jalmap turǵan tárizdi.

Sosyn kóbik — qol oramal jalmaǵan buqa uıat-suıatty jınap qoıyp, adam ıá janýar daýsyna jaman únmen ókirdi-aı kep.

Bul buqa emes, jandy jaǵadan alǵan ajaldyń aqyrǵan daýsy edi.

Tranzıstor muń kóleńkesi kóshken qońyr sazdy tógedi. Qapalaq qar astynda jalań bas kókem tartqan áýen... Áýenge qosa dıktor óz daýysyna ózi súısine sańqyldap tur. «Portýgal jurtynyń jer júzine dańqy jaıylǵan vıolonchelshisi Gaspar Kasadonyń sizder tyńdaǵan takattosy jalt etip kóshpeli altyndaı zyrǵyp etken jastyq shaǵyn ańsaǵan adamnyń saǵynyshy men býlyqqan óksigin tap basyp, dál beıneleıdi...»

Talaı qunajynnyń kóz qurty bolǵan qatpar-qatpar áýkeli qaıran qara buńa ajal súıegen sońǵy jantalaspen ilgeri umtyla etpettep qulady...

Qaqpa qaıta ashylyp, ishten bilek sybanǵan eki jigit shyqty da qara buqany shalyp jiberdi. Kópirshigen qan buqa mańyndaǵy qardy qyzylǵa boıady. Kózimdi juma qoıdym.

Men endi ajal daýsyna qosa ajaldyń qandaı ekenin kórdim.

Qorshaý ishi yń-jyń, ý-shý. Eń myqtysy, eń serisi qara buqa kesepat halge ushyraǵasyn qalǵandary qara sharshyǵa jete berip jalt beristi.

Kúlegesh jigitter ezý jımaǵan kúıi elektr taıaqpen sıyr, torpaqty temir qaqpaǵa kirgizý qamymen áli qaıyrǵyshtaı qýalap júr.

Kúlip júrip te tabyt, kúreksiz, kúrekpen burqyratyp topyraq qazýsyz tiri jandy jerleýge bolady eken.

Shyńǵysqannyń kókesi kelesi sıyrdyń janyn jahannamǵa attandyryp sap, shylym tutatty. Sosyn kózi keń ashyla baqyraıa qatyp turǵan maǵan qaraı moıyn buryp, aýzyn qaıshylap birdeńeler aıtty. Men bolsam túk estimeımin, tas sańyraýmyn, tek qarashyǵymmen ǵana qarsy aldymdaǵy dúnıeni esh sezimsiz túgendeımin.

Kóz aldymda qara buqa qyljıyp jatsa da, qulaǵymnyń ishinde qara buqa ókirip júr.

— Júr, júrseıshi. Áne, bizdi aǵam shaqyryp tur. Bálem, qazir biz de kókesin tanytyp sıyrlardy shanshımyz. Ógizge shama jetpese de taıynsha-torpaqtardy bar ma... Qoryqpaı-aq qoı, túıedeı sen túgil, tústik ákelgen saıyn men de ekeý-úsheýden qulatyp júrmin. O basta baqyryp jylap edim. Kór de tur, birer kún ótkesin seniń de etiń úırenip ketedi. Saǵan áýeli qoı-eshkini shanshytatyn shyǵar.

Shyńǵysqan sambyrlaı sóılep aldyǵa tústi, ákesine qaraı jol bastady.

Men...

Men kilt burylyp, kókjıekti kókteı asyp ketken Arystannyń baǵytyna qarama-qarsy jańqa janushyryp júgire jóneldim. Túk estimeımin, dáneńe bilmeımin, áıteýir zytyp kelemin. Qańq etken Arystan, qorqynyshty qara sharshydan qashyp, qorshaý boılaǵan ógiz-torpaq, taıynshalardyń qan ısin tartyp ókirgenderi, tranzıstor men kókem vıolonchelinen tógilgen ókinish pen óksikke toly saz — mynaý kókshuńǵyl aspan men qarly dala arasynda zeńigen bar dybys mańaıyma shoqtaı jıylyp shyrq úıiriledi, muńly zarmen syńsı ándetedi, jylaıdy, meıirimsizdik, tasjúrektik gımnin tartady. Oıda joqta aspandy shyt-shyt qaqyrata saqyldaǵan Shyńǵysqan kúlkisi tóbeden túıile kep álgi sazdarǵa — ań kepterge qona túsip, qaýyrsyndaryn burqyldata búredi.

Appaq dala tósin tepkilep qansha qashsam da qulaǵymda tunyp turǵan buqanyń ókirgen úni qutqarmady, qaıta erepat kúsheıe tústi, jańǵyryǵy álemdi sharlap, qarsy turar jan-janýardy jer jastandyra jaıylyp barady. Qulyperen-ńý talqan zytyp kele jatqan kúıi súrinip ketip etpetimnen tústim, durysynda ádeıi jyǵyldym. Ádeıi jyǵylǵanym buqa úni men Shyńǵysqannyń kúlkisi ústimnen sydyra ótip ketse degen sholaq oıdyń qımylyma túsirgen kóleńkesi. Etpetteı tústim de dybystan qashyp, qasat qardy basymmen súzip-súzip, túınek tıgendeı aýnadym kep, aýnadym. Meıli, aq qarǵa qulaq qaǵanaǵyn jaryp bara jatqan azan-qazan dybystar tunshyqsyn, kıimge juqqan qan daqtaryn qar alyp qalsyn, aqtan basqanyń bári qarǵa juǵyp tazaraıyn, sóıtsin, sóıtsin...

