InfoHub Logo

Poves

1

Jabdyǵy jadaǵaı kelgen bólmede eki adam otyr. Bireýi mılısıa kapıtany — jas kelinshek, ekinshisi — qurylysshy stýdentter formasyn kıgen tórtbaq qara jigit.

Kelinshek ernin shúıirińkirep, aldyndaǵy qaǵazdardy saýsaq ushymen erine, nemketti aqtarystyrady.

— Mine, aty-jóni:.. Rústem Janǵazıev. Osy qalada turady. Áke-sheshesi eki mekemeniń dyrdaı bas býhy. Aýqatty, baqýatty semá... Rústemniń bir jaz eńbek etkenine qarsy emes. Bul balaǵa ne jetpeıdi, ózim de bilmeımin. Minezi shárgez, asaý. Oqýy jaman emes. Segizinshi klasty bitirdi. Elikkish, kórseqyzar. Rok mýzyka dese, qalpaqtaı túsedi.

— Ne búldirip qoıyp edi?— dep jigit tótesinen saldy. Jalyǵyp otyrǵany bep-belgili.

— Kórshi mekteptiń balalarymen tóbelesken...

— Men de shaıqap baqqanmyn... kezinde.

Kelinshek jigitke úreılene qarady.

— Shaıqaý? Ol ne?

Jigit qyshqyl kúldi.

— Kúsh kóp, aqyl az — shaıqaý degen sol.— Osynaý bir pátýasyz suraq-jaýap saıysy jalyqtyryp jiberdi me, jigit áńgime baǵytyn kúrt burdy.— Ózi she, ezi qarsy emes pe jumysqa?

Esik ashylyp, úrpe-túrpe shashy pank sánindegi bozbala beri kire berdi. Kapıtan oǵan únsiz, uzaǵyraq qarady. Ala kózimen deýge bolmaıdy, alaıda nemquraıdy, tym nemketti...

— Ruqsat qaıda?— dedi esikke burylǵan jigit.

Bozbala ań-tań.

— Ruqsat?

— Jigit adam bóten bólmege ruqsat surap kiredi.

Bozbala sál qyrystanyp:

— Men jigit bolýǵa tipti de qarsy emespin,— dedi de, shyǵyp ketip, esik qaqty.

— Kirińiz,— dedi júzi jylyǵan kapıtan.

Bozbala beri kirdi.

— Kel, otyr.— Kapıtan bos oryndyqty kózimen nusqady.

Bozbala uzyn sıraqtaryn oryndyq astyna jıystyryp, qolyn keýdesine qýsyryp, oryndyqqa nyǵyzdalyp otyrdy. Bul bólmeni burynnan biletini kórinip tur. Óz-ózin tym táýelsiz, erkin ustaýǵa tyrysady.

— Kimdi aıtsań, sol keledi. Tanysyńyzdar... Myna batyr — Rústem Janǵazıev.— Bozbala basyn sál ıip, sypaıylyq ısharatyn jasady.— Al, bul kisi, Rústem, Ospanov Tastemir. "Atlant" qurylys stýdentter otrádynyń komandıri. Seni osy otrádqa qolaılylap qosyp otyrmyz.

— Qosylsaq, qosylaıyq,— dedi bozbala moınyn syrtqa qaıyryp salyp.

Komandırdiń erni sál jibip jymıdy, kelinshekke buryldy.

— Bul inishektiń joldamasyn...

— Komısıanyń sheshimi,— dep túzetti kapıtan.

— Sheshimin, taǵy basqa dokýmentterin maǵan berip qoıyńyz. Sizben sonan soń qara kúzge deıin qosh aıtysamyz.

Kelinshek komandırge suraýly pishinmen abyrjı qarady.

— Kúzge deıin?

— Iá... Rústem ekeýmizdiń sózimiz jarasyp ketse, kúzde myna bólmege qoltyqtasyp kiremiz.

— Kórermiz...— Bozbala tóbedegi órmekshiniń tútindep turǵan aýyna beı-jaı kóz salyp otyr.

— Erikterińiz bilsin.— Áldenege ári ókpeli, ári osynaý bir teke tirestiń tez bitkenine qýanyshty kelinshek ústel ústindegi qaǵazdardy tez-tez jıystyryp, Tastemirge ustatty.

Komandır ornynan turdy.

— Kóriskenshe!

— Saý bolyńyz!

Tastemir bozbalaǵa ıek qaqty.

— Kettik, Rústem!

...Qala qulpyryp tur. Kókmaısa jaz jańa bastalǵan. Áıtkenmen aýa benzın, gaz, kúıgen temir, qysqasy, kóńirsik sasıdy. Tastemir men Rústem aralaryn alshaqtaý tastap, skverdi jaǵalaı quldılap keledi.

— Al, áńgime aıt,— dedi komandır.

— Áńgimelespedi me... joldas kapıtan?— dedi Rústem múdirińkirep. İshtegideı emes, manaǵy jalǵan saz bettigi men ótirik ójettigi joq, jýasyǵan. Mılısıa kabınetinen shyqqasyn kádimgi bala qalpyn taýypty.

— Men onda kapıtanmen tildestim. Endi senimen sóıleskim keledi.

Rústem oı ústinde. Jerde jatqan shylymnyń kir-kir qorabyn teýip qalyp edi, ol aryqqa ushyp túsip, dóńgelek aınalyp aǵa jóneldi. Bir ýaqytta basyn julyp alyp, komandırge tike qarady.

— Naǵyz jigitter... anyq ta qanyq sózdi unatpaı ma?

— Onda sóz bar ma. Osy bastan eskertip qoıaıyn: qurylys otrády — eńbek, eńbek jáne eńbek! Jáne de jartylaı áskerı tártip, "qurǵaq zań", kúnige on — on eki saǵat jumys...

"Eńbek", "jartylaı áskerı tártip" Rústemge túk áser etpedi. Bir ezýlep kekesinmen jymıyp qoıdy. Kózben kórip, qolmen ustamaǵasyn qaıdan sensin, qaıdan nansyn. Krosovkanyń tumsyǵymen asfált túrtkilep turyp:

— Olaı bolsa... keshke kezdeseıik. Ashyq ta týra áńgime sonda bolsyn. Tórtinshi tramvaımen Tastaqtan túsip qalasyz, Komsomol, Rýdnev kósheleriniń qıylysy. Saǵat keshki on. Jalǵyz kelesiz.

— Qazir she?

— Qorqyp tursyz ba?

— Meıli...

— Ýáde!

Ekeýi eki jaqqa aıyrylysyp kete bardy.

II

Tún... Tastemir kúrtkesiniń jaǵasyn kóterip, tramvaı aıaldamasynda, beton qalqa astynda túr. Aıaldamada tiri jan joq, nóser dúrkirep jaýyp tur. Asfált jıegindegi toqtaý sý jylap jatqan jas balanyń betindeı jybyr-jybyr etedi. Qulaq, quıryǵy salbyraǵan qara ıt sýdy shylp-shylp keship, jelip óte shyqty. "Iesi kúnde shomyldyratyn qalanyń tártipti ıti bolsa ǵoı, myna shalshyqty aınalyp óter edi. Kósheniń qańǵybas ıti boldy". Tastemir, nege ekeni belgisiz, jymıyp qoıdy. Saǵatyna qarap edi, on.

Jalǵyz kóz tramvaı dıýdaı dúrkirep, tónip kep qaldy, pys etip, jel jiberip toqtady. İshinen Rústem sekirip túsip, jan-jaǵyna qarap, az-kem turdy. Aqyry qalqa astyndaǵy búrisip turǵan komandırdi kórdi me, qasyna keldi, betine elektr jaryǵyn túsirdi. Kóshe jaryq bolsa da ádeıi istedi.

— Jalǵyz bolarsyz...

— Qalaı kelistik — solaı keldik.

— İzimnen eki eli qalmaı júrip otyryńyz.

Rústem sansyz temir túımeli jeńsiz teri kúrtkeni jelbegeı kıipti, moınynda shynjyr baýly temir kýlon salbyrap júr, eki bileginde eki jalpaq saqına. Nesin aıtasyń, bes qarýy boıynda.

Ekeýi áýeli qarańǵy aleıany quldılaı boılap júrdi. Qıqy-jıqy aǵash sharbaqtan qarǵydy, tereń jyranyń túbinde jylý trassasynyń jýan qubyrlary aǵarańdap jatyr eken, sodan sekirdi. Komandır eki qoly erbeńdep, qulap kete jazdady, áýpirimmen boıyn túzedi, aqyry shydamaı:

— Alys pa áli?— dep jiberdi.

Rústem sońyna burylyp, Tastemirdi tosyp aldy.

— Qoryqsańyz, qaıtaıyq.

— Qoıdyq, taqsyr.

Ekeýi sút pisirimnen soń eki. qabatty nán úıdiń aýlasyna kirdi. Taıynshadaı tóbet arsyldap, shynjyryn súırete-múırete úıshiginen atyp shyǵyp edi, Rústem:

— Ózimiz ǵoı, jat, Serber!— dep basynan, moınynan sıpap edi, tóbet aıanyshty qyńsylap, aıaǵyna oraldy. Komandır: "Mana Rústem bala kapıtan ekeýmizge ıt kórgen mysyqtaı ytyrynyp qarap edi. Al, at ústinen kisini alyp túsetin Serbermen dos... Ómir qyzyq!" degen baılamy joq baıansyz oıǵa ketti.

Rústem dáý podvaldyń aǵash esigin arasyn bólip-bólip, úsh ret qaqty. Podvaldyń perde tutqan terezesinen syrtqa bozamyq jaryq seldirep túsip tur.

Esik ashyla berdi, ishten aıaq-qoly bórenedeı uzyn jigit syrtqa qorbańdap shyqty.

— Kim?— dep, júk mashınasynyń qorabynan qaraǵaı qulap túskendeı dúńk etti.

— Ózimiz, Kirpish!

— Kire berińder!

Kirpish eńkeńdep alǵa túsip, tómen qudıyp ketken baspaldaqtardy sanap basyp, jol bastady.

Aınalasy úı ornyndaı úlken podval... Tóbeden jalańbas elektr shamy salbyraıdy. Qabyrǵa irgesine jaǵalaı qoıylǵan uzyn-uzyn aǵash oryndyqtarda túr, tústeri ár túrli, áıtse de jas shamasy birkelki — on bes, on alty jas shamasyndaǵy jas óspirim jigitter men balǵyn qyzdar tizilip otyr. Bulardyń ústinde de bylǵary kúrtke, temir-tersek áshekeıler. Ózderi ýádelesip alǵandaı tis jarmaıdy, qonaq keletinin aldyn-ala biletin sekildi, eki kózderi komandırde. Taq ortada jalpaq at taqtaılardan qıýlastyryp soǵylǵan ústel, onyń ústinde alabajaq tıketkaly san túrli bótelke samsap tur: bes-alty stakan da osynda. Qabyrǵany aınaldyra shetel rok toptarynyń, ánshileriniń álem-jálem sýretteri ilingen.

— Tórletińiz! — dedi Rústem ústel janyndaǵy aınalmaly kresloǵa emin-erkin jaıǵasty da, jan-jaǵyna bajaılap qarady. Mundaıda syr bermeý kerek. Syr berseń, sasqalaqtap jańylysa bastasań, óz baǵańdy kemitip alǵanyń.

Rústem ala kóz, qazan bas Kirpishke ıek qaǵyp edi, ol buryshtaǵy oryndyq ústinde turǵan magnıtofonnyń túımesin basyp qaldy. Sol muń eken, delebeni qozdyryp, qandy qyzdyratyn yzy-qyzy áýen qulaq kesti. Qyz-jigitter qoldaryn keýdelerine aıqastyryp, aıaqtaryn ortaǵa qaraı sozyp jiberipti de, shúıdelerin qabyrǵaǵa tirep qoıyp, kóz jumyp, áýenge eltip otyr. Bul dúnıede Tastemir bar ma, joq pa, onda sharýalary shamaly.

Rústem bótelkeniń bireýin ashyp, staqanǵa teń bólip quıdy, komandırge usyndy. Ekinshi stakan óz qolynda.

— Shóldegen shyǵarsyz... Densaýlyq úshin!— Kóterip qoıýdyń yrymyn jasady.

Tastemir basyn shaıqady.

— Men araq ishpeımin.

Bozbala jymıdy.

— Taza sý. Senbeseńiz urttap kórińiz.

Komandır stakanǵa qol sozdy.

— Raqmet!

Shóldegeni ras edi. Jańbyr astyndaǵy jortýyl, álde asaı-múseıli áýeıi ortanyń áseri me, kenezesi keýip otyrǵan. Áıtse de staqandaǵy sýdy bólip-bólip, jaılap, syzdyqtata jutty — syr bermeý kerek.

Rústem ústel qyryna yrshyp shyǵyp, quıryǵymen egep-egep, bir shetine nyǵyzdanyp otyryp aldy.

— Jaqsy balalar...— dedi dos-jarandaryn ıegimen nusqap.— Biz araq ishpeımiz, shylym shekpeımiz. Hard mýzyka tyńdaımyz, áńgimelesemiz, kem degende júz jyl jasaý úshin ne isteý kerek, sol týraly aqyldasamyz.

Tastemir staqandy saýsaǵynyń syrtymen ári taman ıterdi.

— Mýzykany aqyryndatýǵa bola ma?

Bozbalalardyń bireýi áýendi basyp keldi.

— Sonymen... metalıssińder?

Jaǵalaı otyrǵandar: "Bul da birdeńeni biledi, á?" degen raıda bir-birine qarasty. Rústem ǵana ózgermedi.

— Ústinen tústińiz. Hevı metal rok...

Komandır jaıylyp ketken aıaq-qolyn jınap, tiktelip otyrdy.

— Solaı deńder... Hevı metal rok... Erik-kúsh beredi bul sizderge, á?— Magnıtofondy ıegimen nusqady.

— Nemene, hevı metal sizge unamaı ma?— dedi Kirpish súze qarap.

— Nege unamaıdy? Qartaıyp turǵan joqpyn, jıyrma beske jańa jettim,— dedi komandır aspaı-saspaı.— Biraq aldaryńda turǵan kúrdeli dúnıeni hevı metal túsindirip bere ala ma eken? Bul da narkotıktiń bir túri. Dıogenniń aǵash bóshkesi baıaǵyda qańsyp qalǵan. Báriń de mektepte oqısyńdar, komsomolǵa múshesińder, ata-analaryń bar...— Komandır aýzyn jıyp ala qoıdy. Ol óziniń jaza basqanyn túsindi. "Mektep", "ata-ana"... Balalar dál osy jerge mektep, ata-anany tárk etip tastap, qashyp kelip otyr. Onsyz da aýzy ashyq jarany ózi de baıqamaı syzyp ótti.

Top jarysa shýlady.

— Súıikti deısiz be? Oı-oı, másele qaıda!

— Bizden tek baǵynýdy talap etedi. Mektep, komsomol, ata-ana — bári-bári...

— Hard mýzykadan tek bizdiń muǵalimder ǵana záresi qalmaı qorqady. Al, chehtar ol týraly ne deıdi, mine, kórińiz!— Qýyrshaqtaı ǵana ádemi qyz alabajaq muqabaly jýrnaldy komandırdiń aldyna tastady.— Shoıyn metaldy top "Menoýoro", Aleksandra Pahmýtova týraly maqala bar, oqyńyz.

— Biz mýzyka tyńdaımyz, pikir alysamyz, qala syrtyna motosıklmen serýenge shyǵamyz. Jyldamdyq, jyldamdyq, jyldamdyq — biz tabynatyn zań osy.

— Úıde, mektepte, árqaısymyz ózimizshe jalǵyzbyz.

— Olar, aktıvıster, tym durys sóıleıdi. Klasta, mektepte ǵana, ókinishke oraı, Hard mýzykany olar da tyńdaıdy. Eshkimge kórinbeı, ońashada...

— Shynaıy ómir — biz, biz! Biz — barmyz, ómir súremiz!

Komandır ornynan turdy. Shý sý sepkendeı basyldy. Kóz ataýly bir qomaǵaılyq, yntyzarlyqpen jaltyraıdy. Olardyń oıynsha, qurylys otrádynyń formasyn kıgen komandır ózderi jek kóretin álgi bir aktıvıs qoı.

Tastemir bótelkeden sý quıyp ishti — bul áńgime oǵan da ońaı soǵyp turǵan joq.

— Durys aıtasyńdar. Biz kúrdeli ómir keship jatyrmyz. Myna hard mýzykadaı ekpindi... ári qıyn ýaqyt. Árqaısymyzdyń ishimizde bir-bir Shekspır býlyǵyp, tunshyǵyp jatyr. Sony... óltiremiz be, ósiremiz be, áńgime sonda. Sózderiń, jalpy, qulaǵyma qonady. Myna hard mýzyka, myna ýnıforma úshin bastaryńnan sıpamaǵan, á?

Top qaıta sóıledi.

— Basymyzdy sıpamaq túgil, julyp ala jazdady. Jýyrda ýchaskelik mılısıoner kassetalarymyzdy konfeskeledi.

— Mektep komsomol komıtetinde talqylandyq.

— Biz "tárbıesi qıyn jas óspirimdermiz",— dedi Rústem mysqylmen.

Komandır qolyn kóterdi.

— Jaraıdy, senderge, ózderiń aıtpaqshy, erik, kúsh, jiger kerek eken. Sol erik-kúshteriń qanshalyq, synap kórgileriń kele me?

Top únsiz. Komandır neni meńzep tur, uqsa buıyrmasyn.

— Qurylys otrádyn aıtasyz ba?— dedi bireýi aqyryn ǵana.

Tastemir kúldi. Rústemge qarady.

— Iá, stýdentterdiń qurylys otrády. Ala jaz boıy eńbektiń dámin tatasyńdar, aqsha tabasyńdar. Amerıkada, máselen, mıllıonerdiń balalary jazǵy demalysta benzokolonkada isteıdi, kóshede gazet satady. Senderdiń áke-shesheleriń, men bilsem, mıllıoner emes.

Metalıstter bir-birine qarasty. Komandırden basqa, basqa da, dál muny kútpegen.

— Men onsyz da qurylys otrádyna barýǵa tıistimin... jas óspirimder komısıasynyń sheshimi boıynsha,— dedi Rústem jymıyp.

Jurt qaıta kóterildi.

— Rústem barsyn...

— Aramyzda eńbegi sińgen qurylysshy otyr.— Bir bozbala Kirpishti nusqady.— Kirpishjan, qurylys alańy adamdy rýhanı baıyta ma, bet-júzge qaramaı týrasyn aıtshy?

— Aqsha tabady, eńbektiń dámin tatady... Bul — ertegi! Katorga! Sulý sózder!— dedi Qýyrshaq ekilenip.

— Áýeli Rústem barsyn. Mıllıon som aqsha alyp qaıtsa, kórermiz. Múmkin, on som qaryz surap alarmyz.

Komandır Rústemge qarady.

— Qalaı?

Ol kerenaý ǵana:

— Jazǵan qulda sharshaý joq,— dedi.

— Erteń kıim-keshegińdi alyp, ýnıversıtettiń bas korpýsynyń aldyna kel. Sol jerden attanamyz.— Burylyp esikke bettedi. Topqa moıyn burdy. Qabyrǵadaǵy alabajaq qaǵazdarǵa kóz tastady.— myna sýretter senderge máńgilik serik bolmaıdy. Bul ómir emes. Ómirge jaqyndaý da emes. Kerisinshe, alystaý. Ázirge!— Shyǵyp ketedi.

Metalıstter tilin tistep, baqyraıyp-baqyraıyp otyr.

III

Aspanda sharbolat kún shaqyraıady. Shaǵyl qum tóbede Rústem tur, tóńiregine kóńilsiz kóz salady. Oń qolynda shaǵyn magnıtofon. Basynda keń etekti qamys qalpaq, ústinde qurylysshy stýdentter otrádynyń ashyq jasyl formasy.

Aq aspan...

Sabylǵan saǵym...

Tolqyn-tolqyn qum tóbeler...

Qum tóbelerdiń ortasyn taspadaı tilip, sap-sary laı ózen kilegeılenip aǵady.

Ólke basqa boıaýǵa tas sarań.

Alysta, dáp ózen jaǵasyndaǵy úlken alańdy bes-alty jyljymaly vagon kúrgeıleı qorshaǵan. Bıik syryq ushynda qyzyl jalaý jelbireıdi. Vagon aınalasy qarań-qurań adamdar. Shań-shuń daýys talyp ketedi. Jalpaq ózenniń aıaq tusynda jartylaı bitken uzyn plotına aıdynǵa suǵyna kirip jatyr.

Kenet quıyn turyp, Rústemniń qamys qalpaǵyn jerge ushyryp túsirdi. Qalpaǵyna eńkeıe bergende:

— Eı, qalpaqsyz jigit! Eı-ı!— degen jińishke ún jetti.

Rústem qalpaǵyn qaǵyp-soǵyp, eńsesin jazdy. Etekke kóz jiberse... taldyrmash qyz myqynyn taıanyp, kúlimsireı qarap tur.

— Ne?— dep dúńk etti bozbala. Ol osy sátte yzaly edi; ary tart ta, beri tart eki udaı qalpyna yzaly, óıtkeni ol qyz qaýymyna mensinbeı qaraıtyn balalyqtan ketip, ózine de áli beımaǵlum, ózi de jete túsinip úlgermegen, ári qyzyq, ári shyjyq bozbalalyq kezeńniń tabaldyryǵyn basyp tur edi. Sol bir aýytqymaly-tolqymaly mazasyz sátte mynaý shireme qyz jyǵylǵan ústine judyryq bolyp tur.

— Beri kel!— Qyz qolyn bulǵady.

Rústem túıetaıly qum betkeımen erine syrǵyp, etekke tústi.

Álgi qyz oń kózin syǵyraıtyp alyp, Rústemniń basynan aıaǵyna deıin súzip shyqty. Bul da bal balalyqtyń bazarynan endi-endi shyǵyp, jastyqtyń qara ormanyna jańa endep kirgen qyz edi. Syrttaı dóńaıbat jasaǵanmen, ishteı óz-ózine degen beti jasyrýly bir senimsizdik budan da seziledi.

— Men bir jyrtyq qolshatyr kóterip, jaýyn astynda dúnıe kezgen jalǵyz sufy... Solaı ma?— dep, túre tıisti.

Rústem erin ushymen:

— Túsinbedim,— dedi.

— Mao Sze dýn... Sonyń óleńi.

— A-a...— dedi bozbala ádeıi túsin bermeı.— Jaqsy óleń.

— Atyń kim?

Rústem qabaǵynyń astynan qyzǵa jaqtyrmaı qarady,— qadalǵan jerinen qan ala ma? Jalpy, ol tym kóp bilgisi kep, qoıyn-qoltyǵyna kirip ketýge qulshynyp turatyn álekeı qyzdardy unatpaıtyn. Mundaı qyzdardan keleshekte ádette qazymyr, tyqyldaq muǵalımalar shyǵady — ony ómirden kórip júr.

— Rústem... Óziń kimsiń?

— Janar,— dedi qyz jymıyp.— Oqýshymysyń?

Rústem sońǵy suraqqa kelgende tyrjyń etti.

— Bolsaq bolarmyz. Sen de tárbıesi qıyn...— aýzyn jıyp ala qoıdy,— oqýshy bolarsyń?

— Beseý, beseý, beseý jáne ekeý...— Qyz oń qolynyń saýsaqtaryn úsh ret jumyp, sońynda bas barmaq, balaly úıregin shoshaıtty.— Osynsha jastamyn, stýdentpin. Mektepke alty jasymnan barǵanmyn.

