InfoHub Logo

Bul aýylda Patshabaı degen dúmshe táýip bar, sol paqyr áńgimelese ketse: «Kisi aýrýdan ólmeý kerek, — dep ózeýrep bolmaıtyn. — Otqa kúıip, sýǵa batyp, ne mashınanyń astyna túsip ajal tapqanǵa daýa joq; al aýrýǵa kisi berý bekershilik. Syrqattan ólgenge em-domyn durys tappaǵan dáriger ǵana kináli», — deıtin. Ylǵı aq halat kıgen shıpager áýletimen jaýlasyp, aıtysyp júretin Patshabaıdyń bul sózin jurt qulaǵynyń syrtymen tyńdap, kúletin de qoıatyn. Sol kústana aıtqandaı Ómirserik búgin erteńgisin aýyrmaı-syzdamaı, dárigerdiń aldyn kórmeı-aq ajal dep atalatyn kúńgirt dúnıeniń esigin jartylaı ashyp qaıtty. Neden bastaldy deseıshi? Keshe keshkisin astanada turatyn tarıhshy dosynan shuǵyl telegramma alǵan: «Eki kúnge elińe qydyryp baramyn», — depti. Arǵy jaǵy aıtpasa da túsinikti, bul jaqqa at izin sırek salatyn jaqsy jigitke jyly qabaq tanytyp, quraq ushyp qarsy alýy lázim. Sosyn pálensheniń úıine astanadan ǵylym jazǵan, kitap qorǵaǵan ataqty ǵulama kelipti degen daqpyrttyń ózi nege turady: birer aıǵa ishpeı-jemeı semirtetin abyroı emes pe ol! Ásheıinde ǵoı tandyr nanyn qara shaımen ıtergilep, kekirelep, túk kórmegendeı bop sharýasyn istep júre beredi eken. Kelinshegimen «al qonaqty qalaı kútemiz» dep aqyl qosyp, sóz sarqyp kelgende bul úıde kisi qarsy alatyn durys jaǵdaı joǵyna kózi jetti. Qolda daıyn soıys maly (Ómirserikke tegi byltyrǵy poıyz basyp óletin qasqa sıyrdan ózge mal bitpegen), araq-sharap, dastarhanǵa kórik beretin tátti-qutty, kókónis degen atymen joq. Jáne joq... joq... joq... «Osy da úı me, álde keńse me?» — dep kúıip ketti sonda. «Jalǵyz qonaqty kútip alatyn zapas bolmaıdy (Ómirserik oryssha sózdi qosyp sóıleýdi unatatyn), qalaı kún kórip júrgenbiz sonda? Jurttyń áıeli ne qıly dámdi taǵamdy sandyǵyna sale-e-ep saqtap otyrady. Jyl jarymǵa deıin unda turyp dámin bermegen súrdi talaı tatqam? Erteń aýa kóshetindeı seniki qaı qylyq osy?!» Kelinshegi jer qozǵalsa da kónterli minezinen aınymaıtyn sabyrly-aq edi, bul joly áńkildep ketti. «Sendeı úı tirligine qyrsyz erkek kórsem kózim shyqsyn», — deıdi. Onan da qara! «Jarqyratyp soǵym soıypsyń da, ony saqtaı almaǵanym qaldy ma endi? Kór qazyp, qumyra jınap, «murajaı-murajaı» degennen ózge ne bileriń bar? Joqty bar etip otyratyn ep-sebim bolmasa áldeqashan moınyńa qorjyn asyp dýana bolyp aqtap keter ediń!» Oý, jarqynym, qoıa qal endi, boldy, boldy. Áıel halqymen tájikelesip pátýa tabam degen erkekte de mı joq. Qaltasyndaǵy kórtyshqan urtty ámıanynyń túbi kórinip qalypty, al aılyq jalaqyǵa deıin apta bar. Oılap-oılap tapqany — osydan jeti shaqyrym jerdegi aýdanda turatyn redaktor joldasynan qaryz suraý boldy. Ne qylypty! Jalaqyǵa deıin jalǵasa turar, buǵan qaraǵanda jiliginiń maıy toq aýqatty ǵoı áıteýir. Ertemen torǵaıdan buryn oıanǵany sodan. Jýynyp, kıinip, syrtqa shyqsa shyǵystan batysty betke alyp soǵatyn úırenshikti Arystandy-Qarabastyń jeli turypty. Bul alapattyń eni alpys kılometrden aspaıdy, yryldaǵan ekpini asa qatty, qum men qıyrshyqty úıirip uıytqı yryldaǵanda qarsy bettep júrý qıyn. Jáne bir qupıasy — bir bastalsa úsh kúnge sozylady, úshinshi kúni basylmasa jeti kúnge, onda da qoımasa on bes kún boıy damylsyz ańyraıdy pátshaǵar. Tula boıdy sheńgelshe shabaqtaǵan shataq jel ótinde, kún qýyryp, aptap jalaǵan boz dalanyń betinde jatqan shaǵyn aýyl shańnan kórinbeı ketipti. Endeshe qonaǵy kelip-ketkenshe kóshemen kózdi ashyp júre almaıtyn boldy. Arystandy-Qarabastyń jelin qarǵap-silep, túrtinektep kelip kórshisiniń qaqpasyn qaqty. Bul jigittiń taqaýda ǵana satyp alǵan sý jańa «Jıgýlıi» bar. «Aınalaıyn, myń bolǵyr, bala-shaǵańnyń rátin kórgir, — dedi. Astanadan qonaq keletin edi, aýdan ortalyǵyna jetkizip salshy, tús bolmaı bazarǵa barsam, mal alsam, tún ishinde kisi kútýge poıyzǵa shyqsam...» Sózim jelge ushar-aý dep qaýpaılaǵan. Buryn mashınanyń buǵan beımálim qıyn-qıapas dertin aıtyp, zar-zar etip mańaıyna jolatpaıtyn. Bul joly ortalyqta óziniń de sharýasy boldy ma, elp etip kóne ketti. «Maıyn berseńiz maqul-aq», — deıdi. Jolym bolady eken dep ishteı qoqyraıǵan Ómirserik. Kólik tabyldy, aqsha da tutymǵa túser. Áı, qudaı degen qazaqtyń jolyn kim kessin?! Kórshiniń aqsary júırigi kedir-budyr