InfoHub Logo

BİRİNSHİ DÁPTER

Kórgeniń men kókeıdegiń hatqa túspese kóń basyp kebinińmen birge ketedi, al jazylyp qalsa — jan azyǵy

Men jarty ǵasyr buryn ortalyq Reseıde, derevnáda, ákemniń qara ormanynda dúnıege kelippin.

Bizde tirligińniń bastaýy men talǵamyńnyń taýsylar sátin seziný degen joq qoı. Maǵan qashan týǵanymdy aıtyp qoıǵany qandaı ókinishti. Eger aıtpaǵanda, bálkim, qansha jasqa kelgenimdi bilmeıtin be edim, onyń ústine tirshiliktiń taýqymetin tartyp ta úlgergen joqpyn, demek on, bolmasa jıyrma jyldan soń ólemin-aý degen ýaıym mıyma kirip te shyqpas edi ǵoı. Elsiz aralda týyp óssem ólim degen shirkinniń bar-joǵy qaperime kirer me. Keıde "osyǵan jeter baqyt bar ma" degim keledi. Biraq kim bilipti? Múmkin qasirettiń úlkeni de osy shyǵar? Ózekti janǵa bir ólim degendi shynynda sezbes pe edim? Osy biz shyr etip jerge túskende-aq ajaldy sharanamyzben birge ala kelgen joqpyz ba? Al ólim baryn sezbesek, ómirge osynshama qushtar bop, ómirdi súıemin dep nesine ónip-óshemiz?

Arsenevter áýletiniń arǵy tegi jaıynda dym bilsem buıyrmasyn. Jalpy, biz osy ne bilemiz? Meniń sanamdaǵy bar bolǵany: "bulardyń ata tegi baǵy zamannyń bulyńǵyryna baryp taýsylady" deıtuǵyn shejire. "Kedeı bolsaq ta tektiden" ekenimizdi bilemin. Ómir boıy sol tektilikti maldanyp, maqtanyp, áıteýir qul-qutan emestigimizge dáserdeı bop, soǵan semirgen jalǵan tákapparlyq. Arýaqtar kúninde shirkeý bitken qońyraýlatyp, "marqum bop ketken arǵy-bergini eske alýǵa shaqyrady." Sol kúngi minájattyń saltanaty nege turady!

— Jaratqan ıem, sonaý Adam-Atadan beri ózińe qulshylyq etken pendelerdi ata-babalarymyz ben baýyrlarymyzdy, dos-jarandarymyzdy raqymyńnan, Avraamnyń shapaǵatynan qur qaldyra kórme! — dep jalbarynady.

Osy jalbarynyshtyń ózi tegin emes. Jaratqanǵa jalbarynyp ótken sol "ata-babalarymyz ben baýyrlarymyzdyń, týysqandarymyz ben juraǵattarymyzdyń" jalǵasy ekenimizdi sezinýdiń ózi sheksiz qýanysh emes pe? Túp-tuqıanymyzdan bastap, fánı men baqıdy moıyndaǵan keıingi ata-ana, onyń urpaqtary "búkil ǵalamdy jaratqan Qudirettiń ǵıbratly ilimin, pák te adal jolyn" pir tutqan joqpyz ba; tirshiliktiń máńgi, tynymsyz ekenine sendik; ot qudaıy Agnıdiń buıryǵyna kónip, qannyń tazalyǵyn, tegimizdiń "búlinbeýin" qasıet dep tanyp, jaryq dúnıege kelgen ár urpaqtyń tazara túsýin, túbimiz bir baýyrlas, týysqan ekenimizdi, "búkil tirshiliktiń ıesi Qudirettiń" quly ekenimizdi qasterleýmen kelemiz.

Bizdiń tuqymda talaı-talaı tentekterdiń bolǵany da ras. Biraq atalarymyz: bekzattylyǵyńdy umytpa, ata tegińniń abyroıyna kir keltirme dep urpaqtan-urpaqtyń qulaǵyna quıýmen boldy. Keıde men áýletimizdiń en-tańbasyna qarap otyryp boıymdy erekshe bir sezim bıleıtinin aıtyp jetkizý qıyn. Serilerdiń saýyt-saımany, qaýyrsyn qadaǵan dýlyǵa. Odan tómen qalqan. Kógildir qos etektiń ortasynda shynaıy adaldyqtyń belgisi — saqına, onyń eki qaptalynan aıqysh-uıqysh kómkerip turǵan kres sapty úsh birdeı saıys qylyshy.

Meniń otanymnyń ornyn basqan bul elde maǵan pana bolǵan qalalar tolyp jatyr. Kezinde ataǵy atyraptan asqan shaharlar edi, búginde kúıki tirlikten kedeılenip, mújilip, shegip ketken. Degenmen, kresonosester zamanynan qalǵan surǵylt munaralar áli de tozǵan dúnıeniń tóbesinen telmirip, mańdaıyna baǵa jetpes áshekeı kıgen alyp soborlardy áýlıe-ánbıelerdiń tas músini ǵasyrlar boıy kúzetýmen tur, ushar bıiktegi kreske qonaqtaǵan "qorazdar" aspan álemine shaqyrǵan jaratqannyń jarshysyndaı.

II

Alǵash meniń kez aldymda qalǵan sýret kóńilsiz de surqaı kórinis edi. Sarsha tamyzdyń sarǵysh saǵymyna bólengen abajadaı bólme, terezeden tústikke qaraı sozylǵan saǵymdy beles... Bar bolǵany osy, bar bolǵany bir-aq sát! Túkke turmaıtyn osy bir kórinis, osy bir kún, osy bir saǵat, osy bir sát ómir baqı óshpesteı bolyp esimde qalǵanyna tańym bar. Osydan basqa búkil dúnıeniń bári sol sátte-aq óshe qalǵany nesi eken?

Men sábılik kezimdi esime alsam qapa bolamyn. Sábılik shaq qashanda qapaly: úmiti bulyńǵyr, ómirge áli aıaq baspaǵan, tirshiliktiń bári jat, bul da tirshilikke bóten, álsiz de názik janǵa tym-tyrys dúnıe ámánda tymyrsyq. Fánıdiń ǵajap jumaǵy! Joq, bul aıanyshty da aýyr sezimniń azaby.

Múmkin, meniń sábılik shaǵym ár túrli jaǵdaıǵa baılanysty muńǵa toly bolǵan shyǵar? Rasynda men meńireý túkpirde týyp óstim. Qula dala, qý medıen, din ortasynda japandaǵy jalǵyz úı... Qysta ushy-qıyrsyz teńizdeı qar jamylǵan mylqaý óńir, jazda taǵy da teńizdeı tolqyǵan egin men betegeli jazıra... Sol dalanyń dym syzbaıtyn tynyshtyǵy men jumbaq kereńdigi... Biraq meńireý túkpirde, tym-tyrys tynyshtyqta jatqan áldebir sýyr, bolmasa boz aspandaǵy boztorǵaı muńyn shaǵyp kórdi me eken? Joq, olar esh nárseniń mánisin suraǵan da emes, esh nársege tańǵalǵan da emes, adam janynyń saǵynyshyn oıatar tirshiliktiń ásem shaqtaryn sezingen de emes, zyrlaǵan ýaqyt, keń dúnıeniń raqatyn kórgen de emes. Al men osynyń bárin sol kezde-aq bilgenmin. Tuńǵıyq kók aspan, ushy-qıyrsyz dala fánıden tysqary áldebir syr shashqandaı, keýilime qıal men muń uıalatyp, qol jetpeıtin arman bolyp neǵaıbyl dúnıege degen saǵynysh pen mahabbatymdy oıatqan.

Sol kezde pende bitken qaıda júrgen? Mekenimizdiń aty Kamenka hýtory edi, negizgi qara orman Zadonskide bolatyn, ákem jıi-jıi sonda ketip, ushty-kúıdi joǵalyp alatyn, al hýtordaǵy sharýa mardymsyz, adam basy az... Sóıtse de qybyrlaǵan tirshilik munda da joq emes... It bar, jylqy, qoı, sıyr degen sıaqty, júmysshylar, arbakesh, sharýa basy, aspazshy, malshy, tárbıeshi, sheshem, ákem, gımnazıs aǵalarym, ylǵı besikten shyqpaıtyn qaryndasym Olá... Biraq nege meniń esimde jalǵyzdyqtan basqa dáneńe qalǵan joq? Minekı, jazǵy kesh kireýkelenip keledi. Batar kún úıden asyp, baqty saǵalap qalǵan, keń aýlany kóleńke keýlep barady, al men (japadan jalǵyz) dym tartqan kógal ústinde túpsiz kók aspanǵa telmirip, ǵajaıyp bir tanysymdy tapqandaı qara shańyraǵymnyń aıasynda jatyrmyn. Boz kúmbezdiń bıiginde dóńgelenip, birte-birte poshymyn ózgertip aq bult jyljyp barady... Kóz toımaıtyn ásemdik! Osy aq bultqa otyryp alyp sonaý ushar bıikte aspan álemin sharlasam-aý, jaratqanǵa da jaqyn baryp, aq qanatty perishtelerdiń aspandaǵy mekenin kórer me edim! Mine men aýlany tastap túzge shyqtym. Kádimgi sol kesh, tek kókjıekten qadalǵan kún shapaǵy, men taǵy da jalǵyzbyn. Qaı jaǵyńa qarasań da qalǵyp turǵan qara bıdaı men aq suly, qalǵyǵan masaqtyń qaltarysynda bódeneniń jymy bar shyǵar-aý. Qazir olar únsiz, qazir bári de tym-tyrys, tek sálden soń shalǵynǵa oralǵan sary qońyzdar bojyldap, egindi jazyq qulaq tundyrǵan gýilge yǵady. Men solardyń bireýin shyrmaýdan bosatyp alyp qadalyp kep qaraımyn: bul ózi ne nárse, sary qońyz degen netken jándik, munyń mekeni qaıda, qaıda ushyp barady, bul shirkinde oı-sana, sezim degen bar ma eken? Minekı, alaqanymda jybyrlap júr, ashýlanatyn sekildi, qaýyrsyn tony ashylyp, astynan qýqyl sary qanaty kórindi, endi bir sátte qaýyrsyn tony syqyrlap, qanatyn ásem jaıyp aspanǵa kóterildi de, aýany bozdatyp usha jóneldi, árbirden soń kózden de ǵaıyp boldy: men taǵy da jalǵyzbyn, jalǵyzdyqtyń muńyn arqalap qala berdim.

Úıge kirsem de sol kesh, taǵy da sol jalǵyzdyq. Kúni boıy ıen zal men qonaq bólmesin adaqtaǵan kún sáýlesi saǵal-saǵal bop endi baq ishinde qańǵyp júr, óleýsiregen qyzǵylt saǵymy edenniń bir (buryshy men atamzamanǵy oryndyqtyń taltıǵan sıraǵyn ǵana panalap qalypty — ıapyraı, osy bir tylsym shaqtyń qońyr muńy netken ǵajap edi! Qas qaraıǵan shaq, baqtyń nobaıy ǵana qaraýytady, men básire tósegimde jatyrmyn, terezeden áldebir mylqaý juldyz maǵan bıikten qadalady... Mende ne sharýasy bar eken? Mylqaý shirkin maǵan ne aıtyp, ne eskertip, qaıda shaqyryp tur eken?

III

Eptep es kirgende men de ómirdi tanı bastadym — keıbireýlerdiń bet-pishini, otbasynyń keıbir tirshiligi, keıbir oqıǵalar.

Solardyń ishinde ylǵı da kóz aldymda turatyny, budan sońǵy saıahatyma esh uqsamaıtyn qyzyǵy mol eń alǵashqy saparym. Ákem men sheshem qala dep atalatyn estimegen elge attandy da, meni qosa ala ketti. Tuńǵysh ret kópten bergi armanymnyń oryndalatynyna qýanyp, endi sol armanym oryndalmaı qala ma dep keremet qoryqqanym esimde. Aýla ortasynda kúnge qaqtalyp turyp zyqymnyń ketkenin, erteńgisin kareta saraıynan alyp shyqqan tarantasqa qaıta-qaıta jaltaqtap, bul shirkindi qashan jeger eken, jol ázirligi qashan biter eken dep tyqyrshyǵanymdy áli kúnge umytqanym joq. Jol maǵan taýsylmaıtyndaı kóringen, burylys-qaltarysy kóp kire soqpaǵynda, saı-salada qısap joq, taǵy bir esimde qalǵany: keshqurym edi, jan-jaǵymyz qalyń bytqyl, qarsy bettegi qıadan buta-qaraǵandy qaq jaryp "qaraqshynyń" shyǵa kelgeni, belinde balta, búkil ómirimde qaıtyp kórmegen mujyqtarymnyń eń bir qorqynyshty da dúleıi. Qalaǵa qaıtyp kirgenimizdi bilmeımin. Esesine erteńgi qala esimnen ketpeıdi. Bıik-bıik úılerdiń tar tıyndyq kúmisti atyp túsiretin edi, janyńdy eljiretetin jaıdarylyǵy nege turady, qajet bolsa gıtarada da tamasha oınap, babalar zamanynan qalǵan eski bir ánderdi salǵanda erekshe tolǵanatyn sátterim de maǵan qymbat...

Endi mine, kútýshimizdi de tanı bastadym, osy úıde balalardyń taǵy bir janashyry bar eken: eńgezerdeı qatal da symbatty áıel ózin ylǵı da osy úıdiń kúńimin deýshi edi, al shyndyǵynda otbasynyń bir múshesi, tek anam ekeýiniń jıi-jıi ursysa beretini bar, munyń ózi de jorta, birin-biri jaqsy kóretin jandar áýeli ursysyp alyp, keshikpeı jylasyp-syqtasyp, tatýlasyp jatatyn ádetteri. Baýyrlarym menen edáýir eresek edi, tirlikteri de maǵan beımaǵlum, tek kanıkýlda ǵana kelip ketedi; esesine eki birdeı qaryndasym bar, ekeýin eki bólek jan tartqanymmen báribir ekeýin de jaqsy kóremin: ásirese kózi tuzdaı kúlegesh Nadáǵa erekshe eljirep turamyn, áýelde qaraqat kóz Olányń besiktegi ornyn tartyp alyp edi, kele-kele onyń oıynshyǵyna ortaqtasyp, aqyry qýanyshy men renishin bólip-jaratyn syrlas-muńdas bolyp ketti. Olá kúıgelek edi, ákem sekildi aıaq astynan ashýlanyp, tez basylatyn sezimtal, jany jomart qaryndasym keıin meniń eń senimdi dosym boldy. Al anama kelsek, men ony jurttyń bárinen buryn tanyp bildim. Ózimdi jaryq dúnıede bar ekenimdi sezgennen bastap kóz aldymda anam turdy, men úshin elden erekshe, menimen jany birge, ózegi bir jan edi...

Meniń búkil ómirimdegi mahabbatymnyń sheksiz muńy anama baılanysty. Kimdi qalaı jaqsy kórsek — bizdiń azabymyz da sol, jaqsyny joǵaltyp alamyn ba degen qorqynysh ómir baqı oıyńnan shyqpaıdy. Men tal besikten bermen anama degen mahabbattyń taýqymetin tarttym — meni ómirge ákelgen anam, meniń janymdy aldymen muńǵa bóledi, óıtkeni, onyń búkil bolmysy perzentke degen mahabbattan jaralǵan da búkil jaratylysy tek muńnyń qordasy bolsa kerek: bala kúnimnen qanshama kóz jasyn kórdim, muńǵa toly qanshama ánin tyńdadym!

Búl fánıden máńgilik umyt bolyp jyraqtaǵy týǵan jerdiń topyraǵynda jatqan shyǵar, atyń ardaqty, arýaǵyń perishteniń aýzynda bolsyn! Qudaı-aý, orystyń túkpirdegi tozǵan bir qalasynda, buta basqan zırattyń belgisiz molasynyń túbinde jatqan qýraǵan bas, qyna basqan súıek meni qolynan túsirmeı terbetken sol anam ba? "Meniń Jolym sizdiń joldan dańǵyl, Meniń sanam sizdiń sanadan bıik."

V

Óstip meniń sábılik jalǵyzdyǵym jylystap artta qalǵan sıaqty. Esimde: kúz edi, tún ishinde oıana kelsem elesteı bulyńǵyr saǵym bólmeni býyp tur eken, perdesiz terezeden óńi qashqan júdeý aı sonaý bıikke kóterilip alyp, ıen baqtyń tóbesinen muńdana syǵalaıdy, mynaý jalǵan dúnıege janasymy joq jalǵyzdyǵynan, óz muńynan ózi lázzat alǵandaı, meniń de kóńilimdi áldebir tátti muń torlap, óńi qashqan júdeý aıdyń sherli ýaıymyn bóliskendeı boldym. Biraq men bul dúnıede jalǵyz emes ekenimdi, ákemniń kabınetinde jatqanymdy jaqsy bilemin, sonda da janym kúızelip jyladym, jyladym da ákemdi oıatyp shaqyryp aldym... Osydan bastap meniń ómirime basqalar da aralasa bastady, osydan bastap men de kóptiń biri ekenimdi sezinetin boldym.

Búl jaryq dúnıede tek jaz ǵana emes, kúz, qys, kóktem degen de bolady eken, anda-sanda bolmasa úıden de uzap shyǵa bermeıdi ekensiń. Biraq men muny áýelde bilgenim joq, óıtkeni, balanyń zerdesinde kóbine jaryq kún, jadyraǵan jaz ǵana qalady emes pe, sonsoń da meniń esimde surǵylt kúzden basqa tamsanar eki-úsh (bulyńǵyr kórinister ǵana qalypty: qystyń bir keshinde alaı-túleı qarly boran soǵyp bersin, bir sumdyǵy, úlkenderdiń aıtýynsha bul "Qyryq Qurbannyń" amalynda qaıtalanyp turatyn kórinedi, tańǵalarlyǵy sol, boran údegen saıyn jyly úıde buıyǵyp jata bergen tipti raqat eken de; tań atqanda taǵy bir tańǵajaıypqa tań boldyq: úıdiń ishi kúńgirt, aýlada tóbedeı bolyp appaq birdeme úıilip jatyr, sóıtsek, daýyldyń túnimen irgege nyǵarlap tastaǵan qar eken, jumysshylar sony kúni boıy tazalaýmen sharshady; budan keıingi esimnen ketpeıtini sáýirdiń kóńilsiz bir kúni, ıyǵynda súrtikten basqa lypasy joq qomytaıaq áldebir sorlyny ókpek jel bizdiń aýlaǵa qýyp tyqqan, bir qolymen tóbesindegi kartýzyn basyp, ekinshi qolymen dalaqtaǵan óńirin keýdesine qymtaǵan bolady... Bir sózben, qaıtalap aıtsam, meniń balalyq shaǵym jaz kúnderinde ǵana qalypty da onyń bar qyzyǵyn áýeli Olámen bólisippin, qalǵanyn osyndaǵy bir shaqyrym qashyqtaǵy Vyselka deıtuǵyn azǵantaı tútindi derevnádaǵy mujyqtardyń balalarymen bólip-jarystym.

Jaz qyzyǵynyń da jarytqany shamaly, baıaǵy etik maıy men sholaq qamshydan da qysqa. (Adam qýanyshy qashanda mardymsyz, ózińdi óziń aldarqata júr dep árqaısymyzdyń ishimizde áldekim otyrǵan sıaqty) Men qaıda týyp, qaıda óstim, ne kórdim? Ne taýy, ne kóli, ne ózeni, ne ormany joq, tek saı-saladaǵy buta-qaraǵany, Zakaz, Dýbrovka mańyndaǵy ala-shubar aǵash bolmasa ánsheıin qý dana, ushy-qıyrsyz egin muhıty. Bul myńǵyrǵan qoı órip shyǵatyn tústiktiń túkti dalasy da emes, saǵat boıy sandalsań taýsylyp bermeıtin, úıleri aq shańqan, kóshesinde qyltanaq joq, qujynaǵan jurty bar baılyqqa batqan selolar men stanısalarǵa da uqsamaıdy. Bul bar bolǵany qyr óńiri, dalasy buırat, beles-beles qyrattar, adam turmaq qudaıdyń da esebinen shyǵyp qalǵan, qolat-qoınaýǵa tyǵylǵan derevnálar, olardyń ózi de qyzyl tastyń ústinde otyr, pende bitken kómpis te jabaıy, jany jóke sharqaı, jambastaǵy sabanymen bir týǵandaı. Men osy túkpirde, kedeı de bolsa keremet óńirde dúnıege kelip, ómirdi tanı bastadym: qaınaǵan talma tús, móldir aspanda aq bult júzip barady, birde qońyr samal shalqıdy, endi birde ystyq jalyn bolyp egin men betegeniń hosh ıisin qýalap keledi, dóńbek qabyrǵasy boz tartyp, saban shatyry qaraıyp tas bolyp qatyp qalǵan astyq saraıymyzdyń syrt jaǵy shyjyǵan aptap, lapyldaǵan kúnniń ystyq jalynynda qara bıdaıdyń jal-jal tolqyny kúmisteı jaltyraıdy. Kún kózine san qubylyp, jelmen jóńkilgen kıizdeı tup-tutas eginjaıdyń betinde aspandaǵy ala bulttyń kóleńkesi qydyryp barady...