— Výnderkınd?

Qyz mysqyldy ańǵarmady ma, kósile tústi.

— Medıkpin. Ekinshi kýrsqa kóshtim. Jaz boıy senderdi emdeımin. Otrád dárigerimin.— Moınyna asqan sómkesin ashyp, quty alyp shyqty.— Má, masa shaqsa jaǵarsyń. Aıtpaqshy, seni komandır shaqyryp jatyr. Al, men kettim.

Qyz bıleı basyp, uzaı berdi. Rústem ystyq qumǵa otyra ketip, sońynan qarap otyr.

Ol óziniń ómirine taǵy bir tyń aǵyn kelip qosylǵanyn buldyr sezingendeı. Jáne de anaý-mynaýǵa boı bermeıtin asaý aǵyn... "Janar" dep atalatyn aǵyn! Sol úshin de qyz sońynan jaqtyrmaı kóz salyp otyr. Ózi de baıqamaı magtyń tilin basyp qaldy. Hard mýzyka dúńkildeı jóneldi. Qyz jalt qarap, tilin shyǵardy. Saqyldap kúlgen kúıi júgire jóneldi.

IV

Ózen jaǵalap, shyntaqtap jatqan jartasty tóbege komandır bastaǵan bir top jigit tizbektele tyrmysyp, órmelep keledi. İshterinde Rústem de bar. Bári de súımen, kúrek, oram-oram shlang, pnevmatıkalyq balǵa arqalaǵan. Alystan, taý baýraıynan salynyp jatqan GES-tiń shımaı-shatpaq kontýry kórinedi. Keshegi jarym-jarty plotına búgin ózenniń bas jaǵynda qalyp qoıǵan. Dáý qara qońyzdaıyn "BelAZ", "KrAZ"-dar bóget ústine jorǵalap shyǵyp, topyraq, tas tógip júrse, búıideı búldozer tóńirekti basyna kótere gúrildep, tógilgendi jaımalaıdy. Plotınanyń arǵy betinen bas alǵan qosar kanal taý baýraıyn keń oraı kelip, GES-ke shyǵatyn apan aýyz tonnelge ulasypty. Kanal túbi, jaǵasy sary plasmassa qalpaqty júmysshylar, moıyndaryn sozyp tastaǵan úlkendi-kishili krandar, irili-ýaqty júk mashınalary... Gúr-gúr, sar-sur etken mazasyz tirshiliktiń júregi dúkildep soǵyp tur.

Jigitter sózge sarań: tańǵy tátti uıqylaryn asha almaı beıjaı, súlesoq. Onyń ústine keshe vagondarǵa sáki ornatyp, as úıdi jóndep, uzyndy-qysqaly taqtaı, kirpish tasyp, tún ortasyna taman tósekterine qulap edi, sonyń sazaıyn endi, mine, tartyp keledi. Qol-aıaqtary aǵashtan jasalǵandaı syqyrlap, ár kadamdaryn sanap basyp, uıalǵannan áreń kele jatyr.

Aqyry, bári de tóbe betkeıindegi qojyr-qojyr jartas etegine jınaldy. Jýan-jýan aýa qubyry tóbeni qara aıdahardaı qapsyra orap, jartasqa jete jyǵylypty. Qurylysshy stýdentterdiń biri tas ústinde otyr, ekinshileri súımen, kúrek sabyna súıenip, ázer tur. Komandır qaıratty, qysqa shashyn sytyr-sytyr tarap:

— Já, jigitter, áńgime qysqa,— dedi qatqyl únmen. Alǵashqy kúnnen isker kóringisi kele me, taq-tuq, qysqa sóıledi.— GES — anaý. Al biz bolashaq shalqar kóldiń túbinde turmyz. Keldiń eki jaǵasyn qosatyn avtomobıl kópiriniń bir tireýi naq osy jerge túsedi. Áne, anaý shoshaıǵan tórt qazyq — tireý ornynyń aýdany. Keshe keshke prorab ekeýmiz ólshep, belgilep ketkemiz. Áne, Rabat Berikovıchtiń ózi de kórindi!

Aıtqanyndaı, juqa júzin jel qaqqan, oraq muryn, saqa jigit betkeı eteginen kóterilip, beri shyqty.

— Qaıyrly kún!— dedi sypaıylap.

— Mine, qol astyńyzda eńbek etetin jigitter. Shetterinen saıdyń tasyndaı,— dedi komandır prorabqa.— Súıegi meniki, eti sizdiki. Tanysyp qoıyńyzdar!

Rabat Berikovıch aldymen tulǵasy sportsmenge keletin syptyǵyr jigitke qolyn usyndy.

— Meni bilesizder... 35 — jol salý basqarmasynyń proraby.

— Tarǵyn!

— Sábıt...— Aq quba, eńkishteý kelgen jigit qolyn ári-sári usyndy — tákapparlyqtan emes, ishki bir qorǵanshaqtyq, batylsyzdyqtan.

— Áshir...— Qoqyraıtyp qyrǵyz qalpaq kıgen qıyq kóz, shaq jigittiń tańdaıy taq etti.

— Rústem...— Ol jol ortada eki udaı kúıde turyp qaldy. Onyń qolyn umtylyńqyrap baryp ózi alǵan prorab: "Sen de stýdentpisiń? Túrińe bolaıyn" degendeı synaı qarady.

Tastemir nyq, qadap-qadap sóıleıdi.

— Rabat Berikovıch, brıgadır myna Tarǵyn Ospanov. İstiń ońtaıyn biledi, ótken jyly da qurylys otrádynda eńbek etken. Áshir de solaı. Bolmaǵany — Sábıt.— Sábıt qurylysta istemegenine kinály adamdaı qozǵalaqtap qoıdy.— Jáne myna Rústem atty inishegimiz. Bul mektepten qosylǵan. Polk balasy degendeı, qurylys otrádynyń tól erkesi.— Ar jaǵyn qozǵasam ba, joq pa degendeı az toqtaldy. Rústem qabaǵyn túıip ap, sonaý kókjıektiń syzyǵyna qarap tur. Komandır, abyroı bolǵanda, bul qylkópirdi attap ótti. Sál keri shegindi.— Al, Rabat Berikovıch, men bittim.

— Qalǵandary qaıda?— dedi prorab soıtaldaı tórteýin azyrqanǵandaı qydyra qarap.

— Qalǵan otyz jigit GES qurylysshylaryna úı salady. Osydan on kılometr jerde. Áne, anaý beldiń astynda, tup-týra qalanyń shetinde. Kúnde mashınamen baryp keledi. Men de, otrád komısary da solardyń basy-qasynda bolamyz. Qurylysty ózińiz bilesiz, birde beton, birde kirpish jetpeıdi degendeı...

Prorab ortaǵa shyqty.

— GES qurylysyna kelip qaldyńyzdar. Quttyqtaımyn... 35-jol salý mekemesiniń atynan! Tireý túsetin alańnyń epısentri anaý teńkıip jatqan qoıtas.— Shıyrshyqtalǵan qaǵazdy Tarǵynǵa ustatty.— Má, brıgadır joldas, qaltańda bolsyn. Bári de osynda hattalǵan, shottalǵan, ólshengen, syzylǵan. Eń aldymen, alańnyń jýsanyn kúrekpen qyrqyp, alyp tastaısyńdar. Sonan soń betki topyraǵyn shlangpen úrlep, qat-qabat kóktastyń betin ashasyńdar. Munyń ózi eki-úsh kúndik jumys. Ary qaraı burǵylaý bastalady. Burǵylanyp bitken tasty jaramyz. Ony tazalap bitkesin taǵy burǵylaısyńdar, taǵy jaramyz. Túsinikti me?

— Óte túsinikti,— dedi Áshir. Qotyr tildi, qyrsyqtaý jigit ilip tústi. Prorab ony masa shaqqan qurly kórmedi.

— Onda iske sát! Men úı salýshylarǵa kettim.

Tastemir betkeıdi qıalap, tómen túsip kete bardy. Jigitter komandırdiń shoń jelkesine kóz almaı únsiz tomsyraıyp tur. Óz-ózderin jurtta ulyp qalǵan jetim kúshikteı sezingendeı. Árqaısysy otrádtan bólinip qalǵan aıdaladaǵy aq otaý ońasha ómirdi ógeısinedi. Ári jańa, múldem ózge tyń ómir bastalyp ketti. Ony da uqqandaı.

Prorab brıgadırge buryldy.

— Al, Tarǵyn, eki qolǵa bir jumys. Júrińder, myna shlangterdi aýa qubyryna jalǵaıyq. Sodan soń men de tabanymdy jaltyratamyn. Arǵy bette jumysshylar birinshi tireýdi betondap quıyp jatyr. Álsin-áli kelip, halderińdi bilip turamyn.

Bári kúrt qozǵalysqa tústi. Bir jartysy aýa qubyryna bettese, qalǵandary súımen, kúrekti qoldaryna aldy. Rabat Berikovıch shlangtiń bir ushyn snarád sekildi pnevmatıkalyq balǵalarǵa, ekinshi ushyn aýa qubyryna jalǵady.

...Betkeı ústi burqyldaǵan shań. Jigitterdiń qolynda bir-bir shlang. Topyraqty úrlep, astyndaǵy tastyń betin arshyp júr. Bet-aýyzdary appaq shańnan kórinbeıdi, kózderi ǵana jyltyraıdy. Aýyz-muryndy jeıde, maıkilerimen aıqara baılap tańyp alǵan, kepkilerin basa kıipti.

...Túske tarmasqan shaq. Tórteýi endi shlangti tastap, úshkil kúrekterdi qolyna alypty. Ashylyp qalǵan qabyrshaq tastardy qyrt-qyrt túrtkilep, súımenmen shuqylap, qoparyp tastap júr. Tórteýi de ábden sharshaǵan, mańdaılary shyp-shyp ter, bet-aýyzdary aıǵyz-aıǵyz kir.

— Damyl alaıyq.— Tarǵyn eńsesin kóterdi.— Bermen kelińder!— Brıgadır tórt shyrpynyń ushyn ýysynan shyǵara ustapty.— Mynalardyń bireýi synyq. Synyq shyrpyny kim sýyrsa, sol adam sýǵa barady. Ana beldi, áne, kórip tursyńdar ma, sonyń astynda. Bulaq bar. Kel, Áshir!

Búp-bútin.

— Sen, Sábıt!

Din aman.

— Sen al, Rústem!

Shyrpy quıryǵy sholtań etti. — Shelekti al da, shappaq bolsań zymyra. Rústem shelek kóterip, anadan bir, mynadan eki basyp, tómen túse bastady.

V

Móldir tuma qojyr-qojyr jartastyń naq túbinen bastalypty. Jaǵasyn bal quraq ádiptepti. Sap-sary aýyzdaryn kúnge qaraı balapandaı ashqan baqbaq gúlderi... Bal aralary ózara ájiń-kújiń "áńgimelesip", bes tıyndyq baqyr kólemindeı gúlderge kezek-kezek qonady. Alystan kókek suńqyldady. Tuma basynan shymshyq, torǵaı pyr etip ushady. Eki jaǵyna kezek naıqalǵan qoltoqpaqtaı tasbaqa jaı jyljyp, uzap barady. Endi bar ǵoı, myna beldiń astyndaǵy yń-jyń tirlikke múldem qıyspaıtyn, tipti qarama-qarsy beıbit sýret...

Rústem táltirektep ketti de, aq qalaıy shelekti qolynan túsirip aldy. Jer tizelep, tuma jaǵasyna otyra ketti. Tumanyń kózi ǵana móldir de, taıaq tastam jerge jetisimen betine ólgen shybyn-shirkeı úımelep, qıqym-sıqym túsip, laılana bastapty. Al aıaq jaǵy qors-qopa batpaq... "Adam ómiri sıaqty eken",— dedi Rústem ishteı áldeneden kóńili qalyp.

Sý ilip almaq bolyp, tuma kózine eńkeıe berdi de, sileıip otyryp qaldy. Alaqandaı aıdyn betinen áldekimniń kir men shańǵa battasqan beti kólkip kórindi. Tilin shyǵaryp edi, anaý da sóıtti. Óz beınesin ózi jek kórgen bozbala qolyn sýǵa malyp kósip-kósip qalyp edi, bozbalanyń beti júzge bólindi.

Qol-aıaǵyn sozyp, kók quraqqa shalqalap jata ketti. Qolyn jelkesine jastap:

— Sharshadym,— dep sybyrlady.— Qashyp ketemin, kúni erteń qashyp ketemin.

Tereń aspan tilsiz. Shaqyraıǵan sharbolat kún jaılap aınalady. Kún barǵan saıyn dirildeı úlkeıip, bermen qaraı saýlap, quıylyp keledi. Qamys qalpaǵymen betin jaba qoıdy.

— Sharshadym... Kúl bolmasa, búl bolsyn.

Qalǵı bastady.

Kenet jer titirep ketti. Rústem ushyp turyp, tizerlep otyr. Shókim bult joq ashyq aspan qaq aırylardaı kúrkireıdi. Bel astynan qyltıa qalǵan alyp qara sańyraýqulaq sekýnd sanap óse, úlkeıe túsip, aspanǵa shapshyp barady. Jarylys!

Shelekpen tuma kózinen sý ilip aldy. Úlken qoıtasty aınala berip edi, basy aınalyp, kóz aldyn munar alǵandaı boldy. Kók quraq ústine qurylys formasy jaıylypty, sonyń ústinde bir qyz eki qolymen jer tirep shalqalap otyr, ózi sheshinip tastapty, shamasy, kúnge kúıdiringen-aý. Qazir jańaǵy alyp sańyraýqulaqqa qarap qalǵan. Dál qasynda medaptechka tompıyp jatyr. Rústem ne keterin, ne qalaryn bilmeı, eki udaı kúıde qańtarylyp tur. Qyz moınyn beri burdy. Janar! Sál jymıdy da, shalqalap jata ketti.

Mına tóselgen jermen júrgendeı bir basyp, eki basyp, qasyna bardy. Shelektegi sý shaıqalaqtap, shylp-shylp tógiledi.

— Otyrsaıshy.

Tósenish naq bir tistep alardaı shetine eppen otyrdy. Janar jatqan kúıi qolyn sozyp, tilsiz-jansyz Rústemniń bet-aýzyn sıpalady.

— Sharshadyń ba?

Tús kórgen adamdaı meń-zeń kúıi basyn ızedi.

— Senderge bara jatyr em. Medaptechkany bereıin dep... Shý, shań. Tek myna tuma ǵana tap-taza... Sonsyn kókoraıǵa jata kettim. Kún men qyz ejelden bir-birine asyq qoı...

Rústem basyn ızedi. Biraq Janardy uǵyp otyrǵany shamaly.

— Sen... qıaldaı bilesiń be?

Bozbala kádimgideı oılanyp otyr. Álden ýaqta qumyǵyp:

— Keıde kúmis qońyraý únin estımin...— dedi de sóz aıaǵyn jutyp qoıdy.

— Aıta ber. Kel, qataryma jat, tynyǵyp al.

Ol qyzdyń qasyna qısaıdy. Aıqastyryp salǵan aıaqtary aspanda. Qol sozym jerden baqbaqty byrt etkizip úzip alyp, tisine salyp edi. Qyshqyl dám tiline úıirildi.

— Ótken jyly... jaılaýǵa bardym. Jaqyn týystarymyz jylqyshy. Kókpeńbek taý, qara orman, saf aýa... Alǵashqy kúni qatyp uıyqtap qalyppyn. Tańerteń oıana kelsem, kúmis qońyraý syldyrlaıdy. Tyńdap uzaq jattym. Qońyraý úni úzilmedi. Basymdy kótersem... kıiz úıdiń esiginen qasqa qulyn ishke moınyn sozyp tur. Moınynda kishkene kúmis qońyraý. Tisine kóldeneń shóp ilinipti. Enesin jazǵa salym qasqyr jaryp ketipti. Qoldan sút iship úırengen. Eńbektep baryp, moınynan qushaqtaı aldym. Ne renjisem, ne qýansam, ylǵı kúmis qońyraý únin estımin sodan beri. Biraq qulyn kisinemeıdi. Klastas bir qyzǵa aıtyp em, "santımentsiń" dedi.

Janar az ýaqyt únsiz jatyp, aqyryn ǵana:

— Saǵan ókpelegen ǵoı,— dedi.

— Kim?

— Qulyn da.

— Nege ókpeleıdi?

— Ony óziń bilesiń.

Rústemde til joq. Qyzǵa kóz qıyǵymen qarasa, arqasyn beri berip, ary qarap otyr.

— Túımelep jibershi.

Ol da túregelip, tizerlep otyrdy. Tula boıy qaltyrap bir janyp, bir sýynady. Dirildegen saýsaqtary ıkemge keler emes. Soǵan yza boldy ma, aqyr aıaǵy qyzdyń keýde tartqyshyn bir-aq tartyp, anadaı jerge laqtyryp jiberdi. Eki ıyǵynan demalyp, tómen qarap sulq otyr.

— Endigári... buǵan meni jumsama.

Qyz syńq etip kúldi. Keýde tartqyshyna burylyp ta qaramady, eki aıaǵyn sozyp jiberip, eki qolymen jer tirep, kúnge betin tósep otyr.

— Biz... bárimiz de jaqsymyz, ádemimiz, á? Tuma, kún, baqbaq!— Alaqanynyń astyndaǵy baqbaq gúlin aıalaı sıpaıdy.— Men, sen, ol — bári de.

Rústem mas adamdaı qyzdyń jalańash arqasyna eńkeıe berdi.

— Osy... Tarǵyn qandaı jigit?

Bozbala mańdaıynan bireý nuqyp qalǵandaı orta jolda omıyp otyr.

— Qaı Tarǵyn?— Tamaǵyna tas turǵandaı qyryldap sóıledi.

— Brıgadır... Senderdiń.

Rústem tabanynan jer tartqandaı ornynan sozalańdap áreń turdy. Shelegin qolyna aldy.

— Bilmeımin...— Kúńk etti.— Ony ózinen sura.

Jartas aınalyp kete bardy. Janar kózin jumyp, shalqalaǵan kúıi kún shýaǵyna búkil denesin tosyp otyr.

VI

Vagon ishi. Eleń-alań kez. Jigitter apyr-topyr, asyǵys-úsigis kıinýde. Tarǵyn joǵarǵy sákide uıqynyń jaǵyn aıyryp jatqan Rústemniń ıyǵynan julqylady.

— Rústem deımin, tur, jýyn!

Bozbala áldene dep byldyrlady da, irgege aýnap tústi.

— Tur endi! Qazir sapqa turamyz.

Ol basyn kóterdi de, brıgadırdiń betine túk kórmes maǵynasyz kózben qarady, qaıtadan jastyqqa qulap ketti.

— Oıatyńdarshy mynany. Menen qaıran bolmady. Ǵumyrymda balanyń tátti uıqysyn buza almaımyn.

— Nege, Tákesi?— dedi Áshir teris kıgen kóılegin aýdaryp jatyp.— Ondaı ákelik sezim siz úshin áli erterek bolar.

— Balalar úıinde óskenmin. Kúnde tańerteń komandamen oıanýshy ek. Saǵat tup-týra altyda.

— Qazir, qazir oıatamyz, oıatqanda qandaı!— Áshir aýyz úıge shyǵyp, bóshkeden bir ojaý sý ilip aldy, qaıta kirip, sákige asyldy da, Rústemniń moınyna quıa saldy. Ol atyp túregelemin degende vagon tóbesine basyn ońbaı soǵyp aldy. Mıy aýzyna túskendeı meńireıip otyr. Kózinen jas ytqyp ketti. Áshir saq-saq kúledi.

— Oıattym, oıattym!

Tarǵyn Áshirdiń jaǵasynan syǵymdaı qysyp, jerden tik kóterdi.

— Esiń durys pa?

Kózi alaıyp, uıasynan shyǵyp bara jatqan Áshekeń qyr-qyr etedi.

— Oınaǵanym... Óltir-resiń, qoıa ber-r!

— Oıynyńdy osyldyryp jibereıin be osy?

— Oıat-t degen óziń...

Tarǵyn qolyn bir siltedi, oramalyn ilgishten jolaı julyp alyp, syrtqa shyǵyp ketti.

...Qurylysshy stýdentter asbes kirpishten qalanǵan aq túzý syzyqty jaǵalaı tizilip tur. Rústem bir ornynda tura almaı manaýrap qalt-qult etedi. Tóńiregindegi tirlik ap-anyq kóz aldynda. Áıtse de túk estimeıdi, tas sańyraý. Áne, komandır sap aldynda qaqıyp turyp alyp sóıleıdi kep, sóıleıdi. Sodan soń Tarǵyn eki adym alǵa shyǵyp, beri qarap sóıledi. Keshegi jumys jaıly esep berip tur dáý de bolsa. Aspanda bir-eki jetim juldyz qańǵyp júr. Ózen jaǵasyndaǵy qamys arasynan bir esýas qasqaldaq, qamys arasynda qalǵyp otyrǵanda, shortan aıaǵynan shap berdi me, qylǵyna qaqyldady. Sap taraı bastady. Jigitter jappa astyndaǵy asqanaǵa qaraı shubyrdy. Rústem aıaǵyn anadan bir, mynadan bir tastap, sońdarynan ilbip ilesti. Tarǵyn jolaı ıyǵynan oraı qushaqtap, betine úńilip birdeńe dedi, dáneńe uqsaıshy. Brıgadır komandırdi qol bulǵap shaqyrdy. Komandır ekeýi Rústemniń alaqanyn jazyp, naq bir Azıanyń kartasyn zerttegendeı shuqshıa úńildi. Bastaryn shaıqady. Balanyń alaqany ár jerden kúldirep oıylyp qalypty. Sýy ship-ship shyǵyp tur. Olarǵa Janar qosyldy. Bul da basyn shaıqady — is jaman! Janar Rústemdi jas baladaı jetektep, jigitterdiń vagonyna alyp keldi. Alaqanyna maı jaǵyp, dákemen orap tańyp tastady.

— Jatyp demal... Zoryqqansyń jumystan.

Rústem kelispeı basyn shaıqady. Janar kúldi de, bozbalany qoltyǵynan kóterip sákige shyǵaryp jiberdi. Jamylǵyshyn jaýyp, mańdaıynan bir ópti de, syrtqa shyǵyp ketti.

Ol tóbege tesilip biraz jatty, aqyr sońynda kirpigi aıqasyp, uıqtap ketti...

VII

Rústem eki tizesin qushaqtap, vagon baspaldaǵynda maýjyrap otyr. Shańqaı tús — kóleńke ataýly barynsha qysqarǵan. Jigitter asqanadan bir-ekiden sozalańdap áreń shyǵyp, aıaqtaryn espe qumnan áreń alyp vagon-vagondaryna tarqap ketip jatyr. Tarǵyn ystyq qumnan jalań aıaǵyn lyp-lyp alyp, bizdeńdep júgirip Rústemniń qasyna keldi. Qolynda — tabaq, tabaq ústinde — sorpa, kotlet, kompot, qasyq, shanyshqy. Baspaldaq ústine tabaqty áspettep qoıdy da, qolyn silkiledi.

— Kúıdirip barady... Hal qalaı, batyr? Tynyqtyń ba?— dedi jalǵandaý únmen.

Rústem kóńilsiz túrde basyn ızedi. Tarǵyn oǵan dál qazir ne aıtsa, tańdap talǵamaı-aq sonyń bárine túgel kelise salatyn túri bar.

— Byltyr men de alǵashqy kúni óstip zoryǵyp qalǵanmyn. Kel, as iship, ál shaqyr.