kóshe ýysynan sytyla sýyryldy. Jol jıegindegi tyrbıyp jatyp qalǵan jýsannyń túbi ashylyp, jerdiń qum shekesi kórinipti. Búıirdegi áınekten tútegen shańnyń túri jaman. Aýzy qyshyrlady. Aldynan birsin-birsin jonyn berip Sháýildir — Shymkent tas joly kese-kóldeneńdedi. Asfált ústimen aqshaǵyl qum aqbas jylansha sýsyldaıdy. «Jolaıryqta abaı bol!» — dep janyndaǵy jigitke buryla bergeni sol edi, mashınanyń qýys keýdesinde áldene shaqyr etti de júıtkip kele jatqan mashına aýdarylyp domalap ketti. Báriniń áp-sátte bolǵany sonsha oılanýǵa murshasy jetpedi, kóz aldyna jas tolyp, shekesi qatty syǵyp aýyrǵanyn biledi. Óńgesi esinde joq. Álden ýaqytta uıqydan oıanǵandaı basyn kóterse jurt jınalyp qalypty, mańaıy yzy-shý. Aq halatty jigit muzdaı qolymen munyń qoıny-qonyshyn tintkilep, synǵan, qıraǵan jerin izdeıdi kep. Aýyldaǵy dúmshe táýip Patshabaıdy osy joly shyndap bir esine alǵan. Jaılap jatqan jerinen ázer turdy, basy júgeri túıgen kelsaptyń basyndaı appaq shań. Mashına úsh aýnap túskende ishtegi eki kisiniń de esh jeri jaraqattanbapty, din aman. Bilgishterdiń aıtýynsha, mashınanyń tormoz beretin tetigi mezgilinde buralmaǵan, maılanbaǵan: jyldamdyq kúsheıgen kezde dińgek temir mort synǵan sodan. Ómirseriktiń qos samaıy solqyldaı soǵyp, sanasy shanshyp aýyrdy. Endi baıqasa, mańaıyndaǵy jurt keý-keýlep kóterip, ózge bir lókkebaıǵa salyp, aýrýhanaǵa jóneltkeli jatyr. Aıaq-qolymen tórttaǵandap birdeı siresti. «Aý, toqtaı qalyńdar, sál sabyr! Aman-saýymda aýrýhanaǵa barmaımyn!» «Mıyńyz eptep, sál-pál shaıqalǵan sekildi, tekseremiz... kóremiz... Aýrýhanaǵa salyp baıqaımyz», — deıdi dáriger jigit. Sózi sup-sýyq. «Aý, sózge qonaq berińdershi! Keshke kútetin qonaǵym bar, sosyn bazarǵa... vokzalǵa»... «Otaǵasy, qonaq ta jaǵdaıdy túsiner. Densaýlyqqa biz jaýap beremiz...» «Aý, aıynda-jylynda bir keletin dosymdy qarsy alýdan qashqan adam sekildenip aýrýhanada shánıip jatqanym jaraspas. Teksermese tegi bolmaıdy deseńder qonaǵymdy attandyryp salǵan soń óz aıaǵymmen kelip túseıin, aı jataıyn, jyl jataıyn. Balalar, bularyń qyp-qyzyl qıanat. Esh kinásiz kisini shyryldatyp abaqtyǵa japqandaı bolmańdar endi. Shaqyryp keltire almaıtyn qadirli kisi edi, sózi uzyn ǵylym adamy; kimsiń — pálenshe, ólketaný murajaıyn ashýǵa kómegi tıgen, babalardy tiriltken. Jolymnan qaldyrmaı birer kúnge máýlet berińder, balalar. Shyn sózim, balalar!» ...Kisini qıyn beınetke bastap kiriptar qylam dese op-ońaı eken. Qulqyn sáriden kólik izdemeı-aq, shaıyn iship, terin basyp saǵat ondaǵy avtobýsqa shyǵatyn adam. Aqymaq bas eki aıaqtyń sory dep kelinshegi taǵy tabalaıtyn boldy. Áıteýir dáriger jigittiń temir tutqynynan áke dep, kóke dep júrip jalynyp ázer bosanyp shyqty. Endi etek-jeńi deldeńdep, yryldaǵan jelden yǵyp ortalyǵyna aıaq iliktirgen. Redaktor joldasy Oljataıdy úıinen basa almady, qyzmetine ketip qalypty. Arystandy-Qarabastyń jeli ishin tartyp ekpindeı soǵady. Aýdandyq gazettiń másiniń qonyshyndaı qatpary mol keńsesine kelip kirgen. Munda qulaqqa urǵandaı typ-tynysh, edenge sý seýip salqyndatyp qoıypty. Redaktor joldasy bólmesine mashınıstka qyzdy ońasha alyp, ıegin kókke ilip sambyrlap bas maqala aıtyp otyr. «Otyz gektar jerdiń júgerisi jelden jatyp qalypty, jaı júrmisiń?» — dep buǵan tór jaqtaǵy ishi túsken dıvandy nusqady. Budan bulaı amandaspaıtyn. Aýdanǵa osy kóktemnen jańa hatshy kelip, júgerige aıryqsha bet burǵaly taýyp alǵan minezi bul. «Jańa álgide mashınamyz aýdarylyp ajal aýzynan qaldyq. Kóretin jaryǵym bar eken», — deıdi bul. «Abaı bolǵan jón. Álginde telefon soqsaq — bul neǵylǵan adamdar ekenin túsinbedim, otyz gektar pisip turǵan júgerini jelge jatqyzyp alypty. Endi kombaın júrmeıdi, jatka almaıdy. Jaýapkershilikti túsinbeıtin bul neǵylǵan jurt?! Sol bólimshege raıkom atynan ókil edim», — deıdi Oljataı jer tiregendeı tereń-tereń kúrsinip. «Astanadan ǵalym Ustabaı kelemin dep telegramma salypty. Osyndaı bir oqıǵa bolsa sóz joq ózime aıt dep júretinsiń...» «Kórmeısiń be, qyrsyq aınaldyrǵanyn. Hatshyekeń renjıtin boldy. Amal joq qolmen orǵyzamyz. Ustakeń kelmekshi dediń be osy? Kádimgi osy el týraly qulash-qulash maqala jazǵan tarıhshy Ustakeń! Áttegen-aı, júgeri jatyp qalmaǵanda durystap qarsy