Aýlamyzdyń ortasy uıysqan kógal edi, beti sartap, asty sap-salqyn, jalańaıaq keshseń jan raqaty, kógal ishinde kóneden jatqan astaý tas bartuǵyn, sonyń daldasyna tyǵylyp jasyrynbaq oınaıtynbyz. Astyq qambasynyń irgesinde bir túp meńdýana bar eken, bir kúni Olá ekeýimiz toıa jep, aqyry sút ishkizip zorǵa tiriltip alǵan: sondaǵy basymyzdyń dóńgelek aınalyp, qulaǵymyzdyń shýlaǵanyn aıtpa, denemiz ulpadaı qalqyp, qalaǵan jaǵymyzǵa usha jónelýge bar edik... Gújildegen ashýly barqyt túkti ala bókse ý aranyń uıasyn da osy qambanyń astynan tapqanbyz. Baqshada, qora-qopsy, úı irgesinde jeýge jaraıtyn neshe túrli ósimdik dáni men tátti tamyrlarda qısap joq eken ǵoı!

VI

Úı syrtyndaǵy mal qorasynyń irgesinde qulaǵy qalqıǵan oshaǵan, kisi boılamaıtyn qalaqaı ósetin, qyzǵylt sabaqty túıe tikenniń boz monshaqtary móldirep turatyn, bir-birine uqsamaıtyn árqaısysynyń túr-túsi de, ıisi de bólek, dámi de erekshe. Buryn atyn da estimegen malshy keremet qyzyq bala eken: ústindegi kenep kóılegi men butyndaǵy lypasy alba-julba, kúnge kúıgen aıaq-qoly shyrysh-shyrysh, oshaǵannyń japyraǵy, qatqan nannyń qabyǵy, ıtmurynnyń dáni me, áıteýir maljandaı bergen soń erini byt-shyt jalaq bop ketken, eki kózi jalt-jult etip oınaqshyp kep turǵany: ózi ne jese sonyń bárin bizge tyqpalap, aradaǵy osy dostyqtyń túbi kúmándi ekenin de túkpish neme jaqsy biledi. Biraq biz úshin bul da bir dáýren. Jan-jaǵyna jaltaqtap, jurttan jasyryp bizge jyr qyp aıtatyn hıkaıasy qanshama! Uzyn bıshigin sart-surt siltegeni de ǵajap, biz de sony istemek bop tyrashtanǵanymyzda qaıystyń ushy qulaǵymyzdy osyp túsedi de, ol bolsa ishegi úzilgenshe jatyp kep kúledi-aı deısiń...

Jerden shyǵatyn en baılyq mal qotany men atqoranyń eki ortasyndaǵy baqshada edi. Malshy balaǵa eliktep tuzdaǵan qara nannyń qabyǵyn qoıynǵa tyǵyp alyp, kók pıazdyń sabaǵyn, qyzyl shomyr, aq shalqammen burap soqsań ǵoı, qalyń japyraqtyń arasynda kógende jatqan bujyr-bujyr qıardy úzip alsań jerden jeti qoıan tapqandaı bolasyń. Osynyń bári neme kerek edi, ashpyz ba? Joq-á, biraq osy qajaq-qujaqtyń ózi sanamyzdan tys búkil tirshiliktiń tiregi jer deıtuǵyn qasıetti dúnıege baılap, soǵan degen sezimimizdi oıatty. Esimde: shaqyraıǵan kún kózi shalǵyndy qýyryp, tas naýany qyzdyra bastady da, aýa birte-birte tymyrsyq tartyp, aspan kilegeılenip, bulttar aqyryn jyljyp tutasyp aldy, kókjıekti qyzyl ushqyn pyshaqtaı tilgilep, árbirden soń aspannyń alys túkpirinen alyp gúril estildi, sodan keshikpeı tarsyl-kúrsil údep, áldebir ǵalamat kúsh jer betin qaqyratyp urdy-aı kelip... O, osy bir ǵajaıyp qubylysqa tamsanbasqa, sony jasaǵan jaratqanǵa tabynbasqa sharań qaısy! Kenet tóńirek túnerip, ot pen daýyl aralasty da kólbeı soqqan burshaqty jańbyr tirshilikti jutyp qoıatyndaı aspan men jerdi týlaqtaı qaqty, terezelerdiń perdesin jaýyp, kóne kúmis rızamen aptalǵan qara ıkonnyń aldyna shyraq jaǵyp: "Svát, svát, svát, meıirimdi qudaı Savaof!" — dep qaıta-qaıta jalbarynyp, shoqynýmen boldyq. Esesine astan-kesten basylyp, tóńirek tym-tyrys bolǵan kezde daladan esken dymqyl da taza aýany kókirek kere jutyp keremet bir jasap qaldyq, perde bitken ashyldy, ákem tereze aldynda, áli de kún kózin kólegeılep, kókjıekke baryp uılyqqan qara bultqa qarap otyryp, meni baqshaǵa baryp shalqannyń eń úlkenin julyp ákel dep jumsady. Shalǵyn arasyndaǵy shalshyq sýdy jalańaıaq shalpyldata keship júgirgenim, shalqandy julyp alyp, sary balshyq keptelgen quıryǵyn qushyrlana shaınaǵanymdy bala kúndegi eń bir qyzyqty sátterime balaımyn...

Bara-bara erkinsip mal qorasyn, kareta saraıyn, jabyq qyrmandy tintkilep, Proval, Vyselka derevnálaryn qydyratyn boldyq. Dúnıe kóz aldymyzda birge-birte keńeıgen sekildi, biraq bizdiń nazarymyzǵa aldymen ilikken adamdar, solardyń tirshiligi emes, ósimdik pen haıýanattar edi, tańdaıtynymyz adam júrmeıtin tynysh jer, tús aýa jurt shyrt uıqyǵa ketken kezde tipti raqatqa batamyz. Baq ishi kókoraı, ári kóńildi, biraq bizge bári tanys; tek unaıtyny — butaly bytqyl, aıaq baspaǵan sonysy, qustyń uıasy (eger shyrpydan toqylǵan jumsaq ulpanyń ústinde qap-qara kózi móldirep shubar ala birdeme jatsa tipti jaqsy), sodan soń tańqýraıdyń ishi, óıtkeni, sút pen qantqa bulǵap úıde jeıtin jıdekten bul anaǵurlym táttirek. Minekı — mal qorasy, atqora, kareta saraıy, astyq qyrmany. Proval...

VII

Ár nárseniń bir ásemdigi bar.

Mal qorasy kúni boıy bos turady, aýyr esigin syqyrlatyp zorǵa ashqanymyzda bojyǵan qı men shoshqa tezeginiń tanaý jarǵan ashshy ıisi múńk ete qalady.

Atqorada ómir basqa, munda aqyrda turyp alyp kúrt-kúrt shóp shaınap, jem jeıtin jylqy ómiri. Bular qashan, qalaı jýsaıdy? Arbakeshtiń aıtýynsha, anda-sanda attar da jata qalyp uıyqtaıtyn kórinedi. Biraq muny kóz aldyńa elestetýdiń ózi qıyn -jylqynyń jatyp-turýynyń ózi azap emes pe? Múmkin tún ortasynda jańa jýsaıtyn shyǵar, áıtpese aq sulyny ezýi aq kóbik bolǵansha maljańdap, shópti jup-jumsaq barqyt erinderimen tańdap qana tamsap turǵandary jáne de shetinen sýret dersiń, shoqtyǵyna qol jetpeıdi, saýyry taqtaıdaı, sıpap kórýdiń ózi bir ǵanıbet, qyl quıryǵy jerge deıin tógilgen, al jibekteı jaly map-maıda, ara-tura shaqyraıǵan kóziniń qıyǵymen kektene bir qaraǵanda arbakesh aıtqan qorqynyshty áńgime esińe túsip záreń ushady: ár jylqynyń jylyna bir keletin Flora jáne Lavra deıtin saǵynyshty kúni bar deıtin, sol kúni olar kisi óltirgisi kelip turady, sebebi, bul adam tepkisinde ótken quldyq ómiriniń kegi, qashan jeger eken dep, ne tasytar eken dep, qaıda shapqylar eken dep kútýmen ótken azapty mindetiniń azasy bolsa kerek... Bul jerde de ıistiń jetisip turǵany shamaly, munda da qı múńkıdi, biraq mal qorasyndaǵydaı emes, jylqynyń teri men qomyt-saımannyń, borsyǵan shóptiń býymen aralasqan tek atqoraǵa tán úırenshikti aýasy.

Kareta saraıy tolǵan tarantas, babamnyń atamzamanǵy arbasy; osynyń bári jıylyp, alys bir saıahattyń armanyn eske salady, tarantastyń kóttiginde men bilmeıtin qupıasy kóp jol jáshigi, arba baıaǵy bir kúnderdiń dolbaryn kóz aldyńa ákeledi, babamnan qalǵan kóneniń kezi ispetti de, búgingige on eki de bir nusqasy uqsamaıdy. Qarlyǵashtar qara jebedeı zýyldap birese kók aspannyń tuńǵıyǵyna sharyqtap, endi birde saraıǵa qaıtadan qoıyp ketip, shatyr astyndaǵy asqan sheberlikpen qalaǵan, toqpaqtasań buzylmaıtyn áp-ádemi uıalaryna baryp qonady. Búginde jıi-jıi oılanam: "Bir kúni ólesiń, sonda mynaý kóz úırenip, qaınasyp ketken qımas dúnıe — kók aspandy, toǵaı men qustardy, taǵy da talaı-talaı nárselerdi qaıtyp kóre almaısyń-aý!" Ásirese qarlyǵashtardy qımaısyń: netken erke de súıkimdi, tap-taza ásemdik, naızaǵaıdaı shanshylatyn shapshańdyǵynyń ózi ónerge bergisiz emes pe, qyzyl tós, appaq baýyry, qara kók basy, dál sondaı arqasyna aıqastyryp sala qoıatyn qara kók qos qanaty kóz qanbaıtyn ǵajaıyp sýret, tańdaı qaqqan úni qandaı tamasha! Saraıdyń qaqpasy qashanda ashyq jatatyn, qashan kirseń de saǵan shyq dep eshkim aıtpaıdy, qarlyǵashtyń shyqylyn tyńdap otyryp, osynyń bireýin ustap alsam-aý dep te oılaısyń, arba ma, tarantas pa, áıteýir bireýine otyryp alyp, alys bir saparǵa attansam... Adam balasy nelikten sábıinen alysqa, sheksiz keńistik pen túpsiz tereńge, qol jetpeıtin bıikke qumar, bar ǵumyryn soǵan sarp etip, baqyr basyn bireý úshin qurbandyqqa shalýǵa, bireý úshin jan pıda etýge nege qushtar? Eger barǵa qanaǵat, "qudaı bergen" qara jer men qysqa ǵumyrǵa shúkir dep otyra bersek she? Qudaıdyń bizge bergeni budan da kóp bolsa kerek. Bala kezimde estigen, oqyǵan ertegilerimdi esime alyp otyrsam, sonyń ishindegi eń qymbat, eń táttisi maǵan belgisiz, beımaǵlum qubylystar ekenin kúni búginge deıin sezemin. "Áldebir patshalyqta, áldebir elde, sonaý jer túbinde... Seńgir-seńgir taýlardyń, sheksiz jazıranyń, kók teńizdiń arǵy betinde... Patsha-Hanshaıym Vasılısa Premýdraıa..."

Saban shatyrly jabyq qyrman kendigimen, úńireıgen bos qýys, qarańǵy qapastyǵymen qorqytatyn, qaqpa astynan eńbektep kire qalsań, sypsyńdaǵan jel saban qoqymyn qýalap quıyndatady da turady; shań basqan buryshta sıqyrly taqtaısha ilýli turýshy edi, tún balasynda soǵan saıtan kelip qonaqtap, tań atqansha jynoınaq tolastamaıdy deıtuǵyn. Qulaǵan jar qyrman men astyq keptiretin eski shatyrdyń ar jaǵynda, suly egisiniń irgesinde bolatyn. Jar onsha tereń de emes, túbinde qýraı basyp ketken úńgiri ǵana úreı shaqyratyn qorqynyshty. Meniń záremdi alatyn da osy jer. Tiri adam aıaq baspaıtyn meńireý qýys. Bireýdi aıap, áldekimdi súıseń ǵumyryń bitkenshe osynda kelip otyryp alsań ǵoı! Jar jaǵasynda sabaǵy qońyr, gúli qan qyzyl ádemi ósimdik kıizdeı shalǵyn arasynda jelkildep turatyn. Shalǵyn arasynan estiletin shymshyqtyń muńdy shińkili áli de qulaǵymda. Tú-tú-tú-tú-ú...

VIII

Balalyq dáýren barǵan saıyn ózgere bastady. Qara ormannyń tirshiligi de endi maǵan tańsyq emes, jıi-jıi Vyselka men Rojdestvoǵa, Novoselkaǵa júgirip, Batýrınodaǵy ájeme de qatynap turatyn boldym...

Erteńgisin kún shyqpastan torǵaı shyrylymen ákem turady. Jurttyń bári soǵan erýge mindetti sekildi, qatty qaqyrynyp: "Samaýyr!" dep aıqaı salady. Biz de aıaǵymyzdan tik turamyz, basqalardy qaıdam, ózim kún nuryna elirip, baýǵa júgiremin de kún keptirip, torǵaı shuqyp tastaǵan tátti shıeni julǵym keledi. Mal qorasynyń qaqpasy syqyrlap, ar jaǵynan biri móńirep, biri qorsyldap, mańyrap sıyrlar, shoshqalar, maıdan domalanyp qalǵan bup-buıra qoılar shyǵyp jatady, bıshik sartyldap, jylqylardy sýatqa aıdaıdy, tuıaq dúbirinen jer dúńkildeıdi, al úıdiń as bólmesinde ot mazdap, pesh mańynda aspazshylar tańǵy tamaqtyń qamyna kirisedi de ıiske bola ashyq tereze men baspaldaqqa júgirgen ıtter áldekimniń taıaǵynan qyńsylap qashyp jatady...Shaıdan soń ákem keıde meni ertip egin dalasyna barady, mezgiline qaraı ne jyrtyp jatady, ne egip jatady, bolmasa oryp jatady: jer qyrtysyn qıpalaqtatyp aýdarǵan shıqyldaýyq aýyr soqanyń sońynan shaıqalaqtap ergen jalańbas, jalańaıaq mujyqty, soqany sozyla tartqan attardy kóresiń, nemese tarynyń, álde kartoptyń aram shóbin otaǵan ala-qula kıimdi qyzdardyń ýaıymsyz daraqy kúlkisi men syzylta salǵan ánderi qandaı tamasha; moınynda belbeý, ystyqta qara terge malshynǵan kóılektiń óńirin aǵytyp tastap, shalǵymen jarysa yrǵaqtap syryldatyp egin shapqan oraqshylar, solardyń sońynda eńkeıip-tońqaıyp, moıynǵa qadalǵan masaqtyń qyltanaǵymen arpalysyp, sabandy tizesimen nyǵarlap baý baılaǵan qatyndar... Shalǵynyń júzinde jalaqtaǵan qaıraqtyń syryly men temirdiń syńǵyryn aıtyp jetkize alarmysyń! Bóspeıtin mujyq joq: biri bódeneniń uıasyn shaýyp tastadym, ekinshisi bódeneniń ózin ustap ala jazdadym, endi biri jylandy qaq bólip kettim desip jatady. Al qatyndardyń jaıy belgili ǵoı, ystyq kúnde dán tógilip qalady dep keıde aıly túnde de baý baılaıtyndary bar, túngi jumystyń óleńge bergisiz áýeni óz aldyna emes pe...

Osyndaı qyzyqty kúnderdiń esimde qalǵany kóp pe? Az, óte az, erteńgi tańdy qazir esime alyp otyrsam, kóz aldymda ár túrli úzik-úzik kórinister ǵana. Talma tús: qaınaǵan kún, as bólmeniń tanaý jarǵan tamasha ıisi, jumystan qaıtqan jurttyń as aldyndaǵy emine tamsanǵan keıipteri — aldymen ákem, odan soń jorǵasyn maltyp jetken kúnqaqty jıren buıra saqaldy starosta, gúl aralas arbaǵa tóselgen shóp ústinde shalqaıyp oraqshylar aýlaǵa kirgende art jaqqa tastaı salǵan shalǵylar kúnge shaǵylysyp jalt-jult etedi, sálden soń sýǵa shomylǵan jyp-jyltyr attardy quıryǵynan sý sorǵalatyp qýalap keledi... Osyndaı talma tústiń shaǵynda bir kúni Nıkolaı aǵamdy kórdim, ol da shóp tósegen arba ústinde, qasynda Sashka degen Novoselovkanyń qyzy. Ekeýi týraly maǵan túsiniksiz úı ishiniń bir áńgimesin estip edim, túsiniksiz bolsa da júregimde jyly bir áser qaldyrypty. Endi ekeýiniń arba ústinde qatar otyrǵanyn kórip, balaýsa jastyqtyń kórki men qýanyshyn tıtteı sezingendeı boldym. Qyz uzyn boıly, aryqsha kelgen ýyz jas, bet álpeti jup-juqa, qolynda qumyra, aǵama tý syrtyn bere jalańash aıaǵyn arbadan salbyratyp jiberip kirpigin kótermesten tuqyraıyp otyrǵan; aǵamnyń basynda aq kartýz, ústinde qısyq jaǵaly bátes kóılek, jaǵasyn aǵytyp tastaǵan, totyqqan júzi tap-taza, jap-jas, qoly bojyda, kúlimdegen kózi qyzda, oǵan bir nárseni qýana, asa bir yntyqpen aıtqan bop jatty.

IX

Ǵıbadat qylyp Rojdestvoǵa barǵanymyz da esimde.

Bul kún erekshe saltanatty, merekeli: arbakesh sary jibek kóılek, jeńsiz maqpal beshpent kıip úsh at jekken tarantastyń kóldeneń taqtaıynda otyr; ákem qalasha kıinip, jyltyrata qyrynyp alǵan, basynda qyzyl jıekti dvorán kartýzy, onyń astynan áli kebe qoımaǵan, samaıdan qasyna deıin eski ádep boıynsha ádemilep jibergen qara shashy kórinedi, sheshemniń ústinde qos etekti jeńil de sándi kóılek, men sylanyp-sıpanyp jibek kóılektiń ishinde bar yqylasymmen merekeni kútýmen kelemin...

Dala tymyrsyq, ári ystyq, egin arasyndaǵy jol tym tar, onyń ústine shańdaq, jorta jýansyp, bar joǵyn ústine japsyryp toıǵa bara jatqan mujyqtar men qatyndardy arbakesh basyp ozdy. Seloǵa kireberistegi tastaqty dóńnen aǵyzyp túskende júregiń aýzyńa tyǵylyp, álem-jálem kóshege kirgende kóńiliń jaı tabady: mujyqtardyń baspanasy meılinshe úlken, dáýletti ekeni syrtynan-aq kórinip tur, qora-qopsylary kári emenderdiń qorshaýynda, aınalasy omarta, otaǵasy jaıdary, ári jalpaqtaýy da joq, shetinen uzyn boıly zor adamdar, taý etegindegi qalyń taldyń kóleńkesin boılaı ıreleńdegen qarasý aǵyp jatyr, sol jaqtan shýlaǵan uzaq pen qarǵanyń qarqyly, ózen boıyndaǵy tal, terekterdiń ylǵaldy lebi keledi. Móldir bulaqqa shógip ketken tas kópirden qarsy betke ótseń shirkeý aldyndaǵy alańda qaptaǵan jurt: qyz-qyrqyn, qatyndar, etegi solańdaǵan shekpen, bastaryna telpek japsyrǵan búkireıgen ólmeli shaldar. Shirkeýdiń ishi syǵylysqan halyq, jalpyldaǵan shyraqtyń ıisi men kúmbezden túsken kún kózinen qapyryq aýa keńsirik ashytady, sonda da ishteı bir tákapparlyq bar: biz kóptiń aldynda edik, aqsúıek ekenimizdi tanytyp, saltanatpen jaratqanǵa jalbarynyp bolǵan soń sváshennık ıilip sálemdesip, mys ańqyǵan kresi súıýge ısharat bildirdi... Ǵıbadattan soń Danıla shaldyń aýlasynda shaı iship, aǵash tabaq tola bal jaqqan shelpekti aldymyzǵa ala otyryp dem aldyq. Danıla máımeńke, moıny qaqtyń betindeı shyrysh-shyrysh bop kúıip ketken býryl samaı, ormannyń perisi sekildi kári shóńge saýsaqtary ıilmeıtin qap-qara qolymen sap-sary baldy balaýyzymen qosa aýzyma tyǵyp jiberip qatty qorlaǵany ómir baqı esimnen ketpeıdi...