Ózi Rústemniń qasyna jaıǵasty. Rústem shanyshqymen kotletti bir-eki nemketti túrtkiledi de, qoıa saldy.

— Keshegi ystyq ishińe túsip ketken. Búgin jartas basyna perforator ákelip túsirdi. Erteń burǵylaı bastaımyz.

— Perforator?

— Burǵylaý stanogy.

— A-a...

Kenet avtomobıl dúrili jetti. Áne-mine degenshe vagondardyń qaq ortasyna, aq taqyr alańǵa qyzyl shaqa "Jıgýlı" taırańdaı shyǵyp, pys etip toqtady. İshten aldymen qyryqqa iligip qalǵan erkek tústi. Bastan aıaq aq kıim — jazǵy sporttyq úlgide kıingen. "Jıgýlıdiń" artqy esigin ashyp edi, kórkem, tolyqsha áıel men bes-alty jasar túıme kóz bala syrtqa syrylyp tústi. Rústem ornynan eki-úsh umtylyp, túregele berdi. Vagondardyń esik-terezesinen túrli-tústi bas qyltıdy.

— Rústemjan!

Áıel bermen qaraı dedektep ushty. Túıme kóz, qotan aıaq qara bala qasynda quldyrańdap júgirip keledi. Jaılap aıańdaǵan erkek sońdarynda. Rústem sanap basyp, baspaldaqpen jerge tústi. Áıel kele bozbalany kókiregine basty.

— Ulym! Júdep ketipsiń!

Rústem kóziniń astymen jan-jaǵyna urlana qarady da, sheshesiniń qushaǵynan sytylyp shyqty — qurylysshy stýdentterden qysylyp tur.

— Mam... Qoıshy endi. Men bala emespin.

Áıel ony qaperine alar emes, ulyn aınalyp-tolǵanyp, ústi-ústine bastyrmalata sóıleıdi.

— Jumys aýyr ma? Tábetiń qalaı? Óńiń nege bop-boz? Seni qatty oılap... Shydaı almadyq aqyry...

Túımekóz bala da aıaq astynan oratylyp, qolynan julqylap júr.

— Rústem aǵa, Rústem deımin, kánpet qaıda, kánpet?

— Qaıdaǵy kánpet?

— Keshe sen kánpet berem, kele ǵoı dediń...

— Keshe?— Rústem ań-tań.

Sheshesi Maqsatty baýyryna tartyp, basynan sıpady.

— Keshe túnde bul tús kórgen. Sonda aıtypsyń ǵoı "kámpıt beremin kelseń" dep. Beri shyǵarda bizge jat ta jabys, jat ta týla.

Rústem Maqsatty qoltyǵynan kóterip alyp, aspanǵa alaı da, bulaı da laqtyra bastady.

— Aıtqanyń túp-túgel ras, Maımýsha. Kánpet bar, bar... Áýeli aǵańa degen aman-sálemiń qaıda?

Mamasy inisin túrtpektedi.

— Aǵańa aıtyp berem degen ániń bar edi ǵoı. Aıt, aıtyp jiber.

Sol muń eken, Maımýsha-Maqsat shirenip tura qalyp, "Qyz Jibektegi" Bekejannyń arıasymen shyryldap turyp ánge basty deısiń.

— İshinde tórt bólmeniń jatyp aldyń,

Kúláshti mergendikpen atyp aldyń.

Óziń bas býh bolǵasyn aıaısyń ba,

Únemdeýmen tıyndy "Jıgýlı" satyp aldyń.

Ha-ha!

Rústem bireý tas tóbeden qos qoldap uryp jibergendeı únsiz tur. Sheshesi de búldirgenin sezip, Maqsattyń qolynan tartyp qaldy.

— Já, qoıa qoı endi. Mynanyń,— jolaı Tarǵynmen, taǵy bir-eki jigitpen qoldasyp amandasyp kele jatqan ákesin nusqady,— bir qyljaqbas dosynyń úıretkeni.

Kózine jas tolǵan Maqsat saýsaǵyn aýzyna tyǵyp, árkimge bir jaltaq-jaltaq qarady da, kenet qatty baqyryp jylap, keri burylyp, "Jıgýlıge" qaraı tompańdap ushyrta jóneldi.

— Qap, mynanyń búldirgenin-aı! Men qazir kelemin, ulym.

Sheshe kishi ulynyń sońynan saldy.

Áke Rústemdi qushaǵyna tartyp, mańdaıynan ıiskedi.

— Hal qalaı, ulym?

Rústem ákesiniń kókiregine basyn qoıyp:

— Qıyn, kóke,— dedi.

Áke balasyn sál keri ıterip, kózine kózin qadady.

— Sen endi jigitsiń.

Bozbala basyn ızedi.

— Jigit bolý kıyn eken, kóke!

Kókesi jymıdy.

— Jigittik jańa bastaldy, ulym. Onyń ıý-qıýy áli alda jatyr.

Kókesi "Jıgýlıge" buryldy. Maqsat kabına ishine kirip úlgeripti: qolyn sozǵan sheshesine ustatpaı, shalqadan túsip, tepkilenip jatyr. Áke kóńilsizdeý, pás únmen:

— Sen kete salysymen satyp aldyq. Kópten kózdep júrgen kólik. Kórimdik, káne, ulym?— dedi.

Rústem jaısyzdaý jymıdy.

— Maımýshany aıtamyn da, kóke...

— Jaısha ma?

— Jańaǵy spektákl kimge kerek, kóke?

Áke bul sazdaýytqa aıaǵyn tyqqysy kelmedi de, jaltaryp ketti.

— Obkatkadan ótkizip júrmiz. Qaıda salsań, sonda lypyp tur. Jarysa qalsa "Volgańnan" qalyspaıdy.

Bozbala baspaldaqqa otyra ketti. «Obkatka eken ǵoı. Maǵan arnaıy keldi me desem..." degen oıyn ishke búgip qaldy.

Kókesi oıynda túk joq, álaýlaıyn ary qaraı soza berdi.

— Endi aýyldaǵy týǵan, týmalardy aralap shyǵamyz. Jarty baǵasy baıǵazyǵa baılanyp keledi, kór de tur.

Sheshe bolsa, Maqsatty kabınadan aqyry shyǵaryp alypty: jasyn súrtip, qaltasynan birdeńeni alyp berip áýre-sarsań. Kókesi áli de áldene dep kúńkildeıdi.

— Aqyry ózińe buıyratyn "Jıgýlı"...

Tez jylaǵan, tez ýanǵan Maqsat beri saldy. Arsalańdap kelip, Rústemniń tizesinen qushaqtaı aldy. Qolyndaǵy bir somdyq tıyndy jyltyńdatyp kórsetip qoıady.

— Kórdiń be, bálem-aý, bermeımin, surasań da bermeımin. Balmuzdaq satyp alamyn.

Rústem bar ynty-shyntymen kúlip jiberdi, tizerlep otyra qalyp inisin qushaqtady.

— Kim berdi saǵan muny, Maımýsha?

— Mamam... Jańaǵy ándi erteń atashka, apashkalarǵa barǵanda da jaqsylap aıtyp ber, sonda taǵy alasyń dedi.

Rústem qalshıyp qatyp tur. Maqsatty qushaǵynan bosatyp, sál ıterip qaldy. Qyl aıaǵy inisinen de kóńili qalǵan. Qatty sharshaǵandaı tizesin búkti, baspaldaq ústinde sulq otyr.

— Men mashınaǵa baraıyn.—"Jıgýlıge" bettep bara jatyp, kókesi keıin buryldy.— Kabınada spınıng qarmaq, rezına qaıyq jatyr. Saǵan arnap satyp alǵamyz. Aragidik qolyń tıgende qarmaq salyp, balyq aýlarsyń.

— Kók-ke!— Rústem ornynan tura berip, kúńk etip alǵa umtyldy.

Áke ony estigen joq, "Jıgýlıdiń" qasyna bardy da kabına esigine qolyn salyp turyp:

— Maımýsha, kel beri, mashına jýaıyq. Aǵańdy mamańa qaldyr, saǵynyp qalǵan eken, maýqyn bassyn,— dedi.

Al sheshe asqana janynda Janarmen abyń-kúbiń sóılesip tur. Jaltaq-jultaq qarap qoıady, biraq Rústemge emes, "Jıgýlı" jaqqa...

Rústem inisiniń arqasynan jaılap ıterdi.

— Bar, bara ǵoı, inim. Seni shaqyrady...

Aǵasyna bir, mashınaǵa eki qaraǵan inisi kóp oılanbady, qarǵyp-sekirip júgire jóneldi. Kókesi, mamasy, inisi — bári de mana avtomobılden "Rústemjan!" de ańyrap, saýlap túsip edi, endi, mine, muny jalǵyz tastap, sylańdaǵan sulý "Jıgýlıdiń" qasyna toptanyp túgel jınaldy. Sıqyrly "Jıgýlı!

Bozbala aýrýdan turǵan adamdaı kóńilsiz, náýmez. "Jıgýlı" burylyp alyp, ózen jaqqa syrǵı jóneldi. Sońynan sheshesi aıqaı saldy.

— Mashınany baıqa, kókesi. Motoryna sý jiberip alma!

"Balaǵa saq bol; sýǵa túsip ketpesin!"— degen joq.

Tarǵyn manadan beri osynyń bárin anadaı jerden. ıneniń kózinen ótkizgendeı baıqastap túr edi, jaılap basyp kelip, Rústemniń ıyǵyna qolyn saldy. Bozbala basyn kóterdi. Kózi kirtıip ketken, asa sharshaýly.

— Bar, ákeńe baryp kómektes. Baıqaımyn, búgin kómek saǵan emes, kókeńe kerek. Qazir senderdiń aralaryńdaǵy eń álsiz adam — kókeń.

Rústem basyn shaıqady.

— Alystan at sharshatyp izdep keldi seni. "Jıgýlı"... onyń da ystyq-sýyǵy basylady áli-aq. Er adam úshin mashına ne, syrtta baılaýly turǵan at ne, báribir. Sondyqtan ol kisini de uǵa bilý kerek.

Bozbala qozǵalmady.

— Elden uıat bolady, áne, qarap tur. Sen jigitsiń... Jigit adam kek ustamaıdy. Men qalǵyp alaıyn. Tústen keıin — jumys.

Tarǵyn vagonǵa aýyr basyp kirip ketti.

— Magty áperip jiberińizshi.

Terezeden syrtqa sozylǵan brıgadırdiń qolynan magnıtofondy aldy, ózenge bettedi.

Ózen jaǵasynda ákesi "Jıgýlıdi" jýyp jatyr... Bes qadam jerde qulaǵy qalqıyp turǵan balasyn baıqady, baıqamady, belgisiz, áı, qaıdan sezsin, áıteýir, tońqańdap kep, eńkeńdep kep, kabınaǵa shelektep sý shashady, áınegin súrtedi, aınasyn túzeıdi. Maqsat bolsa kabına ishinde, rúldi shyrq aınaldyryp, aýzymen oısha mashına júrgizip, dódettetip álek-shálek. Ol da dáneńe kórmeıdi.

— Kók-kó-e!

Estimedi.

— Maımýsha-a!

Ún joq.

Basy salbyraǵan Rústem ystyq qumdy tolarsaqtan keship, ózen jaǵalap beti aýǵan jaqqa laǵyp kete bardy.

VIII

Tas alań... Eki jerde kisi boıy eki perforator jer dúnıeni basyna kóshirip kók tasty burǵylap jatyr. Bireýiniń qulaǵyna Tarǵyn ıe, kómekshisi Rústem. Ekinshisine Áshir men Sábıt qoja. Shań men shý, perforatordyń kók tútini... Kún kúıip tur. Tórteýi de mańdaılaryn bastyra kózáınek kıgen. Áshir kózáınegin sheship, shyp-shyp terin kıiz qalpaǵymen súrtti. Bir kórmege shilbıgen, aryq bolǵanmen, Áshiriń jumysqa myqty, taramysyna tartylǵan shydamdy, tózimdi. Prorab eki-úsh kún buryn perforatordyń ishek-qarnyn aqtaryp, qaısysy qaı bólshek, bajaılap túsindirip bergen. Áshir onyń aıtqanyn jerge túsirmeı qaǵyp aldy, uǵymtal eken, qazir tireý alańynda perforator buzylsa, jóndep berip júrgen sheberiń osy.

Tarǵynnyń perforatory qaıta-qaıta byrqyldap, qaqala berdi, eń sońynda toqtap tyndy.

— Sender jumys isteı berińder. Biz mynany bólshektep, dimkás jerin izdestirip kóreıik.

Áshir basyn ızedi. Sábıt dáneńe estimegendeı shýrýfty shuqyp, shań men usaq tastan tazartyp otyr. Syz urada jatyp, kóktep ketken kartoptyń áljýaz sabaǵyndaı, soraıǵan boıyna sengen náshókim bala. Tyrysyp isteýin isteıdi-aq, degenmen, mandytpaıdy. Eki ıyǵynan basqan bir uıqydan — delsaldyqtan áli aryla almaı júr. "Qurylys otrády degen tozaqqa qaıdan kelip, qaıdan turdym?" dep eseńgirep júr.

Tarǵyn men Rústem perforatordy ishek-qarnyn jarqyratyp ashyp tastap, ár detaldi qolyna bir alyp, aqaýdy izdestirip otyr.

— Taptym, taptym!— Rústem qolyndaǵy maıysqan bolat serippeni kórsetti.

— Ákel bermen!

Brıgadır serippeni túrtpektep kórdi de, anadaı jerge laqtyryp tastady.

— Kóziń bınokl me, nemene? Jańasymen aýystyramyz. Perforator iske qosylady-aý. Ony jóndeý ońaı, anaý serippeniń kúni ne bolady?

Rústem ań-tań.

— Serippe... Ol ánsheıin temir ǵoı.

Tarǵyn oǵan zeıin sala qarady. Aıdalada aýzyn aspanǵa ańqıtyp, qısaıyp qulap jatqan balbal tasqa arheologtar óstip qaraıtyn shyǵar.

— Adam da anaý jatqan serippe sekildi. GES-ke senen góri serippe kerek. Al, seniń kúniń qarań, kúresinge laqtyra salady. Ómir zańy solaı...

Rústem úndemedi — mynaý fálsafadan túk uǵyp otyrǵan joq.

— Jaraıdy, tústen keıin jańa serippe ákelermiz.— Tarǵyn qalǵandaryna qolyn bulǵady.— Áı, beri kelińder. Az damyl alaıyq.

Úsheýi úsh jerde tyraıyp, shalqalap jatyr. Kepki, qol oramalmen betin jaýyp alǵan. Áshir murnynyń astynan áldebir áýendi yńyldaı ándetedi. Tek qana Sábıt tizesin qushaqtap, oqshaý, shetkeri otyr.

— Sábe!— dedi brıgadır betin japqan qalpaǵyn almastan.

Sábıt moınyn beri burdy.

— Sen osy nege... ylǵı da uıqtap júresin?!

— ?!

— Bir máńgirý bar sende...

Anaý otyryp-otyryp:

— Eńbekke alǵash aralasýym,— dedi.

— Qansha jastasyń?

— Jıyrma eki...

— Osyǵan deıin tyrnaǵyńdy qybyrlatpaǵasyń, á? Áke-shesheń kim?

Sábıt ıegin tizesine salyp, aldyna qarap otyr. Mundaı suraq buǵan deıin de talaı jerde qoıylyp, qulaǵyn ábden sarsytqan, sirá.

— Bastyqtar...— dedi tisiniń arasynan syzdyqtatyp.

— Túsinikti-e...

Áshir kúlip jiberdi.

— Bizdiń qoǵamnyń jańadan túzile bastaǵan balqaımaǵy...

Sábıt Áshirdiń qasyna tebinip keldi. Qatty ashýdan júzi tútigip ketken.

— Smırno! — Áshir qıqalańdap ornynan turdy. Sasyp qalǵan ba, yrjalaqtap kúle beredi. Dál Sábıtten mundaı ekpin, tegeýrin shyǵady dep oılamap edi.— Kim kinály oǵan? Men be? Sen be?—"Qalanyń balqaımaǵy" uzyn suq saýsaǵyn úshkireıtip alyp, Áshirdiń tumsyǵynyń astynan alaı bir, bylaı bir jaıqap ótedi.

Áshir, amal joq, kólgir kúldi.

— Oıyn túsinbeıtin mynaý netken keshshe-aı!— Sábıttiń óńmeninen ótip turǵan kózine qarap, jýasyp sala berdi.— Jaraıdy, qoıdym, bátirekesi. Jatqan jylannyń quıryǵyn basyppyn. Sen, nemene, bu jerde balqaımaqtan jalǵyzbysyń? Anaý Rústem de bas býhgalterdiń balasy.

Endi Rústem ornynan túregele beredi. Nesin aıtasyń, Áshir oınaımyn dep ot basty. Sábıtten jaltaryp qashamyn dep, Rústemniń qoltyǵyna shı júgirtti. Jalǵyzdan jalǵyz qudaıdyń keń kóshesine syımaı, eki ıyǵyn julyp jep, anaǵan bir, mynaǵan bir soqtyǵyp júretin qotıyn balalar bolýshy edi. Áshiriń naq sol boldy.

Tarǵyn basyn kóterip, tiktelip otyrdy. Sol muń eken, daý-damaı óz-ózinen basyla berdi.

— Qyrqyspańdar. Kinálini bul jerden izdemeńder. Ýaqyt ózi tabady... Senderge alǵashqy kúngi jumys batyp ketken, odan basqa eshteńe de emes. Bireý balalar úıinde ósedi, bireýdi áke-sheshesi álpeshteıdi. Oǵan aldymen keshegi qyrǵyn soǵys, sonan soń taǵdyr kinály. Soǵystyń sarqyndysy búgin bizdi tireý basynda aıtaqtap, bir-birimizge aıdap salǵan, al, bilgileriń kelse!

Brıgadır munymen ne meńzedi, eshqaısysy da ashyq ta tanyq paıymdaı almady. Alaıda qorǵasyndaı salmaqty sóz aıtyldy, ony bári de anyq uqty.

Tórt jigit tórt jaqqa qarap, toń-torys otyr.

Tas alańnyń shetinen Rabat Berikovıch qylt etti. Qasynda — alpysty alqymdap qalǵan kártemis adam... Kerzi etigi qolp-qolp etedi, kombınezony maı-maı, ǵumyr boıy dıirmenniń tasyn arqalap júrgendeı eńkish kelgen tórtbaq kisi.

Kisige týra qaramaıdy, joǵaltqanyn sodan tabatyndaı jerden kózin almaıdy.

— Oý, myna ompıma otyrystaryń ne?

Tarǵyn syr bermeıin dedi me, brıgadır ǵoı, aıra-jaıra perforatordy nusqady.

— Buzylyp qaldy.

— Buzylǵan perforatordy myna Bolǵanbaı aǵalaryń jóndeıdi. Solaı ma, Bóleke? — Ol kisi prorab basqa bir adamǵa aıtyp turǵandaı qyrjıyp, basqa jaqqa qarap tura berdi.— Maılaıdy, sýlaıdy, ári já degen búldozerıst. Erteń mynaý jartasty jarsaq, sony anaý eńiske dúrildetip ysyryp tastaıtyn da osy kisi.

Bólekeń qalǵan áńgimeni artyq dep uqty ma, kombınezonynyń oń qaltasynan irili-ýaqty kilt shyǵaryp, tike perforatordyń múıizine jarmasty. Sosyn ıreńdegen shlang boıyn qýalap, aýa qubyryna bettedi. Shókken túıedeı tizerlep, qubyrdyń kranyn shuqylap otyr.

— Qyzyq kisi eken,— dedi Torǵyn jaqtyrmaı.— Aman-sálem joq.

— Soǵysqa qatysqan, kontýzıa alǵan,— dedi Rabat Berikich.— Tutqynda bolǵan. Odan ne suraısyńdar? Ózderińe ne jetpeı otyr, qabaqtaryń túsip ketipti...

— Ádildik jetispeı otyr...— Áshir kúńk etti.— Anaý úı salýshylar ǵoı kúni boıy salqyn saıada júredi. Bizdiń asty-ústimiz, kórip tursyz, tandyr peshteı qyzǵan tas. Qaınaǵan ystyq... Shý anaý, shań mynaý. Al, kúzde olar da, biz de aqshany birdeı alamyz. Ádildik qaıda?

Áshir ádildikti sonshalyqty ańsap otyrǵan joq. Ol óz-ózine yzaly. Tórteýdiń ortasyna qarap júrmeı jańa ǵana ot tastady, oǵan jáne ózi de kúıip qaldy. Jalpy, onyń minezi óz-ózinen jana beretin fosfor kúkirtteı-tin. Ony ózi de biledi, biraq qoıa almaıdy. Páleniń bárin ystyq, shý men shańǵa jaýyp ketpekshi edi. Úı salýshylarǵa, keshke júzdeser óz dostaryna tıisip, ábden bet albaty laqty. Sasqan úırek artymen súńgıdiniń keri, qysqasy.

— Já, áńgime doǵarylsyn.— Tarǵyn ornynan turyp, etegin qaqty.— Qurylys otrádynyń prınsıpi bireý-aq: ol — ortaq qazan. Oǵan kelispeıtinder kete bersin, joly, áne, kúreýli.

Rabat Berikich shylym tutatty, kók tútinin kólbetip, kózin qysyńqyrap otyr.

— Nemene, aqsha tym qajet pe senderge?

— Aqsha kimge kerek emes...— Tarǵyn tunjyr.

— Ásirese, jalańaıaq stýdentke...— Bul Áshir... Aqsha týraly áńgime qozǵalýy muń eken, jigitterdiń ara-jikteri taǵy ajyraı bastady.

Rústem taban astyna shyrt túkirdi.

— Maǵan báribir. Óz ómirimde on somnan artyq aqsha ustap kórgen emespin.

— Ay, áke-shesheń basbýh emes pe?

— Basbýh aqshany ońǵa da, solǵa da shasha beredi dep kimnen estip eń?— Sábıt aıaq astynan tirilip, bir búıirden tıisti.

Prorab shylym tuqylyn saýsaq ushynan yrǵytyp jiberdi.

— Áńgime buzaý emizedi, buzaý taıaq jegizedi. Turaıyq.— Jas jigitteıin lyp etip ornynan qarǵyp ketti. Nege ekeni belgisiz, bir basty isi dál osy jerde bitkendeı kóńil kúıi kópe-kórineý kóterińki.— Báke, perforatoryńyz ne deıdi?

Bolǵanbaı sebepsizden sebepsiz jabyrqap, estiler-estilmes kúńk etti.

— Daıyn... Perforator emes buzylǵan. Aýa joq qubyrda.

— Áp, báse! Kettik ózenniń arǵy betine. Aýa aıdaıtyn stansıaǵa birdeńe bolǵan ǵoı!— Shal ekeýi irkesip-tirkesip kete barady. Sál uzaǵasyn sońyna burylyp:— Álgi másele jóninde oılanaıyq,— dedi ár sózine mán berip.

— Ne másele?— dedi Tarǵyn jerde jatqan perforatordy tabanynan tik qoıyp.

— Sen aıtpaqshy, aqsha kimge kerek emes.— Prorab áldenege kinály adamdaı shala jansar jymıdy.— Meniń de bala-shaǵam bar. Olarǵa da nan kerek, sháı kerek, maı kerek. Ázirge!

Ekeýi betkeıden ary asyp kórinbeı ketti. Áshir qolyndaǵy qalpaǵyn tasqa sartyldatyp qaǵyp edi, appaq shań baqbaq gúlindeı burqyldasyn.