alar edik, darıanyń jaǵasyna aparyp shashylyq jasar edik. Qap!..» deıdi Oljataı terezeniń syrtyndaǵy ala túlek jelden shoshyp. Ómirserik áńgimeniń tótesine kóshti. «Qaryz aqsha bere tur. Dastarhanda tandyr nany men shaqpaq qanttan ózge dáneme qalmapty. Syıly qonaqty durystap kútip alaıyn...» «Bolmas-bolmas», — dep otyryp redaktor joldasy kartaǵa dep qaltasynyń bir buryshyna saqtap júrgen aqshasyn sýyryp berdi, ájetin aıyrdy áıteýir. «Otyz gektardy birdeme jasasaq sóz joq úıińe soǵamyn, elge syıly, dýaly aýyz ǵulamamen dıdarlasyp sálemdesip qalaıyn, qoltańba alaıyn. Aıt, osyndaı da osyndaı, ǵylym dese, zamannyń ozyq sózi dese ishken asyn jerge qoıatyn dosym bar dep. Júgeri men jelden ózge túk kórmeı bul dúnıeden óte shyǵamyz áli...» Oljataı negizi aqkóńil. Buryn aýdandyq partıa komıtetiniń úgit-nasıhat bóliminiń meńgerýshisi bolyp tabandatqan on eki jyl istegen, bul qyzmetke taqaýda aýysty. Jınalys bolady dese dúnıeni umytyp, basy qatyp búgilip kúndi túnge uryp keńse kúzetýge bar. Suq saýsaǵynyń basy súıeldenip, kóziniń asty kógis tartyp baıandama jazyp otyrǵany kóz aldynda. Kirpi etip qoıǵan shashyn taratýǵa da murshasy bolmaı «Júgeri, júgeri!» dep qulaqty jeýi tegin emes. Ómirserik bazarǵa kele jatyp oılaǵan: Oljekeńdi de qonaǵyma qosyp shaqyryp jibereıin dep. Ustekeńmen keń otyryp tanyssyn, bilissin. Biraýqym sharýasyn umytyp tininen tarqatylyp boı jazsyn baıǵus. Tórimnen oryn tabylady deıin. Keshkilik balamdy júgirtip jibereıin. Ómirserik osy oımen aýdan ortalyǵynyń shetine, bir burym bulaqtyń jaǵasyna oryn tepken shaǵyn bazarǵa kelgen. Kún juma, áıtse de adam qarasy az emes. Satatyn, ne satyp alatyn eshtemesi bolmasa da taıaǵyn artyna kóldeneń ustap ermek izdegen kókiregi tunba kárıalar: erikken birer bozbala, qala qatynap qol saýda jasaıtyn kelinshek sulbasy aǵarańdaıdy. Kireberis qaqpa aýzynda azynaǵan jelmen alysyp, garmonyn sozyp soqyr jyrshy otyr eken. Eljirep ketti. Bul kisi qazirgi jastar sekildi ándi ırektep salmaıdy, keń tynyspen aıtady. Qaltasynan bir som alyp aldyndaǵy tabaqqa tastady. Keıýana kisi altyndaı tolqyǵan sary sabamen qymyz satyp otyr. Silekeıin jutty. Tústik betkeıde tóbege shashylǵan shaqpaq qanttaı ýaq mal jatqan. Jaqyndap kelgeni sol edi, jelden janary qyzarǵan tanys deldal ushyrasa ketti. «Apyrmaı, toqtaı shabylǵan attyń maıy qan tamyrǵa ketedi eken ǵoı. Báıge kúreńdi bazarǵa ákelipti!» — deıdi entigip. «Baıaǵyda shaldar sýyq sýǵa salyp sýytýshy edi, bul kúngi balalar at baptaýdy umytqan...» «Jańa álgide mashınamyz aýdarylyp ólim aýzynan qaldyq», — deıdi Ómirserik. «Ajal qaıda — bassań aıaq astynda degen ras shyqty...» «Mashınań shyny synyǵyndaı shashylyp ketken shyǵar», — deıdi deldal nasybaı tutqan tisin kórsete ózeýrep. «Kórshi jigittiń «Jıgýlıi» bolatyn...» «Shashylyp qalǵan shyǵar?!» «Úsh aýnap túskende aldyńǵy áınegi ǵana shytynapty, sál bolmaǵanda allaý akbar bola jazdadyq, Qudaı saqtady. Ulpa qumǵa túsippiz áıteýir». Qıra saqal deldal budan aýyz tushyrlyq áńgime shyqpasyn sezip, á dep qolyn bir siltep sýsı bastaǵan. Qoıa qal, jegilikti eti bar, qonaqqa qoıýǵa uıalmaıtyn qoı satyp alýǵa kelgenin aıtty. Deldal munyń qashannan mal tańdaı almas osaldyǵyn biledi. Dereý jeńin túrinip, bilegin sybanyp jiberip jelide jatqan ýaq maldy mytyp kóre bastady. Aqyry shetten tyǵynshyqtaı tusaqty súırep shyǵardy. «Mynaý maıyn ishegine jınaǵan ishqorda mal, óńgesi óleń shópke jaıylǵan káýpek ánsheıin: boıy bolǵanymen etiniń mańyzy joq», — dep uqtyryp jatyr. Ómirserik alǵysyn aıtyp aqshasyn mal ıesine sanap berdi. «Qol aqyń» dep qıra saqalǵa úsh som qaldyrdy. Arystandy-Qarabastyń jeli kún qyza demin ishine tartyp báseńdegen sekildi, áıtse de bul aldamshy tynys, keshke qaraı aıdahardaı ysqyrynyp jer sabalap shyǵatyny anyq. Asaý tusaq tyrtysa-tyrtysa búıiri solqyldady.

Alystan taý bulymdary saǵymnan bir batyp, bir shyǵady. Úlken jol boıyna tyrysqaq asaý tusaqty aq ter, kók ter bolyp ázer súırep jetken. Jıektegi qoıtasqa quıryq basyp azdap tynystap aldy. Óz aýyly temir jol irgesinde, osydan jeti shaqyrym jer. Qurdaı qatynaǵan mashınanyń biri tusyna toqtaı qaldy. Myń bolǵyr tanys bala eken, lezdiń arasynda esiginiń aldyna aqy-pulsyz jetkizip salǵany.