Qardyń keńsirik jarar qatqyl da qurǵaq taza ıisine tumsyǵymdy kómip jatyp pora-pora jyladym. Tamshylaǵan jas túıir-túıir kók muz bytyraǵa aınaldy, túıir bytyralar álemniń ár túkpirinen basy qosyla kele tastaı bir núktege jınalyp, barynsha syǵymdalǵan meıirimsizdik birlikteri.

ON TÓRTİNİSH TYNYS NEMESE SOŃǴY SÓZ

Qala syrtyna jasyrynǵan jaý — qasaphana. Laq arqalaǵan kókjalǵa Shyńǵysqannyń kókesi nesimen uqsas? Qaraqshy tabylsa qolǵa qarý almaı ne turys? Senekke sybdyrsyz kirdim de... Gúr-gúr janǵan qasaphana... jáne shyrpy basyndaǵy shyndyq.

Sýyq qar demine dem qosyp jatyp, buryn basqa kirip kórmegen tosyn oıdyń ushyǵyn ustadym. Túneýkúni Shyńǵysqandy shyryldatyp bekerden bekerge jelkeden túıippin. Qalyqtap ushar kógershinderdiń, adal da ańqaý Arystannyń jaýy men elestetkendeı kórshi úıdegi qısyq kóz bala emes, alysta, qala syrtynda bop shyqty. Ol —qara buqany, taıynsha-torpaqtardy tabyn-tabynymen qyryp salǵysh aǵash qorshaýly, temir qaqpaly qasaphana.

Shyńǵysqannyń kókesi semásyn asyraý úshin buńa soısa, kúni erteń ornyn basar izbasar tárbıelemek oımen jas bala qolyna elektr taıaq ustatady. Balasy taıynshalardy múrdem ketirip jatsa: «Jaraısyń, jigitim!» — dep qýshyq jaýyrynynan sart-surt qaǵady. Al Shyńǵysqan, kishkene Shyńǵysqan myna jińishke elektr taıaqtyń qara buqadaı dáýdi tyrapaı asyrǵanyna tegi tabynýly. Endi ol elektr taıaq qudiretine qarsy tura almaıtyndardy — ógizdi, sıyrlardy, sosyn Arystan, kepterdi tiri jan dep tanymaıdy.

Ótken jetide teledıdardan kórgen «Haıýanattar álemi» programmasynda tik qulaq qasqyr bóltirikterin ań alýǵa estip baýlyǵan. Kókjal búkeńdeı jelip, in mańaıynda asyr sap júrgen kúshikteriniń qasyna keldi de, arqasyndaǵy buıra mańdaı laqty baq etkizip kúshikterdiń ortasyna tastady. Álgiler áýeli qorqyp qap in túbine tyǵylyp edi, kókjal buıra mańdaı laqty lezde qorqyratyp sap úlgi kórsetti. Odan keıin... Ash bóltirikter shybyn jany shyǵa qoımaı typyrlaǵan laqtaı qurdasynyń jas etine tisterin kirsh-kirsh boılatty.

Shyńǵysqan da bóltirik jolyn qýypty, qorqynyshty halge jetipti. Bul kúnde qan ıisi ol qumarlana jutar eń súıkimdi ıis, ókirgen qara buqa daýsy ol úshin kez kelgen áýendi on orap jolda qaldyratyn sıqyrly saz.

Kenet, qar qushyp jatqan kúıi kózim shyradaı janyp júre berdi. Shyradaı janǵany kógershindi kórshi balaǵa sattyryp, Arystandy shanaǵa jekken, ógizderdi ókirtip-baqyrtyp o dúnıege jóneltken qandy qol qaraqshy tabyldy. Ol — qala syrtyndaǵy qasaphana.

Paltomdy qaǵyp-silkip ornymnan turdym da, narttaı qyzyl kúnge qaradym. Kúndi kókjıek kertipti.

Qysqy daladaǵy qasaphanaǵa qarsylasýǵa jaraıtyn barlyq tirlik ıelerin jalǵyz núktege — óz boıyma shoqtaı jınadym da, qala bettep, ilgeri qadam tastadym.

Qala túndi qarsy alýdyń qamymen abyr-sabyr. Keshki yzǵar mańdaıdan uryp, sýyq sorǵan, eki, úsh, tórt qabatty úıler tereze ataýlyǵa jylt-jylt sham jaǵyp, shylym tutatyp, boı jylytýmen ábiger. Adamdar onsyz da taptaýryn qardy shaqyrlata basyp, gastronom, kınoteatr, bıik qaqpaly aýlalar arasynda zyr júgirip áýre. Bári de úıdi-úıge tez jetýge, esik-terezeni sart-surt jaýyp qulaqshyn, palto, bátińke, shalbardy sheshkesin jaılanyp otyrýǵa asyq.