— Dombyram ne dedi, prorab ne dedi? Osy biz ne bop baramyz, jarańdar-aý? Tireý orny aqsha esepteıtin býhgalterıa emes qoı, sony uǵasyńdar ma?

IX

Aqshamnyń túnge ulasqan óliara kezi. Kókjıek ústinde pyshaq júzi araı qyzarady. Qos basy. Alańnyń qaq ortasynda alaý dúrildeı shalqyp janady. Alqa-qotan qalyń jurt sol alaýdy shyr aınala qorshap otyr. Ushqyn shyrtyldap ushady. Jigitterdiń betin jalyn aımalap, narttaı qyzara túsken. Kóbi alaýǵa baqyraıa qarap únsiz tesiledi — artyq qımyl, sózge joq. Kúndizgi qaýyrt jumys ábden soǵyp tastaǵan ba, álde keshki astyń toǵyn basyp otyr ma; áıteýir, bári mamyrajaı, beıbit qalypta. Anda-sanda jalqaý ǵana sóz almasady. Onda da eshteńege mindettemeıtin, eshteńe suramaıtyn, osy mınýttegi tirlikke tikeleı baılanysty beıbit sózder... Gıtara ishegi dyń etip, kilt úzildi. Rústem eki tizesin qushaqtap, shetkeri otyr. Alaý qasynan planshetin salbyrata ustap, Tastemir óte berdi.

Jigitterdiń bireýi daýystap qaldy.

— Komandır, beri kel! Áńgime ortaq, otyrys ortaq.

Tastemir áldeqashan umyt bolǵan áldeneni esine túsirgendeı ańyryp tur.

— Áńgime?! Ol qaıdaǵy áńgime?

Áshir kúlip jiberdi. Komandır oıda joqta shyrt ete qaldy.

— Ýaqytym joq,— dedi dúńk etip.— Erteńgi kúnge jospar jasaımyn. Kirpish, beton jetispeı jatyr. Eleń-alańnan turyp, bastyqtardyń qulaǵyna qońyraý soǵý kerek.— Anaý shette qońyraıyp otyrǵan Rústemge kózi túskesin baryp, rýhanı týysyn taýyp alǵandaı túsi jylydy.— Beri kep ketshi, Rústem.

Vagon baspaldaǵyna aıaǵyn salyp turyp Rústemge:

— Maǵan ókpelimisiń?— dedi.

Ol úndemedi.

— Jumys qalaı?

Bozbala ári-sári kúıde ıyǵyn shoshaıtty.—"Qalaı uqsań, solaı uq..."

— Aýyr ma?

— Jumystyń aty jumys...

Komandır onyń betine tesile qarady. Rústemniń aldynda ózin kinály sezingendeı. Nege kinály, ony buldyrlaý uǵady, ári soǵan eptep yzaly da. Tómen qarap, tunshyǵa sóılegen myna bozbala da onyń sol oıyn rastaı, quptaı túskendeı.

— Jartas basyna bara almaı júrmin. Birde materıal, birde beton, birde shege jetispeıdi.— Qolyn bir siltedi.— Aıtpaqshy, umytyp barady ekenmin.— Planshetin asyǵys aqtaryp, eki hat aldy, bir qyryn turyp Rústemge ustatty.— Má! Búgin aýdandyq shtabqa baryp em, sonda jatyr. Ózińe taǵy ne kerek, aıt, jaǵdaı jasaıyq.

Rústem dáneńe uqpaı, komandırge baǵjıyp qaraıdy — buǵan qandaı jaǵdaı kerek? Tastemir oǵashtaý sóılegenin uǵyp, odan ármen kúıgelektene tústi.

— Aryz-shaǵymyń joq pa deımin?

— Aryz-shaǵym? Kimniń ústinen?

Komandır sharshaǵan, pás únmen:

— Jaraıdy, bara ǵoı,— dedi. Dúrsildete basyp vagonǵa kirip ketti. Ańdaýsyzda bastalyp ketken osy bir jaısyz áńgimeden tez qutylǵanyna ishteı qýanyshty. Rústem vagon qasynda ańyryp tur. İshten shyrt etip sham jaǵyldy, perde ótinen ústel basyna otyryp jatqan komandırdiń sulbasy kórinedi. Eki búktetilip, áldeneni sıpaqtatyp jaza bastaǵan Tastemirdiń kóleńkesi bozbalaǵa bir túrli ári qorǵansyz, ári aıanyshty kórindi.

Rústem kúrsindi, hat shetin jyrtty. Vagon mańdaıshasyndaǵy elektr jaryǵy hatqa sebezgilep túsip túr. "Aınalaıyn Rústemjan! Bizdi saǵynyp júrgen shyǵarsyń,— Bozbala aýzyna mıa túsip ketkendeı kirjıdi. "Sóz emesti sóz ǵyp..."— Biz de amanbyz, "Jıgýlı" jylpyp tur. Jaqynda jaqyn-týmalardy, kórshi turatyn avtoınspektordyń basyn qosyp, jýsaq deımiz kólikti. Kerek adamdar..."

Arǵy jaǵyn oqymady, búktep-búktep shalbarynyń qaltasyna tyqty. Ekinshi hattyń shetin jyrtty. Túıeniń tabanyndaı qıqy-jıqy áripter aq qaǵaz betimen taırańdaı jóneldi. "Rústem aǵa, mama aman kóke aman. Men aman. Bári aman. Sen de amansyń. Alma urladym búgin. Baqshadan. İshinen mynandaı qurt shyqty.— Qaǵaz betine kishkene ǵana ıir-shıyr qurt japsyrylyp qalypty. Maımaqtyń konvert ishine salyp jibergen qurtynyń dáp ústinen pochta shtempeli dál tússe kerek.— Búgin park bardyq. Saıtan dóńgelek mindim. Eń ústinen seni kórdim. Maǵan kel kánpet beremin dediń. Sol ras pa. Uıqym keldi".

Hattyń aıaq jaǵyna: "Maımýsha hat jazyp ber dedi. Men jazp otyrmyn. Men kórshi turam: ekinshik klasqa kóshtim. "5"- pen kóshtm. Maımýshanyn dosmyn. Atm — Aman. Menń de uıqm keld"— degen qyzyq túsindirme túsipti.

Rústem kúldi, hatty ernine aparyp ópti. Kóz aldyna "Rústem aǵama hat jazyp ber dese hat jazyp ber!" dep, Aman dosynyń janyn jaǵasynan alyp jatqan Maımýsha, odan qyryp tastardaı qabaǵyn túıip alyp, álsin-áli ernin shúıirip hat jazyp otyrǵan Aman bala kóz aldyna elestep edi, shydamady:

— İnim meniń kishkene ǵana!— dedi sybyrlap.

— Rústemık!

Jalt qarasa, Janar... Jymıyp tur. Jaıdan jaı emes, ishki tolqynystan shyqqan jumbaq jymıys... Tana kózi jalt-jult etip, elektr jaryǵymen sharpysady, alys jerden júgirip kelgendeı, qaz keýdesi bir kóterilip, bir basylady.

— Hat kimnen keldi? Klastas qyzdardan?

— Jo-oq, ıá...— dedi Rústem sasqalaqtap. Óz-ózine kelgesin:— inimnen, úıden,— dedi jaıbaraqat túrde.

Janar júzin alaýǵa aımalatyp, bozbalany tipten tyńdap turǵan joq, ózi osy jerde bolǵanymen, oıy basqa qıyrda. Bir nársege belin bekem býǵan, ony jáne iske asyrmaıynsha dál búgin toqtamaıtyn da sıaqty.

— Júr, kettik alaý basyna. Qazir Tarǵyn óleń oqıdy. Óz óleńin...

Janar onyń tartynshaqtaǵanyna pysqyrmastan, qolynan ustap, stýdentterge qaraı ushyrta jóneldi. Ekeýi eń shetke kelip júrelep otyra ketti. Rústem tap bir jansyz robottaı Janarǵa tilsiz baǵynyp, sonyń degenine bylq-sylq kónedi. Óni bolsa bop-boz, qany qashyp ketken.

Tarǵyn kózin kilbıte jumyńqyrap, jan dúnıesiniń sonaý bir tereń túkpirinen shyqqan kúńgirt únmen óleń oqyp otyr.

— Tańnyń bir kerilgen shaǵynda,

Tup-tunyq kókjıekti

Oranyp oıaý jattym.

Sónbes juldyzdar sıaqty

Sheksiz oıǵa battym.

Samalyn jelpip turdy

Erteńgilik erkelep.

Sulýlyq kimge tańsyń?

Hosh degendi joǵaltyp

Jolǵa shyqtym...

Óleń aıaqtaldy. Tarǵyn jumǵan kózin ashqan joq. Stýdentter qol soqpady. Bári de únsiz, ishten tynyp otyr.

— Taǵa!— dedi Janar aqyryn ǵana.

Jurt osy sózdi kútkendeı, dúrk etip oıandy.

— Endi bireýin!

— Eh, brıgadır! Senen aıyrylyp qalmasaq ıgi. Tym talantty ekensiń.— Bireýdiń qoltyǵyna sý búrikpese tamaǵynan as ótpeıtin Áshir bul joly sógile sóıledi.

— Joq,— dep basyn shaıqady Tarǵyn.— Keregi joq. Shynymdy aıtam dep, syrymdy shashyp alarmyn. Az óleń — máz óleń. Odan da belbeý tastamaq oınaıyq. Qan tarqasyn.

Bári ere túregeldi. Oıyn qyzǵan ústine qyza tústi. Rústem beı-jaı, Tarǵyn men Janarǵa kóziniń astymen qarap qoıady, basqalardy bilmeıdi, kórmeıdi. Belbeý aqyry Áshirge tıdi. Ol belbeýdi jalma-jan Janarǵa tastady, Janar qýa jóneldi. Áshir eshkideıin edireńdep, qarǵyp-qarǵyp qashyp júr.

— Kúshigim meniń Saqqulaq,

Keledi, áne, shapqylap,—

dep, sanyn shapaqtap, máz-meıram. Janar jylarman halde: eki ıyǵynan demalyp, sharshap qalǵan. Párýaısyz Áshir dál osy qyzda ala almaı júrgen óshi bardaı qulyperen qý talqan qashyp jetkizer emes. Oıyn aıaǵy kópe-kórineý osylyp bara jatyr. Kenet qyz belbeýdi laqtyryp jiberip, betin basyp, shókelep otyra ketti. Áshir anadaı jerde yrjalaqtap kúlip, osqyrynyp tur.

Tarǵyn toptan bólinip shyǵyp, belbeýdi qolyna aldy, basynan asyra úıirip, Áshirdi tyrqyrata qýyp berdi.

— Qashpaq bolsań, zymyra!

Birden súrepeti qashyp, qaıqań qaqqan Áshirge eki attap, bir qarǵyp jetip te úlgerdi, belbeýmen jonynan sydyrta salyp jiberdi. Ámir eki alaqanyn arqasyna tosyp, bet-aýzy tyrjyńdap, bir tizelep otyra ketti.

— Óltiremisiń... qyz úshin?!— Tarǵynǵa jasty kózimen qasqyrdaı jaýyǵyp qarady. Brıgadır belbeýdi jerge tastaı saldy.

— Keshir! Óz obalyń ózińe.

Janar ornynan turdy. Bir batyl iske belin bekem býǵan sıaqty: kózi shataq shabytpen jalt-jult etedi. Únsiz tyna qalǵan topty aınalyp ótti. Jalpy, arpa ishindegi bir bıdaı bolǵasyn ba, Janar jaqyndap ketse, stýdentter, nege ekeni belgisiz, aıaq astynan abyrjyp, qozǵalaqtasyp qalatyn. Qyz da bul asyp-sasýdyń arǵy syryn ishteı sezedi-aý, shamasy, qulpyrǵan ústine qulpyryp, jaınap ketedi. Áne, jas botadaı oınaqtaı basyp, belbeýdi Tarǵynǵa tastady da, zyta jóneldi. Áıtse de bul mańaıdan qý dalaǵa bezip ketken joq, anaý shette tynyq kúlip, "qýsań qashyp baǵamyn ǵoı" degendeı oıqastaıdy. Brıgadır belbeýdi kerenaý kóterdi, qyzǵa bir, belbeýge eki qarady, sál oılandy da:

— Eh, kúl bolmasań, búl bol!— dep kúbirledi, keremet bir jigermen eńkeńdeı júgirip qyzdy qýa jóneldi.

Janar oıyn erejesi boıynsha topty aınalyp júgirmedi, kerisinshe, aıdalaǵa qaraı saqyldap kúlip, shybyn-shirkeı júıtkidi. Emingen Tarǵyn sońynda. Kúlki uzap barady... Ne isterin bilmeı ári namys qysqan — bári de soıtaldaı jigitter ǵoı — top únsiz ıirilip tur. Kenet, qarańǵylyq qushaǵynan áskerı toǵaly jalpaq belbeý zyrqyraı ushyp kelip, ortaǵa dúrs ete tústi. Bári de ortada eki búktetilip jatqan belbeýge jylan kórgendeı jıyrylyp qaraıdy.

— Eh!— Áshir áldeneden kóńili qalyp, qolyn siltedi.— Búldirdim bárin.— Toptan sytylyp shyǵyp, sylbyr basyp vagonǵa qaraı aıańdady.

— Taraıyq,— dedi Sábıt eńirete esinep.— Uıyqtaıyq.— Manadan beıqam turǵan, alaý mańyndaǵy shaǵyn dramadan tys qalǵan osy Sábıt qana.

Top qozǵalaqtady.

— Erteń — jumys!

— Jatatyn ýaqyt boldy.

Kúli aǵaryp, túse bastaǵan ot qasynda Rústem japadan-jalǵyz qańqıyp tur. Jerde jatqan belbeýdi qolyna alyp, aýdaryp-tóńkerip qarady. Turyp-turyp, kóńili qalǵandaı ot basyna sylq etkizip tastaı saldy. Vagonǵa kirdi de, uıqtap júrgen adamdaı sylbyr sheshindi, kórpeni basyna tumshalap, tyrp etpeı etpettep jatyp qaldy.

Syny buzylmaǵan tósek ústinde Tarǵynnyń jastyǵy qyz emshektene tiginen tik shanshylyp tur.

Syrtta shegirtke janyǵa shyryldaıdy...

X

Taǵy da jartas basy... Taǵy da ańqany keptirip, qan qoıyltqan aptap. Kezinde túıetaıly betkeıden buryshtap qazylǵan tas alań bul kúnde keńı-keńı kele búldozerdiń aınalýyna jarap qalypty. Tarǵyn, Áshir, Sábıt, Rústem kúrek, súımen, pnevmatıkalyq balǵa, perforatorlardy jınastyryp, ıir-ıir shlangterdi aýa qubyrynan aǵytyp júr. Shetterinen mystaı bolyp kúnge kúıgen. Biri saqa, ekinshisi jas jigit — eki jarǵysh qyryq tesik shýrýfterge amonıt toltyryp, ústinen shúberekpen tyǵyndap áýre-sarsań. Amonıtten bosaǵan uzynsha aǵash jáshikter aýyzdary yrbıyp, anadaı jerde qalaı bolsa solaı shashylyp jatyr. Mańy — qoqyrsyǵan sary qaǵazdar. Jarǵyshtardyń keksesi basyn kóterip, mańdaı terin súrtti. Bir-birimen elektrod symdar arqyly jalǵasqan shýrýftardy tekserip júrgen Rabat Berikichke:

— Bir saǵattan soń alańnyń kúlin kókke ushyramyz. Jigitterdi ońasha, aýlaqqa alyp ketińiz. Sırena úni shyqqasyn-aq bas saýǵalańyzdar. Jarylys epısentrinen shaqyrymdyq radıýste qybyrlaǵan jan qalmasyn,— dedi.

— Tastaı almaı júrgen janymyz joq. Aıtqandaryńyz oryndalady.

Eki jarǵysh barabannan symdy uzynnan-uzaq tarqatyp, betkeımen joǵary órlep kete bardy. Qalǵandary bir-bir tasqa shoqıyp-shoqıyp otyr. Tarǵyn tómenge usaq tas laqtyrǵyshtaıdy. Prorab qaltasynan oramal sýyrdy, búkteýin jazdy, qaǵyp-silkip, mańdaıyn súrtti.

— Óltire me myna ystyq? Tamyz týsa da qaıtad degen ne.

— Bir aı da óte shyqty zyryldap. Bir kúni óstip júrip shal bolǵanymyzdy bilmeı qalamyz.— Áshir tıisýge qara taba almaı, jynyǵyp otyr.

— Qanshadan japtyńyz narádty, Rabat Berikich?

Prorab Tarǵynǵa syr tarta qarady. Brıgadırdiń betinen eshteńe oqı almady, zady:

— Áli japqan joqpyn. Búgin-erteń... Úsh júzden aınala ma deımin, árqaısyńa. Az ba?— dedi súlesoqtaý.

Tarǵyn qýraı synyǵymen topyraq syzǵylaıdy.

— Biz aıanǵamyz joq.

Rabat Berikich basyn kóterdi. Kózi shúńireıe túsipti.

— Qanshadan kerek edi?

Áshir náýmez kúldi.

— Bul eki aı bizdi jyl boıy asyraýǵa tıis.

Rústem ornynan turyp, shalbarynyń artyn qaqty. Shelekti alyp, tómenge bettedi.

— Qaıda kettiń?

— Tumaǵa... Sý ákelemin,— dedi sózin de, óńin de salqyndatyp.

...Anaý kúngideı emes, tuma basy tyr jalańash. Shóbi qýrap, baqbaq jelge ushqan, bórtpe taz tóbeleri ǵana aǵarańdap, qý sabaqtary soraıady. Tuma kózi adam uǵyp bolmaıtyn shóp-shalam birdeńe. Jalqaý jasyl baqalar Rústemdi kisi qurly kóretin emes, buǵaqtary búlkildep, keń dúnıege tasyr qaraıdy. Jalpaıyp otyryp-aq tumsyq astynan ushyp ótken shybyn-shirkeı, masany uzyn tilimen oraı tartyp, qylq degizedi. Krosovkasynyń tumsyǵymen eń dáýin túrtip kórip edi, jalp-jalp sekirdi de qoıdy.

Tórt-bes jasyl ınelik baqalardan qorqa ma, taıaq boıy bıiktikte qaltyrań qaǵyp, bılep ushady.

Rústem eńkeıip alaqanymen sý ilip ap, betin shaıa bergende, tuma kózi shop ete tústi. Bireý tas laqtyrdy. Basyn kóterse... Janar!

Bozbala eki qolyn tizesinen asyra salbyrata, eki búktetilip, kóńilsiz otyr.

— Ne kerek?— dedi tunjyrap.

— Sen kereksiń.— Janar oınaqy.

— Al... sen maǵan kerek emessiń.

— Ońashalyq pa izdegeniń? Ol joq qoı bul ómirde.

— Bizdiń klastyń qyzdary búıtip sóılemeıdi.

— Men ne oılasam, sony aıtamyn.

Rústem qyzǵa ala kózimen bir qarap qoıdy. "Ne oılasam, sony aıtamyn... Túıeden túskendeı sóıleýin... Janar, Janar, degenge ábden áspensip, tanaýyn kóterip ketken qyz ǵoı ánsheıin".

— Basymdy aýyrtpashy. Uıqym qanbaı búgin...

— Nege?

Rústem myrs etti. Óstip te suraq qoıady eken-aý. Qanbady — bitti, odan ary qazbalaýdyń ne keregi bar?

— Kitap oqyp em.— Shelegin tóńkerip, ústine qazdıyp otyryp aldy.

Janar Rústemniń anaý túngi belbeý tastamaqty áli de umyta almaı júrgenin uǵyp qoıdy.

— Ary taman jyljy!— Qyz da shelek shetine quıryq basty.— Túni boıy oqyǵan kitabyń ne? Shashy, kózi qandaı? Qara tory ma, álde aq quba ma?

— Men ondaı kitaptardy oqymaımyn... keıbireýler sıaqty.

Janar ezý ushynan kúlkisin jıyp aldy.

— Sen... ony bilemisiń?

— Shúkir, kóz bar, mı bar...

Qyz qabaǵyn túıińkirep, sarǵylt súr betkeıdi kózimen kóńilsiz qydyrady.

— Jaqyndap ketsem boldy... ylǵı da menen kómek kútip júrgendeı kórinedi. Qol-aıaǵy syryqtaı jigit bolsa da...

— Kómektes, kómektes, dárigersiń ǵoı...

Janar bul mysqyldy qulaǵyna ilmedi, aǵyla berdi.
— Shyrt etpe, shárgez. Bir aýyr oqıǵalar qabyrǵasyn qaýsatyp ketken — ol anyq.— Rústemge jalt qarap, jalǵandaý kúldi. Ańdaýsyzda shynyn aıtyp qoıǵanyna ári qysylyp, ári ókingendeı.— Sen... sen tym tezirek er jetýge tyrysasyń. Ony basqalar túsine bermeıdi. Solaı ma?— Sıpamaq boldy ma, basyna qolyn apara berip edi, Rústem eńkeıip qalyp, jaltaryp ketti.

— Raqmet! Kemtar, jarymjandardy óstip músirkeıdi. Sonsoń jýyq arada ólip qalatyn aýrýlardy...

Qyz shelek ústinde qalshıa qatyp otyr, Rústemdi búıtip kún asqan saıyn er jetip kele jatyr dep oılamap edi.

— Báriń, báriń solaı deısińder. Mektep te, mılısıa da. Qyl aıaǵy sen de. Men maket emespin. Qýyrshaq ta emespin... Kim qalaı súırese, solaı kete baratyn. Men — menmin.— Janarǵa sharshap qarady.— Aýlaq júrińder menen. Sen de, ol da, bári de.

Ornynan turyp, jaı basyp kete bardy. Biraq barǵan saıyn aıaǵyn jyldam-jyldam alady. Qyz esin jıam degenshe, bel ústine shyǵyp úlgerdi.

Kenet sırena tóbe quıqany shymyrlatyp bozdaı jóneldi. Boıjetken selt etip sál oılandy da, bozbalany qýa júgirdi.

— Rústem! Toqta!

Bozbala belden asyp, eki ókpesin qolyna alyp, qosar kanaldyń temir kópirine júgirip jetti. Qyz da bel ústinde qarańdaıdy.

— Rústem! Toqta deımin!

Temir kópirdi dúsirlete júgirip ótti. Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq. Ár saı-sala, qoltyq-qonyshtan jarysa shyǵatyn motor úni sappa óshipti. Qoıqalaqtaǵan "BelAZ", "KrAZ"-dar kórinbeıdi, jaıshylyqta kanal tabanyńda qurtsha qaınap júretin jumysshylar da qarasyn joǵaltqan. Kózin keń ashyp júgirip kele jatsa da, Rústem munyń birin kórmedi. Aýzy toly — aıqaı.

— Aýlaq! Aýlaq!

Sol salǵan betimen betkeıge órmeleı jóneldi.

...Bul kezde, ishinde prorab ta bar, Tarǵyn, Áshir, Sábıt tórteýi tas alańnyń qarsy betindegi jaltańdy qıalap, bıikke órmelep bara jatqan. Sırena úzip-úzip ulyp tur. Ózenniń uzyna boıy jym-jyrt, qybyrlaǵan jan adam joq, bári jota astyna, tonnelge jasyrynǵan. Jarǵyshtar ár tóbeniń basynda bir-birden qaraıyp, qyzyl jalaýshalaryn bulǵaıdy. Tórteýi dóń basyna shyǵyp, entikterin basý úshin toqtap, sońdaryna kóz saldy.

— Oıbaı, anań qara!