Beıne, tas qoparyp, taý aýdarǵandaı aýlaǵa aıbyndaı engen. «Aý, qaıdasyńdar?!» — dep balalardy úrkitken. «Mundaǵynyń jany shyrqyrap júrse shóp basyn syndyrmaı otyrsyńdar. Qaqpany jabyńdar, tusaqty tal túbine baılańdar... qarap turyńdar... qaýynnyń qabyǵyn berińder... aparyńdar... ákelińder!..» İshiniń jylyǵany — kelinshegi erte turyp, tynbastan qımyldap ishki bólmelerdi áktep, úıdiń ishin qaǵyp-silkip muntazdaı etip tazartyp qoıypty. Júrek basyndaǵy toń sire erip júre berdi. Mashınamyz aýdarylyp ajal aýzynan qalǵanymdy aıtsam ba dep biraýqym tolqydy. Kelinsheginiń onsyz da elgezek kóńilin qobaljytyp qaıtem dep qaıyra tosylǵan. Jańa baıqady, júk ústinde bóten tys qos jastyq, aq seısep jınalǵan. «Dúkennen nesıege aldym», — deıdi áıeli. «Áne bir jyly Ustekeń kelgende qasyndaǵy serigine kórpe-jastyq jetpeı qalyp uıalǵanymyz esińde me?» Ómirserik epeteısiz yrjıyp kúledi. «Aı, Ustekeńniń sol jolǵy aqyn joldasy da azamat eken, «aýyl adamymyz ǵoı» dep kostúmin jamylyp syr bermeı jata ketti-aý sabaz». Oılap otyrsa, ózine yńǵaısyz, osy kúni endi qaıtem dep qara bastyń qamyn kúıtteı almaı mańaıyn sıpalap otyrǵan pende joq, zaman tynysh, ýaqyt jaqsy. Áıgili tarıhı orynnyń ótkenin jańǵyrtqan ólketaný murajaıynyń aty dardaı dırektory ǵoı. Ras, murajaı úıi salynyp bitpeı ýaqytsha tar mekende otyr, sony syltaý qyp basshylar aılyqty da, qyzmetkerdi de az bosatqan. Áıtse de el ishinde seksen som biraz aqsha. Shyǵasyǵa ıesi basshy degendeı Ómekeńniń jurttan ózge minezi bar: basqalar aqshaly alaqanyn qysyp ustasa, bul jaıyp ustaıdy. Qaltasynyń túbi tesik. Basqalar tapqan-taıanǵanyn úıine tasysa, bul murajaıǵa tasıdy. Aldyna júgirip kelgen kisiden eshteńesin aıamaıdy. Ol-ol ma! Ólketaný murajaıyna el aralap, jer kezip buıym jınaý degen tirshiligi taǵy bar. Mysalǵa deıik. Áldebir kóne keıýanadan eskiniń kózi kúmis tana kórse-aq aınalshyq shóbin jegen atandaı basy zeńgip, kózi tunyp jipsiz baılanady da qalady. «Osy buıymyńyzdy berińiz, áje... murajaıǵa qoıamyz... tarıhta qalasyz, áje...» Áýelgide Ómekeńdi ókimettiń jibergen ókili eken dep keıýana bosańsı bastaǵan. Ómirseriktiń aýzy qyshyp: «tym bolmasa pulyna berińiz, áje», — deıdi. Aqshanyń atyn estigen keıýana demniń arasynda batpansyp shyǵa keledi, keıin shatqaıaqtaıdy. Bul óksheleı túsedi, aqyr sońynda qaltadaǵy bala-shaǵanyń nápaqasyn syrtyldatyp sanap berip álgi tanany alady. Ómekeńniń bul kúni qaǵanaǵy qaryq, saǵanaǵy saryq, qatyqsyz qara kóje iship jatsa da kóńili kóterińki. Áıeliniń keıigen sózin qulaǵynyń syrtynan qaǵys jiberip úırengen. Qosaǵynyń kúıetinindeı bar: murajaıǵa eksponat jınaý jalǵyz tanamen jáne bitpeıdi, bul úıdiń irgesin kóleńkeleı jaǵalap kedeıshilik taǵy ketpeıdi. Murajaıǵa osy kóktem de eki oryn berilip, qyzmetke onynshy bitirgen órimdeı jas qyzdar alǵan. Sondaǵy Ómekeńniń sózi: «Qaldyqyz, Meıramkúl — senderdi mektep qabyrǵasynan bilemin, týǵan jerdiń tarıhyna qumar bolǵan soń jumysqa alyp otyrmyn, bilip qoıyńdar, jalaqyny murajaıǵa jaratasyńdar, demalys, búleten degen bolmaıdy, qabir qazyp, kór aqtarasyńdar, el aralap eksponat jınaısyńdar». Órimtal qyzdar kúlgen de qoıǵan. Ortaq iske basyn tigetin, kisige tyrnaqtaı zilzalaly joq, minezi júreginiń túbinde emes, kóńilinen kórinip turatyn qojanasyr kisige qarsy shyqpaıdy. Oımen otyryp bilmepti, aýlasyn yzy-shý kóterip barady. Apyl-ǵupyl syrtqa shyqqan. Úlken ulynyń tanaýy jelpildep ketipti: «Toqtynyń aýzyna qaýyn qabyǵyn tosamyz — jemeıdi, sý beremiz — ishpeıdi, jeteleımiz — júrmeıdi», — deıdi. «Alda ǵana páderińe nálet-aı! Qoı kórmegen qoı kórse qýalap júrip óltirer degen. It te, bala da kók tusaqtyń sońynda júr. Kórshi jigit dýaldan asylyp kórip turypty. «Túrleriń jaman eken, Ómeke, — deıdi, — óltirip alarsyńdar, tusaqty bizdiń malǵa qosa turyńdar». Asaý nemeni kórshiniń arqandaýly qoıyna qosyp baryp «ýh» dep jan shaqyrdy áıteýir. Úıine qaıyra kirip taqtaı edenniń qaqyrap ketken jerine jańqaýyq sińire bastady. Oı ishinen oı terip otyryp: mal meniń qaı jerime bitedi dep oılaǵan. Aýdan ortalyǵyna barsa bir býhgalter joldasy muny «dırektor, dırektor» dep qoqyraıtady kep. Sonda bul: «Murajaı ashylsa, shtat berilse, aqsha bólinse qaıtip jeımin? Sender jeýdiń ádisin bilesińder ǵoı. Maǵan úıretińder», — dep tamyrdan tartyp ázil aıtatyn. Sol aıtqandaı-aq, mal qaı jerime bitedi? Úıge qaramaıtyn minezim mynaý, el kezip, eksponat jınap qazdańdap júrgenim anaý, qaıta balalarymnyń nesibesi egiz eken, tompańdaǵan kónbis kónterli minez áıelim bolmasa — jurt aman, el tynyshta-aq tozyp ketýim ábden múmkin eken. Úlken mekteptiń muǵalimdigin tastap «Ólketaný murajaıyn uıymdastyramyn» dep