Biz taqyr kedeı bolyp qalǵanbyz, ákem Qyrym naýqanyna bar-joǵyn shashyp, Tambovta júrgende talaı dúnıesin kartaǵa uttyryp jibergenin de bilemin, elde joq paryqsyz adam endi búgin tigerge tutqysh qaldyrmaı bárin satamyz dep ózin-ózi qorqytqan bolady; Don syrtyndaǵy ejelgi mekenniń quryǵanyn da bilemin, odan endi bizge qaıyr joq; degenmen sol kúnderdiń toqtyǵy men raqatyn biraz kórgen sıaqtymyn. Esimde qalǵany, túski as kezindegi kóńildi saǵattar, maıy kilkigen mol taǵamdar, kókónis, terezeden túsken saǵym, baqtyń qońyr salqyn kóleńkesi, qaıshylasqan qyzmetkerler, ashyq esikten úıge telmirgen qumaı tazylar, qaptaǵan shybyn, ádemi kóbelekter... Tústikten soń byrdaı bop tátti uıqyǵa basqan osy úıdiń jan bitkeni... Meni ertip alyp keshki serýenge shyqqan aǵalarymnyń qyzyqty áńgimeleri... Bári esimde: ǵajaıyp bir aıly tún, aı astyndaǵy aq ulpadaı qalqyǵan alakeýim tústik kókjıek, aıǵa shaǵylysqan tuńǵıyq kóktegi sırek juldyzdar, aǵalarym — bul bizge beımaǵlum bóten álem, baqyt ta, tamasha ómir de múmkin sonda shyǵar, múmkin kúnderdiń kúninde biz de sonda bolatyn shyǵarmyz deýshi edi... Ákem mundaı túnderi úıde jatpaı, aýlada, tereze túbindegi arbada uıyqtaıtyn: arbaǵa shóp toltyryp, onyń ústine tósenish tastaıtyn. Tereze kózinen kúmisteı jaltyrap qaıtatyn aı saǵymynyń astyndaǵy uıqy erekshe tátti shyǵar dep oılaýshy edim, tátti uıqyǵa jeter raqat bar ma, túni boıy aı saǵymyn, saǵym býǵan dúnıeni tánińmen sezinip, ǵajaıyp qyr túnin, týǵan jer, qara ormanyńdy túsińde kórgennen artyq ne bar!

Tek bir ǵana kútpegen qaıǵyly oqıǵa meniń bal dáýrenime kirbeń túsirdi. Bir kúni keshqurym jylqy qaıyrǵan baqyrshy bala aýlaǵa shapqylap kirip, Senka at-matymen Orǵa qulap ketti dep aıqaı saldy, qýraı basqan or túbi uıyq deýshi edi. Ákem, aǵalarym, jumysshylar biri qalmaı Senkany qutqaramyz dep Orǵa júgiristi. Úreıden jym-jyrt boldyq ta qaldyq. Qutqara ma, joq pa? Kún de batty, ymyrt tústi, biraq ol jaqtan esh habar bolmady, jurt qaıtyp oralǵanda burynǵydan beter úreı basty — ekeýi de ólipti, Senka da, at ta... Tezdetip stanovoıǵa habarlap, máıitti kúzetýge kisi jiberý kerek degen qorqynyshty sóz esimde qalypty. Bul sóz nege qulaqqa jat estildi? Demek, muny buryn da estigen boldym ǵoı?

X

Ólim degendi jurttyń bári sezine bermeıdi. Sábı kúninen ólimniń baryn qatty sezinip, ómir baqı ólimdi kútýmen ótetinder de bar ( ómirge kelgen soń ólimdi seziný de haq shyǵar). Protopop Avvakým balalyq shaǵyn eske ala otyryp: "kórshiniń maly ólgenin kórsem de sol túni qudaı sýretiniń aldynda janym kúızelip jylap turyp, ólim baryn, men de bir kúni ólemin-aý" dep oılaýshy edim" deıdi. Men de sondaı adamdardyń tobyna jatamyn.

Men sábı kezimde-aq zulym peri, jyn-shaıtan, solarǵa ergen kıeli "arýaq" týraly kóp estip edim. Marqum bop ketken aǵalarymyz, atalarymyz týraly, arýaqtardyń rýhy baqıda júredi eken degen áńgimeni úlkender aıtyp otyratyn. Solardy tyńdaımyn dep qarańǵy bólmeden, shatyr ishinen, tas qarańǵy túnnen qorqatyn ádet taptym, shaıtan, eles dese, qysqasy, tún balasynda tirilip kep qydyryp júretin "arýaqtardan" záre-qutym qalmaıtyn.

Qudaıǵa degen senim, ol týraly túsinik pen sezim mende qalaı, qashan paıda boldy? Menińshe, ólim týraly uǵymmen teteles qomǵan sıaqty. (Sheshemniń túnemelinde turatyn shyraq qutysy men altyn jalatqan qara ıkon sonyń kýási bolsa kerek). Máńgilik degen uǵym da osyǵan baılanysty. Qudaı kókte, qol jetpeıtin bıikte, jerden tym shalǵaı, tóbemizden tónip turatyn teńdessiz kúsh: bul meniń alǵashqy jer basqan kúnnen bastap jan tánime sińgen, aldymyzda ajal bar desek te árkimniń keýdesinde qonaqtaǵan jan bar, sol jan ólmeıtin máńgilik degen senimge para-par uǵym. Biraq ólimniń aty ólim, ony men de bilemin, keıde jer betindegi tirshiliktiń bári ólýge tıis ekeni esime túskende zárem ketedi, bári bir kúnde joǵalmasa da kez kelgen ýaqytta, ásirese Uly orazanyń kezinde. Sol kúni bizdiń úıde keshqurym jurttyń bári keremet sypaıy bolǵansyp, ıilip sálemdesip, bir-birinen keshirim surasa qalatyny bar; bári bir-birin joǵaltyp alatyndaı, bul tún jaryq dúnıedegi eń sońǵy kúnderindeı aryzdasyp jatqany. Men de osyny oılap basym jastyqqa tıisimen jazymysh buıryǵymen Qıamettiń sotyna túsem be dep, "baqıdan qaıtqandardyń" qaharyna, odan da sumdyǵy "marqumdardyń kóterilisine" tap bolamyn ba dep júregim syzdap túnimen qınalamyn. Budan soń Uly oraza bastalady, alty juma boıy ómirden túńilip, onyń bar qýanyshyn tárik qylmaqqa kerek. Munan keıin Qasiret jumasy, bul kúnderi Hrıstostyń ózi de ólgen.

Bul jumada merekelik ábigerge qaramastan jurttyń bári jabyrqap, aýyz bekitip, oraza ustaıdy, tipti ákem de muńǵa batyp, aýzyna nár salmaı qoıady, juma kúni shirkeýdiń mehrabyna kebin aparyp qoıatynyn da bilemin, búl ózi Hrıstostyń tabyty sekildi qorqynyshty bir nárse, buryn kórmese de ol jaıynda anam men kútýshi áıel táptishtep aıtyp bergen. Uly senbiniń keshinde bizdiń úıdiń ishi-syrty tap-tuınaqtaı tazaryp, jarqyrap ketedi de baqyt, bereke tilep, tym-tyrys Hrıstostyń uly merekesin kútemiz. Minekı, sol mereke de bastaldy - senbiden jeksenbige qaraǵan túnde dúnıede ǵalamat bir ózgeris bolypty-mys, Hrıstos ólimdi jeńip, ajaldyń pysyn basypty. Erteńgilik bizdi saltanatqa aparǵan joq, degenmen jarylqaýshy ıgilikti kúnniń raqat sezimimen oıandyq, endi qaıtyp qaıǵy-qasiret qaıtyp oralmaıtyndaı kóringen. Biraq ýaıym degen pále tipti Pasqa kúnderinde de ıyqtan zildeı basyp turdy. Qyzyl munart shókken kóktemgi dalanyń typ-tynysh keshinde alystan "Hrıstos o dúnıeden qaıtyp keldi" degen daýys birte-birte jaqyndap, elirgen aıqaı qaıta-qaıta jańǵyryǵyp, árbirden soń aq matadan belbeý taǵynǵan jalańaıaq jas jigitter dáý kresi aspandata kóterip shyǵa keldi, sońdarynda aq oramalmen shirkeý ıkondaryn qushaqtaǵan aq kóılekti qyzdar. Saltanatty óleńmen aýlaǵa kirip, baspaldaqqa jete bere úlken bir is bitirgendeı júzderi jadyrap, únsiz toqtaı qalysty, sodan soń eki týyp bir qalǵanyndaı bárimizben súıisip shyǵysty, erinderi jup-jumsaq, ári súıkimdi de jyp-jyly. Kres pen ıkondardy abaılap úıge kirgizdi de zaldyń bulyńǵyr buryshyndaǵy shyraq qoıǵan ústeldiń ústine sý jańa japqysh tósep ıkondardy soǵan jaıyp, kresi bıdaı masaǵymen qymtady. Bir kórgenge ǵajap! Biraq muń men úreıdi qosa ala kirgendeı. Bári de jaqsy-aý, kóńilge jubanysh, kóktemniń kógildir ymyrtynda qozdaǵan shyraqtyń jalyny da map-maıda. Desek te osynda shirkeý men qudaı qudiretiniń yzǵary bar, demek, ólim men qasirettiń yzǵary. Men anamnyń zalda jalǵyz qalyp shyraqtyń alageýim jaryǵynda kres pen ıkonnyń aldynda júrelep otyryp muńdy keıipte jaratqanǵa san jalbarynǵanyn bir emes talaı kórdim... Sonda janyn qajaǵan ne qaıǵy? Ómir boıy, tipti qaıǵyrýǵa sebep joq kezdiń ózinde de tún ishinde saǵattar boıy duǵa oqyp, jazdyń jadyraǵan tamasha kúnderińde de terezeniń aldynda dalaǵa súzilip otyryp jylaı beretin. Jany jomart edi, tirshilikke, tirshilik keshken pende ataýlyǵa, ásirese bizderge, jaqyn juraǵat pen týysqandarǵa degen súıispenshiliginde shek joq edi, týmysynda kúırek adam jalǵan dúnıeniń óter-keterin, qysqa ǵumyrdyń qaıtyp oralmaıtynyn, ómirde aıyrylysý, aýrý, qaıǵy-qasiret, oryndalmaıtyn arman, jetkizbeıtin úmit baryn, onyń aqyry ólim ekenin jaqsy biletin.

Ólim týraly túsinikti esime salǵan Senka da emes. Men oǵan deıin de eptep sezetinmin. Degenmen sol oqıǵadan keıin ómirimde (birinshi ret kózben kórip, qashsań qutylmaıtyn qubylys retinde bizdiń oshaqqa da kelgenine kýá boldym. Ólim kún kózin japqan qara túnek bult sekildi tirshiliktiń búkil qasıetin qadirsiz etip, adamnyń ómirge degen qushtarlyǵynan aıaq astynan jeritetinin sezgen soń osy jalǵan dúnıede ǵumyr keshýdiń qajeti bar ma degen oıǵa qaldym. Ol shirkin esten ketpes sol bir keshte qyrman men qoımanyń arǵy betinen, Or jaqtan kelip edi. Kepke deıin sol jaqta áldebir zaýal jatqandaı, qasiret te sol jaqtan keletindeı kórinip edi, ne oılap, ne kórsem de esimnen Senka ketpeı, tunshyǵyp jatqanda ne kúıde boldy eken, qazir qandaı bop jatyr eken, ol nege sol keshte ólýge tıis edi degen albaty suraý kókeıimnen kóshpeı qoıdy.

XI

Kún jıylyp aptany, apta jıylyp aıdy quraıdy, jazdy kúz yǵystyrady, kúzdi qys qýalap, kóktem qysty aǵyzyp jiberedi... Bul týraly men ne aıta alamyn? Áıteýir kópke ortaq tirlik: baıqamaı sol jyldary sanaly ómirge aıaq basqan sekildimin.

Esimde: bir kúni sheshemniń túnemeline kire berip aınadaǵy óz sýretime kózim tústi (esiktiń qarsy aldynda jańǵaq aǵashymen jıektelgen trúmo turatyn) de qalshıyp tura qaldym: uzyn boıly, aryqsha kelgen syptyǵyrdaı bir bala maǵan edireıip qadalyp qaraıdy, ústinde qısyq óńirli qońyr kóılek, jyltyraq qara shalbar, toza qoımaǵan bylǵary etik. Budan buryn da aınaǵa san tesilgenmin, biraq dál osyndaı mán bergen joq edim. Al qazir ne boldy? Asyly, boıymdaǵy bir ózgeriske qorqa qaraǵan shyǵarmyn, sony tanyp tańdanǵan shyǵarmyn, keıde adamyń bir jazdyń ózinde-aq ózgerip salatyny bolady ǵoı. Qashan, qaı mezgilde. Qansha jasta ekenim de esimde joq. Mólsheri kúz bolsa kerek, óıtkeni, balanyń kúńqaqty júzi bozara bastapty, jasy jetiler shamasynda, al anyq biletinim, onyń suńǵaq boıy, kúnge kúıgen qońyr shashy, shyraıly bet álpeti maǵan qatty unady, meni tańdandyrǵan da osy bolsa kerek. Bul da neniń áseri? Shamasy, oıda joqta ózimniń symbatty ekenimdi baıqaǵan shyǵarmyn (bógdeniń kózimen), nege ekenin bilmeımin, osynyń ózi bir túrli meni muńǵa bólegen tárizdi - suńǵaq tartqan boıym, qyzylash denem, sabyrly da oıly bet álpetim: bir sózben, kútpegen jerden endi bala emes ekenimdi, ómirimde bir ózgeristiń bolǵanyn, jaqsylyq pa, jamandyq pa, kim bilsin, áıteýir bopsalap bolsa da sezgenim...

Oılaǵanymdaı solaı bolyp shyqty. Sol kezden bastap eske saqtar baqytty kúnder taýsylǵan sıaqty, pendege bul da az júk emes, jer basyp júrgen soń sezimge shabar, oıyńdy qajar, buryn-sońdy tanyp bilmegen jaısyz qubylystar kóp qoı. Keshikpeı, meniń baǵalaýymsha, tamasha bir kisimen tanystym, meniń adam bolýyma azdap bolsa da, septigin tıgizgen sol kisiden sabaq ala bastadym. Eń alǵash qatty aýyrǵanym esimde. Aldymnan tosqan qaraly kúnder — Nadányń ólimi, odan soń ájem dúnıe saldy...

XII

Jazǵa salymnyń qarly-jańbyrly jeldi kúnderinde aýladan kórgen súrtikti adam bizdiń úıge taǵy keldi, qashan ekenin umyttym, áıteýir esimde. Rasynda bul adam naǵyz baqytsyz jan eken, baqytsyz bolǵanda da erekshe, ózin-ózi baqytsyz qylyp, sodan ózinshe lázzat tapqan ápende, qysqasy, keıin júre kele estıar kezimde kórgen orys jurtynyń pátýasyz ókili. Aty-jóni Baskakov, asa baı, tekti tuqymnan, aqyldy ári talantty, jurttan artyq bolmasa kem ómir súrmeıtin jaǵdaıy bolypty. Qyrsań qyzyly joq tyrylı aryq, búkish, tanaýy qolaqpandaı, beti qarabujyr, el ony "albasty" dep ataıtyn: harakteri jyndy tárizdi, lıseıde oqyp júrgen kezinde ákesimen ursysyp qalyp, úıinen qarǵys estip shyqqan eken: keıin ákesi ólgen kezde aǵasymen enshi bólise almaı akt qaǵazyn byt-shyt qylyp, "búıtken dúnıeni laǵynet atsyn" dep týysqanynyń betine bylsh etkizip bir túkiripti de týǵan shańyraǵynyń esigin birjola tars jaýyp ketip qalypty. Sodan beri qańǵybas: ne bir jerde, ne bir úıde aıdan asyp turaqtaı almaǵan. Áýelde bizdiń úıden de qonys tappaǵan edi: kele sala ákem ekeýi aýlada qylyshtasyp qala jazdaǵan. Ekinshi dúrkin kelgende qyzyq boldy: Baskakov óle-ólgenshe osy úıden ketpeımin dep men gımnazıaǵa túskenshe úsh jyl boıy bizdiń úıde turdy. Adam kórsem ıt kórgen eshkikózdenip turýshy edim, al senderge degen yqylasym bólek dep moıyndaǵany bar, ásirese meni jaqsy kóretin. Ol maǵan ári tárbıeshi, ári ustazym boldy, ýaqyt ótken soń men de oǵan baýyr basyp kettim, mendegi ár túrli qıǵash-qıǵash sezimniń bastaýy sodan juqqan.

Erekshe ásershildik tek ákem men sheshemnen ǵana emes, kezinde orystyń aǵartýshylyq qoǵamynyń ózegi bolǵan kópten bóten-ala atalarymnan, babalarymnan súıekke sińgen minez. Tuqymnan mıras bop qalǵan sol qasıetti Baskakov damyta tústi. Jalpyǵa tanys tárbıeshi, ustaz deıtin uǵymǵa onyń úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn. Kezdeısoq kitaptardyń arasynda jatqan Don-Kıhottyń oryssha aýdarmasyn taýyp alyp, sol arqyly meni oqý, jazýǵa tez úıretti, al onyń ar jaǵynda ne isteý kerektigin bilmeıtin, bilgisi kelip qınalyp ta jatpaıtyn. Sheshemdi qatty syılap, onymen fransýz tilinde sypaıy sóıleýshi edi. Meni de osy tilge úıret dep sheshem ótinish jasaǵan. Baskakov muny da qýana-qýana oryndap, arman qaraı taǵy da toqtap qaldy: qaladan qaıdaǵy bir oqýlyqty satyp alyp, gımnazıanyń birinshi klasyna túsý úshin qajet dep meni tapjyltpaı otyrǵyzyp qoıyp al kep jattatsyn. Onyń maǵan degen áseri sonshalyq, aqyry búırekten sıraq shyqqan tárizdi. Jalpy ol taǵy sekildi tomaǵa tuıyq jan edi. Keıde keremet kóńildi, súıkimdi de sypaıy, sózsheń, tipti oraq aýyz, áńgimege de sheber. Biraq kóbine tas kereń, áldebir oı ústinde júrgendeı kókesin ezý tartyp, ózimen-ózi kúbirlesetini bar, mundaıda úıde de, shyqyrda da bezektep, qomyt aıaǵy shıtıip teńseledi de júredi. Bul kezde onymen sóılesý múmkin emes, sóılese qalsań ashshy kekesin, bolmasa dóreki jaýappen betińnen alyp tastaıdy. Al meni kórse boldy, ózgerip sala beredi. Júgirip kelip ıyǵymnan alady da dalaǵa jeteleıdi, áıtpese ońasha bir buryshqa aparyp áńgime aıtady, daýystap álde neni oqıdy, ózi týraly meniń kereǵar sezimde otyrǵanymda jumysy joq.

Áńgime aıtqanda bet-aýzy san qubylyp, qoly erbeńdep, daýsy da ózgerip ketetin. Kitap oqyǵanda sol kózin qysyp, qaǵazdy aldynan alys qoıyp otyratyn ádeti. Meni ár túrli sezimde qaldyratyny, meniń jasymdy múldem eskermeı, óziniń basynan keshken qaıdaǵy bir kóńilsiz de qıyn sátterin, pendeniń beısharalyǵy men qatygezdigin sóz etetindigi, al oqýǵa tańdaıtyny - eresen erlik, adamnyń tamasha qasıetteri men adam janynyń jomarttyǵy jaıyndaǵy kitaptar, sony tyńdap otyryp keıde meniń zyǵyrdanym qaınaıdy da keıde jurttan tartqan azabyna bola oǵan janym ashyp, endi birde qýanyshtan jadyrap, ishteı egiletin edim. Alysty ańǵarmaıtyn qysyq kózi qashanda qyzyl jalqaq, bet-júzinen ylǵı da yzǵar teýip turatyn. Júrgende ıá júgirgende býryl shashy jalpyldap, eskiniń jurnaǵyndaı kóne súrtiginiń eki etegi dalpyldap jóneledi. "Bireýge aýyrtpalyǵymdy salmaımyn" deıtin qyrsyqtyǵy jáne bar, shylymnan shegetini tek mahorka, jaz boıy ambarda jatady da qystaǵy qonysy qańyrap bos qalǵan jalshylardyń lashyǵy, al tamaq dese, ony eskiniń kertartpa nanymy degenge qudaıdaı senedi, dastarhan basynda tańdaıtyny araq pen sirke qyshqylyna ezgen qysha. Bul qalaı tiri júrgen dep jurt tańǵalady...