Áshir saýsaǵyn tómen shoshaıtyp, qosar kanaldyń arǵy qabaǵyndaǵy tik betkeıge tyrbańdap órmelep bara jatqan jalǵyz jaıaýdy nusqady.

— Rústem ǵoı mynaý!— dedi Sábıt yshqynyp.

— Ony qalaı umyt qaldyrǵamyz? Nege eskertpegemiz?

— Sırenany nege estimeıdi?

— Qara basty bizdi!

Tórteýi álgi jerde opyr-topyr.

— Káne, aıqaılaıyq... Rústem! Rústem!— Áshir qalpaǵyn bulǵap tur. Tarǵyn qap-qara bolyp tútigip ketken.

— Qoıa tur azandamaı. Báribir estimeıdi, alys. Nege eskertpedik? Aqsha, aqy, aqsha, aqy... Es-aqyldy aldyńdar, túge. Aqsha júrgen jerden aqyl ketedi.— Prorabqa yzamen jalt qarady. Ol sazaryp syr bermedi.— Men kettim!

Tarǵyn aıaǵy anda-sanda jerge bir tıip, tómen qaraı attap-buttap zymyrap barady. Áshir de ilese berip edi, Tarǵyn zordyń kúshimen áreń toqtap, jalt burylyp aıqaı saldy.

— Erme maǵan! Ólmeıin deseń, qal sol jerde!

Rabat Berikich daǵdaryp turǵan Áshirdiń ıyǵyna qolyn saldy.

— Keregi joq... Báribir kesh.

Áshir ál-kúshi quryp, jerge otyra ketti.

...Rústem tórt aıaqtap, qıa betkeımen tas alańǵa qaraı eńbektep barady. Qamys qalpaǵy kózine túse bergesin:

— Ketshi ármen!— dep basynan sypyryp, eńiske qaraı jiberip urdy.

— Rústem, qaıt! Qaıt keıin! Jarylys!— degen daýys ta talyp jetti sońynan. Tobylǵynyń jasyl buıra shashynan ýystap ustap turyp, burylyp qarasa... Tarǵyn sekildi. Qosar kanaldyń bergi jaǵasyna tyrmysyp shyǵyp úlgeripti. Kepkasyn bulǵaı jyǵylyp turyp, bermen dedektep júgirdi. Tarǵynnyń izin ala sanıtarlyq sómkesi salpańdap, Janar da bas qyltıtty. Qyzdy kóre salysymen Rústem shala búlindi, jalt buryldy, qabaqtaǵy alańǵa ólermendikpen órmeleı berdi. Aıaǵyn tasqa tirep edi, ol qurǵyry qoparyla domalap, tómen qaraı dúrs-dúrs tepkilenip domalap ketip jatyr. Ókpesi óship, jýsan qushaqtap jatyp qaldy. Judyryǵymen jer toqpaqtap, eńkildep ebil-debil jylady deısiń álgi jerde. Eki arada arsy-kúrsi bolyp Tarǵyn da jetti. Qara ter bet-aýzyn jýyp ketken. Kele Rústemdi jelkeden ustap turǵyzyp aldy, bylq-sylq bozbalany tiginen turǵyzyp qoıyp, jaǵynan jandyra tartyp jiberdi.

— Má, mynaý — qyrsyqtyǵyń úshin! Mynaý — aqymaqtyǵyń úshin!

Janar da jedeǵabyl jetti, ustasqan ekeýiniń bilegine asyla ketti.

— Aqymaqtar! Óńkeı aqymaqtar!— Kishkene judyryǵymen ekeýin de tópelep júr.— Ólemiz ǵoı endi, ólemiz! Áne, qarańdar, qarańdar!

Tóbe basyndaǵy qyzyl jalaýshaly adamdar tasaǵa túsip úlgeripti. Sırena aqyrǵy ret áldekimdi azalaı azandap, yshqyna ulydy. Tipti jaqyn jerden shyqty ma, qulaqtyń qaǵanaǵyn jaryp barady. Tarǵyn men Rústem esterin endi jıǵandaı, sostıyp-sostıyp tur. Jaltań basynda prorab, Sábıt, Áshir qalpaqtaryn damylsyz bulǵaıdy.

— Qashaıyq! Tez! Tez!

— Kanal túbine! Sonda tyǵylamyz.

Úsheýi tómen qaraı eki ókpelerin qolǵa alyp júgire jóneldi. Rústem ekpinin tejeı almaı ushyp túsip jer qaýyp edi, jýsannyń shańy burq etti. Shańǵa qaqalyp, qurq-qurq jótelip jatyr. Ana ekeýi qoltyǵynan alyp, dyryldatyp súıreı jóneldi. Itis-tartys kúıi qosar kanaldyń jarqabaq jaǵasyna ilindi-aý aqyry.

— Tez! Qazir jarylys!

Kúrkiregen ún aspandy qaq aıyrdy. Jarylys ekpini naq bir arqalaryna ıterip-ıterip qalǵandaı úsheýi jarqabaqtan kanal tabanyna úıme-júıme qulady. Shań astymen eńbektep, tik jarqabaqtyń baýyzdar tamaǵyna — qalqasyna qaraı jan ushyryp umtyldy. İrili-usaq tas jańbyrsha jaýdy. Úsheýi bas túıistire bir-birin qushaqtap, tizerlep otyra qalysty. Jarylys silkigen jarqabaqtyń keneresinen topyraq dúrkireı saýyldap quıyldy. Kanal túbi appaq shań...

Shań seıilse de, úsheýi qushaqtasa úıezdep otyr. Bastary kórinbeıdi, ústi-bastary un seýip tastaǵandaı appaq: osy otyrystarynda úsh adam emes, úsh qoıtas dersiń.

Kim ekeni belgisiz, buqqan úsheýdiń biri syńsyp jylap otyr...

XII

Qas qaraıyp qalǵan. Tórt qubyla túgel buldyr: kúndizgi qym-qýyt tirliktiń shań-tozańy áli shógip úlgermegen. Aqyrǵy joq-juqana sáýle kókjıekpen kókjıek bolyp, qan qyzyl bop qatyp qalǵan. Qulaq túbinen masa óleýsirep yzyńdaıdy.

Qyryq adam sap qurap, ún-túnsiz qatyp-semip tur: áldeneni kútýli, eleńdeýli. Sap aldynda komandır qolyndaǵy bir bet aq qaǵazǵa úńilip, sony oqyp taýysa almaı turǵandaı shuqshıady kelip. Anda-sanda basyn kóterip, Tarǵynǵa bir, Rústemge eki qarap qoıady. Bul ekeýi de júzderin sońǵy keshki shapaqqa jalattyryp, bedireıip tur, syr aldyrar emes. Tarǵynnyń shekesi shoqpardaı bolyp isken, Rústemniń oń jaq beti sydyrylǵan ba, aq plasyr japsyrylypty.

Komandır qyzyl jalaýy jelbiregen syryq túbine baryp toqtady.

— Volno!

Sap bir tolqyp ótti.

— Tynyshtalyńdar!— Abyń-kúbiń sóz bastala berip, tas tyıyldy. Komandır búgin nyǵyz, qasań.— Men jańa ǵana jol salý basqarmasynan keldim. Ondaǵy joldastar maǵan, joq, maǵan ǵana emes, myna turǵan bárimizge aýyr-aýyr sóz aıtty. Otrád atyna kir keldi. Búgin tireý alańynda úsh adam...— Toqtalyp qaldy; myna bir tastaı aýyr sózder árkimniń-aq jetesine ábden jetsin degen bolý kerek.— Iá, úsh adam opat bola jazdady. Jarylys astynda baqandaı úsh qurylysshy stýdent qalyp qoıǵan. Tek kezdeısoqtyqtan adam ólimi bolmaǵan. Tehnıkalyq qaýipsizdik saqtalmady. Brıgadır Ospanov!

Tarǵyn eki adym alǵa jyljydy.

— Otrád dárigeri Jarylqasynova!

Janar da batylsyzdaý basyp, alǵa shyqty.

— Janǵazıev!

Rústem de sóıtti.

— Jańaǵy úsheýi — osylar. Áńgime aýdandyq shtabqa da jetipti. Tehnıkalyq qaýipsizdik sabaǵyn GES qurylysyna kelgende bárimiz de ótkemiz. Synaq ta tapsyrdyq. Qurylys otrádyndaǵy tártip — jartylaı áskerı tártip. Otrád atyna kir keltirgen adam qatań jazalanady. Áýeli otrádtan qýylady, kúzde ınstıtýttan shyǵarylady — áńgime osyǵan tirelip tur, joldastar. Aýdandyq shtab máseleni osylaı qoıyp otyr. Aldymen úsheýin tyńdap kórelik: kim kináli? Áńgime barynsha ashyq bolsyn. Áńgime ashyq bolsa, úkim de ádil. Káne, brıgadır, sóıle!

Tarǵyn qasqaıyp turyp, múdirmeı jaýap berdi.

— Bárine men kinálymyn. Janǵazıevte jazyq joq. Sý alýǵa ketken... Jarylys bolatynyn eskertpeppiz. Esten shyǵyp ketipti. Quryǵanda artynan qýa baryp, boı tasaǵa alyp ketýim kerek edi.

Sap tym-tyrys. Basty áńgimeniń jańa bastalǵanyn bári de ishteı sezedi.

Janar alǵa attap tústi.

— Joq, men aıyptymyn!

— Dálirek, anyǵyraq!

Qyz qıpalaqtady.

— Men dárigermin. Aýrýdyń aldyn alý — tikeleı mindetim. Jan aýrýyn da uǵyna bilýim kerek. Men... men Rústemniń janyn jaraladym. Tuma basynda.. Ol maǵan ókpelep, alańǵa qaraı tura júgirdi. Dárigermin, qyzbyn ǵoı... Aqyryn júrip, anyq basýym kerek edi.

— Jan aýrýy? Aqyryn júrip, anyq bas? Bul ne psıhoanalız?

Qyz býlyǵyp turyp-turyp, betin alaqanymen basty.

Endi Rústem ójektedi.

— Ekeýi de emes, men... kinálymyn.

Búkil saptyń kózi — bozbalada. Rústem burys adamdaı kúle saldy.

— Ekeýine senbeńizder, ekeýi de maǵan arasha túskisi keledi. Aldap tur sizderdi. Biledi... meniń tárbıesi qıyn ekenimdi, baqylaýda, syn-synaqta ekenimdi.— Sekýnd sanap qataıa, bekı tústi.— Aıaý, arasha — onyń maǵan keregi joq. Men ózim úshin jaýap beremin. Keler jyly pasport alamyn. Sapqa gýil júgirdi: biraz stýdentterdiń júzi jylyp, erinderi jibidi. Bári de Rústemniń bar-joǵy on bes jasar bala ekenin kórip tur. Mynaý ańqaý qylyǵy, adal nıeti, aıqyn da toıqyl, áıtse de shynaıy sózi... qysqasy, olardyń aldynda mazasyz balalyqtyń naq ózi tur edi.

— Magym, magnıtofonym qalyp qoıdy tas alańda. Sony ala qoıaıyn dep júgirdim. Janar men Tarǵynǵa raqmet... kópten kóp! Meni jarylys astynan alyp shyǵamyn dep, ólip qala jazdady. Jarylys bolatynyn estigem sýǵa keterde. Senbeseńizder, jarǵyshtardan surańyzdar.

Komandır tyǵyryqqa tirelip, amal tappaı mysy qurydy. Bul ne jumbaq? Úsheýi birdeı nege aıypty óz moıyndaryna alýǵa tyrysady? Úsheýiniń qaısysy jazaǵa laıyq?

Sap ta ári-sári.

— Mássaǵan, bezgeldek! Mine, qaıda krımınal!

— Mag deıdi! Dúnıeqońyzyn!

— Bala shynyn aıtyp tur.

— Tynysh!— Tarǵyn qolyn jaıqady. Sap jym boldy.— Aıtqanymnan qaıtpan, men kinálymyn. Kórmeısińder me balanyń qandaı halde turǵanyn. Ony qutqarý úshin basymdy báıgege tigip em, ol osyny esepke alyp tur. Al ol — meniń mindetim! Men jazalanýym kerek.

Janar myna jaqtan shyryldady.

— Men... men! Rústemdi qalaı jábirlegenimdi sizder bilmeısizder. Men ony jábirlegen.

Bala da esesin jibermedi, órshelene tústi.

— Eshkim de meni jábirlegen joq. Janar da. Onyń ózi on jeti-aq jasta. Jábirlep kórsin!

Sap qaıta tolqydy. Aıtyp-aıtpa, Rústemniń de sóziniń jany bar edi. Komandır óz-ózine tez keldi.

— Smırno!— Sap etek-jeńin jınap aldy.— Smırno! Bir saǵattan keıin sen, sen, sen — úsheýin kezegimen nusqady,— meniń vagonyma kelesińder. Ne jaǵdaı boldy, táptishtep turyp, túsinikteme jazasyńdar. Ospanov, Jarylqasynova, Janǵazıev, túsinip tursyńdar ma? Otrád soveti sheshedi erteń, máselelerińdi... álgi túsinikteme boıynsha. Jaza bolady, jazasyz qaldyrmaımyz. Qazir tarqańdar!

Sap baýyrsaqsha shashylyp, taraı bastady. Tarǵyn súlgisin moınyna asyp, salǵyrt aıańdap, ózenge bettedi. Janar júgirgennen júgirip, óz vagonyna qoıyp ketti. Esik sart jabyldy. Rústem jalaý túbinde jalǵyzdan jalǵyz sostıyp tur edi, selk etti.

XIII

...Rústem qarańǵy vagon ishinde, sákini qushaqtaı etpettep jatyp, syrtqa komandırdiń vagonyna kóz tigedi. Perdesi ashyq terezeden bári de alaqandaǵydaı kórinip tur. Áne, Janar qalamyn súıkektetip túsinikteme jazyp otyr. Qarsysynda komandır de qazdıyp, jazý ústinde. Ara-tura sartyldatyp shot qaǵady. Qurylysshy stýdentter jatyp qalǵan, qos basy qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh — erteń jumys! Tek asqana jaqtan oqta-tekte ydys-aıaq saldyrlaıdy. Janar ornynan turdy, syrtqa shyqty, kerildi, esinedi -eshkim kórip turǵan joq qoı. Ózen jaǵasynda, týrnık mańaıynda júrgen Tarǵyn oǵan qarsy saldy. Alańnyń qaq ortasynda qarama-qarsy kezdesti. İshten tyshqan ańdyǵan mysyqtaı tesilip qarap jatqan Rústemdi ekeýi de sezgen joq.

— Jazdyń ba?— dedi Tarǵyn.

— Jazdym. Ne bolsa, o bolsyn.

— Tuma basynda ne boldy ózi? Bala aıaq astynan búıtip nege búlindi?

— Ony sen surama, men aıtpaımyn... Fırmanyń kishkene qupıasy.

— Meıli... o da durys shyǵar.

— Sen ne dep jazasyń?

— Mana, sapta ne dedim, sony jazamyn.

Qyz jigittiń kókiregine basyn qoıdy. Rústem tumsyǵyn jastyqqa kóme tústi.

— Erteńge deıin!

— Jaıly jatyp, jaqsy tur!

Tarǵyn nyq basyp, komandırdiń vagonyna bettedi. Janar turyp-turyp, óz vagonyna kirdi.

Áne, Tarǵyn da sypyldatyp jazyp otyr. Komandır aýzy shybyrlap, brıgadırge áldeneni aıtady kep, aıtady. Janardyń vagonynyń shamy jandy da, perdeden kóılegin basynan asyra sypyryp jatqan sulbasy kórindi. Kóp uzamaı onyń da shamy sóndi. Tarǵyn áli jazyp otyr.

Rústem sákiden jaılap sypyrylyp tústi. Zattaryn tez-tez jınastyryp, jol qapshyǵyna asyǵys-úsigis tyqpyshtaı bastady. Syrtqa shyǵyp, qulaq túrdi. Jym-jyrt... Ózenniń arǵy betindegi eski qorǵannan baıǵyz shaqyrdy. Balyq sholp etip, aıdyn betine sekirip shyqty. Jarǵanat qalbalaqtap ushyp ótti.

Rústem mashına jolyna túsip, qarańǵylyq qushaǵyna sińe berdi.

...Qaramaıdaı jylbysqy tún. Bala jol qapshyǵy arqasynda, jóńkip jatqan mashınalarǵa qol kóteredi. Eki-úsh jeńil mashına syrǵyp óte shyqty — qorqady. Aqyry alyp "KrAZ" basyp keterdeı óńkıip kelip, pys toqtady. Shofer kabınadan basyn shyǵaryp:

— Qaıda barasyń, jas ulan?— dedi oryssha.

— Qalaǵa. Aqyńyzdy jemeımin.

Shofer sál oılandy. Esigin aıqara ashty.

— Otyr!

Rústem jol qapshyǵyn kabına ishine laqtyrdy, bıik kabınaǵa kóterildi. Motor dúr ete tústi. Kepkisin ıtıte kıgen orys jigiti Rústemge kúlimsireı qarady.

— Tún qatyp, túsiń qashyp júr ǵoı?

— Jaǵdaı solaı.— Rústemniń qabaǵy túsińki. Bul mınýtte eshkimmen de sóıleskisi joq, onsyz da oıy onaý bolyp, basy qatyp otyr.

Abyroı bolǵanda, onyń bul jaǵdaıyn shofer de tez túsindi.

— Jol aqyńnyń keregi joq,— dedi dóńgelek astyna qaraı jyljı jónelgen jol sorabynan kóz almaı.— Adam teginnen tegin túnde jolǵa shyǵa ma? Ómirińde bir tóten de úlken oqıǵalar bolyp jatyr, á?

Rústem tis jarmady.

"KrAZ" jol apshysyn qýyryp keledi.

XIV

Rústem qara dermantınmen qaptalǵan esiktiń mańdaıshasyndaǵy aq túımeni oqtyn-oqtyn basty. Shynjyr syldyrlap, esik qıyǵynan erkek qyzara bórtip kórindi. Kókesi... Mańdaıyna shashyrap túsken shashyn joǵary qaraı sylaı beredi. Ulyna tanymaǵandaı baqyraıyp qarap turdy da:

— Rústembisiń?— dedi sasyńqyrap.

Bozbala kúlimsiredi.

— Óz ulyń, týǵan balań, kóke.

Kókesi shynjyrdy aǵytyp, esikti aıqara ashty.

— Kir, kir beri!— İshke kirgen ulyn qolapaısyzdaý qushaqtady.— Hal qalaı, ulym? Ákel andaǵyńdy,— Jol qapshyǵyn ıyǵynan sypyryp aldy. Sonsoń oılandy.— Ne qyp tún qatyp júrsiń?

Uly úrkek suraqqa jaýap qaıtarmady, durysy, estigen de joq, qurylys otrádyndaǵy búgingi shym-shytyryq oqıǵalar ózin sharshatyp tastap edi, ári shyny kerek, týǵan uıasyna oralǵanyna ishteı qýanyp ta tur. Sol bir jaısyz jaǵdaıattardy shama-sharqy kelgenshe tezirek umytyp, esinen shyǵarǵysy bar. Apash-qupashta tym tóten saýal qoıǵan ákesine de renishti. Sondyqtan shı shyǵyp ketpeı turǵanda sóz baǵytyn múldem basqa saıǵa buryp jiberdi.

— Mama qaıda, Maımýsha qaıda?

Kókesi aıaq astynan abyrjyp, sasyńqyrap qaldy. Jol qapshyqty súıreı-múıreı, tórgi úıge elpildep umtyldy.

Rústem eńkeıip krosovkasyn sheship jatyp mıyǵynan kúldi.

— Andaǵyny dálizge tastap ketińiz. Shań ǵoı...

— A-a...— Kókesi jol qapshyqty bosaǵa túbine súıretip tastaı saldy da, tórgi úıdiń esigin ashty: sol muń eken, ishten áıel, erkekterdiń bir-birine des bermeı dáýildep sóılegen sózderi, toq kúlkileri dálizge lap berdi.

— Báıbishe, beri kep ketshi. Bir mınýtqa!— Esikti nyǵyzdap jaýyp:— Qonaqtar...— dep sybyrlady bireý estip qoıatyndaı.

Rústem kúrtesin ilip jatyp, kirjiń etti.

— Neniń qurmetine?

— "Jıgýlıdi" jýyp jatyrmyz.

— Jýmap pa edińizder?

Áke kekesindi ańǵarmaı, ańyryp tur.

— Áneýgúni, bizde... Ózen jaǵasynda. Maımýsha ekeýińiz.

Kókesi kúlip jiberdi. Biraq bir túrli kólgir, jalǵan. Rústem odan kózin taıdyryp áketti — bul dúnıede kólgir kúlgen erkekten saqtasyn! Tipti óz ákeń bolsa da...

— Bul basqa jýý.

Esik ashylyp, sheshe bermen shyqty. Jasana kıinip alypty.

— Jaı ma, kókesi?— Ulyn kórip, alaqandaryn shart etkizdi.— Aý, ulym, bul senbisiń?

— Ulyń, ulyń...— Kókesi sostıyp turǵan Rústemniń arqasynan qaqty.— Senbeı turmysyń?

— Qulynym!— Sheshe mańdaıynan ópti.— Júdep ketipsiń qara torǵaıdaı bolyp. Jýyna ǵoı. Ac ázir,— dep, qoldy-aıaqqa turǵyzbaı, bastyrmalata jóneldi. Ulyn tap bir vokzaldan qarsy alyp turǵan taksısteı tym asyǵys, lypyldaq.

— Analar kimder?— Rústem tór úıdiń esigin nusqady.

— Qonaqtar... Kerek kisiler.— Sheshesi deýin dep qalǵanymen, óz sózine ózi ókinip, tilin tistedi.

— Olar kim-kimder, aıtyp bereıin be?— Rústem qýaqylanyp tur. Oǵan asa mán bermegen sheshesi:

— Aıta ǵoı, qulynym, sen aıtpaǵanda...— dep qaýqyldady. Ózi jol qapshyqty dálizdegi shkafqa tyqqyshtap jatyr.

— Sizdiń bastyǵyńyz — bir me?

— Árıne, qulynym, árıne.— Sheshesi áli de ańqaý, ańǵal.

— Kókemniń dırektory — eki...

— Iá, ıá,— dedi kókesi basyn sıpap. Ol bul sanamaqtyń nege aparyp tireıtinin sezip qalyp edi.

— Avtoınspeksıanyń kapıtany — úsh.

— Solaı, solaı.

— Avtoparktyń dırektory... "Jıgýlıge" zapas bólshekter kerek qoı.

Sheshesi tór úıdiń esiginiń tutqasyna qolyn salyp turyp, qabaǵyn sál shytty. Ulynyń neni ymdap turǵanyn jańa paıymdady.

— Kiremisiń?

"Kirmeseń renjimeımiz" degen raıdy Rústem nege uqpasyn, basyn shaıqady. Sheshesi "kerek adamdardyń" betine shirkeý keltiretin áldeneni uly aıtyp sala ma dep qaýiptenip tur, odan basqa ne deısiń.

Rústem:

— Ústim — shań... Sharshadym, — dep syltaýratty.— Ac úıden júrek jalǵaıyn. Sonsoń uıyqtaımyn. Maımýsha qaıda?

— Tyrqıyp uıqtap jatyr. Oıatpaı-aq qoı. Kún uzaq oıyndy soǵyp-soǵyp kep, súrinip jyǵyldy.— Sheshesi as úıge jol bastady. Ákesi dáliz ortasynda shashyn saýsaǵynyń ushyna orap-orap alyp, oılanyp tur: uly nege tún jamylyp, túsi qashyp júr? Bir kep bar, árıne. Suraýǵa bata almady. Rústemniń tik minezinen jasqanady. Ári shyryqty buzǵysy joq.