aýdandyq mádenıet bóliminiń seksen somyna telingende jurt boqsytyp sóz shyǵarǵan. «Ómirserik bas paıdasyn bilmeıdi eken», — desti. «Endi bala-shaǵasyn seksen sommen qalaı asyramaqshy?». «Kisini joldan taıǵyzbasyn, taıǵyzsa túzelýi qıyn». «Osy el murajaısyz-aq myń jyl jasaǵan, áli de jasaı beredi», — desti. Mundaıǵa Ómirserik kıiz qulaq bolyp úırengen. Osylaı da osylaı. Murajaıǵa úı berýin surap aýdan basshylarynyń tabaldyryǵyn tozdyryp, oblysqa jazdy, astanaǵa bardy. Aqyrynda ýaqytsha turýǵa aýrýhananyń eski bir bosaǵan úıine kirgizgen. Sondaǵy mádenıet bóliminiń jigitteri qys boıy jóndep qalqıtqan jumyrtqadaı shaǵyn úıdi syrtynan ıterip kórip: «Qulamaıtyn myqty úı eken — endi aýdan basshylaryn mazalamańyz», dep ázil aıtqany áli esinde. Shyndyǵynda, basshylarmen kezdese ketse — qumyrany jetkizip alýǵa kólik ber, úı jóndeýge sement ber, aqsha ber, shtat ber, ber... ber... Bul kúnderi biraz jigitter munyń tóbesin kórgennen aınalyp qashatyny sodan. Ásirese, osy aýyldyń moldasynan bálege qaldy. Qaza jóneltý, as berý, súndet toıy sekildi jıynda salaqulash táspisin tyrsyldatyp otyryp el qulaǵyna ne qıly qańqý sóz, ashshy ájýa iletin kórinedi. Ótken jumadaǵy toıda Ómirserik sol moldamen betpe-bet ushyrasyp qaldy. Ushyrasty deý bergi jaǵy, dastarhan basyn maıdan dalasyna parapar qyp aıamaı silkilesti. Moldekeń betti tilmen tyrnap úırengen sózsheń eken, ózin ishmyltyqpen únsiz atyp otyrǵan bul kókeńdi tútip ala jóneldi. Áýeli: «Kór qazyp ataq shyǵarǵaly júr ekensiń», — dedi. «Arýaqty qorlap kúnáǵa belsheden batyp júrgen kisimen tabaqtas bola almaımyn», — dep shekesin kórsetti. Tómengi jaqta ysyldap shaı soraptap otyrǵan Ómirserik yshqynyp ketti, óndirshegi soraıyp: «Moldeke! — dedi. — Ótirik aıtpaımyn, urlyq istemeımin, kisi aqysyn jemeımin, adam aldamaımyn. Otyrardyń ornyn qazyp ilgerginiń belgisin izdesem — ata-baba arýaǵyn syılaǵanym, isin, izin jaryqqa shyǵarsam degenim. Búgingi jastar bile tússe degenim. Arýaqty qurmettegenim emeı nemene bul?!» «Jigittiń quny — óziniń tapqan malymen eseptelgen. Seniń qunyń seksen som», — deıdi moldekeń. «Osy jasyńyzda ólini qoıyp, tirige nendeı jaqsylyq jasadyńyz?» — deıdi bul. El ústine sholjańdap úırengen molda baıalyshtaı tyrbıyp otyryp biraz sóıledi, áıtse de táspisi burynǵydaı tyrsyldy qoıdy. Ómekeń kóńil birlegendeı qoqyraıa túsken: «Siz qaza bolǵan adamdy tezirek umytýǵa, jer qoınyna jasyrýǵa tyrysasyz: men sol kisiniń az da bolsa artynda isi, sózi qaldy ma dep suraý salamyn. Osy tirligimniń kitap sózine ne qaıshylyǵy bar?!» Moldekeń ashýlansa kúlbettenip, saqalynyń ushy dirildep ketedi eken. «Sózge kezek bermegen sheshesiniń balasy», — dep muny muqatqan bolyp ýájdan jańyldy. Manadan beri myshtaı bolyp otyrǵan úı ıesi Ómirserikti saýsaǵymen ilip syrtqa shyǵaryp áketti. Ashýyn ázer basqany. Endi oılasa, sonyń bári tezek tirshiliktiń tezek qaptaǵandaı ǵana áýresi, kóńil iritkennen basqa bereri joq bekershilik eken. Pendeshilik dep sondaıdy aıtypty ǵoı. Tystan zeren toly júgeri kóje alyp qosaǵy kirdi. Kelinshegi osy elge baıaǵydan saltqa aınalǵan shól basar júgeri kóje jasaýǵa sheber-aq. Áspeti kóp áıteýir: áýeli murty ketilmegen, jaryqshaq túspegen sary tis dándi suryptap ekshep alyp, kelige túıer. Qaýyzy ketip appaq bolǵan júgerini qazanǵa salar. Sýǵa bórtip jarylǵansha qaınatar. Qaýaqqa quıyp sýytar, ústine qatyq, ne shubat qosar. Qarańǵy jerde tynystap ashyǵan kóje ishseń kókirekti ashyp ketetin sýsynǵa aınalar. Qańsyp keýip qalǵan eken, zerendi basyna bir-aq tóńkerdi. Mańdaıynyń terin súrtti. Azdap shaljaıyp jatyp kóz shyrymyn alýǵa dát qylyp edi, bolmady. Kelinsheginiń aqyldyń ishine ala aıtqan sózi jambasyna tas bop batty. «Jón-jón», — dedi basyn kóterip alyp. «Qonaq syrtqa, taza aýada uıyqtaımyn dese jalǵyz sákige syımaımyz. Qoı, eringenmen bolmas. Asqanada jatqan taqtaıdan qurap-surap balalarǵa arnap sáki jasap qoıaıyn. Táýir masahanany da qonaqqa tut, bizge jyrtyǵy da jetedi, birer kúnge qoıan terisi de shydaǵan». Kelinsheginiń beıneti qaýyrt tegi. «Qamyr ashytyp, baýyrsaq pisiremin», — deıdi. «Kese-sháınekti qummen ysyp jaltyratyp jýamyn», — deıdi. Ýaı, páli-aı, qonaq kelmesin, iship-jemesin demeısiń, kejegeńdi keıin tartatyn álgideı tasqaıaqtaı toǵystyrar sharýasy ǵoı. Syrttan áınek sabalap azynaǵan Arystandy-Qarabastyń úni estildi. Belin qaıys belbeýmen tas qyp býyp saýyldaı qozǵalyp syrtqa shyqqan. Kishkentaı balasy shappa shotpen esik aldyndaǵy jas torańǵyny shapqaly jatyr. «Oı, pádárińe nálet!» dep qolynan shotty julyp aldy. «Bes jyl boıy mápelep ázer kógertken jalǵyz taldy sen shaýyp tastasań jetisermiz; baı-baıǵa, saı-saıǵa