Ol maǵan ómirinde nebir "jeksuryn sumdarmen" arpalysqanyn, bir kezde Máskeýde oqyǵanyn, Edil boıynyń meńireý ormanynda qańǵyrǵan shaqtaryn jyr qylyp aıtatyn. Menimen birge "Don-Kıhotty", "Dúnıejúzilik jıhankezder" deıtuǵyn jýrnaldy, eshkim bilmeıtin "Jer jáne adamzat" atty kitap pen Robınzondy jarysyp oqydy... Akvarelmen sýret salyp, sýretshi bolsam degen armanymen qyzyqtyratyn. Boıaý salǵan jáshikti kórisimen-aq taǵatym taýsylyp, tańnan keshke deıin qaǵaz shımaılaıtyn edim, kók aspannyń móp-móldir kúmbezine, tal tústegi kún kózimen shaǵylysqan kógildir saǵymǵa, kógildir saǵymǵa shomylǵan aǵashtardyń ushar bastaryna qadalyp otyryp jer men kóktiń táńir bergen ǵajaıyp boıaýyn kókeıime qondyrǵandaı bolýshy edim. Qoryta kelgende, ómirdiń maǵan bergen osynaý enshisine esh baǵa jetpeıtin sekildi. Aǵash basynan, jybyrlaǵan japyraqtardan jamyrap túsken osy bir kógildir saǵymdy ólip bara jatyp ta kóz aldymda elestetetin shyǵarmyn...

XIII

Ákemniń kabınetinde eskiden qalǵan ańshynyń qanjary ilýli turýshy edi. Ákem ony anda-sanda qynynan sýyryp syrmaly jibek shapanynyń óńirimen jaltyraǵan júzin súrtip jatqanyn kórgenmin. Mup-muzdaı qylpyldaǵan júzine qolym tıgen saıyn tóbem kókke jetkendeı máz bolýshy edim. Súıip alǵym kelip, kókiregime basyp, sosyn bir nársege sabyna deıin boılata súńgitip jibergim keledi. Ákemniń ustarasy da bolattan jasalǵan ótkir, biraq men oǵan mán bermeıtinmin. Al bolat qarý kórsem kúni búginge deıin qyzyǵamyn, biraq bul sózimniń qaıdan paıda bolǵanyn ózim de bilmeımin. Bala kezimde názik te meıirimdi sekildi edim, sóıte tura qanaty synǵan bir uzaqty aıamaı keskilegenim bar. Esimde, aýla jym-jyrt, úı de tym-tyrys bolatyn, áldebir qap-qara qus qanatyn súıretip bir jambastap shóptiń ústimen ambarǵa qaraı jorǵalap bara jatqanyn kórip qaldym. Dereý kabınetke júgirip kirip, qanjardy ala salyp terezeden qarǵyp shyqtym... Men qýyp jetkende uzaq tapjylmaı tura qaldy da kenet yrshyp túsip, kekti kózin menen almastan ólispeı berispeımin degendeı ysqyryp, aýzyn ashyp tumsyǵyn saq-saq etkizdi. Ómirimde birinshi ret tiri maqulyqty aıaýsyz óltirgenim men úshin umytylmas oqıǵa boldy da, birneshe kún del-sal bolyp júrdim, ishimnen qudaıdan da, qudaı jaratqan jalpaq dúnıeden de kúnámdi keshire kórińder dep jalbarynyp janym qınaldy. Biraq ne paıda, qý jan úshin arpalysyp, qolymdy qanǵa boıap, aqtyq demi bitkenshe tóbelesken baıǵus uzaqty óltirgenim ras, sodan lázzat alǵanym da ras.

Atamnyń ba, babamnyń ba, qaı zamanǵy qylyshy jatyr degenge senip Baskakov ekeýmiz shatyrdyń ishin qanshama tinttik. Qara-kóleńkede tik baspaldaqpen kúshenip, myqshyńdap júrip kóteriletin edik. Mátke, bórenelerdi attap-buttap, kúl-qoqyrdy keshe búksheńdep jónelemiz. Shatyr ishi qapyryq, tútin men ystyń ıisi qolqany qabady. Bylaıǵy dúnıede aspan bar, kún bar, keń jazıra dala bar, al munda bulyńǵyr qapas, mılyqtan basqan mylqaý zil. Dalanyń erkin jeli shatyr tóńiregin eńiretip turady, al munda onyń ekpini ózgerip, sıqyrly sumdyq bop estiledi... Qara kóleńke birte-birte qasha bastaıdy, peshtiń kómeıi men kerneıin aınalyp ótip, jyrtıǵan terezeniń birde boz, birde kókshil qańǵyrǵan sáýlesinde metkeniń astyn, ıtarqanyń qýysyn tintkilep kúldiń astan-kesteńin shyǵaryp aqtaramyz... Qurǵyrdy sol qylysh tabyla qoısa ǵoı! Men qýanyshtan jarylyp keter me edim? Biraq ol maǵan nemenege kerek boldy deseńshi? Qur ánsheıin maqsatsyz qumarlyq qaıdan paıda boldy?

Desek te, osy jalǵan dúnıeniń ózinde ne maqsat bar, sonda bul ómir neme qajet — men osyny da túsine bastaǵan sıaqtymyn.

Qur beker áýreden ábden sharshap, demalýǵa otyramyz. Búkil ómirin ózi tozdyryp, maqsat-múddesiz kezbelikpen kún keshken túsiniksiz jumbaq adam menimen birge sharshap mátkege quıryq basady da, mahorkasyn orap ózinshe oıǵa batady, túbi meniń qumarlyǵym men qıalymdy túsinetin de jalǵyz osy bolar, al men jyrtıǵan terezeden jaryq dúnıege telmiremin de turamyn. Shatyr ishi álgiden kóri jaryq tartqan, ásirese terezeniń mańy, jeldiń yzyńynda da áýelgideı úreı joq. Biz ózimizben ózimiz, tómendegi tirshilik múldem basqa, jaıymen ótip jatqan ómir. Týra aıaǵymnyń astyndaǵy kún nuryna shomylǵan kók jasyl baqtyń tóbesinen qarasań tipti tamasha. İshi tolǵan torǵaı, baýyry kóleńke, basy kún sáýlesine san qubylady, sony kórip turyp: osynyń bári ne úshin dep oılaımyn. Bálkim qyzyq úshin shyǵar? Baqtyń arǵy betinde, kókjıekke baryp tireletin jazyq dalanyń shetinde orman jıegine uqsaǵan Batýrınonyń tóbesi qaraýytady, sol jerdegi meken-jaıda bıik shatyrly, oıý-órnekti terezeli atamzamanǵy eski úıde sheshemniń sheshesi, meniń naǵashy ájem, nege ekeni belgisiz, seksen jyl boıy ǵumyr keship jatyr. Sol jaqta, kún kóziniń shańytynda Novoselka; shalǵyndy saı, baý-baqsha, mujyqtardyń qora-qopsysy, kóshe boıyndaǵy tozyǵy jetken lashyqtar... Sonshama taýyqtardyń, buzaý-torpaq, ıtterdiń, sý tasıtyn arbalardyń, tisi aqsıǵan qatyndar men sulý qyzdardyń, dýdarbas enjar mujyqtardyń kimge keregi bar? Nıkolaı aǵam kún saıyn sol jaqqa nemenege qaıta-qaıta bara beredi? Tek qana Sashkanyń súıkimdi júzin, symbatty denesi men jalańash aq baltyryn kórip, appaq moınyna jarasqan arzan shyt kóılegin qyzyqtaý úshin be?.. Sol bir arzan mata maǵan da unaýshy edi, men de sodan birdeme tikkim keledi, biraq ne tiksem eken? Ne úshin, nemenege bola tikpekpin?

Biraq meniń esil-dertim shatyrda jasyryn jatqan qylyshta edi. Degenmen ara-tura Sashkany da esime alyp qoıamyn: birde onyń bizdiń úıge kelip, baspaldaq aldynda tuqyraıyp turyp sheshemmen sóıleskenin kórgenim bar, ne aıtqanyn kim bilsin, áıteýir sol kezde tula boıym shymyrlap, adam balasyna tán alǵashqy bir tátti sezimniń ushqyny jarq etkenin bilemin...

XIV

Jazý-syzýda maǵan álippe bolǵan Don-Kıhot, sondaǵy sýretter, seriler zamany týraly Baskakovtyń áńgimeleri meni es-aqylymnan aıyrdy: qaıdaǵy bir qorǵandar, aıyr tisti qabyrǵa, bıik munaralar, baspaldaq kópir, saýyt-saıman, naıza men sadaq, soǵys pen saıys jatsam-tursam kóz aldymnan ketpeı qoıǵany. Seriler sanatyna men de kirsem degen qıalmen oıǵa ketip otyryp, shashy jalbyraǵan jas jigittiń ıyǵynan osyp túsken aldaspandy elestetkenimde tula boıym titirenip jóneldi. A.K.Tolstoıdyń hatynda myna bir joldar bar: "Vartbýrgte keremet tamasha! Onda XII ǵasyrdyń qural-saımandary da bar. Azıa áleminde otyryp júregiń qalaı bulqynsa, seriler dúnıesinde de júregiń atsha týlaıdy, bilemin, men de bir kezde osylardyń biri bolǵanmyn." Iá, men de bir kezde solardyń biri bolǵanmen, men óz ǵumyrymda Eýropanyń talaı-talaı ǵajaıyp qorǵan-ǵımarattarynda bolǵanmyn, solardy aralap júrip tańǵalatynym: men de Vyselkanyń kóp mojantopaı balalarynyń biri edim, sóıte tura, mahorka shegetin jarymes qarttyń áńgimesin tyńdap otyryp kóne qorǵannyń kóne tirshiligin qalaı dóp basyp, sýretin qalaı aınytpaı salǵanmyn? Iá, men de sol kezde osy tirshiliktiń ortasynda bolǵanmyn. Men de ólermen katolıktiń biri bolǵan shyǵarmyn. Akropol de, Baalbek te, Fıva da, áýlıe Sofıa da, orys kremlderiniń kóne shirkeýleri de kúni búginge deıin gotıkalyq soborlarmen talasa almaıdy. Alǵash ret kostelge kirip kelgenimde (bala kezimde) organnyń únine ǵajap qalǵanym esimde, onyń ózi de bar bolǵany Vıtevskiniń kosteli bolatyn. Jer jıhanda mundaı janyńdy tolqytar ásem saz joq shyǵar dep edim, keıde kúrkirep, keıde jańǵyryq bop estilgen qaharly únniń alasapyranynda aspannan jetken perishtelerdiń daýsyn qulaǵym shalǵandaı bolǵan...

Don-Kıhot pen seriler mekeninen soń meniń kóz aldymda turatyn ǵajaıyptar: teńiz, kemeler, Robınzon, tropıka men muhıt dúnıesi. Árıne, men munda da bolǵanmyn. Robınzon men "Dúnıejúzilik saıahattaǵy" sýretter, oǵan qosa jer sharynyń eski kartasyndaǵy ońtústiktegi uly muhıttar, Polınezıanyń noqattaı-poqattaı araldary meniń qıalymda máńgilik qalyp qoıdy. Súmpıgen jeńil qaıyqtar, súńgi, shoqpar ustaǵan jalańash adamdar, kokos ormany, salpaıǵan dáý japyraqtar men sonyń kóleńkesindegi kúrkeler - osynyń bári maǵan ári tanys, ári jaqyn sıaqty kóringen, sol kúrkeden jańa ǵana shyqqandaı bolyp, keshe ǵana talma tústegi múlgigen tynyshtyqta solardyń qasynda otyrǵandaı sezinetinmin. Sol sýretterdi kórip otyryp armandaı tátti elesterdi, otanǵa degen qymbat saǵynyshty bastan keshkenim bar. Per Lotı: balalyq shaǵymda "kolonıa" degen sózdiń men úshin "sezim tolqytar sıqyry" bar edi dep jazady. "Meniń kishkentaı Antýanettamnyń kolonıadan kelgen kóptegen zattary bar edi: totyqus, tor ishinde otyratyn túrli-túrli qustar, jándikter men qaýashaqtardyń koleksıasy. Anasynyń múkkamal ústelinen hosh ıisti dánderden jasalǵan ádemi monshaqty kórgenmin. Anda-sanda shatyrǵa shyqqanymyzda ańdardyń terisi, ár túrli qaptar, jáshikter jatatyn, sodan Antıl araldaryndaǵy qalalardyń adresinde oqýǵa bolatyn..." Al Kamenkadan osyndaı zattardy taýyp kór?

"Jer men adamzat" kitabyndaǵy sýretter boıaýly edi. Solardyń ishinde erekshe esimde qalǵandary ekeý: birinde qurma aǵashy, túıe, mysyr pıramıdasy, ekinshisinde — kokos pálmasy, sonyń shashaqty butaǵyna qyldyryqtaı moınyn sozyp, bizdeı tilimen jalmap turǵan áıeldiń janaryndaı qylı kózdi shubar ala jıraf, týra soǵan qaraı judyryqtaı bop atylyp kele jatqan arystan. Osynyń kúllisi - túıe, qurma aǵashy, pıramıda, kokos pálmasynyń túbindegi jıraf, arystan da kez qaryqtyrar eki-aq boıaýmen: shaqyraıǵan kók aspan, sosyn qum tústes sary boıaýmen salynǵan. Móp-móldir kók aspan men sary saǵymdy kórgende lapyldaǵan ańyzaq pen ashshy kúnniń aptabynda qalǵandaı, áıtpese jer jannatynda otyrǵandaı boıymdy qýanysh sezimi bıleıtin. Tambov dalasynda, Tambov aspanynyń astynda júrip osy kórgenderimdi kóńilime toqyp júrip, keıin Mysyr men Nýbıada, tropıkada bolǵanymda, táńirim-aý, munyń bárin baıaǵyda basymnan keship, osynyń bárin osydan otyz jyl buryn bilgen edim ǵoı dep esime alǵanmyn.

XV

Pýshkın "Rýslanǵa" jazǵan kirispesimen meni ǵajap qaldyrǵan:

Teńiz jaǵasynda jasyl emen, Altyn shynjyr dúmine ilgen...

Bir qarasań túkke turmaıtyn nárse — meıli, jap-jaqsy shýmaq, sırek kezdssetin tamasha eleń bolsyn-aq. Biraq meniń búkil ǵumyryma azyq bolǵan, jer basyp júrgen shaǵymda basymnan keshken sheksiz qýanyshym. Oılap otyrsań mıǵa syımaıtyn sandyraq -jalǵanda joq qaıdaǵy bir jaǵa, oǵan qaıdan barǵany belgisiz "bilimpaz" mysyq, onyń ózin emenge arqandap tastaǵan, qaıdaǵy bir qubyjyq, rýsalka, sulbasy joq súrleýge túsken kózge kórinbeıtin ańdardyń izi. Biraq bar gáp aqylǵa syıatyn bolmysty nársede emes, osy qısyny joq sandyraqta bolsa kerek; munyń keremeti sonda, osy "sandyraqty" áldebir masań "bilimpaz" aqynnyń qulaǵyna quıyp otyrǵan sıaqty: bir ǵana sıqyrǵa toly shyraınalystyń ózi nege turady ("kún-tún demeı bilimpaz mysyq, shynjyryn súırep shyr aınalǵan"), "sulbasy joq súrleý" men "kózge kórinbeıtin ańdardyń izi" she? — ańdardyń ózi emes, izderi ǵana! — endi "tań shapaǵy týraly", tańǵy shapaqtyń ózi emes,túsinikti, dálme-dál, aıqyn bastama (teńiz jaǵalaýy, jasyl emen, altyn shynjyr) aqyrynda — tús, eles sekildi qym-qýyt shatasý, teńiz jaǵalaýynda, qalyń ormannyń ortasyndaǵy áldebir teriskeı eldiń bult oraǵan tańǵy tumanyndaı san qubylyp qalyqtaǵan maýjyr kórinis:

Ǵajapqa toly orman men dala,

Shapaqqa shaǵylysqan tolqyndy qara

Qum basqan tylsym ıesiz jaǵa

Otyz seri tolqynnan shyqty

Symbaty kelisken óńsheń dara

Qastarynda teńizshi aǵa...

Maǵan erekshe áser etken Gogoldiń "Kóneniń pomeshıkteri" men "Qorqynyshty kegi". Qandaı ǵajaıyp sýretter! Bala kúnimnen meniń qanyma sińip, Gogoldiń ózi aıtqandaı "ómirlik bitim-bolmysymdy jasaǵan" qaıtalanbas áserli áýen kúni búginge deıin kókeıimde saırap tur. Sol bir "ánshil esekter", baqty shýlatqan sol bip jazǵy nóser, baq syrtyndaǵy ormandy jaılaǵan taǵy mysyqtar, shyrmaýyq qaýsyrynǵan káriaǵashtardyń dińi júndi balaq kepterdiń sıraǵy sıaqty" bolyp kórinýi... Al "Qorqynyshty kek she?!

"Kıevtiń sheti dúrlikken topyr: esaýl Gorobes ulynyń úılenýin toılap jatyr. Esaýlǵa qonaqqa kelgen adamdar da uly-jińgir...".

"Dneprdiń arǵy betinen jas qatyny Katerına men bir jasar ulyn ertip esaýldyń telime aǵaıyny Danılo Býrylbash ta kelipti. Qonaqtar panı Katerınanyń qaǵazdaı appaq betine, nemis barqytyndaı qap-qara qasyna, kúmis nálisi bar etigine qyzyǵa qarasty, onan da beter tańǵalysqany kári ákesiniń ere kelmegeni...".

Budan ári:

"Dúnıe jarqyrap sala berdi: taý ıyǵyn aıdyń tesip shyqqany ǵoı. Quddy Damaskiniń qardaı appaq matasyndaı Dneprdiń jaıpaýyt jaǵasyn búrkep, kóleńkeni odan ármen samyrsyndy ormanǵa qýalap tastady... Dneprdiń ortasynda qaıyq júzip keledi. Eki jigit aldynda otyr: qazaqtyń qara seńseń bórkin kózderine basa kıgen, eskek astynan shashyraǵan sý monshaqtary oshaqtan jamyraǵan ushqyn sekildi...".

Uıyqtap jatqan balanyń betin oramalmen jelpip Katerına kúıeýimen sybyrlasyp sóılesip otyr: "Oramalda qyzyl jibekpen kestelegen japyraq pen jıdektiń sýreti bar-dy". (bul da men kórgen, ómir baqı umytpaıtyn súıkimdi sýret). Minekı, ol "qalǵyǵan sýǵa janaryn qadap únsiz qaldy; sý betin samal dirildetip, tún ishindegi qasqyrdyń jon arqasyndaı búkil Dnepr jybyrlap jóneldi..."

Taǵy da tańǵalatynym: baıaǵyda, Kamenkada otyryp osy sýretterdi qalaısha qatelespeı dálme-dál kóz aldyma elestettim eken! Bala kóńil sol kezde-aq neniń jaqsy, neniń jerkenishti ekenin, neniń áıbát, neniń jaman, neniń qajet, neniń qajet emestigin aıyra bilse kerek. Bir nársege salqyn boldym da tez umyttym, endi birdi qýana qabyldap, ǵumyry umytpaıtyndaı jadyma toqydym - osynyń bárinde talǵam men sezimim eshqashan jańylǵan emes.

"Bári de dalaǵa shyqty. Doń astynan saban shatyr kórindi. Búl Danılonyń atasynan qalǵan meken-jaı. Onyń arǵy jaǵy da beles, onyń arǵy jaǵy qý dala, júz shaqyrym júrseń de qazaqty emge tappaısyń..."

Iá, maǵan keregi de osy edi.

"Pan Danılonyń hýtory eki belestiń ortasyndaǵy Dneprge qulaıtyn tar qolatta. Úıi onsha bıik te emes; syrtynan qaraǵanda qarapaıym qazaqtyń lashyǵynan aıyrmasy joq, jalǵyz tereze... Qabyrǵasy shyr aınaldyra shegelegen sóreler. Oǵan qatar-qatar meskeı, qumyralardy tizip qoıypty. Solardyń arasynda syıǵa tartqan, soǵysta oljalaǵan kúmis tostaq pen qutylar. Odan tómen qymbat mýshketter, qylysh, ańshy syrnaıy, naızalar ilingen... Qabyrǵanyń eteginde jylmıta ústiriktegen emen taqtaı; sonyń qasynda, sákiniń qarsysynda shyǵyryqty arqanmen tóbege ilip qoıǵan besik. Bólmeniń edenin jyp-jylmaǵaı tegistep, balshyqpen sylap tastaǵan. Pan Danılo men áıeliniń jatar orny sáki, al qyzmetker kári áıeldiń tósegi edendegi taqtaı bolsa kerek; besiktiń ıesi kishkentaı sábı, al jigitterdiń qonalqysy taqyr eden...". Epılogqa aıtar joq:

"Pan Stepan úshin, knáz Semıgradskııdiń bodaýyna eki qazaq ǵumyr keshýde: Ivan men Petro..."

"Qorqynyshty kek" meniń sanamda erekshe asqaq sezimdi oıatty, bul árkimniń júreginde máńgi baqı saqtalatyn qasıetti sezim, ýaqyty jetkende zulymdyq aıaýsyz jazasyn alyp, adamgershiliktiń jeńisi saltanat qurýǵa tıis. Bul sezim jaratqanǵa degen qushtarlyqtyń, soǵan degen senimniń aıǵaǵy. Jaqsylyq jeńiske jetip, zulymdyqtyń tamyryna balta shapqan sátte pendeniń jany túrshikse de arman tilegi oryndalǵandaı órekpip, sodan da lázzat almaq, shyndyǵynda bul bizdiń jaratqanǵa degen, jaqynǵa degen áp-sátte burq etken sheksiz súıispenshiligimiz...