— Mam!— dedi as quıyp jatqan sheshesine uly.

— O ne, qulynym?

— Osy kerek adamdardy qonaq qyp bitpep pe ek?

Sheshesi jalt qarady: uly beıne bir ospadar, jaman sózdi qoıyp qalǵandaı údireıip tur. Bir qolynda sháınek, ekinshi qolynda sirińke qoraby.

— Tek! Kerek adam qashan da kerek. "Jıgýlıge" zapchastkerek, maı kerek, sý kerek. Mashınanyń qulaǵyn ustaǵasyn jol erejesin taǵy buzbaı turmaısyń. Osyndaıdy jeleý etip, óz bastyqtaryńa da nıet bildirip qoıý qajet. Jumysta ne bolmaıdy: birde túıe, birde bıe.

— Kerek emes adamdardy nege shaqyrmaısyńdar? Máselen, kórshilerińiz. Jumataı aǵaıdy, Ǵaısha jeńgeıdi...

Mamasy shynymen tań qalyp tur.

— Kerek emes adamdar? Ondaı adamdar bola ma?

— Oınap aıtqanym ǵoı, mam,— dedi.

Sheshe ári ózimsinip, ári kinálap:

— Oıpyr-oı, orynsyz jerde oıynyń kelip turatyny-aı osy, Rústemjan. Oınap júrip ot bassań qaıtesiń?— dedi saldyrlap.

Osy kezde as úı esigi aıqara ashyldy. Bosaǵany keń ıyqty, qyzyl bet erkek kerip tur.

— Oý, Sarajan, bı bastaldy, bı! Kel, qatyryp turyp bir bıleıik. Shalyńnan ruqsat aldym, qoryqpa.

Sheshe de osyny kútkendeı, osyny bilgendeı elpildep qoıa berdi.

— Qazir, qazir, Jákesi. Siz bıge shaqyrsańyz, biz qashamyz ba. Ulym, joldan aryp-ashyp keldiń, tyńqıyp toıyp al.

Bári opyr-topyr, osharyla shyǵyp ketti. Esik shalqasynan ashyq qaldy, al dálizde kókesi qańtarylyp tur. Uly oǵan moıyn burǵan da joq, aldyndaǵy asty erine, nemketti alyp otyr...

Óz bólmesine kirip, tarbaıyp uıqtap jatqan inisiniń jamylǵyshy ústinen túsip qalǵan eken, sony qymtap japty. Kúni boıǵy qyzǵyn oıynnan ábden sharshap kep qulaǵan-aý, shamasy, bir yńyranyp aýdarylyp túskeni bolmasa, tyrp etpedi. Baqytty bal balalyq shaq degen osy. Rústem oǵan uzaq tesilip qarap turdy. Kózi dymqyl tartyp, keńsirigi ashyp bara jatqasyn burylyp ketti. Tósek salyp sheshindi de, radıolanyń ashamaıyn tesikke tyqty. Muńdy áýen qarańǵylyq qabyrǵalaryn ersili-qarsyly syzǵylap, terbetile bıleıdi. Chaıkovskııdiń "Kishkene aqqýlar bıi"...

Rústem jelkesine qolyn jastap, kirpik qaqpastan tas tóbege tesilip, únsiz jatyr.

XV

"Metalıstterdiń" baıaǵy keń podvaly... Baıaǵy jalpaq ústel, tizilgen bótelke, staqandar, qabyrǵada alabajaq qaǵazdar. Tóbeden salbyraǵan shoqpardaı elektr shamy. Uzyn oryndyqtyń bir shetinde shashyn aına taz ǵyp qyrdyryp tastaǵan Kirpish otyr, shashyn uıpa-tuıpalap, aq, qyzyl, kók túske boıaǵan, sonyń ózinde ádemi Qýyrshaq ta osynda. Ústel ústinde magnıtofon dikıip tur.

- Qalaı, Kirpish, ákeldiń be?— dedi qyz teris qarap, aýzyn alaqanymen qaǵyp esinep. Jalyǵyńqyrap otyrǵany bep-belgili.

Kirpish álem-jálem jyltyr tysty jýrnaldy oryndyq ústine tastaı saldy. Batys Germanıanyń "Metal hamer" jýrnaly...

- On bes re,— dedi kúńk etip.— Alǵashynda jıyrma suraǵan.

- O, jaradyń!— Qyz Kirpishtiń qulaǵynyń ushynan shóp etkizip súıip aldy. Kirpish shynymen kúıgen kirpishteı qyzaryp sala berdi. Bul qyzarýdyń syry tereńde jatyr; Qýyrshaqqa degen jansebil sezim; qyzǵa tóten kerek jýrnaldy tez taýyp alǵan óz-ózine degen rızalyq; sheksiz maqtanysh — osynyń bári betine qaınap shyǵa keldi.

Qýyrshaq jýrnal betterin ashyp, aýdaryp qaraı bastady.

- Oho! Metalıster týraly... Tyńda! Nemissheden saǵan aýdaryp oqyp bereıin... "Hevı metal áýeni batyl da sheshimdi jas óspirimderdiń tól mýzykasy, ony tipti búgingi zamandaǵy kúrdeli dúnıeniń tehnıkalyq sýyq surynan jalyqqan jastardyń akýmýlátory dese de bolady". Mássaǵan, myna qara! Dússeldorfta metalıster hevı metal mýzykany tyńdaı-tyńdaı ábden qyzynyp, elirip alypty da, kóshege atyp shyǵyp, mashınalardy aýdaryp tastapty, on shaqty adamdy taıaqqa jyǵypty.

Kirpish budan túk uqpady. Ol jańaǵy bir kámpıt sezimdi tiliniń astyna salyp, esi kete soryp otyr. Qyz aýzyn jıyp ala qoıdy. Podvaldyń anaý buryshynan jumaq qusyn kórip otyrǵandaı sol tusqa yntyzarlana qarap otyrǵan Kirpishtiń ıyǵynan túrtti.

- E-eı!

Kirpish basyn julyp aldy.

- A? Ne?

Qýyrshaq kúlip jiberdi.

- Uıqtap ketpe!

- Men oıaýmyn.

Búgin Qar adamy keledi dep pe eń? Kim ol ózi? Qalǵandary qaıda? Uzyn Oqjetpes, Charlı, Qaramyltyq...

- Oqjetpes aýylda, atpen arly-berli shapqylap, ekzotıka izdep júr. Qaramyltyq Lenıngradqa ketken. Sondaǵy metalıstermen tvorchestvolyq baılanys ornatý kerek. Bylaısha aıtqanda, sypaıylyq ısharaty...

Qyz oǵan ary qaraı qulaq salmady, tizesin qushaqtap arly-berli teńselip otyr.

Kirpishtiń yzasy kele bastady. Myna táıtik qyzǵa onyń dál qasynda otyrsa da, jalǵyz qalǵan ózine...

- Sen oılandyń ba?— dedi túnere túsken Kirpish. Qyzdyń myna turqy oǵan barǵan saıyn unamaı barady.

— Neni?

— Aı lavú...1

Qýyrshaq synyq kúldi. Teńselgen qalpyn mysqal buzǵan joq.

— Kórshi podezde qaba saqal sýretshi turady. Keshe sheberhanasyna shaqyrdy. "Natýraǵa taptyrmaıtyn úlgisiń",— deıdi.

Kirpish yzaly.

— Qaba saqalyna qosa,— qushaǵyn jaıyp, bir qapshyq aýany beınelegen boldy,— árıne, áıeli jáne úsh balasy bar. Solaı ma?

— Oǵan qosa "Ladasy", aınalasy at shaptyrym sheberhanasy bar. Sondaı qyzyq-qyzyq sóıleıdi. Túk uqpasań da, tyńdaı bergiń keledi, tyńdaı bergiń keledi.

— Aıtpady deme, bir kúni men onyń aıaǵyn syndyramyn... qoımasa.— Kirpishtiń qasy men qabaǵy salbyrap, kózin jaýyp ketti.

Qyz túk ashýlanbady.

— Eh, dúnıe netken kóńilsiz! Bári de qyzyl kirpish sekildi tóp-tórtburysh... Qyl aıaǵy sen de!

— Kirpishte seniń sharýań bolmasyn. Ol meniń mamandyǵym, jep júrgen nanym.— Bozbala qyz ataýly jaqtyrmaıtyn tym týra jolǵa túskenin ańǵarmady.

— Sharbań bolmasyn, sharbań bolmasyn...— Qyz kirpishti mazaqtaýǵa kóshti.— Sol bir kirpishińdi basyńa qoı, túk talaspaımyz!

Bozbala býlyǵyp otyryp qaldy. Áńgimeniń túzelmeske bettegenin o da sezip edi.

Esik syrtynan áldekim bólip-bólip úsh ret tyqyldatyp qaqty.

— Qar adamy!— Qyz ornynan atyp turdy. Myna ortada turǵan ústel sekildi tym túsinikti Kirpishten qutylǵanyna tym razy. Júgirip baryp, esikti ashyp jiberdi. İshke qurylysshy stýdentter formasyn kıgen Rústem kirdi.

— O, romantık, plús fanatık!— Qyz onyń moınyna asyla ketti.— Qaı kontınentten keldiń? Kirpish, týsh!

Kirpish magnıtofonnyń tilin basyp qaldy. Hard mýzyka dúńkildep, áp-sátte podvaldy azan-qazan etti. Anaý ornynan turyp Rústemniń tósine tósin tıgizdi, ıyǵynan qaqty.

— Tirimisiń, batyrym?

— Raqmet iltıfattaryńa!— Rústem magty baıaýlatty.— Qaıda shyǵaryp salsańdar, sodan keldim. Qalǵan shójeler qaıda?

— Balapan basyna, turymtaı tusyna...— Qyz aıaǵynyń ushyna tura qalyp, qanatyn jaıyp, saýsaq ushyn jybyrlatty.— Zerigip qalyp ek. Mynaý,— Kirpishti nusqaıdy,— mahabbattyń kirpishterin qalaı almaı, ózi de sharshap, meni de jabyqtyra bastap edi...

— O, onda kelińder, biz dostyq pen bıdiń kirpishterin qalaıyq!

Úsheýi bir-biriniń belinen qushaqtap, bılep ketti.

Esik taǵy tyqyldap qaǵyldy. Qyz taǵy da esikke umtyldy.

— Sholtyrańdama! Men ózim...— Esikti Kirpish qorbańdap baryp ashty. İshke tyǵynshyqtaı nyǵyz, ıyqty, jıyrmadan asqan jigit emin-erkin basyp kirdi. Saqal, murty kómirdeı qara. Qyz sál keıin shegindi.

— Siz...

— Iá, Qar adamy men bolamyn. Qalǵan banda qaıda?

— Biz banda emespiz,— dedi Kirpish qabaǵynyń astynan túnere qarap.— Metalıstermiz.

Qar adamy shabynyp tur, anaý-mynaýdy tyńdaıtyn emes.

— Aıtarsyńdar. Metal... banda, bári bir sort.— Bótelke, staqandarǵa kózi túsip edi, otsha jaınady.— O, bul men túsinetin dúnıeler! Taǵy banda emespiz dep kúshenesińder, a? Mynaý meniń múshelik jarnam.— Kúrtesiniń ishki qaltasynan "RZ" konágyn sýyryp, ústel ústine dik qoıady.— Otyz re.

— Biz konák ishpeımiz,— dedi Qýyrshaq kózi dóńgelenip.

— Bormotýha ma? Osy men kimdermen istes bolyp júrmin, a?— Bótelkeden staqanǵa quıyp, qaǵyp saldy. Kózi baqyraıyp, shashalyp qala jazdady.— Bul ne, a?

Rústem mıyǵynan kúldi. Mynaý ekpininen úı jyǵylardaı ańǵal jigit unap qalǵandaı.

— Mıneraldy sý.

Qar adamy erin baýyryna alyp, týlasyn álgi jerde.

— Basshy andaǵyny arsyldatpaı.— Buryshtaǵy magty óshirip tastady.— Sonda kimsińder ózderiń? Babýın, gorıla? Álde papýa?

— Biz be? Biz — dostarmyz. Mýzyka tyńdaımyz, ár túrli kasseta jınaımyz, áńgimelesemiz...

Qar adamy shalqaıyp turyp qarqyldap kúldi. San torapty esep kúlki: jańa ortany jatsyndyrmaı, ishke tez kirip keteıin dedi me, ishke bir kirip alsa, ishten shalyp jyǵa salý da op-ońaı, álde "kúnim ne bolady?" degen eseppen kirip, sol seskenistiń basyna tezirek sý quıýǵa tyrysty ma, ol da emes, bul da emes, myna kógen kózderdi aı-shaıǵa qaratpaı, á degennen mysymen aıpap-jaıpap basyp tastamaq pa, áıteýir, mynaýsy jalǵan kúlki...

— Banda emes, bala baqshasy ǵoı mynaý.— Kúlkisin qalaı bastasa, solaı qoıa qoıdy.— Senderge tyń tárbıe kerek. Jańa qan quıý kerek boılaryńa. Jiger kerek.

— Atap aıtqanda?— dedi Rústem oryndyqqa quıryq basyp.

— Men senderge kóp aqshanyń kózin kórsetemin.

— ?!

— Ol úshin eń aldymen myna qańǵyr-kúńgir kassetalaryńdy sanap turyp meniń qolyma salasyńdar.

— Qańǵyr-kúńgir emes, hevı metal rok,— dedi renjip qalǵan Qýyrshaq.

— Osyny aıtqan aýzyńnan aınalyp keteıin!— Qar adamy qyzdyń ıeginen ilip alyp, tónińkirep qaldy.. Rústem, Kirpish ornynan ushyp turdy. Qar adamy taǵy da arzan kúlkisine basty. Soǵan qaraǵanda bul kúlki nebir qıyn, qolaısyz jaǵdaıdan qutqaryp alyp shyǵatyn basty quraly bolý kerek.— Otyra berińder, otyra berińder. Adam kórmegen taǵysyńdar ma, túge? Myna qýyrshaqty ózderińe qaıtadan syılaımyn. Kompleksıasy maǵan kelmeıdi. Maǵan hard pa, qyrt pa, anaý mýzykalaryń kerek.

— Mýzykany tym súıedi ekesiz...

Rústemniń kekesinin ańǵarmaǵan, álde ádeıi elemedi, Qar adamy aǵyla berdi. Mundaı shaqpanyń talaıyn estip, qulaǵy sarsyp, eti ólip ketken-aý, sirá!

— Mende myń jarym re japon stereojazǵyshy bar. Myna qyrt mýzykalaryńdy júz, eki júz danaǵa bir kúnde kóbeıtip beredi. Sapa — vo! Sonan soń eki júz kassetany árqaısysyna taratyp beremin.

— Maǵan bireýi de jetedi,— dedi Kirpish. Áńgime qaıda bettep barady, dáneńe uqqan joq. Oǵan Qar adamynyń Qýyrshaqqa tıiskeni unamaı otyr, basqada sharýasy shamaly.

— Jetpeıdi,— dedi sabasyna túse bastaǵan Qar adamy. Ózi isqoı qalypqa túpkilikti kóship aldy, óıtkeni myna úsheýin ýysyna túsirdim dep dandaısyp úlgergen.— Álgi kassetalardy sender dostaryńa, týystaryńa, kórshi mekteptegi qyrttarǵa jıyrma-otyz somnan satasyńdar. Mundaı mýzykaǵa áýes áńgúdikter bul qalada jyrtylyp-aırylady.

— Bizge qanshasy?— dedi Rústem.

Qýyrshaq pen Kirpish oǵan sál tańyrqaı qarap qalǵan: Qar adamymen qalaı-qalaı sóılesedi, á? Osy Rústem shynymen-aq bir aı burynǵy Rústem be? Bir aıda bir jylǵa eseıip ketken sıaqty...

— Aqshanyń astynda qalasyńdar. Satylǵan ár kassetadan senderge bes som tıesili. Syqsıyp mıneral ishýlerińe qaraǵanda qaltalaryń tym juqa. Kisi tonamaısyńdar, úıge túspeısińder, biraq aqsha bolady. Aqsha bolsa, jerdi jalpaǵynan basyp júresińder — jaman ba? OBHSS teksermeıdi. Á, maýbastarym?

Qyz Qar adamyna áli de qorqa-qorqa qarap tur. Eptep qyzyqtaý da baıqalǵandaı. Ol bolsa, oryndyqqa jaıǵasyp alǵan, aıaǵyn kósilip alyp, ekinshi staqandy soraptaıdy. "Mynaý búkil podval, mıneraldy sý, bir qyz, eki jigit symaǵyńmen jumsam judyryǵymda, ashsam alaqanymda" degendeı mereıi ábden tasyp, astamsyp asqaqtap otyr. Eki bozbala bir-birine kózderiniń astymen qarady. Rústem jaılap ornynan turdy, ústel ústindegi konákty qolyna aldy, Qar adamynyń jeńinen shymshyp ustap, esikke qaraı jol bastady, Qar adamy áli de dym uqqan joq, elpeńdeı erip barady. Rústem esikti shalqasynan ashty da, konákty Qar adamynyń qaltasyna saldy. Syrtty nusqap:

- Jolyńyz bolsyn!— dedi nyqtap.— Qatelesip kelipsiz. Biz maýbastar emespiz, saýbastarmyz.

Qar adamy Rústemniń kózine kózin qadap:

- Ták-ták!— dep turdy da, qolyn usyndy.— Má, bes saýsaq. Saý bolyńdar! Búrkit degenim sary aýyz balapandar eken.

- Qosh bolyńyz!

Rústem qolyn usyna beredi. Qar adamy onyń qolyn qaıyryp jiberdi de, maı quıryqtan teýip qaldy. Bozbala qoıqalaqtap baryp, buryshty basymen súze qulady. Kirpish júgirip kele bergende ishten tepti. Jigit eki búktetilip, ıne jutqan ıtteı ımıip tur. Qýyrshaq alaqanymen aýzyn basyp, shyńǵyryp jiberdi.

Ashyq turǵan esikten Tastemir kire berdi.

- Bul ne shý?

Qar adamy ekeýin ıegimen nemketti nusqady.

- Tárbıe sabaǵy júrip jatyr.

Komandır podvaldy tez-tez sholyp shyqty. Ornynan tońqańdap turyp jatqan Rústemniń qasyna baryp, ústi-basynyń shańyn qaqty.

Komandırdiń júzine qaraýǵa beti joq, Rústem búgejekteı beredi. Tastemir shań-shań alaqanyn qaqty, Qar adamyna jaılap jaqyndap keldi.

- Siz ózińiz tárbıege qalaısyz?— dedi daýsyn buzbaı.

- Jaqyndama! Áıtpese shaqyraıyp ketemin!— Qar adamy bir shetke sekirip túsip, qaltasynan konákty julyp aldy, myna jigittiń ońaı jaý emes ekenin tez uǵyp edi. Bir qyryndaı esikke jyljyp bara jatyr.— Kúmbeziń aman bolsyn deseń jaqyndama!

Komandır kóz ilestirmeı, sambo ádisin qoldanyp, Qar adamyn qalpaqtaı túsirdi. Bótelke bir jaqqa zyń etip ushyp ketti. Qar adamy myńǵy-dyńǵysy shyǵyp, tizerlep otyr.

- Kúsh seniki. Iilgen basty qylysh kespeıdi.

Tastemir:

- Mynanyń senderge bes beresi, alty alasy bar ma?— dep surady, tóbesin sıpap, aýyrsyna tyjyrynyp turǵan bozbaladan.

Rústem basyn shaıqady.

Komandır konákty syrtqa ytqyta laqtyryp jiberip edi, bótelke top etti.

- Esikti syrtynan jap aman turǵanyńda!

- Mine, mynaý men túsinetin aıqyn da ádil sóz.— Qar adamy ornynan turyp, etegin qaqty, kerdeń qaǵyp esikke bettedi. Komandır jerdi teýip qalyp:

- Syp!— dep edi, anaý aldy-artyna qaramaı zyta jóneldi.

İshtegi úsheý kúlip jiberdi. Komandır quryǵanda ezý de tartpady, bótelkeden sý quıyp iship:

— Al, jigitter, jańaǵy absýrd teatr úshin ǵafý ótinemin,— dep, Rústemge buryldy.— Kettik pe?

Rústem basyn ızedi.

— Onda men seni syrtta tosa turamyn.

Bári de esterin jınap, kúrt qozǵalysqa kóshti. Kirpish sý ishti, jańaǵy kıno kadrlerindeı tez-tez aýysqan oqys oqıǵalardan esi shyǵyp qalyp edi. Qýyrshaq júgirip kep Rústemdi qushaqtaı aldy — aq kóńil qyz ǵoı!

— Naǵyz sýpermen!

— Iá-á...— Kirpish tyqyr basyn jalpaq alaqanymen arly-berli sıpaı berdi.

— Ol — komandır,— dedi Rústem. Bósip qoıamyn ba dep qaýiptene me, ár sózin salmaqtap aıtty.— Tastemir Ospanov. Qurylysshy stýdentter otrádynyń komandıri. Men kettim! Saý bolyńdar kúzge deıin!— Shyǵyp bara jatyp, sońyna qarady.— Onda da ońaı emes. Onda da ómir bar.

Qýyrshaq pen Kirpish eki jerde ompıyp otyr. Dál búgin qamshy sabyndaı qysqa taǵdyrlaryna bir jańalyq kirgenin anyq sezedi, degenmen, ol jańalyqtyń aty ne, ony ózderi de anyq bilmeıdi. Múmkin, myna shuńqyr podval, reklama qaǵazdary, kassetalardan góri joıqyn da qıyn, tasqyndy ómirdiń uly dúbirin alǵash sezindi me, áıteýir, únsiz. Álden ýaqytta Qýyrshaq — Qamar:

— Qatty tepti me?— dedi.

— İshegimdi aıaǵymnyń basyna túsire jazdady. Sen de, áıteýir... Oıbaı, qaba saqal sýretshi, odan, oıbaı, Qar adamy...

Qyz syqyldap kúldi. Jańaǵy apalas-tópeles esin shyǵaryp tastaǵan ba, áıteýir, mynasy zorlyq kúlki.

— Oıbý, tórtburysh qana Kirpishim! Men sýretshi týraly oınap, ádeıi aıttym ǵoı. Kirpishińnen basqa dúnıeni bilmeısiń!

Áńki-táńki Kirpish qyzǵa baqyraıyp qarap otyr...

XVI

Rústem men komandır bozbala turatyn tórt qabatty bıik úıdiń qasyna keldi. El jata qoımaǵan kez, terezelerdiń birqatary samaladaı jarqyrap tur. Shókim bult astynan aı qorǵalap qaraıdy. Juldyzdar selkeý-selkeý.

— Bar da, jol qapshyǵyńdy alyp shyq. Túndeletip kaıtamyz. Erteń — jumys.

— Úıge kirińiz, dám tatyńyz.

— Joq.— Komandır basyn shaıqady.— Aınalyp qalamyz. Bar, bar.

Rústem basyn ızeıdi. Ketip bara jatyp:

— Jańaǵyny... qaıdan úırendińiz?— dedi.

Komandır túsinbeı qaldy.

— Neni?

— Álgi Qar adamyn... netip jiberdińiz ǵoı.

— A-a... Aýǵanstanda, áskerde bolǵanmyn. Áýe desanty polkinde.

Rústem áli qybyjyqtap tur.

— Aıt!

— Maǵan qandaı jaza beresizder?