quıady degen ras sóz: qansha tyrbanaıyn, qansha pysyq bolaıyn, kór de tur — maǵan ómiri mal bitpeıdi. Bitse de poıyz basyp ketedi. Dıqanshylyq kásip te buıyrmaǵan. Buıyrsa, ne darysa — esiginiń aldy jaıqalyp turar edi de: jaz bolsa bazarǵa barǵyshtaıdy: kúz túse ańdıtyny — sovhozdyń qyrtysty qoımasy, sarań qoımashynyń tas túıin júregin jibitýmen álek. «Balalar júgeri kójeden aınalyp qashatyn bolyp júr, birer qap kartop bosatyńyz», — deıdi. «Qonaq kelip qaldy, palaýǵa salatyn, araq ishkende tiske basatyn kók shóbińnen bere tur», — deıdi. «Ata qýalap kelsek alystyǵymyz joq». Qoımashy jaıaý qashqan dúnıeni mashınamen qýyp ustaıtyn, paıdanyń kózin tebenniń jasýynan syǵalap biletin pysyqtyń ózi «Murajaı ustaý seniń atańnan qalǵan kásip emes», — dep kósemsıdi. «El kezip qoqsyq jınaǵansha ketpen alyp jer shuqysań ǵoı búıiriń tompaıar edi». Ásheıinde úndemeı kisi óltiretin Ómirserik mundaı qorlyqqa shydaı almaıdy. «Kórtyshqan sekildi in keýlep, qoıma kúzetken atańnyń kásibi shyǵar — deıdi, — in baqqannan ilgerginiń izin tapqan meniń sharýam kósh ilgeri, - deıdi. — Seniń kók shóbińsiz kún kórdim, á!» — dep qolyn bir-aq siltep taıyp turady. Jelge yǵyp, shań jutyp júrip sáki jasaýǵa kirisken. Manaǵy kishkentaı tentegi endi bir-birlep shege alyp berip turdy. Bir dem ary, bir dem beri asyǵys jasalǵan sáki sándi shyqpady. Qonaǵy ketkenshe úıelmenimen ıllalaı turýǵa jaraıdy. Sharýasyn támámdap aýlanyń ishine tútikpen sý septi. Úı syrtynda jelge tosqaýyl bolsyn dep tikken qalyń jyńǵyl biraz sep, áıtpese aýlada quıyn kótergendeı shań túteıdi. Moınynyń jelin úzip turyp baıqady, kún ekindige oıysyp ketipti, jiti qımyldamasa poıyz keletin ýaqytqa úlgerer emes. Buryn úı sharýasyna bir moıyn bop júre beredi eken: asqana men úı arasyna qumyrsqasha qatynap tirlik istegen áıeliniń qanshyrdaı músini, keıde munyń ázil sózin kón qulaqpen tyńdaýy, dúnıege nemketti janarmen qaraýy — sol asqynǵan beınetten boldy. Álme-ál shańǵa batyp oınaǵan balalardyń ústin tazartýdyń ózi — toń oıyp, áýit qazǵannan qıyn kórindi. Sonysyna qaramaı ashýlanyp kelgende túbit únmen qarsy alaryn qaıtersiń. Oıyn aıtpaı-aq túsingenge tántisiń. Sodan qorytyndyǵa keledi: «Saýdyraǵan erkek halqyn qalyptan shyǵarmaı, qatybas qylmaı ustaıtyn áıelder», — dep. Ómirdiń jylýyn, kúnniń qyzýyn áıel boıyna sińirip, batyldyq pen bas ıe batyrlyqtyń erkekke bólip, birinsiz-birin tul jetim etip jaratqan týasy tabıǵat sheber. Kelinshegimmen qalaı qosylyp edim ózi?.. Iá, Shymkenttiń pedagogıkalyq ınstıtýtynda oqyp júrgen kezi, sol, jańa jyldy qarsy alý keshine jerles jigitter bas qosyp saýyq qurǵan, bul da ishinde. Kesh basshysy muny barmaq basty, kóz qysty qaq-soǵyń joq dep kisilerge sharap quıyp, bótelke jaǵalatyp otyratyn «qyzmetke» qoıǵan. Shynyn aıtsa, ol kezde jıyn-toıda kóbine áńgime aıtyp, dombyra shertip ótkizetin, qazirgideı bas salyp araq ishý bolmaıtyn. Qursaqqa qazan ústi qasyqpen simirgesin be, bul kókeń áý degenshe qyzyp qalypty. Bir mezette káıpi tarap kózin ashyp qarasa, dál aldynda tań sholpandaı jarqyrap arshyǵan pıazdaı ádemi qyz otyr, qapelimde sasyp qaldy. Jerles qyzǵa ilesip kelgen boldy. Tanadaı úlken janary tolaıymen muń, jurtqa uqsap joq nársege kúlip, joq nársege buldanyp jatqan ol joq. Kózin aıyra alsynshy káne: qyzdyń qarashyq sýyrar kórki ashyq aıqyn janarynda ma, álde juqa erni men úshkil ıeginde me, álde torsyqtaı toq mańdaıynda ma — ol arasyn oılap-oılap ajyrata almady. Jigitter burynǵy jigitter emes, biri sulý qyzben rúmke soǵystyrǵanǵa máz, biri janaryna ilikkenge máz; bos moıyn bolyp mólıip qalǵandary da bar. «Atasynyń kóri, — deıdi bul ishinen, — ásheıinde jylqynyń jalyndaı shash qoıyp kisineskende kisini tapap ketetin bul shirkinderdi kók muzǵa otyrǵyzaıyn, uıatty qoıyp kórikti qyzben tanysyp alaıyn. Tegi bolmasa bir aýyz til qatar, tegi bolmasa tiktep qarar, óltirer deımisiń?» Qazan qulaǵynan jáne ishti. Aınalaıyn qanǵa qyzý, boıǵa jelik bergen qyzyl sharap, jaqsylyǵyńdy ómir boıy umytpasyn. Imandaı shyny, sol joly sharaptyń shalyǵy bolmaǵanda basy salbyrap tuqyraıyp, tyrs etip úndeı almas edi. Aıtty-aıtpady qyzdy bul bıge shaqyrdy, sizge ótirik, buǵan shyn, ne marqasqa jigit sóz aıta almaı otyrǵan úrkek qyz ushyp turyp munyń ıyǵyna bilegin salǵany. Ókshesi jerge tımeı bılegenin biledi, qyzdyń ýyz qylyǵyna eltigeni esinde... Keıde otyryp qıaldaıdy: «Sol sulýdyń soryna qalǵan ózim», — dep. Qyz atymdy baıym joıdy degendeı — perızatty pende etken ózi: basqa bolsa shyttaı kıindirip Máskeý asyp, shetel basyp seıildeter edi, sahnaǵa shyqqan ártisteı kórgen jurttyń qyzǵanyshyn qozdyrar edi: mynaý ne