XVI

Meniń estıar shaǵym osylaı bastaldy. Ómirdiń ózinen, shynaıy tirshilikten alǵan lázzatym shamaly, kóbine ózim oılap taýyp, ózim kóksegen ótirik dúnıesine máz boldym.

Naǵyz ómir qyzyqqa kedeı edi.

Qaıtalap aıtsam, men eýropalyqtardyń túsine de kirmeıtin qý dalada týyp óstim. Mańaıymyz budyry joq, shegi de joq keń jazıra: meken-jaıymyz kóz jetpeıtin jazyqqa baryp ulasatyn. Meniń bar kórgenim sol dala men túpsiz aspan ǵana.

Kolonıa! Meniń biletinim Rojdestvodaǵy "kolonıa" lápkesi. Meniń túsinigimdegi kolonıa — pasqa kezindegi atkópir kepken jemis, onan soń jyltyraǵan qara bujyr qýys qatyrma, onyń da dámin Rojdestvonyń jármeńkesinde tatyp kórgenmin, árıne, jińishke symǵa oralǵan bótelke syrtyndaǵy jıdek sýretteri de qyzyqtyratyn (heres, madera), sol symdardy ary sozyp, beri sozyp ermek qylatyn edim, sońǵy kezde bul da bizdiń úıde kóbeıip ketti, óıtkeni, ákem taǵy da jıi-jıi ishetindi shyǵardy. Rojdestvoda maıysqan molshylyqty da kórdim: shirkeýden. Nannan basqa, shalǵyn men shańdaq joldan basqa, qara maıly arbadan, taýyqtyń qorasynan basqa, sharqaı men kenep kóılekten basqa túk kórmegen kózge, boztorǵaıdyń shyryly, taýyqtyń qańqyly men balapannyń shıqylynan basqa dym estimeı tas-kereń tynyshtyqqa úırengen qulaqqa bári tań: aqbaýyr bulttardyń etegin túrtken kókjolaq kúmbez, qaharly da aq shashty Savaof, altyn ıkonostas, altyn qyrsaýly qudaı sýretteri, birin-biri balqytyp, bir-birine súıene altyn saǵym shashqan, mereke aldynda ǵana qadalǵan balaýyz shyraqtar, dákon men qońyraýshynyń túsiniksiz gújildegen daýsy, sváshennıktiń shekpeni, túsiniksiz tilde kúńirengen án, taǵzym etý, qara maıdyń tútinimen alastaý, temir qutydan shalqyǵan sonyń hosh ıisi, joǵary-tómen serpilgen kúmis shynjyrdyń jarqyly — osynyń bári patsha kóńildi sergitip, janyńdy nurǵa bóleıtin erekshe saltanat...

Buǵan qosa men jutaǵan dvorándardyń ortasynda óstim, ózin-ózi qurtýǵa áýes orys jurtynyń tabıǵatynan habarsyz eýropalyqtarǵa bul da jat. Bul áýestik tek dvorándarǵa ǵana tán emes. Orys mujyǵy nege qaıyrshynyń kúnin keship otyr? Eýropa sharýasynyń túsine de kirmegen baıtaq jer, baılyq degeniń ıgerýsiz jatqan joq pa? Jumyssyz-dáıimsiz óziniń salbókse erinshektigin, qysyr qıalyn kórshidegi pomeshık jeriniń ultaraqtaı pushpaǵyn tartyp alýǵa batpadym degen syltaýmen aqtaǵysy keledi, al pomeshık bolsa jyldan-jylǵa tozyp barady. Nelikten kópesterdiń ólermendik dúnıeqońyzdyǵyn qarǵap-silep, ysyrapshyldyqtyń el kórmegen taǵylyǵymen tusap tastadyq, sóıte tura naǵylet atqan taǵdyryn maskúnem kózdiń ótirik jasymen bulap, nelikten qaıyrshylyq pen qańǵybastyqqa, dýanalyqqa ólip-tirilip qumar boldyq? Iapyr-aý, bul ne sumdyq, Reseıge ne boldy, qas pen kózdiń arasynda, kóz aldymyzda ólip ketken joq pa!

Meniń týysqandarym men jaqyndarymnyń ishinde betin jaspen jýyp, muńǵa batyp, orazamen, jalbarynýmen kún keship, ómirden túńilip otyratyn sheshemdi ǵana túsinýge bolatyn edi: qashanda kóńili qaıaý, tirshilikte jan raqaty joq, qasiretke toly fánıdiń qysqa ǵumyry tek o dúnıeniń máńgilik jumaǵyna daıyndyq degenge qatty senetin. Al odan basqalary she, anaý jeńiltek kórshiler, týysqandarymyz, ákem, Baskakov? Óz ómirin ózi qor qylǵan Baskakov týraly aıttym. Al óz baılyǵyn ózi shashqan, qajyr-qaıraty mol, jomart ta keńpeıil, biraq aspandaǵy qus sekildi qamsyz ákem she? Baıaǵy bir baılyqtyń jurnaǵyna máz bolǵan Arsenev áýletiniń beıshara urpaǵy myna biz she? Sashkaǵa bola, derevnányń sandalbaı bos qyzyǵyna bola Nıkolaı gımnazıany tastap ketti. Aǵam Georgıı kanıkýldaǵy búkil bos ýaqytyn Lavrov, Chernyshevskıılerdi oqýmen óltirdi. Al meniń qanshalyqty armanym bolǵanyn mynadan-aq bilýge bolar: birde Nıkolaı meniń bolashaǵym týraly bopsalaǵany bar. Ázil-shyny aralas sondaǵy aıtqany — aqyry taqyr kedeı boldyq, ósken soń sen de bir oqýǵa túsersiń, qyzmet istersiń, úılenesiń, balaly-shaǵaly bolasyń, jıǵan-tergenińe úı satyp alarsyń degende bolashaqtyń qaıyrshy tirliginen janym túrshigip jylap jibergenmin.

XVII

Kamenkada ótken sońǵy jyldary men alǵash ret qatty aýyrdym, buryn aýyr naýqas degendi estip qana júrgen basym, shyndyǵynda basqa bir dúnıege baryp qaıtqandaı boldym. Mezgil qara kúz bolatyn. Sonda men paqyr ne kún keshti deısiz ǵoı? Aıaq astynan álim quryp, kóńilden nıet qashyp, býyn-býynym bos qaldy da janǵa qajet bes sezimnen aıyryldym — janar óshti, tańdaıdan dám ketti, qulaq kereń, tanaý bitelgen, túısik joq; tipti ómir súrgim kelmeı qaldy, bylaısha aıtqanda, tamaqqa da, sýsynǵa da tábet joq, eń jaqyn qımas jandarǵa degen súıispenshilik sezim de joǵaldy; kúndiz de, túnde de ómirde joq sıaqtymyn, anda-sanda ǵana óń men tústiń arasyndaǵy elester, onyń ózi de dúnıedegi qaıdaǵy joq jeksuryn qubyjyqtar arpalysyp ot pen jalynnyń ortasynda órtenip jatady (álgi adam sanasyndaǵy tozaqtyń oty sekildi). Eptep es kire bastaǵan sátte qasymda otyrǵan anamnyń alyptaı zor tulǵasy elesteıtin, bólmede emes, qarańǵy qapyryq qyrmanda jatqandaı bolamyn da edenge qoıǵan shyraq zoraıyp, sonyń jalynynda neshe túrli ań men albasty sekirip-bılep jatady. Osy tozaq dúnıesinen jaryq dúnıege qaıtyp oralǵanda janymnyń jaı taýyp, qarapaıym da tanys tirshilikti kórgenimde tátti tynyshtyqty jumaqtan artyq sanaǵanymdy aıtsaı! Sol kezde men qara nanǵa qumar boldym, qara nannan derevnányń saǵynyshty jupar ıisi ańqyp turǵandaı edi.

Men aýyryp turǵan soń eki aıdan keıin Svátkanyń aıaǵynda Nadá qaıtys boldy. Svátka jaqsy ótip edi. Ákem iship ketti, kún saıyn, erteńnen keshke deıin aýzy qurǵaǵan joq, úı tola qonaq... Sheshem kóńildi: otbasy túgel jınalsa, onyń qýanyshynda shek joq, ásirese aǵam Georgıı kanıkýlǵa kelgende, al ol Svátkany qur jibermeıtin. Osy dańǵaza abyr-sabyrdyń ústinde aıaq astynan Nadányń aýyra qalǵany, aldynda ǵana bılep-sekirip, aıǵaıǵa basyp, kókshil janary jarqyldap jurttyń bárin tańǵaldyryp júr edi. Mereke osymen bitti, aǵam ketti, qonaqtar zym-zıa joǵaldy, qaryndasym es-tússiz kúıip-janyp jatyr, balalar bólmesi ala kúńgirt: tereze perdesi qymtalǵan, óleýsiregen shyraqtyń sáýlesi ǵana. Qudaıdyń búkil otbasynyń qýanyshy Nadány tańdaǵany nesi eken? Bárimiz de qaıǵydan shógip qalǵandaı boldyq, biraq aıaǵy jamandyqpen bitedi dep oılaǵan joq edik, keshki ymyrtta as bólmeniń esigin asyǵa serpip tárbıeshi áıel Nadá ál ústinde dep aıqaılap kirip keldi. Osy bir "ál ústinde" degen jan túrshigerlik sózdi men qarańǵy qystyń ishinde, qar basqan ıen dalanyń shetindegi japandaǵy jalǵyz úıde otyryp estigen edim. Tún ishinde, búkil úıdi basyna kóshirgen apalań-topalań basylǵan kezde meniń kórgenim: zaldaǵy ústeldiń ústinde, qaraly shyraqtyń jaryǵynda qap-qara kirpigi sál ashylyp, óń-tús joq, qan sólsiz ádemi kıindirgen qýyrshaq tyrp etpeı jatyr eken... Búkil ómirimde budan soń dál osyndaı sıqyrly túndi kórgen emespin...

Al kóktem shyǵa ájem qaıtys boldy. Kókek aıynyń tamasha bir kúni edi, anam ashyq terezeniń aldynda otyrǵan, ústinde qara kóılek, júdegen, óńi sup-sur. Kenet ambar syrtynan salt atty bir mujyq shyǵa keldi de elirip shesheme birdeme aıtty. Sheshem de qýanǵan sekildi kózi sharasynan shyǵyp alaqanymen kásekti bir saldy... Otbasynyń tynyshtyǵy taǵy da oılamaǵan jerden buzyldy. Taǵy da buryn men kórgen beı-bereket ábiger bastaldy arbakeshter at jegýge júgiristi, ákem men sheshem kıinip álek. Qudaıǵa shúkir, áıteýir bizderdi ertpeı ketti...

XVIII

Nadányń ólimi men kórgen eń birinshi ólim, endi ǵana tanı bastaǵan ómirge degen meniń sezimimdi kópke deıin óshirip ketti. Men de óledi ekenmin dep, kez kelgen sátte Nadáǵa kelgen zulmattan men de qashyp qutylmaıtynymdy túsindim, jalpy ózekti janǵa bir ólim degendi úıden shyǵaryp bara jatqanda Nadányń kebersip, qaraıyp ketken ernine qarap turyp sezindim. Záre-quty qalmaǵan, áldebir nárseden masqara bolyp qorlanǵan meniń qý janym pana tilep, qutqara kór dep qudaıǵa júgindi. Keshikpeı meniń búkil oı-sezimim bir-aq nársege kúrmeldi — ishteı qudaıǵa jalbaryný, tynym tappaı aıaýshylyq surap, mynaý tóbemnen tónip turǵan ajal deıtin sumdyqtan qutylýdyń jolyn kórset dep shyr qaqtym.

Anam da kúndiz-túni qulshylyq urýmen boldy. Tárbıeshiniń de maǵan aıtatyny osy:

— Balaqaı, jaratqanǵa jan-tánińmen jalbaryna bil. Sen túgili áýlıeler de qulshylyq etip, oraza ustaǵan, ózderin ózderi azapqa salǵan. Nadá úshin jylaý kúná, qaıta qýaný kerek, — deıtin kóz jasyn sorǵalatyp turyp, — Ol qazir jumaqta, perishtelermen birge...

Sonymen men taǵy bir jańa da ǵajaıyp dúnıege kirip keteıin: jalyqpastan áýlıeler men taqýalardyń tirshiligin jatpaı-turmaı oqı bastadym, ony da maǵan kásibi úshin qalaǵa jıi baratyn Vyselkanyń Pavel degen etikshisi ákelip beretin. Paveldiń kúrkesi ylǵı da bylǵary, ashshy jelimge qosa kógergen syzdyń ıisi múńkip turatyn. Sóıtip, óńez ıisi máńgilik meniń tanaýymda, qınalyp myń qaıtara oqyǵan bıttiń qabyǵyndaı juqa kitapshalar esimde qaldy. Óńez ıisi tanaýyma kelse, men úshin qymbattylyǵy sonsha, kóz aldyma sol bir erekshe qysty alyp keletini bar: ózin-ózi azapqa salǵan alǵashqy hrıstıandarǵa esim ketkenshe elirip tańǵalamyn, qaıdaǵy bir alańda taǵy jyrtqyshtar talap óltirgen boıjetkender, qatygez óz ata-anasynyń qolynan basy shabylǵan taza da pák, lılıa gúlindeı patshanyń sulý qyzdary, Iordanıanyń qańsyǵan shóli, sol shólde ókshesine deıin ósirgen, óz shashymen jalańash tánin jaýyp, dúnıeden zınaqorlyǵyn jasyrǵan Marıa Egıpetskaıa, Kıevtiń úńgirleri, sol úńgirlerdegi shýlaǵan jyn-shaıtandar men beıpil albastylar, jer astyndaǵy qarańǵy qapasta jylap-eńirep jalbarynysh kitabyn oqımyn dep ózin-ózi tirideı kómgen paqyrlardyń etin jep otyrǵan qubyjyq periler... Men úı sharýasynan múldem qol úzip, osy sýretterdi ishteı paıymdaýmen ǵana ómir súrdim, ózimdi-ózim sharshatyp, ózimdi-ózim qınap, azaptanýmen ertegi-eles dúnıesine ózimdi-ózim qamaýmen kún keshtim. Men de sol azapqa túsken qurbandyqtardyń qatarynda bolsam degen armanda edim, bos bólmege urlanyp kiremin de saǵattar boıy tizerlep arqannyń úziginen jınaǵan salpynshaqtardy belime býatynmyn, ishkenim tek qara sý, jegenim tek qara nan...

Búkil qys boıy kórgenim osy. Al kóktem kele bári de umytyla bastady. Kún kózi jylynyp, qos terezeniń ortasyndaǵy shybyndar da tirilip qaldy — nazaryńdy bóler ermek kóbeıdi, onyń ústine duǵa oqý, qulshylyq etý súısinerlikteı lázzat bergen joq. Sáýir kele, jarqyraǵan bir sáýleli kúnde qysqy terezeniń syńary da alyndy, úı ishi abyr-sabyr, eden toly qoqyr-soqyr ybyrsyq, aqyry jazǵy jalańash terezeni ashyp tastap edi, kele jatqan jas ómirdiń, jańa ómirdiń lebi kernep, taza aýa, dymqyl jerdiń ıisi tanaý jardy, qaıtyp kelgen uzaqtardyń erinshek shıqyly da qulaqqa jaǵymdy estiledi... Batystaǵy qyzyl jalqyn kókjıek kópke deıin óshpeı, sol tusqa kóktemniń kókshil bulttary jınalatyn boldy, kóktemniń kóz baılanar ymyrtynda keler túnde seldeter jyly jańbyrdyń kýásindeı tanaptaǵy toǵannan uıqysyraǵan baqalardyń shuryly keshqurymdy qosa qalǵytqandaı... Sóıtip, mine taǵy da, bizderdi ómir baqı aldaýmen jubatqan jer-ana taǵy da qushaǵyna aldy...

XIX

Sol jyldyń tamyzynda men mańdaıynda kúmis tanasy bar kók kartýzdyń ıesi boldym. Keshegi Alesha joq, áldebir erler gımnazıasynyń birinshi klasynyń shákirti Arsenev Alekseı bolyp shyǵa keldim. Jaz shyǵa qys boıǵy dene syrqaty men jan kúızelisinen dym da qalmaǵan sıaqty. Sol jyly ala jazdaı aspan ashyq boldy, úı ishiniń kóńil kúıi de aqjarqyn kóńildi edi, soǵan laıyq men de sabyrly, kóńildi boldym. Nadá da ótken bir kúnderdiń esteligine aınaldy, tipti anam men tárbıeshi de ony aspandaǵy sábı-perishte dep túsinip, máńgilik kók turaǵy retinde qýanyshpen saıran salyp júr dep oılaıtyn; keıde ekeýi de ony saǵynatyn, áredikte áńgime qylyp, ara-tura jylap ta alatyn, biraq baıaǵydaı emes, qazirgi kózdiń jasynda kúlki aralas edi. Al ájem múlde umyt boldy, umyt bolǵany bylaı tursyn, úı ishi bir túrli jadyrap sala bergen sekildi: birinshiden, Batýrıno bizdiń menshigimizge aınaldy, osyǵan baılanysty jaǵdaıymyz da jaqsaryp qaldy, ekinshiden, kúzge qaraı sonda kóship barmaqpyz, oǵan da ishteı qýanyshtymyz, adam qonys aýdarsa sodan bir jaqsylyq kútetin ádeti emes pe, tipti bolmasa sonaý ótken kúnderdi, kóshpendi kezdi esińe alǵanyńnyń ózi ǵanıbet qoı.

Sheshemniń aıtýy boıynsha, ákem ekeýiniń Batýrınoǵa asyǵys barǵandaǵy jaǵdaıdy kóz aldyma elestettim: kókek aıynyń tamyljyǵan kúni, sharýa jaıynyń ortasyndaǵy tap-tuınaqtaı aýla, qos baspaldaqty, aǵash baǵanaly baıaǵynyń úıi, etegi kógildir, mańdaıy qyzyl kúreń zaldyń bıik terezeleri, sonyń aldynda bir-birine teligen eki ústelge shóp, onyń ústine dáke japqan, sol jerde eki qolyn kókiregine aıqastyryp shilteri aq kepesh kıgen óńi qup-qý kempir jatyr, onyń bas jaǵynda kári qyz kirpik qaqpastan bozdatyp bir nárseni oqyp otyr, ákem muny jaqtyrmaǵandyqtan keketip "suńqyl" dep ataýshy edi. Osy sózdi men jıi-jıi esime alatynmyn, rasynda bul únde adamdy delsal qylatyn súıkimsizdik, oǵan qosa boıdy balqytatyn sıqyrly áser bar. Eles bop ushyraǵan osy kórinisterdiń ózi de súıkimsiz. Bar bolǵany jaǵymsyz kórinis qana. Árıne, kúnáharlyq bolsa da aıtaıyn, ájemniń tamasha meken-jaıy endi bizdiki ǵoı dep oılaǵanda áýelgi súıkimsiz sezimdi umytyp, kóńiliń jaı tabady, qudaı buıyrtsa men kelesi kanıkýlda ekinshi klastyń oqýshysy bolyp osy úıge keletin shyǵarmyn, ákem ájemniń attaryn tańdap júrip maǵan bas biletin bir bıeni mingizetin bolar, ol meni jaqsy kórip, ysqyrsam boldy, qaıda júrse de jetip keler me eken?

Jaz boıy anamnan, Oládan, Baskakov pen týǵan shańyraqtan jyraq ketip qalamyn-aý degen qobaljý, buryn bet-júzin kórmegen qalanyń bóten jurtynyń, qaıdaǵy bir gımnazıanyń mýndır kıgen qazymyr ustazdarynyń ortasynda jalǵyzdyq keshemin-aý degen qorqynysh bıledi; anam men Baskakovtyń bet-júzin kórgen saıyn júregim shy-ym-m etetindi shyǵardy, sirá, olardyń da meni kórgende júrekteri syzdaıtyn bolar; al ázirge ol kún áli alys qoı dep ózimdi-ózim jubatyp qoıamyn: men de gımnazıs bolamyn, forma kıemin, men de qalada turamyn, joldastarym da kóp bolady, solardyń ishinen senimdi dos tańdaıtyn shyǵarmyn degen kóńilde qýanysh ta joq emes... Bárinen de sol jańa ómirdiń qyzyǵyna qushtar qylǵan aǵam Georgıı, ol maǵan erekshe bir qymbat jan bop kórinetin: aǵam bozbalanyń kórkemi edi — artyq eti joq, onsha aryq ta emes, jarqyraǵan keń mańdaıly, jaltyldaǵan janar, eki betiniń ushy qyzyl kúreń, bul kezde ol álgi men barmaq gımnazıany altyn medalmen bitirip, ımperatorlyq Máskeý ýnıversıtetiniń stýdenti bolatyn.