— Qandaı jaza?

— Qashyp ketkenim úshin.

— Sen óz-ózińdi jazaladyń.

— Al... Tarǵyn? Janar?

— Qatań sógis.

— A-a... Siz nege qýyp keldińiz meni?

— Men óz-ózimdi jazaladym.

— Jaza?

— Keıin túsinesiń. Men de seniń jasyńda qateleskenmin. Jáne jıi-jıi. Qazir de shalys basatyn kezim bar. Qate jasaǵanymdy der kezinde túsinemin — basqalardan aıyrmashylyǵym osy. Bar, bar, qoshtasyp kel. Olar seni tún uıqysyn tórt bólip tosyp otyr.

Rústem az úndemeı turdy da, basy tómen salbyrap, kire beriske enip ketti.

XVII

Kún ottaı janyp, alap-jalap barady. "Tereńdeı, keńeıe túsken tas alań jalyn shashady. Alańnyń eki qanaty búldozer emin-erkin kire alatyndaı kólbeý kelgen jaıpaýytqa aınalǵan. Jańa ǵana jarylys bolǵan: taı qazan tastar biriniń ústine biri shyǵyp, úıme-júıme bolyp jatyr. Asty-ústine qaraǵan keıbirinen tesip ótken burǵy izi kórinedi, ár tusynda jarǵysh dárige zarád bergen elektrodtardyń úzikteri qyltıady. Aýa amonıt, kúıgen shóp sasıdy.

Bes tıyndyq baqyr tústes mys jigitter — baıaǵy tórteý tas ústinde shoshaıyp, damyldap otyr. Tórteýi de bitken istiń qasyna kelgen adamdardaı emes, kóńilsiz, salǵyrt, erine sóılesedi. Etekten jaqyndap kep qalǵan traktordyń gúrili birese kúsheıedi, birese álsireıdi.

— Kúz de jaqyn,— dedi Tarǵyn aınanyń aıǵyz-aıǵyz kir, shytynaǵan synyǵyna qarap otyryp.

— Qaıtatyn kez de alys emes.— Bul el qalaı kóshedi — teńbil-teńbil qyzyl qońyzdy jýsan ushymen túrtkilep, bileginiń ústimen jorǵalatyp otyrǵan Áshir.

Rústem tas ústinde sekıip, kún salyp, qaraýyl qarap tur.

— Kep qaldy... traktor!

— Otyrsaıshy, sharshadyń.

Ol estimegendeı:

— Tas sımfonıa!— dedi úıme-júımege qarap turyp.

— Iá, hard mýzykadan esh kemdigi joq.— Áshir sózben shaǵyp aldy. Tarǵyn túıilip, oǵan jalt qarady. Degenshe etekten "S-100" búldozeri sholaq tanaýyn tańyraıtyp, kóterile berdi. Búldozer kók tútin men appaq shańnan qolshatyr kóterip, qıa betkeıdi buıym qurly kórmeı basyp ótti, tas alannyń shetine kelip, lyq toqtady. Motor úni kúrt álsiredi de, ishten Rabat Berikich sekirip tústi. Munyń da beti shań-shań. Alań shetine kelip, "tas sımfonıaǵa" qarap biraz turdy.

— Qalaı, Rabat Berikich?— dedi Áshir jarylǵan tastardy ıegimen nusqap. Maqtaý kútip tur.

Prorab kepkisin sheship, alaqanyna sart-surt qaqty.

— Keter-ketkenderińshe tireý ornyn ázirlep úlgerseńder jaqsy. Endi jumystaryń jeńildeıdi. Tasty balǵalap jaryp, qolmen tasyp, aq ter, kók ter bolmaısyńdar. Búldozer bitiredi onyń bárin. Báke, á, Báke?

Bolǵanbaı kabınadan basyn qyltıtty.

— Ne?

Prorab kepkisin siltep qaldy.

— Bastaı berińiz!

— Bylaı turyńdar! Meshaıt bolasyńdar...

Jigitter bıikke shyǵyp, sostıyp-sostıyp tur. Búldozer jalpaq bolat kúregin jerge salq etkizip tastap jiberip, sál eńkeıe alǵa jyljyp, nán tastardyń etegin ala túre tıissin. Shań men shý... Traktor keıin sheginedi, qaıta umtylady, keıin sheginedi, taǵy tap beredi. Úıelmendeı tastar alań shetine ysyrylyp, tómen qaraı dúrkirep domalady. Bári de ún qatpaıdy. Rústem eńkeıdi de, tas túbinde turǵan shaǵyn magnıtofonnyń qyzyl tilin basty. Hevı metal rok traktor gýiline, tars-turs tas pen shaqyr-shuqyr shynjyr taban únine aralasyp, etene jymdasyp ketti. Tarǵyn jymıdy.

— Myna mýzykań búgin maǵan unap tur.

Áshir de qalyspady, tym tapqyr da emes, sóıtse de dál osy mınýtta tym qajet ázilin qystyryp jiberdi.

— Sol hebıińniń avtory osy búldozershiler bolyp júrmesin.

Tóbe basynan Janar kórindi, qıalaı basyp, tómen túse bastady. Jel qaqqan júzi pisken bıdaıdaı. Kóńili kóterińki; tastan tasqa elikteı elpildep sekiredi. Eńiste ekpinin tejeı almaı, Tarǵynnyń bileginen shap berip ustaı aldy.

— Jol bolsyn, qaryndas! Búgin tasqa saýsaǵyn janshyp alǵan eshkim joq tárizdi.— Prorab beti ottaı janyp, alaburtyp turǵan dárigerge súısine qarady.

Janar rıasyz kúle saldy. Jalpy, ol búgin kúlkisin mólsherlep, ólshep júrgen joq, bir toqtaýsyz ekpin, aǵynnyń ústinde.

— Áleı bolsyn! Men saýsaqty ǵana emes, júrekti de emdeımin, aǵa.

— Jaqsy jańalyǵyń bar sıaqty soǵan qaraǵanda.— Áshir taǵy óńireńdedi.

— Erteń — qurylysshylar kúni!

— Báse! Tańerteńnen murnym qyshıdy kep, qyshıdy. Soǵan kórinip júr eken ǵoı.— Prorab ta búgin sýyrylyp sóıledi deısiń, álde búldozer kelip, istiń óngenine rıza ma, múmkin basqa sebebi bar ma, áıteýir, kóbeńsip, kóbeıip alǵan.

— Búgin keshke, áne, anaý jerge, ózen jaǵasyna jınalamyz,— Janar jańa túsken kelinshektiń shálisindeı kógerip jatqan oıqyltty nusqady.— Bas qosamyz, bı bıleımiz, án aıtamyz, myqtap bir serpilemiz...— Ózi Tarǵynǵa kóziniń qıyǵymen qaraǵyshtap qoıady. Brıgadır selt etpedi. Qyz sál kidirdi de, aqyry solǵyn únmen:— Komandır sóıtip sálem aıtty... sizderge,— dep, sóziniń sońyn súırete saldy.

— Taǵy, taǵy ne, qulaǵyma jaǵyp barady?— Prorab alaqanyn qulaǵyna tosty, bul járekeleshtený ózine unasyp ta turǵan joq, biraq asty-ústine kelgen topalań dúnıede muny kim baıqasyn.

— Taǵy?.. Aıtpaqshy, komandır Bolǵanbaı aǵany, sizdi stýdentter atynan qonaqqa shaqyryp otyr.— Báriniń júzine kezekpen kóz saldy. Jigitterde anaý aıtqandaı ózgeris shamaly.— Nege qýanbaı tursyzdar? Biz demalamyz... bizdiń merekemiz!

Tarǵyn tómen qarap, tasty teýip qaldy. Ary buryldy.

— Qýanýǵa áli erte. Balapandy kúzde sanaıdy.

Aspan astyn syzyp, búrkit shańqyldady.

XVIII

Júk mashınasynan brıgada músheleri yrǵyp túsip jatyr. Biri ústi-basyn qaǵyp, ekinshisi kúrek, súımen, shelekterdi arqalap, vagondarǵa bettep barady. Rústem bir aıaǵyn qoraptyń qyryna artqan, ekinshi aıaǵy ishte, jerge túser-túspesin bilmegendeı eki oıly: qos ortasynda, aq taqyr alańda "Jıgýlı" órtteı qyzarady.

Tas tóbedegi aspannyń jelini qorǵasyndaı qara bulttarǵa syzdap, áne-mine, tamaıyn deıdi: nóser jaqyn! Jýsannyń boz kekilin jel tarap, baǵana basyndaǵy qyzyl jalaý óz betin ózi sart-surt shapalaqtaıdy. "Jıgýlı" qasynda Áke, Sheshe, İni qamsyzdandyrý mekemesiniń jarnama qaǵazyndaǵy mashınaly semányń áp-ádemi, áıtse de jalǵan sýretinen aýmaı qatyp senip tur. Eki núkte arasynda — bala men olardyń arasynda qalaı da bir ańdysý, sharpysý bar. Rústem aspaı-saspaı jerge tústi, aldymen qalpaǵyn, sonan soń balaǵyn sartyldatyp qaqty, belbeýin júre túzep "Jıgýlıge" qaraı aıandady. Ádeıi jiberdi me, álde óz bilgeni me, aldynan Maqsat arsalaqtap júgirip shyqty: eki qolyndaǵy eki almany jyltyńdatyp, alystan kórsetip kele jatyr.

— Ertegi aıt! Aıtpasań bermeımin, bermeımin almany! — dep yrjalaqtaıdy. Bul dúnıeniń beınet, mehnatynan esh habarsyz beıkúná bala...

Rústem shydamady, inisin eki qoltyǵynan tik kóterip aldy da, aspanǵa qaqpaqyldap laqtyra bastady. Maqsat shyńǵyra saq-saq kúledi.

— Oıbaı, aǵa, qytyǵym keldi, qytyǵym! Túsir!

Rústem nege qoıa bersin, saq-saq kúlip, shyr aınalyp júr.

— Ertegi aıt deısiń. Ertegi sensiń, Maımýsha. Ákel almany! Áıtpese bar ǵoı, bulttyń ar jaǵyna laqtyryp jiberemin. Raqmet, Maımýsha! Kelgenińe!

— Aspannyń ar jaǵyna? Onda ne isteımin?

— Samuryq qus ilip áketedi.

— Laqtyrma, onda, aǵa. Má, alma!

Lezimde aǵasynyń aýzy almaǵa kepteldi de qaldy: tipten qurqyldap sóıleı alatyn emes. Jigitter anadaı jerde toptalyp turyp, ekeýine qyzyǵa qarap qalǵan: árqaısysy alystaǵy óz ini-qaryndastaryn oılap tur.

Eki arada sheshesi jaı basyp kelip, Rústemniń qolynan inisin túsirip aldy. Ózi qabaǵy kelispeı tur, óńinde qyzyǵý da, qyzǵaný da bar sekildi.

— Osyny darańdata bermeshi, ulym. Bala emes pe, esirtseń basqa shyǵyp alady. Alma kerek bolsa júzin ákeldik, áne. Júr, dos-jarandaryńa úlestirip ber, bıylǵy jyldyń alǵashqy almasy!

Maımaqty jetelegen kúıi sońyna burylyp qaramastan "Jıgýlıge" bettedi. Bir óksik syrtqa da shyqpaı, ishke de túspeı, tamaǵyna keptelip turyp alǵandaı eki ıyǵy túsińki, baıaý basyp barady. Jazdaǵy, alǵash kelgendegi astamsýdan eshteńe qalmapty. "Jıgýlıdiń" qyzyǵy basylǵan ba, joq álde jas órken japyraqtaryn — balalaryn túptiń túbinde ýaqyt jalmaýyzdyń qara sýyq jeli julyp alyp, alys-alysqa ushyryp áketetinin alǵash uqty ma, kim bilsin! Rústem oı ústinde. Sheshesin ishteı túsinetin tárizdi: tula boıy tuńǵyshy kún sanam qara úzip, qashyqtap barady... Qalaı bolsa da bul alǵa dedektep, dóńgelep bara jatqan Ómir edi. Tek sony Sheshe moıyndaǵysy kelmeıdi — másele qaıda!

Jigitter de ańtarylyp qalǵandaı.

Des bergende bul óliara tynyshtyqty Áke buzdy. Áldenege kinály adamdaı jasqanshaq jymıyp, Rústemge aıańdaı jaqyndap, jolaı stýdentterdiń qolyn kezegimen alyp keledi.

— Al, jigitter, mereke qutty bolsyn!

Tarǵyn da dep qaldy:

— Ózimiz de Rústem arqyly qonaqqa shaqyrsaq dep ek.

— Raqmet, baýyrym!

Sheshe "Jıgýlıdiń" júk qorabyn aıqara ashyp tastady. Almalar kózdiń jaýyn alyp, qyzyl jalyndaı jaınap, mazdaı janyp jatyr.

— Alyńdar, balalar! Ádeıi ákeldik ózderińe. Ala jazdaı jaýyn tambaı, erte pisti.

Uly ornynan qozǵalǵan joq. Dabyrlaǵan jigitter dúrk jónedi.

— O, alma!

— Alma pis, aýyzǵa tús!

— Raqmet, apaı!

Kúnge kúıgen qurysh bilekter qorapqa sozyldy. Shaqyldap kúlgen Maqsat ta sol qan bazardyń qalyń ortasynda. Sheshe stýdentterge, qorapqa, Rústem men Ákege qarap turdy da, kilt burylyp, júgire basyp Janardyń vagonyna kirip ketti.

Áke jabyrqaý... Mashına kiltin saýsaǵyna orap, aınaldyra oınatyp del-sal tur. Birdeńe degisi keledi, áıtse de mundaıda týra sóz tabyla ma.

— Hal neshik, ulym.

Rústemniń kózi kiltke tústi de, aıaq astynan qyrsyqty.

— Hal tas kóterip, as jegen. Endi, mine, alma jeımin.— Qolyndaǵy almany qarshyldatyp, asaı bastady.

Áke kiltin qaltasyna tyǵyp qoıdy. Jel sydyrtyp soǵyp tur. Mańdaıyna túsken shashy bir jelp etkende, astynan qyzǵyltym tyrtyq jylt etti. Rústemniń jartylaı jegen almasy qolynda, tyrtyqtan kóz almaı qatyp tur. Áke tar jol, taıǵaq keshýden aryp-ashyp kelgendeı, mashına bamperine sylq etip otyra ketti.

- Shash qoıysyń ózgeripti, kóke. Buryn shalqasynan qaıyrýshy ediń.— Rústem eriksiz alǵa bir qadam attady, úni kenetten oıanǵan meıir men aıanyshqa toly.

Áke aıaǵynyń basyna qarap otyr.

— Solaı, ulym. Kishigirim avarıa jasadyq. O da bitpeı júrgen bir is edi.— Qurǵaq kúldi. "Jıgýlıdi" nusqady. Kabınanyń burynǵy qanyq qyzyl esigi ashyq qyzylǵa aýysypty.— Munyń rýline ıe bolý úshin talant kerek eken. Men aýrýhanaǵa, bul sheberhanaǵa on kún jatyp, jóndelip shyqtyq. Saǵan habarlaǵan joqpyz. Habarlaǵanda ne? Óziń tilep alǵan aýrýdyń emi tabyla ma?

Rústem de áke qasyna otyra ketti.

— Nege satyp jibermeısińder? Kimge kerek?

Áke oǵan tańdana, úrke qarady.

— Saǵan kerek túbi. Kúni erteń óziń ıe bolasyń, Rústem sabyrly, salqyn qandy.

— Maǵan kóp nárse kerek. Kóp nárse jetpeıdi. Tek "Jıgýlı" emes. Alystatyp barady aramyzdy.

Áke ulyna alǵash kórip otyrǵandaı tańdana kóz saldy. Bir jazdyń ishinde oıy da, boıy da ósip ketipti. Qaıda, qaı baǵytqa ósip barady? Ol bul suraqqa oısha bolsyn, jaýap bergisi kelmedi, óıtkeni onyń arǵy jaǵynda qorqynyshty áldene túr. Serpilý úshin ulynyń ıyǵynan qushaqtap, ózine tartty.

— Eń aldymen biz bir-birimizge kerekpiz. Anaý iniń, shesheń, men, sen... Osyny uq.

Nóser dúrkirete jaýyp ketti. Kózge kórinbes bireý aq perdeni beý dúnıeniń betine jaba saldy da, ary bir, beri eki tolqytyp, álsin-áli ysyryp tur.

— Jaý, jańbyr! Jaý, jańbyr! Appaq etim, kep, kep, totıaıyn, sep, sep!— Maqsat sanyn shapaqtap, stýdentterdiń eń aldynda, asqanaǵa kirip barady. Áke tómen qarap, sóılep otyr. İri-iri tamshylar jaýyrynyn tors-tors qaǵady...

— Kóp ózgeripsiń... Ósken saıyn aǵash butaǵy dińinen alystaı bermek. Óskenniń jóni osy eken dep dińińe qarsy ıirilip bitpe, ulym.

— Kókesi-aý! Rústemjan!

Sheshe tóbesin tamshy tesip, barabandatyp jatqan "Jıgýlıdiń" dál aldynda tur edi. Bularǵa jetimsireı ári jalynysh pen qarap qapty. Sý-sý shashy jylbysqylanyp betine jabysqan, manaǵy sán-saltanat qurdym joq, jańbyr ma, jas pa, betimen tamshylar syrǵyp domalaıdy: tilemsek qaıyrshydaı alǵa sozǵan eki qolynda shıedeı eki qyzyl alma...

XIX

Túngi aspannyń aıadaı asty... Juldyzdar judyryqtaı iri-iri. Ózenniń jaıpaýyt jaǵasyn ala alaý jalpyldap janady. Kúli kóp, shoǵy az, óleýsirep bitýdiń aldynda. Alaýdy aınaldyra aq brezent, san túrli kórpesheler jaıylyp tastalǵan. Onyń ortasyn jol-jol dastarqan oıypty: bosaǵan ydys-aıaq, shashylǵan qasyq, shanyshqy, kese, as qaldyǵy bytysyp jatyr - toı tarqap bitken. Stýdentterdiń toq daýystary ózen jaǵasynan, alystan, jaqynnan jetedi.

— Qarmaǵymdy qap, balyq!

— Óı, aqymaq! Túnde balyq qaba ma?

— Múmkin, sý perisi Súleımen iligip qalar.

— Voleıbol oınap, toq bassaq qaıtedi?

— Qarańǵyda dop sýǵa túsip ketse qaıtesiń?

Gıtara myńqyldap, áldenendeı syr shertedi, qosyla aıtylǵan án estilip qalǵandaı.

Qarańǵylyq qoınynan komandır:

— Jigitter, aýa jaıylmańdar. Bir saǵattan soń jatamyz!— dep ámir etedi. Biraq ony kim tyńdap júr deısiń. Brezent ústinde Áke, Sheshe, Rabat Berikich, Tarǵyn, Janar, Rústem úıirimen otyr. Bolǵanbaı qart jantaıyp jatyp, dombyra tyńqyldatady. Maqsat bir shette kúpáıki jastanyp, júnin oshaqtyń sáýlesine súıdirip, murny pysyldaı uıqy soǵyp jatyr. Asyr salǵan oıynnan ábden sharshaǵan. Sheshesi balanyń júzine qonǵan masany jasqaıdy.

— Túý, masanyń qalyńyn-aı! Kisi jeıdi ǵoı týra.

— Ózen boıy ǵoı,— deıdi Áke qolamtaǵa tesilip, qalǵandary da tizelerin qushaqtap, otqa qarap otyr: árqaısy óz oıymen áýre. Salaqtatyp aý kótergen komandır qarańdap kórindi, aý ishinde balyq aǵarańdap bulqynady.

Prorab:

— Saýǵa, saýǵa!— dep, óre túregeldi.

Komandır aýdy ortaǵa súıretip tastady.

— Erteń bylqyldatyp sorpa pisiremiz. Keshke taman quryp, jelbezeginen ilinip-ilinip tur jańa qarasam.— Tarǵynnyń qasyna balyq pen baldyr sasyp otyra ketti.— Sóıleńizder!

— Sóz seniki, bastyq,— dedi prorab.— Bı bılendi, kúı tartyldy. Endi as qaıyryp jiber. Jasyń kishi bolǵanmen, jolyń úlken.

— Sóz qysqa,— dedi komandır.— Jaıly jatyp, jaqsy turyńyzdar. Erteń demalamyz. Kún bultsyz bolsyn. Qalǵany óz qolymyzda.

— Óıdóıt degen. Sóz — osy...

El tarqaı bastady. Sheshe Maqsatty kóterip, aǵarańdaǵan shatyrǵa bettedi. Rabat Berikich ot basynda pyshaǵyn jalańdatyp, balyq tazalap otyr.

— Uıqym keler emes,— dep kúledi. Janar men Tarǵyn ydys-aıaq jıyp júr.

— Shóp arasynda qasyq, shanyshqy qalyp qoımasyn,— dedi qyz. Úni sondaı jumsaq, erke, naq bir óz úıinde aıaq-tabaq jınap júrgen jas kelinshekteı batyl da quntty. Tarǵyn, kerisinshe, túıeden túskendeı qońq etti.

— Qaıter deısiń. Erteń kún jaryqta taýyp alasyń.

— Aıaqqa basylyp qalady ǵoı.

— Ózen jaqyn, jýyp alamyz.

Rústem sónip bara jatqan otqa kóz tigip otyr edi, ákesi ıyǵyna qolyn saldy.

— Jatpaısyń ba, ulym?

— Bir túrli júregim aýzyma tyǵylyp, loblyp otyr.

— Júrek loblıtyn jastasyń.

— Búgin bir oqys, tóten oqıǵa bolatyn sıaqty.

— Bolyp ketpedi me? Án-kúı...— Áke yqylassyz kúldi.

— Ondaı oqıǵa sol án, bı, kúıdiń sońynan bolmaı ma. Kóktemde, máselen, osy án, bı, kúı, tóbelesten keıin mılısıadan bir-aq shyqtyq.

— Bári de sátimen aıaqtalady, qoryqpa!— dedi ákesi áldene shynymen tónip turǵandaı-aq.— Kettim shatyrǵa! Kóp keshikpe!

— Jaıly jatyp, jaqsy turyńyz!

Stýdentter ot basyna birlep, ekilep qaıta bastady. Brezentke qoıyndasyp, domalaı-domalaı ketisti.

— Uıqy, uıqy, uıqyshym! Uıqy qysyp barady.

— Jańbyrdan sońǵy taza aýa ǵoı seni alyp urǵan.

— Áı, brıgadır! Áı, dáriger! Ne ǵyp kúıbeńdep kettińder at basy altyn joǵaltqandaı? Jatpaısyńdar ma?— Áshir kimdi aıasyn, bizdeı tilin suǵyp aldy.

— Biz qol jýyp keleıik... ózennen. Solaı ma, Tarǵyn?— Jigitke jalyna qaraǵan qyz úni tym álsiz. Tarǵyn tómen qarap, basyn jalqaý ızedi.

— Sý perisinen saq bolyńdar, áıteýir.— Áshir qyq-qyq kúldi. Ekeýi qarańǵylyqqa sińip kete bardy. Qyz alda, Tarǵyn sońda. Janarda ún joq, ózine de belgisiz bir kúsh, ál bermeıtin taǵdyrdyń jazýyna moıyn usynǵandaı aıaǵyn sanap basyp barady.

Prorab balyqty oshaqtyń ar jaǵyndaǵy jalpaq tasqa jaıyp keldi de, jabysqaq shyryshty óńirinen birtindep saýsaǵymen shertkilep turyp:

— Tarǵyn qaıda júr?— dedi.