endi... shań men topyraq, Arystandy-Qarabastyń azynaǵan jelimen alystyryp tyrpyl-tyrpyl taýsylmas úı tirshiligine salyp qoıǵany. Aýyzǵy úıde, sypyra jıeginde tize búgip, nan jaıyp, baýyrsaqqa qamyr kesip otyrǵan kelinsheginiń kespirin kórgende kóńili tym páseıip-aq qaldy. Baıaǵy qasyna baryp til qatýǵa júreksinetin qas sulý bul kúnde kóp ustalǵan qýyrshaqtaı uıpalanyp, aýmaqty janary ǵana jastyqtyń alystap ketken kókjıegin, sol kókjıekte úzilmeı, terilmeı qalǵan mahabbattyń alqyzyl gúlin elestetti. Ýaı, dúnıe degen, qoldaǵy altynnyń mys qurly quny bolmaıtyny ras eken. Bordaı úgitilip bara jatqan boıyna qosaǵynyń: «Jazǵan-aý, kóknár ishken kisideı kóziń botalap ketipti ǵoı», — degen naz aralas úni sýyq sý búrkip jibergendeı áser etti. «Redaktor joldasyma qonaqtyń qasynda bol dep bala jibersek qaıtedi?» — dedi synyq daýyspen. «Bul aýdanda qaǵaz ıisin ajyratyp, qalam túrtip júrgen jalǵyz sol ǵoı». «Keıingi kezde taıaq jutqandaı siresip ketipti, kisiniń kózinshe kósemsip sóılep, seni mujyqsynyp otyrǵanyn árdaıym baıqaımyn»,— dedi kelinshegi. Aıtyp otyrǵany ras. Redaktor joldasy keıingi ýaqytta jańa júris ashty. Birde bul Oljataıdyń úıine telefon soqqan. «Áló!» deıdi bul alystan. «Iá» deıdi ol sup-sýyq etip. «Aman-saý barsyń ba, Oljeke?» «Sondaı» deıdi ol. «Úı-ishi, bala-shaǵa saýshylyq pa?» — deıdi bul qazaqtyń rásimin attamaı. «Sondaı» deıdi jáne ol. «Sondaı» degen sóz keýdesine úkideı qadaldy. Oljataı aldynda ǵana astanaǵa baryp bir aılyq dáris tyńdap kelgen. «Múmkin, — deıdi bul ishinen, — úlken jerden úırenip kelgen úlgisi bolar, úlken kisiler hal-jaǵdaı surasqanda ýaqyt aldyryp jatpaý úshin solaıymen «sondaı-sondaıǵa» kóshken shyǵar?!» «Já, qudaı bergen minezidaǵy, astanadan kelgen dosym meni taqyrǵa bitken jalǵyz qýraı dep uqpasyn», — dep Ómekeń jýyp-shaıǵan boldy. «Óz boıyńa laıyqty kisiden joldas tańda degenim ǵoı. Oljataı seniń qoǵamyńdaǵy adam emes, áıteýir, kójeńdi qyzǵanbaımyn, shaqyram deseń shaqyr», — dedi kelinshegi jáne kónbistik tanytyp. Sonymen ortalyqty betke alyp shaqyrýshy bolyp zyr júgirip ortanshy uly ketti. Ómirserik kerzi etikti qońyltaıaq kıgendeı mıdy saýalǵa sorǵyzyp kópke deıin óz-ózine kele alsynshy qanekeı. Mor oshaq janynan sháýgimdi alyp ishindegi jylyp ketken sýdy shúmeginen quryldatyp kep jutty. Janarynyń oty sónip, ishi bosap qulazydy. Esik aldyna qaıyra shyqqanda kórdi: kún sańy synyp, kókjıekke erip sińip barady eken. Jel tútegen keńis, býaldyr kókjıek, shoqtaı qyzyl kún, tas tóbedegi bozǵyl aı, beıne, sekseýil shoǵyna kóńirsitip bas úıitip jatqandaı eles berdi. Sonda qalaı?.. Oljataı men ekeýiniń arasy shynymen kereǵar tartqany ma?.. Munyń súrleýi yldıǵa qulap, onyń soqpaǵy qaıqańǵa tyrmysqany ma?.. Ákesi marqum aıtyp otyrýshy edi: tiri men óliniń aıyrmasy alty qarys dym topyraq dep. Sol aıtqandaı Oljataı men ózin aıyratyn sheten qalpaqty qoqyraıtyp kıgizgen mansap pen myqshıtyp shápke kıgizgen qarataban jaıaý tirshilik bolmaǵaı. Mana álgide ýaq malyna ýaqytsha qosyp qoıǵan toqtysyn alýǵa qońsysyna kelgen. Dáý darbaza tarsa jabyq. Aýyldy jerde esik ilip uıyqtamaıtyn qazaq saltyn buzǵan kórshiniń bul qylyǵy shamyna tıdi. Al kep soq, al kep soq. Álden ýaqytta qasqyr ıtti abalatyp ıesi ázer ashty. «Qol tımeı jatyr edi», — deıdi kórshisi budan ábden mezi bolǵan syńaı tanytyp. Sondaǵy tirligi syrtqy esigin keýde tustan tesip áldebir kózáınek qondyryp jatyr. «Munyń ne, bátir-aý?» — deıdi bul. «İshten syǵalaıtyn kóz, — deıdi kórshisi: — Syrttan kelgen kisini áýeli osy kózden syǵalap baıqastaımyz, sosyn baryp esik ashamyz, áneýkúni qaladan qoımaı izdep ázer taptym...» «Oǵashtaý, ersi nárse eken...» «Minekeı, bylaı etip syǵalaımyn, — deıdi álgi shısha kózdi munyń keýdesine týralap. — Ómeke, kórshińniń kállasy isteıdi!» Ómirserik naqa álgi jyltyr kóz áınekten jylan kórgendeı shoshyndy. Sumdyq!.. Sumdyq!.. El aman, jurt tynyshta úıińe kelgen kisini ishten syǵylap tekserip jatsa, ol baıǵus óńmenińnen ótken sýyq ishmyltyqqa jem bolyp tabaldyryq túbinde tyshqyryp tursa — jetisken ekenbiz, aýlaq!.. Aýlaq!.. «Toqtymdy ustap ber, jarqynym». Asaý kórpeldesti jetelep kele jatyp ta, maqulyqtyń tamaǵyna pyshaq taqaǵanda da: toqtyny baýyzdap, terisin iregende de kóz aldynan kórshiniń jylankózben syǵalaǵan jymysqy kespiri ketpeı qoıdy. İsh maıy irdim-irdim bop tústi. «O, taǵdyr, peıilimdi qýshıtyp, qolymdy qaltyratyp esikti ildire kórme: úptese — úptesin, kóterse — kótersin, mamyrajaı jaqsy zamanda kisi boıy darbaza soǵyp, esigime jylankóz áınek ornatpaı-aq óteıin. Aıra-jaıra bolyp jatsaq ta buraýymyz joǵalyp kórgen emes áli». Toqtyny múshelep buzyp, etin