Aqyry tamyz aıynyń ortasynda meni emtıhanǵa alyp bardy. Tarantastyń saldyry estilýi muń eken, anamnyń da, tárbıeshi men Baskakovtardyń da túsi ózgerip sala berdi. Olá jylap jiberdi de, ákem men aǵalarym yńǵaısyzdanyp kúlgen boldy. "Al, tize búgelik" dep ákem zirk etkende bárimiz de shóge qaldyq. Mınýt ótpeı jatyp "bir qudaıǵa tapsyrdym" degen zildi daýsy estilgende bárimiz de shoqynyp ornymyzdan turdyq. Zárem ushqannan býyn-býynym ustamaı qalǵany, sheshem jylap kelip meni shoqyndyra bastaǵan, jylap turyp shoqyndyryp, qaıta-qaıta súıip bolǵansha men de esimdi jıǵanmyn, ishimnen: " qudaı des bergende emtıhannan ótpeı qalsam ekenmin" dep turǵam.

Amal qansha, ótip-aq kettim. Osy bir saltanatty kúnge meni úsh jyl daıyndap edi, al maǵan bar bolǵany elý besti otyzǵa kóbeıt, amalıkıtándardyń kim ekenin aıt, "qar appaq, biraq dámsiz" degendi ádemilep jaz dedi, odan soń: "Alqyzyl shapaq shyǵysty búrkep..." degendi jatqa aıtqyzdy. Tipti aıaqtatqan da joq, "tabyn ylǵaldy saıǵa jete bergende" dep bastaǵanymda kilt toqtatyp (altyn kózildirik kıgen tanaýy shelekteı jıren oqytýshy), ar jaǵyn ózi de biletin bolsa kerek:

Já, tamasha, boldy, boldy, biledi ekensiń, — dedi.

Iá, aǵam durys aıtqan eken, pálendeı qorqynyshty esh nárse bola qoıǵan joq. Men oılaǵandaı emes, bári de ońaı, ári tez, dabyraıtpaı sheshe saldy. Al, shyndyǵynda men qandaı bosaǵany attap kirdim deseńshi!

Sonaý alǵashqy saıahatymnan keıin qaıtyp kórmegen qalanyń kireberisindegi ertegideı tańǵajaıyp kóshe, odan sońǵy keremet tańsyq bolǵan qalanyń ózi — bári de baıaǵydaı emes, tańǵalatyn da, tamsanatyn da túgi joq eken. Mıhaıl Arhangeldiń qasyndaǵy qonaq úıi de myjyraıyp qalǵan sekildi, bıik qorǵannyń ishinde, tas tóselgen aýlanyń túkpirindegi úsh qabat gımnazıanyń ǵımaraty da mundaı úlken de tap-taza úıge buryn-sońdy bas suǵyp kórmesem de maǵan ejelden tanys sıaqty kórindi. Altyn túımeli frak kıgen oqytýshylary da kisi qorqatyndaı emes, biri jıren, biri kúıedeı qap-qara, shetinen iri, tipti dırektordyń ózi de qorqaý qasqyr sekildi eken.

Emtıhan bitisimen-aq ákem ekeýmizge meniń qabyldanǵanymdy, birinshi qyrkúıekke deıin demalysta ekenimdi habarlady. Ákemniń ıyǵynan aýyr júk túskendeı, menen emtıhan alyp bitkenshe tosa-tosa ábden zerikken, al men bolsam odan ármen. Mundaı jaqsylyqty kútpegen edim: emtıhannan da óttim, alda úsh apta erkindik jáne bar. Kerisinshe, keıisem kerek edi, shyr etip dúnıege kelgennen kúni keshege deıin erkindikte júrgen qaıran basym, joq jerden úsh-aq jumaǵa bostandyq alyp quldyqtyń quryǵyna iliktim, biraq meniń esil-dertim basqada: qudaıǵa shúkir, týra úsh apta, quddy sol úsh apta máńgilik taýsylmaıtyndaı.

— Al, endi tiginshige baramyz — dedi ákem gımnazıadan shǵysymen kóńildenip, — sosyn tústenemiz.

Biz sıraǵy bir tutam qortyq kisige kirdik, meniń tańǵalǵanym, pytyr-pytyr tez sóıleıdi eken de sóziniń aıaǵyn jutyp qoıyp kirjıip kep turady, qursha jorǵalap júrip qas pen kózdiń arasynda turqymdy ólshep aldy, odan soń shań basqan "bas kıimderdiń mekenine" bardyq, onsyz da qalanyń qapyryq aýasynan bólme ishi tunshyǵyp tur eken, tekshelep úıgen qoraptardan aıaq alyp júrgisiz, onyń ózi de ybyrsyp ár jerde shashylyp jatyr, múlik ıesi túkpir-túkpirdi uzaq tintkilep, kórshi bólmedegi qaǵazdaı appaq qatynǵa ara-tura aıqaılap qoıady. Dúken ıesi evreı eken, biraq turpaty bólek: qapsaǵaı kelgen shaldyń ústinde jyltyr shuǵadan tigilgen súrtik, tóbesine japsyrǵan shuǵa telpek, kókiregi qaptaı, qoltyǵy qompıǵan, qabaǵy renishti, kózinen bastalǵan kúıekteı qara saqal alqymyn keptep jatyr, bir sózben, qorqynyshty ári qaraly adam sıaqty. Aqyry mańdaıyna kúmis monshaq qadaǵan ádemi kartýzdy da maǵan osy shal taýyp berdi. Osy kartýzben men úıdi de taptym, anamnyń qýanyshynda shek joq, basqalar da máz-meıram, biraq qýanatyn da túk joq edi:

— Solardyń amalıkıtándarda ne sharýasy bar eken? — dep ákem óte durys aıtqan.

XX

Ákem tamyzdyń aıaq kezinde uzyn qonyshty etigin kıip, oqshantaıyn beline baılap, boqshasyn ıyǵyna ildi de, qabyrǵadaǵy qosaýyzyn qolyna alyp maǵan aıqaı saldy, sosyn óziniń súıikti qońyr Jalmasyn shaqyrdy, sóıtip úsheýimiz eginjaıdy jaǵalap soqpaq jolmen toǵanǵa tarttyq.

Ákemniń ústinde qısyq jaǵaly shubar kóılek, basynda aq kartýz, shaqshıǵan kúnniń ystyǵyna qaramaı men gımnazıa formasyn kıip alǵan edim. Eginniń sarǵaıǵan sabaǵyn japyra adymdaı basyp, ákem soraıyp alda keledi, ıyǵynan asa býdaqtaǵan temekiniń tútini, oń jaǵyn ala salaqtap men kelemin, sońynan ergenderdi oń jaǵyna ustaıtyn ańshylardyń ádeti, men de soǵan jattyqqanmyn. Anda-sanda erkelete ysqyryp qoısa Jalma quıryǵyn bulǵańdatyp, tanaýymen ıis alyp alǵa túsedi de, shalǵyn arasyn tintkileı jóneledi. Dala ıen, alqap keńeıip qalǵan kez, biraq jazdyń jaımashýaǵy taýsyla qoıǵan joq. Ystyq ańyzǵaq tyna qalsa kún kózi shyjǵyryp ala jóneledi, sol kezde shegirtkelerdiń ysqyryǵynan qulaq tunǵandaı, al lúp etip jel tursa, taqtaq joldyń shanyn kóterip, bara-bara quıynǵa aınalady da, urshyqtaı shıratylyp qasymyzdan zý etip óte shyǵady. Bizdi sońynan eliktire qyrǵa qaraı jetelep bara jatqan Jalmadan kóz almaı ańdyp kelemiz. Ol arakidik toqtap, ilgeri umtylyp baryp oń aıaǵyn kóteredi de bizge belgisiz áldebir nársege súzilip qaraıdy. Sol kezde ákem "bas!" dep qalady, ıt sekire bergende týra aıaǵynyń astynan semiz bódene pyr etip kóteriledi de, qadam uzamaı myltyqtyń oǵynan tas kesekteı egin arasyna tóp ete túsedi. Men júgirip baryp kóterip alamyn da ákemniń dorbasyna ákelip salamyn.

Óstip qarabıdaı alqabynan, kartop ekken alańqaıdan da óttik, oń jaǵymyzda mal taptap tastaǵan taqyr belesterdiń jylǵasynda aıdyny jarqyrap typ-tynysh toǵan qalyp barady. Belesterdiń ár jerinde qumalaqtaı shashylyp uıqyly-oıaý uzaqtar qalǵysyp otyr. Ákem osylardy kórip, minekı, uzaqtar da kúzgi keńeske jınala bastady, qaı jaqqa ushamyz, qaıda baramyz desip otyrǵan bolar degende maǵan da aıyrylysar kún jaqyn-aý degen kóńilime qobaljý tústi: jazben de qoshtasarmyn, túkpir de bolsa maǵan eń qymbat qımas dala; men osydan basqa dúnıede ne kórdim, meniń eshkim bilmegen, eshkimge qajeti joq sábıligim, balalyq shaǵym typ-tynysh osy óńirde ótken joq pa...

Keshikpeı jyrtyp tastaǵan jalpaq súdigerdi kesip ótip Qoryqqa buryldyq. Bul ázirge bizdiń jerimiz edi, tory qunan keýip qalǵan qara topyraqty tilgilep borana súıretip júr eken, bir kezde buıra quıryq, enesiniń emshegin sorǵan qomytaıaq qulyn edi, maǵan básirege mingizgen bolatyn, endi mine ruqsatsyz, suraýsyz, uıat demeı jumysqa jegip alypty. Ańyzǵaq jel uryp tur, jazdyń aptabynan aınymaıtyn tamyzdyń ashshy kúni atyzdy jalap tur, quman baıaǵy qulyn emes, zoraıyp ósip qapty, moınynda kendir tájili qomyt, sońynda temir tisti burana bylǵaqtap qara jerdi baýyrdaı tilip keledi, arqan delbeni qos qolymen tas qylyp ustaǵan sharqaıly bozbala. Osy kóriniske uzaq qaraımyn dep meniń kóńilimdi taǵy da muń basty...

Ormandy qoryq aıtarlyqtaı aýmaqty, ıesi jarymesteý pomeshık edi, jalǵan dúnıemen jaǵalasyp, Rojdestvonyń irgesindegi qara ormanyn qabaǵan ıtterge kúzettirip qoıyp ózinshe qamal jasap tyrp etpeı jatyr, áıteýir, eki birdeı eldi mekenniń mujyqtarymen sottasady da júredi, sondaǵy kelispeıtini — jumystyń parqy, osynyń saldarynan jyl saıyn egini shala orylyp, qara kúzge deıin dalada shirip, odan qalǵan myńdaǵan shómele qar astynda bosqa qurıdy. Bıyl da sol. Biz qoryqqa jetkenshe mal taptap tastaǵan sulynyń ústin basyp óttik. Jalma taǵy da eki-úsh bódene úrkitken, men ony da júgirip júrip jınap aldym. Qoryqty aınalyp ekinshi alapqa túsken edik, dánnen basyn kótere almaı shulǵyǵan tarǵyl tary kún kózine jibekteı jyltyrap, aptap ystyqta monshaqtaı syldyrap aıaq astynda tógilip jatyr. Qapyryqtan qany betine shapqan ákem óńirin aǵytyp, qatalap baramyn, qoryqtyń toǵanyna jetelik dedi. Eginjaı men ormandy qaq bólgen aryqtan ótip eptep sarǵaıa bastaǵan aǵash ishine kirgende ǵajaıyp bir patshalyqqa kelgendeı boldyq — tamyzdyń móp-móldir aspany, taza aýa sýsyz da shólińdi basqandaı.

Qus tym az eken, tek ábden toıynyp alǵan bozǵylt torǵaılar ǵana top-top bolyp aǵash basynda shýlasyp júr. Orman múldem bos qalypty, aǵashtary da sırek, jamyraǵan kún sáýlesi alańqaılardy qaq jaryp sonaý jazyq dalamen ulasyp jatyr. Birde kári qaıyńdardyń kóleńkesin saǵalap, birde qý taqyr oıpańǵa shyqtyq: dóńgelek jazyqtyń ár tusynda eptep japyraǵy sarǵaıa bastaǵan shanjaý-shanjaý emender keń oıpatty toltyryp teńkıisip-teńkıisip otyr. Aǵash búrinen jerge túsken kóleńke shubar ala, kúzgi japyraqtyń ıisi qandaı tamasha, qýraǵan shóp te sýsyma, kóz ushynda sarǵaıyp jalpaq jazyq jatyr, onyń ar jaǵynan endi ǵana jelkildep kele jatqan úıeńkiniń jas kóshetteri qaraýytady. Osy bytqyldyń arasyndaǵy súrleýmen toǵanǵa buryla bergenimizde qalyń butanyń túbinen oılamaǵan jerde sarala buldyryq par etip usha jónelgeni. Mezgilsiz bul qaıdan júr dep ákemniń tańǵalǵany sonsha, abdyrap turyp atqan bolyp edi, biraq tıgize almady. Erte kelgen qonaqqa renjigendeı, ári tıgize almaǵanyna ókinip, ornynan turdy da toǵan jaǵasyna myltyǵyn tastaı berip tizerlep alaqanymen kósip-kósip sý ishti. Sosyn raqattana kúrsinip aýzyn súrtti de, jaǵaǵa jata qalyp temeki tartty. Toǵan sýy tap-taza, móldirliginen túbi kórinip jatyr. Ań men qus bolmasa eshkim aýzyn tıgizbeıtin orman ishindegi bulaq bitken qashanda osyndaı ǵoı. Aspannyń túpsiz tuńǵıyǵyndaı tup-tunyq aınasynda jel shaıqaǵan aǵashtyń ushar bıigi baıaý teńseledi. Ákem eki qolyn jastanyp, salqyn samaldyń lebinde qalǵyp ketti. Jalma da shólin qandyryp alyp burq etip sýǵa qoıyp bergen, qalqan qulaǵy salpaıyp, tanaýy sýdan erbeıip biraz jer maltyp barǵan edi, kenet tereń tuńǵıyqtan shoshynǵandaı jaǵaǵa qarǵyp shyqty da, qatty silkinip bizdiń ústi-basymyzdy sý qyldy. Sosyn tilin salaqtatyp ákemniń qasyna baryp otyrdy, jaltaqtap birese maǵan, birese aıdalaǵa qarap qoıady... Men turdym da aǵashtyń arasymen ózimiz kelgen sulyly alqap jaqqa aıańdadym...

XXI

Orman jıegindegi qaraǵaılardyń sańlaýynan sarǵaıǵan kúnqaqty dalanyń sheti kórinedi, jazdyń sońǵy jylymyǵy men aqseleý jaryǵy, sońǵy raqaty da sol jaqtan esip turǵandaı. Oń jaǵymdaǵy aǵashtardyń tý syrtynan qaıdan kelgeni belgisiz aq bult qalqyp shyqty da, áp-sátte san qubylyp kógildir aspanda baıaý jyljyp júre berdi. Birneshe qadam ótken soń men de bir-birine jabysyp ósken apaly-sińlili aq baltyr qos qaıyńnyń kóleńkesine eki qolymdy jastanyp jata kettim; shóp sýsyma, kún nuryna bólengen aǵashtar meni shyr aınalyp júrgen sekildi, tóbemde qaıyńnyń syrǵaly butaqtary salbyrap tur, birese aǵash sańylaýynan jaltyraǵan sary dalaǵa, birese aspandaǵy aqsha bultqa qaraýmen boldym. İrgedegi jazyqtan esken qurǵaq samaldan orman jybyrlap, mazasyz sybdyry birte-birte qumyǵyp, alystap bara jatqan sıaqty. Endi birde sol sybdyr qaıtadan údep, jerdegi ala-shabyr kóleńke jyljyp ketedi de kún sáýlesi jalt-jult oınap, aǵash basy ıilip kógildir aspannyń tuńǵıyǵyn ashyp tastaıdy.

Jatyp alyp oıǵa qalam, oı deıtin bir jetisken oı da emes. Árıne, gımnazıany oıladym, sodan kórgen bir túrli jat adamdardy esime aldym, oqytýshy dep atalatyn shirkinderdiń tuqymy múldem bólek sıaqty, ómirdegi bar bitirer mindeti oqytý, qorqytýmen shákirtterdiń záresin alý, osyny oılaǵanda qutym qashyp, nege meni týǵan shańyraqtan, Kamenkadan, mynaý ormannan alastap solardyń quldyǵyna aparyp tastamaq dep qatty qynjyldym... Súdigerde baǵana súıretken qunandy oıladym. Ózimshe sondaǵy túıgenim: jaryq dúnıe degenimiz jalǵan dúnıe eken-aý — aıtalyq, tory qunan meniki edi ǵoı, al ony menen suramastan basqa bireý ıemdenip alypty... tilersegi tyltıǵan úrkek, tynyshsyz kóp qulynnyń biri edi, oıynshyl jurttyń bárine úıirsek edi, tup-tunyq qaraqat kózi qandaı edi deseńshi, erekshe bir meıirimmen oqyranyp izdep júretin enesinen basqa eshkimge baǵynbaıtyn erkin de qamsyz tentek... sol qulyndy maǵan syılaǵan kúni ózimdi baqyttymyn dep sanaǵanmyn, saǵan basybaıly berdik degen soń keremet qýanyp, ekeýmizdiń erteńgi kúnimizdi qıaldaǵanmyn, básiremdi kórip malsaqtyǵym oıanǵan, keıin birte-birte sýynyp, ony da umyta bastadym, demek, jurt ta ol qulynnyń meniki ekenin umytqany da. Meniń de birjola esimnen shyǵyp ketken joq pa, kúnderdiń kúninde Baskakovty da, Olány da, tipti ańǵa shyqsa jarbańdap qasynan qalmaıtyn, dúnıede eń jaqsy kóretin ákemdi de umytarmyn, ár qýys, ár qaltarysy kózime ystyq Kamenka da esimde qalmas... Arada eki-aq jyl ótipti, sol jyldar tipti bolmaǵan sekildi — sol tentek te aqymaq qulyn qaıda? Barana súıretken tory qunan júr — baıaǵy minezi, baıaǵy erkindigi qaıda? Moınynda qomyt, barana súırep qara topyraqty aıǵyzdap barady...Búgingi meniń keıpim keshegi sol qulynnyń kúnin keshken joq pa?

Amalıkıtándardyń maǵan qansha qajeti bar edi? Sonda meniń bul dúnıege ne qajetim bar dep taǵy da tań qalyp, ózimnen-ózim toryqtym. Qaıyńnyń tasasynan qalqyp shyqqan aqsha bult ta ózgerip qalypty. Bul shirkin nemenege ózgere beredi? Orman kún sáýlesinen san qubylyp, qalǵyp ketkendeı sybdyry da alystap barady... Qaıda, ne izdep barady? Ony toqtata qoıatyn amal bar ma? Kózimdi tars juma qoıdym: túsim shyǵar, túsiniksiz bir tús shyǵar! Qashsam da qutylmaıtyn mynaý qıyr dalanyń arǵy betindegi qala, sol qaladaǵy meniń bolashaǵym, Kamenkada qalyp Para jatqan meniń ótken ómirim, eńkeıip bara jatqan kún astyndaǵy mynaý altyn kúz, meniń ózim, oıym, qıalym, sezimim — bári tús! Muń ba, ýaıym ba? Joq, qaıtkenmen de osynyń ózi de kóńil ǵoı, baqyt qoı...

Osyny rastaǵandaı meniń tý syrtymnan búkil ormandy kúńirentip myltyq daýsy kúrs ete qaldy da ıttiń abalaǵany, qustyń qıqyldaǵan jan daýsy estildi, tegi par etip ushqan qustyń úıiri, qaqalyp-shashalǵan Jalma bolsa kerek: myltyq atqan ákem shyǵar. Taban astynda álgi bir oıdy serpip tastap solaı qaraı tura júgirdim — áli jyp-jyly, oq-dári múńkigen qustardy qanyn sorǵalatyp jınap alýym kerek qoı.

EKİNSHİ DÁPTER

I

Men Kamenkany tastap shyqqan kúni qaıtyp oǵan oralmaıtynymdy bilgenim joq, gımnazıaǵa jańa jol Chernavamen shyqqan edik, sonda ǵana kóne joldardyń poezıasy umytylyp, orystyń kóne tarıhyna kómilgenin sezdim. Kire joldyń kúni ótken. Chernavanyń ózi de toza bastapty. Burynǵy keń sulbasyn shóp basyp, ońdy-soldy tarmaqtary qulazyp, onsyz da jabyrqaý kóńildi zeriktirip jiberdi. Jol jıegindegi naızaǵaı qıratqan dáý molaq áli esimde. Tóbesinde kúrjıip qara qarǵa otyr edi, ákemniń aıtýynsha bular birneshe júz jyl ómir súredi, múmkin baǵy zamanǵy tatarlardy da kórgen shyǵar degenine ǵajap qalǵanmyn... Sonda men ákemniń sózine nege tańǵalyp, neni sezindim? Reseı meniń otanym ekeninen be? Seniń jeke basyńnyń tirshiligi men ótken bir zamannyń baılanysyn, jal dúnıeńe demeý berer ortaq ómirdi, sol ortaq dúnıege seniń de qatysyń baryn seziný me?