Bozbala ózen jaqty siltedi.

— Rezeńke qaıyǵyńdy ala kelip pe eń?

— Jaǵada baılaýly tur. Kerek pe?

— Erteń kerek... Tarǵyn bógelip qalmasa jarar. Áńgime bar edi.

Oıyna birdeńe túskendeı Rústem basyn kóterip aldy.

— Men shaqyryp keleıin.

— Sóıt, aınalaıyn. Men mashına qasynda bolamyn.— Taıaq tastam jerde jeńil mashınasy qańtarýly tur edi. Prorab soǵan bettedi.— Tarǵyn ekeýmiz kabına ishinde uıyqtaımyz, izdemeńder.

Bozbala ózen arbap tartqandaı aldyna mán-maǵynasyz qarap, solaı qaraı sendelekteı basyp bettedi. Aspanda aı kórinbeıdi. Baqalar quryldamaıdy — tamyz aıy! Tek jota ıyǵynan tý syrtyndaǵy GES qurylysynyń jaryǵy aǵarańdaıdy. Qostyń oty alystaı túsip, juldyzdar jamyraı jaqyndap keledi. Rústem bir sátke sol juldyzdardyń bireýine aınalǵysy keldi. Raqat qoı juldyz bolǵan! Eshkim tıispeıdi, eshkim jek kórmeıdi, sen de eshkimdi jaqsy kórmeısiń, súımeısiń, tek aspan tórinde jaltyldap, myń qubylyp turasyń. Janar da, Tarǵyn da onda atymen joq. Onyń esesine búkil álem saǵan kóz tigip: "Áne, anaý turǵan Rústem atty juldyz, oǵan eshkimniń qoly jetpeıdi, eshkimge baǵynbaıtyn jeke dara juldyz, ol ózi baıaǵy zamanda jer-kókke syımaı, aqyry sáýlege aınalyp ketken bozbalanyń rýhy, ol budan bylaı jer betińdegi adamdarǵa: "Qastaryńda syrty bútin, ishi tútin balalar mıllıondap, júz myńdap ebil-debil jylap júr, olardyń jan dúnıesi juldyzdardyń sáýlesi sıaqty tym názik, tym erke, sol bir hrýstal nársege abaı bolyńdar, daq túsirmeńder" dep máńgilik úndep turady. Onyń ishińde ákesine, mamasyna, Janarǵa, Tarǵynǵa... Olar oǵan qulaq aspaı, Rústem sekildi taǵy bir balaǵa: "Bizdiń aıtqanymyzǵa kónip, aıdaǵanymyzǵa júr" dese she? Onda aspan tórinen Rústem juldyz osyndaı kózge túrtkisiz qarańǵyda qudıyp, jerge aǵyp túsedi...

Ózen qara asfálttaı qatyp jatyr. Jelp etken jel, selt etken qamys joq. Dúnıe qara kórpeni — túndi ıegine deıin tartyp alyp, ólip ketkendeı. Bozbala eńkeıip sý ilip alyn, betin shaıdy, jaǵasynyń ishine quıdy. Jaǵaǵa baılaýly turǵan rezeńke qaıyq qarmaq qaltqysyndaı qaraıady.

— ... Netken sýyq!— Tarǵynnyń qumyǵyńqy úni. Rústem ne óli, ne tiri emes, jaǵada seltıip tur.

— Al, maǵan ystyq! Tún sondaı qapyryq, Tarǵyn!

Rústem oq tıgen jaraly jaýyngerdeı sandalaqtap alǵa basty. Úıdeı tas ústinde qyz ben jigit ary qarap otyr. Tarǵyn álsin-áli taıaq tastam jerdegi ózenge sholpyldatyp usaq tas laqtyrady. Rústem shóke túsip otyra ketti.

— Tarǵyn-aý, Tákesi-aý, men bir jigitti jaqsy kóremin. Soza ándetken qyz úni maqpaldaı jumsaq. "Tákesi" áldeneden qoryqqandaı jasyq, basyńqy.

— Kim ol?

Janar bógelińkirep baryp til qatty.

— Ol ma? Ol dáp qasymda.

Ýaqyt shirkin jibek qurtynyń jibindeı tarqatylyp, bitip berseıshi.

— Sen áli jassyń.

— Al, sen shalsyń.— Janar ekilene sóıledi.— Jıyrmadan jańa assań da qaýsaǵan shalsyń. Mine, búıtip jóteletin!— Qyz álemdegi eń jeksuryn jótelispen álgi jerde qurqyldady deısiń.— Shalsyń. Ata, atashka, ájemdi qaıda jiberdiń? O dúnıege me?

Tarǵynnyń úni ólsheýsiz sharshap shyǵady.

— Meni tosyp otyrǵan qyz bar. Murnynyń ushyna qurtaqandaı qus qonaqtaǵan qyz...

— Qandaı-qandaı qus?— Esepsiz qyzǵanyshtan qyz qarlyǵyp qaldy.

— Ony kórseń, murnynyń ushyna qonaqtap ap, saırap otyrǵan qurtaqandaı qus elesteıdi.

— Al, sen aıttym ǵoı, shalsyń, shalsyń!

Janar ile qolyn shapattap, ándete jóneledi. Ara-arasynda qurqyldap jótelip qoıady.

— Súıegi saqur-suqyr,

Taıaǵy tasyr-tusyr!

— Qoı deımin, Janar!

— Sózi dar-dúr,

Keýdesi sar-súr!

Ózen betine tas jańbyrsha jaýdy.

— Shal! Shal! Atashka!

— Aqyry qoımadyń ǵoı, qoımadyń. Aıttym ǵoı, egesseń birdeńeni búldiremin dep.— Tarǵyn atyp turdy. Tas ústinen Janardy buıym qurly kórmeı julyp aldy.— Atashka ma? Atashka bylaı isteıdi.— Qyz ernine eńkeıe berdi.

Bozbala kózin juma qoıady. Ýaqyt máńgilikke sozyldy... Keıin ashyp alsa, tas ústinde eshkim joq.

— Sen endi atashka emessiń, Tarǵyn-n!— Qyz úni talyp jetedi. Rústem mas adamdaı qolymen jer tirep, qaltyrap-dirildep ornynan túregeldi. Basyn alaqanymen qysa ustap, teńselip tur. Anadan bir, mynadan bir basyp, ózenge bettedi. Ózendi tobyǵynan keship bardy da, belýarynan asqasyn, aıdynǵa kıimsheń kúıi tósimen qulap, qulashtap júze jóneldi. Kózge túrtkisiz tas qarańǵylyq.

— Kim bul?— Tarǵyn...

— Balyq, balyq qoı sekirgen.— Qyz úni.

— Qaıtaıyq, jigitter izdep qalar.

Ekeýi irkes-tirkes ilbip aıańdap, qosqa bettep barady.

XX

...Rústem sýǵa bir batyp, bir shyǵyp, jantalasa júzip keledi. Sý uıqysyraǵan adamdaı qor-qor, sar-sur, gúr-gúr etedi. Tas tóbede aspan teńselip aýnaıdy, juldyzdar quıylyp qulaıdy...

Mınýt ótti, saǵat ótti, ol arasy belgisiz, Rústem óldim-taldym degende shashyn jaıyp jiberip, sý shaıyp turǵan taldyń butaǵynan qarmap ustady. Ózenniń arǵy qabaǵy eken. Qoıny-qonyshynan sý saryldap tógilip, jaǵaǵa shyqty. Salqyn qumdy qushaqtap, qulaı ketti. Talmaýsyrap uzaq jatty. Mynaý haly ne — uıqy ma, tús pe, óń be? Álde sonyń arasyndaǵy qalǵyp múlgý me, ony ózi de uqpaıdy.

Qaraýytqan jotanyń arǵy betinen tóbe-quıqany shymyrlatyp, qasqyr ulydy. Basyn kóterip, tyń tyńdady. Tizerlep otyrdy. Qasqyrlar ústi-ústine ústemelep ulydy. Bozbala ópe túregele berip edi, ózen jaqtan sý shalpyly estildi, jataǵan rezeńke qaıyq kórindi. Qaıyq ústinde eki adam qalqaıyp otyr. Lypyldaǵan qaıyq áne-mine degenshe jaǵaǵa tumsyq tiredi.

— Osy tusqa aıaldasaq... Eshkim joq, el-quzsyz jaǵa.— Pabat Berikichtiń úni.

— Meılińiz...— Tarǵyn kómeski sóıledi.

Rústem ornyna otyra ketti: "Tún ortasynda bular aıdalada ne bitirip júr?"

— Tal butaǵyna baıla, tal butaǵyna...— Prorab jaǵaǵa qarǵyp tústi, eń qyzyǵy, súıregen sómkesi bar.

Rústem ań-tań. Balyq tań aldynda jaqsy qabady dep estip edi, álde bular arǵy jaǵadaǵy ý-shýdan qashyp, qarmaq, aýyn kóterip, beri keldi me? Tań kóp uzamaı syz beredi, sony kútýi yqtımal.

Ekeýi astyǵa tósenish jaıyp, myqtap jaıǵasty.

— Qasqyrlar neǵyp shýlap ketti?— Tarǵyn uıqyly-oıaý manaýrap sóıledi. Myna dýet, trıo, kvartet ulýǵa tańdaný emes, áıteýir, áldeneni aıtý kerek bolǵan soń deı saldy.

— Búgin — mereke... Jumys toqtaǵan, qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq. Sonsyn eski qonystaryn saǵynyp kelgen ǵoı. Mynaý jartas, doń, qyrattyń qoıyn-qoltyǵy ura, in — qasqyr, túlki, qarsaqtyń mekeni. Oıbaı, myna tas quıryǵymdy qaryp barady.

— Siz ǵoı jeti túnde qoıarda qoımaı alyp kelgen... Ol netken tóten áńgime, uqsam buıyrmasyn.

Rústem jantaıyp jata ketti. Shynynda da, tún uıqyny tórt bólgen bul ne áńgime?

Tarǵyn ıegine tizesi tıip, eki búktetilip, eki ıyǵyn eki qolymen aıqara qushaqtap alǵan.

— Mana sýǵa shalp etip qulaǵan ne, mıym jeter emes.

Rabat Berikich sómkeniń aýzyn ashyp jatyr.

— Bul ózende kisige jeteǵabyl jaıyndar kezdese beredi.

— Uıqy qysyp barady. Tań da jaqyn. Tyńq etip tyǵyn ashyldy. Prorab qolynda ázirde sómkeden sýyryp alǵan bir bótelke. Ekinshi qolynda — jınamaly plasmassa stakan.

— Munyńyz ne?

— Káne, qaǵyp jiber. Boıyń jylynsyn. Uıqyń da ashylady.— Prorab ótirik qyt-qyt kúldi.

— Bizde qurǵaq zań, ishýge bolmaıdy. Rabat Berikich óndirshektep qoıar emes.

— Búgin — mereke, ólgende kórgen mereke. Qurǵaq zań ekenin men de bilemin. Sondyqtan da kóz kórmes, qulaq estimes jerge ertip ákeldim. Má, al! Tyshqanǵa da toı bar. Qaǵyp jiber. Aýrý emessiń, alqash emessiń soǵurlym.

Brıgadır ashyrqanyp aldy. Prorab shujyq pa, áldeneni tyqpalap usynyp jatyr. Ózi de qaǵyp saldy. Qımyly yldym-jyldym, shuǵyl, zady, qatty asyǵyp otyr.

Tarǵyn qolymen jer tirep, aspanǵa qarady. Jańaǵy júz gram býynyna túse bastaǵan ba, bul joly úni sergek, aıqyn.

— Álgi áńgimeńiz qaıda? Aıtam degen...

— Sál, sál toqta...— Rabat Berikich alaqanymen aýzynan araq ıisin alastady.— Mine, bitti! Áńgimege kóshsek kóshelik.— Brıgadırge búkil denesimen burylyp aldy.— Saǵan aqsha kerek pe osy?

— Aqsha kimge kerek emes.— Tarǵyn áli de beıqam, mamyrajaı otyr.

Rabat Berikich konáktan taǵy bir márte alyp qoıdy. "Sen qur otyrma" degendeı, Tarǵynǵa qunjyńdap usyndy. Jigit bul joly jolatpady.

— Jetedi!.. Jylyndym...

— Óziń bil. Al, tyńda onda. Aqshany saǵan men beremin. Kóp aqsha.

Tarǵyn kóńilsiz kúldi — dym senip otyrǵan joq.

— Qaryzǵa ma? Keregi joq. Báribir óteı almaımyn.

— Túý, sen de bas dese, qulaq dep... Aqsha — tas alańda. Pishen.

— Kómbe me?— Brıgadır saıqymazaqqa salyp otyr.

— Kómbe, kómbe bolǵanda qandaı! Keshegi yrǵyn tasty búldozer ıterip tastaıdy. Áne, sony qurylysshy stýdentter pnevbalǵamen jaryp, qolymen tasydy dep jabamyz. Kómbeniń kókesi, á?

Ekeýi de únsiz. Álden ýaqytqa Tarǵyn ishin tarta:

— Bul — qylmys...— dedi lebin jutyp. Rabat Berikich serpindeı tústi.

Ustalmaǵan ury emes. Narádqa kim qol qoıady? Sen jáne men. Áne, alyp GES salynyp jatyr. Mıllıondaǵan somǵa. Júzdegen mıllıonǵa. Sol aqshadan biz myńdap alsaq, onda kimniń ákesiniń quny bar? Sol aqshaǵa dúrildetip turyp toıyńdy jasaısyń áli-aq. Tek meni shaqyrýdy umytpa.

— Bul — qylmys, qylmys! Eshkimniń ala jibin attap kórgen emespin. Bir deńiz. Meniń toıym eshqashan da aram tıyn-tebenge jasalmaıdy. Eki. Úshinshiden, búl áńgimeni siz aıtqan, men estigen joqpyn. Qaıtaıyq.— Ornynan tura berdi.

Prorab eteginen basyp qaldy.

— Adyrańdama, balaqan, aldyńda aǵań bara jatyr. Aldymen durystap sóz tyńda. Jalǵan narádty jabýǵa ekeýmizdiń de qaqymyz bar. Moraldyq qaqy...

Tarǵyn esepsiz tańdanyshty.

— Moraldyq qaqy?

— Sen óziń qalaı óstiń, bilesiń be?

— Balalar úıinde. Qaıtedi?

— Kimsiń sonda?

— Shatamyn... Ákemniń kim ekenin bilmeımin. Shesheı qaıtys bolǵan.

— Áp, báse! Men she, men qalaı óstim?

— Ony ózińiz bilesiz.

— Kim kóringenge telmeńdep, kóringen esikten syǵalap óstim. Ákem soǵystan ala kelgen eski jaradan irip-shirip óldi. Sheshe bizdi asyrap saqtaımyn dep shahtaǵa tústi. Aqyry, sol jeti qat jer astynan shyqpaı qaldy.

— Qaıt deısiz, búkil halyq kórdi beınet, mehnatty.

Prorab otalyp ketken avtomobıldeı gý-gý etedi.

— Búkil halyq emes. Áńgime sonda. Áne, anaý saraýyz Rústem bala qaı ortada, qalaı ósti, sony baıqadyń ba?

Rústemniń tisi saqyldap, qaltyrap qoıa berdi. Moınyna kesek muzdy áldekim salyp jibergendeı bir yzǵar qoldy-aıaqqa turǵyzbaı áketip barady. Tamyz aıyndaǵy bul ne qaltyraý, bul netken ystyq jazdyń salqyny — túsinse buıyrmasyn.

— İshkeni aldynda, ishpegeni artynda. Erikkennen hard pa, qyrt pa, esirik mýzyka tyńdaıdy. Kórdiń be, bizdiń án-kúılerimiz onyń ishine jaqpaıdy... Tártip buzady, áke-sheshesin de kerdeńdep mensinbeıdi. Qurylys otrádyna biz úshin kelgendeı tanaýyn kóteredi áýeli.

— Bul — basqa urpaq... Ýyzǵa jaryǵan urpaq. Ár urpaqtyń óz qyzyq-shyjyǵy, óz nesibesi bar.

Prorab sóz tyńdaýdy qoıǵan.

— Kúni erteń sol Rústemiń shekesinen shertip, qalaǵan ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. Durysy, túsiredi. Instıtýttan soń qalaǵan úlpilmálik mańmańgerin qushady. Úsh bólmeli kooperatıvti páteri, mashınasy taǵy daıyn. Maıshelpek ómir!

Tarǵyn eńiretip turyp esinedi. Áıtse de ádeıi istep otyr: eki qulaǵy prorabta.

— Seni ne tosyp tur? Eńbek, eńbek, eńbek! Beınet, beınet jáne beınet! Onda da jańylmasań, erinbeseń. Al, jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq. Kúnderdiń kúninde shyńyraýdan bir-aq tabylasyń.

— Endi qaıt deısiz?— Tarǵyn dúńk ete tústi — yzaly.

— Jalǵan narádqa qol qoı deımin. Jalǵan narád seniń, meniń bul ómirge ketken esemizdi qaıtarady. Ázir asqa tik qasyq Rústemnen esemiz sóıtip qaıtady. Ol jaman ba? Ol úshin ekeýmiz odaq qurýymyz kerek. Jetimder odaǵy. Jetim emesterge qarsy qurylǵan odaq.

Tarǵyn tanaýynan myrs etip kúldi.

— Ese, ese! Sizdiń eseńiz eshkimge ketpegen sekildi. Áne, bala-shaǵańyz, mine, jeńil mashınańyz.

— Men osyǵan deıin eshkimge esemdi jibergen joqpyn. Ese men esep arıfmetıkasyn senen góri erterek uqtym. Káne, kóp sóz — joq sóz. Qoıasyń ba qoldy?

Tarǵyn aǵash butaǵymen qum syzǵylaıdy. Ol shym-shytyryq taǵdyr jolyn qum ústine salyp otyr.

— Bári anyq, bári óz ornynda sekildi edi. Jetelep aparyp, jylbysqa tumannyń ishine kirgizip jiberdińiz...

— Al, sen shataspaı da adaspaı sol tumandy qaq jaryp, keń dúnıege shyq!— Rabat Berikich konákqa qol sozdy. Stakan qyryna bótelke tyq-tyq tıedi, tárizi, qyzyp qalǵan.— Dúnıege maýbaspen emes, saýbaspen qara. Áke-shesheli sary mastarǵa teńelip qalatyn urymtal tus bul. Mundaı urymtal tús eki dúnıede qaıta aınalyp kelmeıdi. Áne, ana jota astynda jetimdik bizge tumsyǵyn shoshaıtyp ulyp tur, sol kók bórini biz qara tumsyqtan osylaısha qaıqaıtyp uramyz. Káne, sol úshin!

Tarǵyn qolyndaǵy butaqty áýdem jerge laqtyryp jiberdi.

— Qylmys joly osyndaı qysqa ma edi? Álem asty-ústine kele me dep em. Bári qaz-qalpynda. Áne, juldyzdar, mine, ózen, tún...

— Áp, báse!

Qasqyr taǵy soza syńsyp ulydy. Rústem selk etti. Minájat etken moldadaı jer tizelep otyr. Basyn silkidi. Túregeldi. Shyǵys jaq bozaryp túr. Tas tóbede juldyzdar, kók aspan — qara sýǵa birtin-birtin batyp barady. Ózenniń qaımaq betine pyshaq júzi aq tuman kilkip turypty. Rústem uıqtap júrgen adamdaı bir basyp, eki basyp jaǵaǵa bettedi. Rabat Berikich ornynan serippedeı atylyp ushyp turdy.

— Bul kim, áı?

— Men...— dedi erni áreń qybyrlap.

— Meniń kim? Jaýmysyń, dospysyń?

— Dospyn...— Rústem bir ezýlep kúlgen boldy. Betin jas jýǵan.— Dospyn, Rústemmin.

— Rústem?— Prorabtyń esi kiresili-shyǵasyly:— Kim ol?— Qaıdan júrsiń?

— Kim, kim? Rústem ol!— Tarǵyn da tońqańdap turyp jatyr.

Bozbala álgi ekeýiniń aldynda teńselip tur. Kúlgeni, álde jylaǵany belgisiz, keńk-keńk etedi.

— Sizderdi izdep júrmin. Túni boıy, ǵumyr boıy... Sizderge senip edim. Endi kimge senemin? Qosh bolyńyzdar!

Qaıyqqa otyryp, eskekti qolyna aldy. Sýdy qarpyp-qarpyp esip edi, talǵa baılanǵan jińishke shynjyr dir-dir etip kerile qaldy. Qaıqaıyp turyp, eskekpen shynjyrdy ortan belden salyp jiberdi. Shynjyr byrt úzilip ketti.

Aıdyn betimen jyljyp, jaǵadan uzaı bergen Rústem aıqaı saldy.

— Rabat Berikich! Tarǵyn! Meniń ákem de jetim, sheshem de jetim. Men de ata, áje meıirimin kórmegen shala jetimmin. Al, estigileriń kelse!

— Ne deıdi, qudaı-aý?! Mynaý manadan berginiń bárin estip qoıypty-aý! Qap, jazǵan basym!

Rabat Berikich alǵa bar yntasymen umtyldy. Tarǵyn onyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Adyrańdamańyz, aǵasy. Artymyzda ini keledi óksheni basyp.

Prorab oǵan jańa kórgendeı baqyraıyp qarady da, qolyn bir siltep, qum ústine shoqıyp otyra ketti.

Qaltyldaǵan qurtymdaı qaıyq ózen betindegi aq tumanǵa — aq sháıi jibek shymyldyqqa jaılap kirip barady.

Tarǵyn jaılap basyp ózen jaǵasyna bardy. Ár jeri tesilip, sylq-sylq kúlip úıirilgen ózenge qarap turdy da, kıim-mıimimen sýǵa qoıyp ketti. Qaıyq sońynan qulashtaı júzip barady. Eki qolymen jer tireı shalqalaǵan Rabat Berikich shyǵystaǵy Sholpan juldyzyna meńireıip qarap otyr.

...Rústem qalaqtaı eskekti qaıyqtyń qos búıirine kezek salyp, sýdy soıyp keledi. Kókjıekten shapaq shashyrap, áýeden altyn sáýle sebezgileı jaýyp tur. Tuman da súzgiden ótkendeı seıilip barady. Balyq sekirdi, shaǵala shańqyldady. Tuman ústimen juldyz mańdaı qulyn shurqyraı kisinep, jaly jelbireı shaýyp barady. Ótken jyly jaılaýda kórgen juldyz mańdaı qulyn! Tuńǵysh ret kisinep, Rústemniń ámirine shapqylaı kirip keledi! Kúmis qońyraýy syldyr-syldyr etedi. Ar-uıat, namystyń, álde Rústemniń ata-apasyz ósken balalyq shaǵynyń, búgin aıaqtalǵan balalyq shaǵynyń sońǵy kúmis qońyraýy ma, kim bilsin.

Al jaǵada... qurylysshy stýdentter, Áshir, Janar, Tarǵyn, komandır! Baqandaı úsh adamdy bir túnde joǵaltyp alǵan el mazasyz. Áke Maqsatty qolynan myqtap ustap alypty. Sheshe de osynda. Bári de aıdyn betinen kóz aıyrmaıdy.

Tuman arasynan jataǵan qaıyq — Rústemdi balalyqtyń kólkigen qara sýynan jigittiktiń beımaza jaǵasyna alyp kele jatqan kólik — rezeńke qaıyq qaltyldap, beri shyǵa berdi.

Rústem bir tizerlep alyp, sýdy kósken ústine kóse túsedi.

1988 jyl.

---