tilshelep, azdap tuz seýip sólin tartsyn dep terisine qaıta orap belin jazǵanda saǵat túngi on birdi urdy. Shaqyrýshy etip jibergen balasy tirsegi maıysyp endi oraldy. Kóılegi yshqyrynan shyǵyp, jaǵy úrpıip ketipti, Ómirserik keıip bergen: «Páderińe nálet-aý, tumsyǵymyzdan shanshylyp jatqanymyz mynaý, sen júrsiń góláıt qylyp», — deıdi. «Endi eki saǵattan soń poıyz keledi, shesheńniń jany tastan jaratylǵan eken, táýlikten beri quıryq basqan joq, ózim tula boıym saldyrap ábden boldyrdym». Tystaǵy jel údeı tústi bilem, terezege qıyrshyq uryp ótedi. Ómirserik qolyn jýyp móltek jasalǵan shaıǵa otyrǵan. «Kóke, — deıdi balasy, — Oljekeń birinshi hatshynyń qaıda júrgenin bileıin, jatyp qalǵan júgerini boljaıyn, barsam sosyn bararmyn deıdi». Ómirserik aýzyndaǵy nanyn qylǵynyp ázer jutty. «Aý, meni mazaq qylǵany ma, álde óziniń esi aýysa bastaǵany ma?.. «Qaıda júrgeni», «jatyp qalǵan júgeri» dep sandalǵany qalaı? Shaqyrsam — adal kójeme shaqyrdym». Balasy jeldi kúngi soqyr shamnyń kóleńkesindeı diril qaǵady. «Uıyqtap jatyr eken, kóke. Eki saǵattaı kútip ázer dep tildestim, kóke»... Ómirserik kesesin dastarhan jıegine shıyryp jiberdi. Úıeme tabaq baýyrsaqtyń betin jaýyp jatqan kelinshegi ernin sylp etkizedi. «Jazǵan-aý, nesine daýryǵasyń? Ataqty kisimen áńgimelesýden emes, qonaqqa úıin kórsetýden qashyp otyr ǵoı ol». «Apyrmaı, — deıdi bul ishinen sýalyp, — qalaı oıyma kelmegen, myna qýlyqpen, ana kisilikpen kór de tur bular myń jasaıdy áli! Jerdiń astyndaǵy sybysty sezip-bilip júrip biz sekildi qumyrsqasha tirlik keship, bizben birge Arystandy-Qarabastyń shańyn jutatynyna tańdanasyń ǵoı». Ásheıinde baıqamapty. Bul pálen jyl istegen muǵalimdikti tastap aýdandyq ólketaný murajaıyn uıymdastyramyn dep mádenıet bóliminiń seksen somdyq jalaqysyna shyqqanda Oljataı jaman keıigen. «Jurt ilgeri tyrmyssa, sen keri ketesiń», — degen. «Bala-shaǵańdy seksen sommen qalaı asyraısyń?» — degen. Murajaı uıymdastyrmaq túgili ermıtaj ashsań da qaltań tompaımasa, eń quryǵanda eki adamǵa bastyq bolmasań, jýan jerde jaqynyń otyrmasa qunyń kók tıyn degen. Sóıtse dúnıege árkim óz bıiginen qaraıdy eken, óz shoshaǵynan sóıleıdi bilem. Óz basy adal eńbek, arzan aqymen-aq el kádesine jarasa, uǵymtal urpaq ósirip, sońyna táýir sóz qaldyrsa — basqany tilemeıdi. Oıyna kómilip otyra berer me edi, saǵat tili túngi birge ozypty. Qonaǵyn kútip alýǵa jınala bastaǵan. Tórgi bólmede balalarmen birge jatyp qaldy ǵoı dep oılaǵan kelinshegi — cylanyp, taranyp shyǵyp kele jatyr. Tanadaı aýmaqty janaryna nur úıirip: «Vokzalǵa men de shyǵaıyn», — deıdi. Árıne, alystan elim-jerim dep jol alyp kele jatqan zıaly kisini orkestr oınatyp, shampan atyp, mol dúbirmen qarsy alsa da aıyp emes. Azynaǵan jel ótinde úńireıgen tún ishinde kepkasy qıqaıyp kezdesken munan shoshyp qalýy da kámil eken-aý. Kelinshegine ishteı súısinip ketti. Kóshege shyqqanda ańystaǵan aspan alasaryp ketipti, óleýsiregen juldyz saýsaqpen sanarlyqtaı tym seldir. Jel qoıny-qonyshyn keýlep, keýdeden ıterip júrgizer emes. Oqystan súrinip ketken kelinshegin qoltyǵynan ustap qaldy, tym-tym alysta qalǵan qyzýly, qyzyqty kúnderi kóz aldyna qaıyra tizbekteldi. Qolynyń astynda búlkildeı soqqan júrek lúpili, jan jylýy bir ǵana buǵan baǵyshtalar ómirdiń yzǵyryq ótinde septese júrer: qıynda da, qıyrda da tileýles bolar, kúndelikti tirshilikte talaı júz shaıysyp, artyq ketip, kem túsip jatsa daǵy qataryndaǵy qaǵilez sulýdan ózge janashyr azdyǵyn sezgende Ómirseriktiń tamaǵyna túıir-túıir jas kepteldi. Qysyr muń júregindegi óshýge aınalǵan mahabbatty qaıta tiriltti. Vokzal basynda jan joq. Osydan otyz-qyryq shaqyrym tústikke, ne teristikke taman tunyq aýa, tereń aspan, qybyrsyz seleý bar dese eshkim senbesteı. Tabıǵattyń qupıasyna daýa joq, árıne. Sháýildir eli azynaǵan alapatqa ábden úırengen. «Osy enapat jel bolmasa pysqyryp-túshkirip tymaýratyp qalamyz, bul jaryqtyq zalaldy dertti ushyryp áketedi»,— dep maqtanatynyn qaıtersiń. Qum úrip, qıyrshyq sýyrǵan ókpek betinde úzbesten soqqan Arystandy-Qarabastyń ótinde qos kóleńke kóp qaltyraǵan. Júırik poıyz ýaǵynan keshigip jetti. Zaryqtyrǵan vagonnyń esigi jýyqta ashyla qoımady. Ómirseriktiń esine osy óńirde týyp ósken Maılyqoja aqynnyń «ólshenip bergen ómir bar, ýaqytymen júrersiń, kóleńkeli bulttaı, kóshpeli bolǵan dúnıesiń» degen óleń joldary oraldy. Keshqurym kóńilsiz otyrǵan bir kisi «kún kózi jarq etse» dep tilegen eken. Kúni boıǵy ishteı tolǵanys, ne qıly qorytpa oı Ómirserikti ómir eleginen qaıyra ótkizip dúr silkintip ótken edi. Aqyry vagon esigi ashylyp jalǵyz qara bop Ustabaı tústi. Arystandy-Qarabastyń jeli ishin tartty.

---