Ákemniń aıtýynsha osy jermen bir kezde Mamaı Máskeýge joryqqa attanyp, jol-jónekeı bizdiń qalamyzdyń kúlin kókke ushyrsa kerek, onan soń aıtqany — aldymyzda qaraqshylardyń ordasy bolǵan Stanovoı degen úlken derevná bar, ásirese Mıtka degen qanishermen ataǵy shyqqan, zulymdyǵynyń jurtqa batqany sonshalyq, qolǵa túsken kezde jaı ǵana jazalap qoımaı tórtbaqtap óltirgen desedi. Dál osy mezgilde, Stanovoı men eki ortadaǵy úlken joldyń sol jaǵynan buryn men kórmegen poıyzdyń júrip ótkeni esimde. Batar kúnniń sáýlesi jelkemizde edi, baýyrynda zyryldaǵan dońǵalaqtary bar biri sary, biri jasyl úıshikterdi súıretken qýyrshaq sekildi kip-kishkentaı baqyraýyq parovoz bizdi basyp ozyp, qalaǵa qaraı zaýlap jónelgen. Parovoz, sonyń ishinde men de otyrsam-aý dep armandaǵan úıshikter, kún kózimen shaǵylysqan áınekter, zyryldaǵan dońǵalaqtardyń ysyly — osynyń bári maǵan bir túrli qyzyq kóringen; biraq meniń búkil oı-sanamdy qajaǵan temirjoldyń arǵy betindegi tóbesi qaraýytqan ári jumbaq, ári qorqynyshty Stanovoı bolatyn. Tatarlar, Mamaı, Mıtka... Sóz joq, dál osy keshte alǵash ret ózimniń orys ekenimdi, qaıdaǵy bir ýeziń, qaıdaǵy bir bolystyń Kamenkasynda emes, Reseıde turatynymdy, onyń búgini men ótkenin elestetip, onyń qorqynyshy men taǵylyǵyna qaramastan jan-tánimmen Reseıdiń perzenti ekenimdi sezindim...

II

Meniń balalyq shaǵym ship-shıki orys tabıǵatynyń ortasynda ótti.

Basqasyn aıtpaǵanda Stanovoıdyń ózi de jetip jatyr. Keıin Stanovoıda san ret bolǵanymda qaraqshy turmaq kóleńkesi de joq ekenine kózim jetti. Alaıda onyń turǵyndary shetinen o bastan-aq baýkespe bop týǵan degen bir uǵymnan qutyla almaı-aq qoıdym. Onyń ústine Stanovoıdyń múttáıim úńgiri de ańyz bolyp ketken. Stanovoıdyń tusynda úlken kire jol tereń saıǵa kelip kiretin edi, biz ony úńgir dep ataıtynbyz, jyldyń qaı mezgili bolsa da keshikken jolaýshy soǵan jetkende záre-quty qalmaıtyn, jas kezimde meniń ózim de sol úńgirden janymdy shúberekke túıip ótetin edim. Chernava traktysynyń boıynda ańyzǵa aınalǵan jerler tolyp jatyr. Tún balasynda tas-kereń tynyshtyqta alystan jetken qońyraý syldyryn, bolmasa arbanyń syqyryn estı salyp saı-sala, sýaǵar jyradan jyryndy bolǵan jigitter jol boıyn torıdy eken. Biraq solardyń ishinde Stanovoıdaı laqap bolǵan eshqaısysy joq. Ásirese tún ishinde janyń túrshigip ne isterińdi bilmeısiń — atqa qamshy basasyń ba, álde aqyryn aıańdatyp, tyrs etken dybysqa qulaq túresiń be? Kózińe elestemeıtin nárse joq: qolynda balta, belin tas qylyp býynǵan, kózin bórkimen jaýyp áldekim jolyńdy keskestep aldyńnan shyqty da zildi bir daýys: "kópesim toqtaı qal!" dep zirk etti. Qaısysy qorqynyshty: jazǵy mylqaý dalada, únińdi shyǵarmastan buıryqqa kóný me, álde qystyń ulyǵan aqtútek boranynda, bolmasa kúzdiń shaqyraıǵan juldyzdy aspanynyń astyndaǵy bulyńdaǵan óli dalanyń shetine jete almaı, qatqaq jolda dońǵalaǵyńdy tarsyldatyp, arbańdy sharqyldatyp qashqanyń jón be?

Stanovoıdan ótken soń kire jol trassaǵa baryp tireledi, dál osy torapta shlagbaýmdy beket bar: mindetti túrde toqtaýyń kerek, alabajaq qaraly dúńgirshekten Nıkolaı soldaty shyqqansha, ol baryp alabajaq syryqty bosatqansha, osy syryq shynjyry syldyrlap, dirildep-qalshyldap kóterilgenshe kútýiń kerek ( sol úshin qaznaǵa eki tıyn salyq tóleýge tıissiń, ary ótken, beri ótkender muny qyp-qyzyl tonaý desip júr). Budan ári jol ejelgi Beglaıa Slobodanyń boıymen jaǵalap, atyn aıtýdyń ózi jerkenishti, sasyǵan batpaqtyń irgesinen ótedi de kóne bekinis pen eski monastyrdyń ortasyndaǵy tas jolǵa túsedi. Qalanyń ózi de kóneligin maqtanysh tutatyn, oǵan qaqysy da bar edi: rasynda bul qara topyraqty uly jazyqtyń ortasynda jatqan orystyń eń eski qalasynyń biri, bir kezde "beıtanys taǵy dala" dep atalatyn ushy-qıyrsyz keń jazıranyń shekarasynda tur; Sýzdal men Rázan knázdiginiń tusynda orystyń asa mańyzdy tiregi bolsa kerek, jylnamashylardyń aıtýynsha, tóbesinen tóngen azıa bultynyń daýyly shańyna, qaharly yzǵyryǵyna aldymen arqasyn tosatyn da, kúndiz-túni solar salǵan zaýal órtin aldymen kóretin de, kele jatqan qasiretti Máskeýge birinshi bolyp habarlap, qandy qyrǵynǵa aldymen bas tigetin de osy qala desedi. Kezinde taǵdyr jazmyshymen bul qalanyń basynan keshpegeni joq: pálen ǵasyrda pálenshe han, túgen ǵasyrda túgenshe han, kelesi ǵasyrda taǵy bir han tyrpyn qaldyrmaı tonapty, bagy bir zamanda typ-tıpyl órt jalmap, odan qalǵanyn uly dert sıpan-taza qurtyp ketken... Osyndaı-osyndaı qıamettiń kesirinen, árıne, kózge túser eskertkishterin saqtaı alǵan joq. Biraq kóneniń belgisi ár nárseden sezilip-aq tur: ony saýdagerler men meshandardyń birbetkeı tabıǵatynan, ózen jaǵasyndaǵy sarybalshyq bıik jarlardyń tóbesinde otyrǵan Chernaıa Sloboda, Zareche, Argamachı sekildi mekenderdiń jigitteriniń judyryǵynan, tentek minezinen tanısyń, sol jardan tatardyń áldebir knázi at-matymen qulap ketipti degen de ańyz qalǵan. Bul qalanyń ıisiniń ózi álemde joq shyǵar. Kóz ushyndaǵy jalpaq jazyqta, kúnge shaǵylysqan sansyz shirkeýlerdiń kúmbezi shoshaıysymen-aq ıisi múńkı bastaıdy: aldymen atynyń ózi adyra qalǵan irgedegi batpaqtyń kúńirsigi keńsirik jarady, onan soń bylǵary zaýytynyń, odan keıin kúnge qańsyǵan temir shatyrlardyń, aqyry saýda-sattyqqa bola bazarǵa jınalǵan mujyqtardyń qolańsasy, odan arǵysyn ajyratýǵa tanaýdyń shamasy jetpeıdi, qoıshy áıteýir, orystyń eski qalasyna tán búkil kóńirsiktiń bári osynda...

Men gımnazıada tórt jyl Rostovsev degen kedeı meshanınniń úıinde páterde turdym: basqadaı baspana tabý qıyn edi, aýqatty qala turǵandaryna pátershiniń bes tıyndyq quny joq-ty.

Alǵashqy tirshiligimniń azabyn adam basyna bermesin. Qala kórmegen maǵan áýelgi keshtiń ózi qıametteı boldy, bul áke-shesheden jyraqta, bóten de sýyq oshaqta ótkizgen birinshi keshim edi: aıadaı eki bólme, kóziń de, kóńiliń de otyqpaǵan jat adamdar, ózimshe bulardy teksiz tobyr dep sanaıtyn baıbatshanyń tuqymy edim, endi kelip solardyń maǵan bılik júrgize bastaǵanyna jatyp janym túrshikpesin be. Rostovsevtardyń menen basqa da pátershileri bar eken, menimen jasty klastasym, batýrındik bir pomeshıktiń nekesiz uly Glebochka degen jırenbas sary bala; ekeýmizdiń aramyzda ol keshte pálendeı baılanys bola qoıǵan joq, ıt kórgen eshki kózdenip buryshta otyrdy da qoıdy, bir aýyz til qatpastan qabaǵynyń astynan maǵan qadalyp qaraı beredi, men de oǵan jalpyldap jarmasa qoıǵanym joq, onyń ústine ash náleden qash pále degendeı, mańaıynan aýlaǵyraq júretin bir túrli súıkimsiz jan sıaqty kórindi: men munymen birge turatynymdy Kamenkada júrip-aq estigenmin. Birde bizdiń tárbıeshimiz muny shatadan týǵan dep jamandap otyrǵanyn qulaǵym shalyp qalǵan. Qas qylǵandaı tysta da qaraquryq, keshke qaraı jańbyr sirkireı bastady, terezege telmirip otyrmyn, shubatylǵan tas jol ıen jatyr, qarsy bettegi úıdiń qorasynda ósken jartylaı qý aǵashtyń basynda kúrjıgen qara qarǵa jamandyq shaqyrǵandaı kúshene qarqyldap qoıady, sonaý temir shatyrly úılerdiń arǵy jaǵyndaǵy, qaraquryq aspandy tesip turǵan bıik munaradan áldebir názik saz talyp jetkendeı... Ákem mundaı keshterde aıqaıyn salyp sham jaqtyryp, samaýyr qoıǵyzyp, mezgili jetpese de keshki asty ákeldiretin de: "mundaı ibilis basqan ymyrtty janym jaqtyrmaıdy!" deıtuǵyn. Al munda sham jaǵý joq, mezgilsiz dastarhan da jaıylmaıdy, báriniń de shartty ýaqyty bar. Búgin de solaı: sham ábden qarańǵy túskende jaǵyldy, dastarhan da qalaǵa ketken qojaıyn kelgen soń jaıyldy. Úı ıesi uzyn boıly, qara saqaldy, atjaqty, kelisti kisi edi, ıegine eptep aq qylshyq júgire bastaǵan, sózge tym sarań, ózine de, jurtqa da talaby qatań, qashanda aqylshy bolýǵa tyrysatyn, jurttyń da, úı ishiniń de "búgingi aqymaqtar emes, keshegi ákeler men babalardyń" syzyp bergen táliminen ozbaýyn buzylmas qaǵıda dep sanaıtyn taqýa jan. Bar kásibi astyq, mal satyp alyp, sony qaıtadan saýdalap júrgeni, sonan soń, da kóbine jolaýshylap ketedi. Tipti úıde joq kezinde de otbasynda (súıkimdi de sabyrly áıeli, moıny soraıǵan eki boıjetken, (on alty jasar ul) áke ornatqan qatań da sabyrly tártiptiń pysy basyp turatyn: únsiz tynyshtyq, ıbaly tártip, bos kúıbeńi joq, artyq sózge barmaıtyn tıanaqty sharýa... Endi mine, keshki ymyrtta áıeli de, qyzdary da keste tigip otaǵasynyń keshki asqa kelýin zaryǵa kútip otyr. Syrtqy qaqpanyń syqyr etýi muń eken, báriniń de qas-qabaǵy jadyrap sala berdi.

— Maná, Ksúsha, dastarhan jaıyńdar! — dep báıbishe ornynan turyp as bólmege jóneldi.

Otaǵasy tar dálizge kirisimen kartýzyn, syrt kıimin sheship, kesteli qısyq jaǵaly kóılek, jeńsiz kamzol, qonyshy oıýly etikpen qalǵanda onyń orystyq symbaty erekshe kózge tústi. Áıeline sybyrlap qana jyly sóz aıtty da, aǵash kúbiniń astynda turǵan jez legenge qolyn jýyp, saýsaqtaryn syǵyp turyp qaıta-qaıta silikti. Kenje qyzy Ksúsha syzylyp kelip oǵan etekteı úlken oramal usynǵan, ol asyqpaı qolyn súrtip jymıyp kúldi de oramaldy qyzynyń basyna jaba saldy. Ksúsha syqylyqtap kúldi. Bólmege kirgen soń otaǵasy bar peıilimen sándep qana shoqynyp, buryshtaǵy qudaı sýretine taǵzym etti.

Rostovsevtiń úıindegi alǵashqy meniń qonaqasym erekshe esimde qalypty — buryn men kórmegen taǵam bolǵandyqtan da emes. Áýeli syldyr kóje berdi, odan sońǵy aǵash tostaqqa buqtyrǵan ishek-qarynnyń da ıisi ǵajap eken, úı ıesi oǵan qolyna ýystap otyryp tuzdaǵan qarbyz turady, eń sońynda aldymyzǵa sút qatqan qysha talqanyn qoıǵan. Men kójeqatyq pen qarbyzdy ǵana jegen edim, otaǵasy maǵan kóziniń qıyǵymen eki-úsh ret qarady da:

— Myrza bala, bárine de otyqqan jón, — dedi. — Biz orys degen qarapaıym jurtpyz, taǵam talǵap jatpaımyz, aldymyzǵa kelgendi keıin ıtermeımiz.

Onyń sońǵy sózi maǵan qatqyl da óktem estilgendeı bolyp edi, keıin, qalada ótken kúnderimde meni mas qylǵan tákapparlyq deıtuǵyn sezimge alǵash tap bolǵanym da osy edi.

IV

Rostovsevtiń sózinen qashanda tákapparlyqtyń ıisi ańqyp turatyn. Bul qaıdan kelgen tákapparlyq? Árıne, biz Rostovsevtar oryspyz, naǵyz orystarmyz degen pańdyqtan týǵan, biz eshkimge uqsamaıtyn qarapaıym, syrt kózge jadaǵaı ómir súretin jandarmyz, naǵyz orys tirshiligi degen osy, buǵan jeter ómir joq, bolǵan da emes, óıtkeni bul onyń syrt sıpaty ǵana, al shyndyǵyna kelgende mundaı en baılyq esh eldiń enshisine bitpegen, tek orystyń ejelgi tabıǵatynan týǵan orys halqyna ǵana tán, sebebi, Reseı baılyǵy asta-tók, álemde mundaı kúshti de dańqty el joq. Jalǵyz Rostovsev qana maqtanshaq pa edi? Joq, onyń jalǵyz emestigine keıin kózim jetti: múmkin sol kezdegi zaman belgisi me, tek bizdiń qalada ǵana emes, maqtanysh sezimi jalpaq Reseıdiń jaǵasynan ańqyp turǵan.

Reseı ólip bara jatqanda sol maqtanysh qaıda qaldy? Kezinde bolmysyna da, bolashaǵyna da sonshalyqty sengen, maqtanyshpen kókirek qaǵatyn orystarymyzdan qalaısha aıyrylyp qaldyq? Qalaı degenmen de biletinim, men orystyń asa qýatty da eresen sanaly kezinde týyp óstim. Bozbalalyq shaǵymda kórgenim kósh boıynan aspasa da sol tanyp-bilgenimniń ózi maqtanýǵa turarlyq edi. Iá, kele-kele, kóre-kóre oǵan da kózim jetti, jalǵyz Rostovsev qana emes, mundaı montany sózdi talaı aýyzdan estidim — biz momyn jurtpyz, patsha aǵzam Aleksandr Aleksandrovıchtiń ózi tozǵan etigin maılap kıedi deıtuǵyn, endi baıqasam bul tek bizdiń qalaǵa ǵana laıyqty kópirme emes, tamam orysqa tán sezim eken. Árıne, sezimniń bári senimdi emes, kóbisi jorta, máselen, sobalaq shuǵa shekpendi áýeıler ár buryshta taqpaqtap birdemeni kókip jatady, shirkeý kórse shápkesin sheship shoqynyp, basy jerge jetkenshe taǵzym etken bolady; áýelgi áýeninen jańylyp, ómirge qısyny joq myljyńy sezimge urmaıtyn, ár sózi bir-birine qaıshy kelip jatatyn myjyma. Biraq osynyń shyny qaısy, ótirigi qansha?

Tereze kásegine bormen syzylǵan áldebir belgilerdi kórsetip turyp Rostovsevtiń bir kúni aıtqany:

— Veksel degen nemene! Bul orystyń tabıǵatynda joq nárse. Baıaǵy zamanda vekseldi eshkim bilmeıtin de, saýdager qaı adam qansha qaryzdar ekenin bormen óstip syza salatyn. Boryshker mezgilin ótkizip alsa, saýdager sypaıy ǵana esine salatyn. Ekinshi ret umytsa — eskertetin: áı, baıqa, úshinshi ret umytyp ketip júrme, áıtpese myna belgilerimdi óshirem de tastaımyn. Sonda betime qaraı almaı óziń uıatqa qalasyń.

Árıne, Rostovsev sekildiler az bolatyn. Óziniń kásibine saı ol "kýlak" bolatyn, biraq ózin kýlakpyn dep sanamaıtyn, sanaıtyn jóni de joq-tyn: jaı ǵana saýdamen kún keshken pendemin deıtuǵyn, kýlaktarǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn, kópshilik qala turǵyndarynan bólek jan boldy. Keıde ol bizderge kezdeısoq kirip keletin de oıda joqta kúlimsirep:

— Búgin senderge taqpaq jattaýdy tapsyrǵan joq pa? — dep suraıtyn.

— Tapsyrǵan, — deımiz biz.

— Qandaı taqpaq?

— "Aspanda sholǵynshydaı aı kúrgeılep, syǵalaıdy muz basqan terezeniń órneginen" dep biz kúńkildegen bolamyz.

— Mynalaryńnyń tipti uıqasy joq qoı, — deıtin ol. — "Aspandy sholǵynshydaı aı kúrgeılep" — bularyńdy men túsinbedim.

Biz de túsinbeıtinbiz, sebebi "kúrgeılep" degen sózden keıingi útirge mán bermeıtin edik. Rasynda sóıtip sóz uıqasyn joǵaltyp alady ekenbiz. Biz oǵan ne aıtarymyzdy bilmeı otyryp qalamyz, ol taqymdap:

— Taǵy da? — dep qoımaıdy.

— Taǵy ma? "Kári emenniń kóleńkeli saıasy, ánshi qustyń bolǵan eken uıasy..."

— Jón, búl endi ájeptáýir, qulaqqa jaǵymdy. Endi áne bir "úlken shatyr astyndaǵy" túngi meıram týraly oqyshy.

Men sonda kúmiljip bastaıtyn edim:

— "Beıshara pendem kele ǵoı, qýanysh dabylyn qaǵyp tur, qulshylyq eter túngi toı..."

Ol kózin tars jumyp tyńdar edi. Odan soń Nıkıtındi oqı bastaımyn: "Kógildir aspannyń kúmbezinde jatyp, kóz jetpes dalanyń shalǵaıyn kóremin..." Bul qıyrsyz uly dalanyń ǵajaıyp sýreti, Reseıdiń esepsiz baılyǵy men qudireti, tirshiligi haqynda edi. Men óleńdi: "Bul sensiń meniń aıbyndy otanym, bul sensiń dinimniń oshaǵy!" deıtin qýanysh sezimine toly astamshyl shýmaqpen bitirgende Rostovsevtiń shyqshyty bileý-bileý bolyp, túsi ózgerip salatyn. Ol kózin ashyp, sabyrmen ornynan turady da shyǵyp bara jatyp:

— Minekı, óleń dep osyny aıt! — deıdi. — Muny jatqa bilýleriń kerek. Buny kim jazǵanyn bilesińder me? Bizdiń baýyrymyz, jerlesimiz, meshanın!