...Biri betinde maıy qalqyǵan sorpany soǵyp alǵasyn jaıly oryndyqqa jaıǵasyp teledıdar qulaǵyn buraýǵa qumar.

...Ekinshisi myńdaǵan shaqyrym alysta jatqan Portýgalıadaǵy tóńkeris týraly gazetterden shala-sharpy qýa qaǵyp oqyǵan málimetterin serpile baıandap, tóńirektegilerdi tańdantyp tastaıdy da, torsyq sheke uldaryn birindep shaqyryp, sút ıisi ańqyǵan betterinen shóp-shóp súıedi.

...Tyshqan qulaqshyndy kórkem jigit báteńkesin sart-surt soǵyp qyz tosyp tur.

Biraq solardyń birde-bireýi dál qasynda, qala syrtynda sıyr-taıynsha, torpaqtardyń qasaphanada qan muhıtyna toǵytylyp jatqanynan habarsyz, áıtpese tipti bilgisi de joq. Qapalaqtaǵan qar astynda syzyltyp vıolonchel tartqysh kókem de, emenjarqyn sátti kúle biletin mamam da, eń aıaǵy kóringenniń yńǵaıyna kóngish, ańqaý da adal, naǵyz ıt, taza qandy tóbet Arystan da solaı.

Al men...

Bizdiń úıdiń sákisine sybdyrsyz kirdim de qutyǵa quıýly jer maıdy bos bótelkege toltyryp quıdym. Sıpalanǵan saýsaqtaryma sórede alshysynan túsip jatqan qorap sirińke ilindi.

Syrtqa shyqtym. Sol shekeme ilingen aı júzinen sebezgilegen sáýle qasaphanaǵa bastar jol ústine quıylyp tur. Arystandy ertip sol sáýle astyna súńgip kettim.

Qabyrshyq qardy syrt-syrt syndyra tynyshtyqqa tyńqıyp toıǵan qaladan uzap baramyn. Aldyny kes-kestegen manaǵy beles aqbozǵylt keýdesin jaılap kóterip mezet saıyn zoraıyp barady. Aqbozǵylt belestiń jonyn basyp ári assam — qasaphana, qara týly qandy qasaphana!

Keıin buryldym. Qala sansyz úıiniń murjasynan kókbuıra tútindi sozyp shyǵara elektrostansıa pyryly, avtomashınalar gúrili men qorylyn quraı qalǵyp jatyr.

Arystan sońyna qaraǵyshtaı beredi. Sálden keıin soqpaq ústine shońqıyp otyra qap jalynyshpen qyńsylady. Sosyn qulaǵyn tikireıtip: «Meni qaıtesiń?» degen syńaımen maǵan kóz tikti. Sóz bar ma, aq belesten ary asýǵa bul sabazdyń júregi daýalamaı otyr. Tyrapaı asyrǵysh taıaq qorqytyp tastapty. Ádemilep turyp teýip em, keremetteı qýanyshpen qańq etti, quıryqty tik shanshyp tastap qalany betteı qashyp berdi. Qara tóbettiń qar betine túsken izi qalaǵa qaraı qorqynyshtyń, ezdiktiń syzyǵyn tartyp bara jatyr.

Qyrqa shoqtyǵyna kóterildim. Qasaphana mańy tym-tyrys. Kózge túrtkisiz qarańǵy. Tek qaqpa mańdaıshasynda jalǵyz sham óleýsireıdi. Sham astynda myltyqty kúzetshi kóleńkesin birde uzartyp, keıde qysqartyp teńseledi.

İz túspegen qardy tizeden keship, aǵash qorshaýǵa jettim de, júrelep otyra qap taqtaılarǵa jermaı shashtym. Aıǵa qarap em, mańaıdy aqshalap sáýlege malyp, meni syrttan satyp tur eken. Kijine judyryq bulǵadym. Pyshaqqa túsken qara buqa múıizi — búkir aı muny mızemedi, kemıektene shaljaıyp jata berdi. Qaltadan sirińke sýyryp, bir talyn qorap syrtynan tartyp qap em... keýde toly ashý, yza, nala, kóz jasym burq jaryldy da jalynǵa aınalyp shyrpy basynda tolyqsyp tura qaldy. Kirpik kúıgize jalynǵa úńildim.

Shyrpy ushynda dirildegen barmaqtaı ǵana ot-jalyn ishinen gúr-gúr laýlaı janyp jatqan alyp qasaphanany kózim anyq shaldy.

Álde barmaq basyndaı ot-jalyn qaraǵaı múıizdi qara buqanyń tamshy qany ma eken?

Qarly dalanyń tus-tusynan kóterilgen Gaspar Kasado takattosy barǵan saıyn údep, túpsiz tereń túngi aspan astynda appaq baǵanaǵa aınala tik shapshı órlep barady...

---