Qalanyń "saýdager" atanǵan irisi bar, ýaǵy bar basqa pendeleri Rostovsevteı bola alǵan joq, sóz júzinde ǵana ıgi-jaqsynyń sanatynda bolǵansıdy: ár isiniń ózi qaraqshylyq, óliniń de, tiriniń de tórt qabat terisin sypyryp alýǵa daıar, baýkespe júlikterdeı kem piship, kem ólshep, ar-uıattan bezip, ótirikti sýdaı sapyryp dóreki de aram tirlik keshti, birin-biri jamandap, birin-biri mensinbeı, biriniń syrtynan biri ǵaıbat sóz aıtatyn, qyzǵanyshtyń qyzyl ıtin aıtaqtap, qalada órip júretin kemtarlar men múgedekterdi, dýanalardy aıaýsyz qorlap, mujyqtardy kórse óshpendigin jasyrmaı olarǵa shekesinen qaraıtyn, ótirik kólgirsip, ótirik kúlip aldap-arbaıtyndary da sol mujyq baıǵustar. Rostovsevtiń opeka otandastary da áýlıe emes-tuǵyn — orys sheneýniginiń, orys náshándiginiń, orys pendesiniń, orys mujyǵy men orys jumysshysynyń kim ekendigi álemge áıgili. Biraq solardyń ishinde de qadir-qasıet qonǵandary bolǵan joq pa. Reseımen, oryspen maqtanatyndar da qısapsyz edi. Nıkıtınniń: "sen meniń aıbyndy otanymsyń" deıtin shalqyma sózin estigende óńi qubylatyn jalǵyz Rostovsev qana emes edi ǵoı, nemese Skobelev, Chernáev týraly, azattyqtyń urany aq patshamyz, taýpyqty, sheksiz bıliktiń kemeńgeri, uly taqsyrymyz Aleksandr Aleksandrovıchti madaqtap, sobordy kúńirentken aqseleý shash, altyn shekpendi dıakonnyń zor daýsyna tolqymaıtyn kim bar — sol bir sátte orys tájiniń álemdegi qanshama taıpa, qanshama el, jer júzindegi qanshama ensiz baılyqtan, tirshilik qýaty — tynysh ta raqat ómirdiń tynysynan bıik turǵanyn sanasymen sezbeıtin jan bar ma!

V

Gımnazıadaǵy meniń alǵashqy kúnderim túsime de kirip shyqpaǵan surqaı tirshilikten bastaldy. Qalalyq birinshi keshti kórgende-aq osymen bitken shyǵarmyn dep oıladym. Budan da ótken sumdyǵy, kóp keshikpeı taǵdyrdyń jazǵanyna kóne ketkenim, eger ólimniń erekshe sezimtaldyǵymdy eskermegende, meniń turmys-halim gımnazıa ómirine ábden jatyǵyp aldy. Glebochka ekeýmiz alǵash gımnazıa esigin ashqanda erteńgisin kún ashyq edi, osynyń ózi-aq kóńilge qýanysh ákelgen. Onyń ústine kıimimiz qandaı sándi edi! Jipten jańa shyqqandaı, ári myqty, ári jeńil, kóz toıdyrady: jaltyraǵan etik, surǵylt shuǵadan tigilgen pantalon, kúmis túımeli sur mýndır, sándep kúzelgen basta jyltyraǵan kók kartýz, bylǵary ańqyǵan syqyrlaýyq boqshada keshe ǵana satyp alǵan oqýlyqtar, penal, qaryndash, dápterler... Odan sońǵy birden kózge ushyraıtyn gımnazıanyń merekelik saltanaty: muntazdaı tas tóselgen aýla, kúnge shaǵylysqan terezeler, kirer esiktiń jez tutqalary, jaz aıynda qaıta syrlanǵan dáliz tap-taza sańǵyrlap tur, jap-jaryq klass, zal, baspaldaq, jazǵy demalystan qaıtqan balalardyń bir-birimen qaıta tabysqan qýanyshty aıqaıy men dabyrlasqan daýystary, sabaq bastalar aldynda sobor zalynda ótken saltanatty minajat, "eki qatardan aıaqty nyq basyńdar!" dep buıryq berip klasqa aıdaǵan naǵyz áskerı, otstavkadaǵy kapıtan kekireıip aldymyzda keledi, partaǵa talasqan alǵashqy tóbeles, eń aqyrynda birinshi ret klasqa engen oqytýshy: ústinde tyrna quıryqty frak, jyltyraǵan kózildirikten baqyraıǵan úrkek kóz, saqaly kókte, qoltyǵynda portfel... Birinshi kún ótken soń dúnıege budan basqa tirshilik joqtaı bári de zeriktirgen jattandy ómirge aınaldy. Zymyrap kúnder, zyrlap aptalar, asyǵys aılar ótip jatty... Oqýǵa onsha qınalǵanym joq, ózime unaıtyn keıbir pánderden óte jaqsy, qalǵandarynan ortasha, tek óle jek kóretin slaván tiliniń ótken shaǵy bolmasa, bir oqyǵandy qaǵyp alatyn zerektigimniń arqasynda el qatarynan qalǵanym joq. Bizge oqytqan sabaqtarynyń tórtten úshiniń keregi joq edi, onyń ústine topas ustazdarymyzdyń mánsiz myljyńynan mıymyzǵa dym juqsa naǵylsyn. Olardyń kópshiligi nadandaý, sanasy da bákene, ishterinde ylǵı da jurttyń mazaǵyna ushyrap júretin eki-úsh dáldúr, eki-úsh naǵyz jarymester de bar bolatyn. Sonyń biri qylyǵymen este qalypty: jambasyna jýaldyz tyqsań da ún shyǵarmaıtyn, kir-qońnan qatty qorqyp, jurt janap ketse de, demi tıse de jerkenip, kósheniń tek ortasymen júretin, gımnazıaǵa kirisimen qolǵabyn sheship, esiktiń tutqasyn ustaý úshin qaltasynan oramalyn sýyryp alatyn, sol oramalmen kafedra aldyndaǵy ústeldi de súrtedi; boıy bir tutam, tyrtıǵan aryq, qońyr buıra shashyn jelkesine qaraı serpip tastaıdy da, qasqa mańdaıy jarqyrap, qaımaqtaı juqa sup-sur bettegi tas bolyp qatyp qalǵan tuńǵıyq janary qashanda dóıdalaǵa telmiretin de turatyn...

Gımnazıadaǵy jyldarym jaıynda taǵy da ne aıtsam eken? Bul jyldary men bozókpe baladan bozbalaǵa aınaldym. Biraq qalaı eseıgenimdi bir qudaıdan basqa eshkim bilmeıdi. Árıne, syrt kózge ómirim biryńǵaı kúıbeńmen ótken sekildi kóriner. Baıaǵy sol kún saıyn gımnazıaǵa barý, kún saıyn ózińdi óziń zorlap erteńgi sabaqqa daıyndalý, júrseń-tursań aldaǵy kanıkýldy ańsaý, Svátkaǵa jete almaı, jazǵy demalysty kóksep, kún sanaýmen ýaqyt óltirý, ıapyraı, sol ýaqyt shirkin tezirek jyljysa eken!

VI

Minekı, qyrqúıektiń bir keshi. Qalany sharlap júrmin, meni Glebochka sekildi qulaǵymnan sozyp eshkim sabaqqa otyrǵyzbaıdy, sodan ba, ol baıǵus kún ótken saıyn yzaqor, erinshek te qıas bolyp bara jatyr. Taýsylmaıtyndaı kóringen jazdyń zyr etip óte shyqqanyna ókingendeı kóńilde muń, myń san josparyńdy sol jaz kelmeske ala ketkendeı, kóshede arly-berli sabylǵan atty, jaıaýlyǵa, bazardaǵy satýshylarǵa, lápkeni jaǵalaǵan jandarǵa aralasa almaǵanyń da muń... Báriniń de óz sharýasy, óz áńgimesi bar, árkim sharýaqordyń úırenshikti tirligimen ómir súrip jatyr, tek solarǵa esh qatysy joq óz muńyn arqalaǵan jalǵyzbas gımnazıs qana. Qala óziniń baılyǵynan, qaptaǵan halqynan maıysyp tur: buryn da baı edi, qysy-jazy Máskeýmen, Volgamen, Rıgamen, Revelmen de saýda jasaıtyn, qazir odan da asyp tústi — derevná erteńnen qara keshke deıin ónimin qalaǵa tasyp álek, erteńnen qara keshke deıin ár buryshta úıilgen astyq, bazar men alańqaı ataýlyda san túrli jemis-jıdek pen kókónis taý bolyp jatyr, mundaǵy isin bitirgen soń kóńili tasyp, bir-bir shkalıkti tastap alǵan mujyqtar dabyrlaı sóılesip kósheniń qaq ortasymen tiske basaryn jol-jónekeı julyp jep kólikterine asyǵyp barady. Kúni boıy sol mujyqtardy aınaldyrǵan deldaldar da jaǵajol boıynda bors-bors jelip, elire kópirip keledi — totyqqan, ústi-bastary shań, shetinen ásire pysyq alypsatar meshandar, tań atpaı mujyqtardy qala shetinen tosyp alysyp edi, endi solardy birinen-biri qaqpaılap, bazar men dúkenderge taratyp qaıtqan betteri; bular da traktırdiń shaı-sýynan ermek qylyp ózderinshe dem almaq. Qalany qaq jaryp túrme men monastyrge shyǵatyn oqtaı túzý kósheniń óń boıy qula shań, sol kósheniń qasqa mańdaıynda shaqyraıyp batyp bara jatqan kún sáýlesi qula shańdy altyn boıaýǵa shomyldyryp, jelpinip bara jatqan, jelip bara jatqan jurtty sap-sary qoımaljyńǵa bólep tastaǵan, bular da osy qalanyń maqtanyshyndaı — siber-sylqymy qanshama, hatshysy men pirkánshigi qanshama, totyqustaı túrlengen boıaýly bıkeshter qanshama, jas qatyndaryn qasyna alyp, deldıgen shalbarlaryn kóptiń kózine maqtanyshpen kórsetý úshin attaryn qaıta-qaıta tejegen kersen bókse kópester qanshama. Keshki minajatqa shaqyryp qońyraý qaqqan sobor, jaıly trashpeńkege semiz at jekken qaýǵa saqal arbakeshter áldeqandaı bop shirenip, qoldaryna balaýyz shyraq ustap, tula boıyna álem-jálem japsyrǵan attan semiz kópestiń kártemish qatyndaryn, ólikteı sup-sur tyrtıǵan qyzylash bıbilerdi solaı qaraı alyp bara jatyr...

Minekı, sobordaǵy saltanatty ıbadat kúni de kelip jetti. Sonda aparardyń aldynda bizdiń kapıtan aýlaǵa jınalǵan balalardyń túımesine deıin túgel tekserip shyǵady. Oqytýshylar mýndır kıgen, bastarynda úsh buryshty qalpaq, óńirlerinde orden. Kóshede kele jatyp sezetinim, jurt bizdi búgingi saltanatqa qatysýǵa mindetti, sonyń sánin keltiretin qaznanyń jartylaı áskerı menshigi dep túsinedi. Soborǵa jan-jaqtan basqa da "mekemeler" aǵylyp kelip jatyr, taǵy da sol mýndırler, ordender, maıly epoletter. Soborǵa jaqyndaǵan saıyn qońyraý úni kúńgirlep, kúńirenip, saltanatty estiledi. Shirkeýge kireberistegi baspaldaqqa jetisimen "qalpaǵyńdy sypyr", qysylyp-qymtyrylyp, tártipti buza sap-salqyn ashyq portalǵa kiremiz, seniń kelgenińdi qosh alyp, erekshe ısharat bildirgendeı qońyraýdyń myń batpan daýsy endi tas tóbeńnen ókiredi. Yǵy-jyǵy halyq, tóbesinen balaǵyna deıin altyn quıǵandaı jarqyraǵan ıkonostas, sary ala shekpendi shirkeý qyzmetkerleriniń turpaty, qadaý-qadaý shyraqtardyń saǵymy qandaı ǵajap, qyzyl shuǵa tóselgen ambon baspaldaǵynyń aldyna toptalǵan shen-shekpendiler de qaptap júr. Balań júrekke osynyń bári ońaı júk emes: kópke sozylǵan kópirme minájattan, lepirme sózden, ary-beri sabylystan, gújildegen ókirme daýys pen klırostyń syńsyma úninen, jan-jaǵyńnan qysqan kúbideı ystyq jýan qaryndardan, tóbeńnen tóne qaraıtyn sholaq mýndır, kúmis beldikti polıseı-meıstrdiń qaban týshasynan ári-beriden soń basyń aınalady...

Mundaı kúnderde keshke jaqyn qala qyzyl jalqyn otqa oranady: trotýarlarǵa qoıylǵan shyraǵdandardyń kóńirsik ıisi, jalaý qadaǵan ár úıdiń mańdaıyndaǵy alaýlaǵan saǵymda adam attarynyń alǵashqy qarpi men táj sulbasy kózge uryp turady - osynyń bári qalaǵa kelgeli alǵashqy kórgen qyzyǵym, eń bir esimde qalǵan umytylmas kórinister. Ol kezde qalada serýen degen jıi bolýshy edi. Bir kúni Rostovsevtiń altynshy klasta oqıtyn uly Glebochka ekeýmizdi qala baǵyndaǵy osyndaı bir serýenge alyp bardy. Meni tańǵaldyrǵan, bas aleıamen baıaý jyljyp, shań qaýyp, átir múńkigen ıin tiresken halyq, aleıa túkpirinde túrli-tústi jaryqtyń astyndaǵy kepeshti qalqaımada válstiń baıaý sazy qalyqtap, áskerı orkestrdiń kúmis kerneıi men lıtavry kúmpildep jatty. Qasynda qurbysy bar, bizge aleıamen betpe-bet kele jatqan ádemi bıkeshke kilt toqtap Rostovsev qyzaraqtaǵan kúıde ázildegen bolyp ókshesin sart etkizip chestberip edi, qyz sándi shlápasymen betin kólegeılep óte bir sypaıylyqpen ezý tartty. Taǵy bir esimnen ketpeıtini, qalqaımanyń aldyndaǵy alańda, aýmaqty gúldiń arasynan atqylaǵan úlken fontan, sol fontannyń shashyraǵan býymen shalqyǵan gúldiń hosh ıisi, salqyn lep; keıinnen bilsem, onyń atyn ánsheıin "Temeki" dep qoıa salypty: esimde qalǵan sebebi, sol bir hosh ıistiń áserinen alǵash ret mahabbat sezimine ushyrap, birneshe kún ǵashyqtyqtyń tátti dertine shaldyqtym. Buǵan da dáneker bolǵan ýez bıkeshi, men kúni búginge deıin "temekiniń" ıisi tanaýyma kelse tolqymaı tura almaımyn, al men týraly ol qyzdyń oıyna da eshteńe kirip shyqpaǵan shyǵar, men bolsam ony ómir boıy mezgil-mezgil esime alyp, fontannyı salqyn lebi men áskerı mýzykanyń únin umyta almaı júrgenimdi qyz shirkin qaıdan bilsin...

VII

Alǵashqy bozqyraý da tústi: qara kúzdiń qorǵasyndaı salmaqty erinshek kúnderi. Qala terezesin ekinshi áınekpen qymtap, pesh jaǵyp, jyly kıinip, qysqa qajet degenderiniń bárimen qamdanyp jatyr, kúni buryn jyly baspananyń raqatyn sezinip, jyl saıyn qaıtalanatyn, júzdegen jyldar urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan eski ádetin esine alǵandaı.

— Qazdar qaıtyp barady, — dedi Rostovsev, ústinde jyly kúrte, jyly kartýz, jaıdary sóılep, tystan salqyn yzǵardy ala kirdi.

Tutas bir úıirin kórip keldim... Bir mujyqtan eki arba kapýsta satyp aldym, qabyldap al, Lúbov Andreevna, qazir ákeledi. Kapýsta bolǵanda qandaı!

Meniń kóńilimdi bir túrli qýanyshty muń kernedi. Gımnazıanyń kitaphanasynan alyp kelgen Valter Skotty tastaı berip oılandym — ishtegi áldebir sezimdi kókeıde tolǵatyp, syrtqa qalaı shyǵarsam eken dedim. Qalany qıalmen kórip, aralap júrmin. Sonaý kireberiste erkekterdiń monastyry tur... jurttyń aıtýynsha sonyń ár bólmesinde, árbir qudaı sýretiniń artynda monahtar tyqqan shujyq pen araq bar desedi. Glebochkanyń oılaıtyny — monahtardyń shekpeniniń astynda dambal bar ma eken, joq pa eken dep qınalady, al meniń oıym monastyr, oraza ustap, qulshylyq etip, áýlıe bolsam degen qıalı ýaqyttarym esime oralady, oǵan qosa, keshegi ótken zamanda bir emes, birneshe ret tatarlardyń basyp kirip, órtep, tyrpyn qaldyrmaǵany oıymnan shyqpaıdy: osynyń ózinen de lázzat alyp, ári qınalyp, poezıa tilimen óleńge túsirsem dep te armandaımyn... Budan soń qalaǵa keri qaıtqanda monastyrdiń sol jaǵyndaǵy Dolgaıa deıtuǵyn kósheden burylatyn ári kedeı, ári las sholaq kósheler tabanynda ózen jatqan sasyq saıǵa baryp tireledi, bul jerde teri jibitip, odan soń sony borsytatyn edi: ózen taıyz, túbinde qaraıyp qabat-qabat teriler jatady, sasyq ıis te sodan múńkıdi, jaǵada teri ılep, keptiretin uzyn dóńbekter, dabyrlasyp, temeki shegip, boqtasyp júretin alpamsadaı, bet-júzin maı basqan noıys ta jeksuryn adamdar da osy mańda jumys isteıdi... bul da kóneniń kózin kórgen baıaǵynyń mekeni, úsh júz be, tórt júz be, kim bilsin, men osy bir laǵynet atqan jer týraly da oıdan qursam da jaqsy bir lebiz aıtsam deımin... Ózen salasynyń ar jaǵynda, bıik jardyń basynda Chernaıa Sloboda, Argamacha, onyń astynda myń jyldar boıy tústikke, Donǵa baryp quıatyn ózen jatyr, bir kezde osyǵan tatardyń jas knázi qulap ólgen desedi: sol týraly da qıystyryp óleńmen birdeme jazǵym keledi; ańyzda, ony qudaı ana ıkonynyń kıesi atsa kerek desedi, sol ıkona kúni búginge deıin Argamachanyń qarsysyndaǵy ózen jaǵasyndaǵy eń kóne shirkeýde tur, qashan kórseń de shyraq qoıǵan beıneniń aldynda qara jamylǵan áıteýir bir áıel saýsaǵymen mandaıyn basyp shoqynady da otyrady, muńǵa toly janary shyraqtyń alakeýim jaryǵynda jaltyldaǵan ıkonanyń altyn tústi ramasynda, onyń ar jaǵyndaǵy tesikten jińishke taqtaıdan oıylǵan oń qoldyń kókirekke basqan nobaıy kórinedi, odan sál joǵary shaǵyn ǵana júzin qasiret shalǵan ortaǵasyrlyq kúńgirt beıne basyn sol ıyǵyna súıep otyr, beıneniń aınalasy kúmis órnek, usaq almas, injý men laǵyl tastarmen kómkerilgen... Ózenniń arǵy betinde, qala shetinde búkil jazyqqa kósilip Zareche jatyr: bul ózi bir qala, tutasymen temir jol patshalyǵy, tóbesinen kógildir sýyq aspandy qaq jaryp kúndiz-túni alys bir jaqqa top-top qazdar ushady da jatady, oǵan muzdaı kók kúmbezin tesip keıde muńdy, keıde shaqar parovozdar ún qosady, Reseıdiń túkpir-túkpirine kúndiz-túni jol shekken poıyzdardyń tútinimen aralasqan qýyrma bálish, samaýyr, kofeniń ıisine meldektep vokzal otyr...

Men mundaı kúnderdiń talaıyn kórdim: kóńilsizin de, qarǵa adym qysqasyn da, oıǵa batyratyn úıdiń jaıma-shýaq tynyshtyǵyn da, sol úıdiń terezesinen kósilip jatqan kúzgi dalany da, qalanyń ótkeni jaıly qıalǵa batyratyn tátti kúnderdi de. Taýsylyp bermeıtin sol bir kúnderde gımnazıanyń klasynda otyryp, áıteýir men bilýge tıis deıtuǵyn nárselerdi oqı-oqı ábden zeriktim, eki birdeı jyp-jyly mylqaý bólmeniń tynyshtyǵyn buzatyn Lúbov Andreevanyń kesteli japqyshty komodynyń ústindegi saǵattyń tyqyly, kúni boıy keste tigýmen otyratyn Maná men Ksúshanyń keste biziniń tyrsyly — osynyń bári birqalypty jyljymaıtyn ýaqyt, taýsylmaıtyn baıaý tirlik kenet kilt toqtaı qalady: kóz qaraýytqan muńdy bir keshtiń ymyrtynda syrt darbazanyń qaqpasy sart etip, odan senektiń, kireberistiń esikteri ashylady da, oıda joqta ákem kirip keledi, basynda qulaqty teri bórik, ústinde aıqara kıgen túlki ishik, men júgirip baryp moınyna asylyp, jyp-jyly erin men qyraý shalǵan edirek murtqa tunshyǵyp, tas qyp qushaqtap alamyn: osy sát ol maǵan qalanyń birde-bir pendesine uqsamaıtyn, múlde bólek, bárinen artyq bolyp kórinetin edi...

VIII

Kóshemiz qalanyń bas-aıaǵyn qaq jaryp ótetin. Bizdiń tusymyzda el joq, qashanda ıen turatyn kópesterdiń óńsheń bir tas úıleri.

Esesine orta sheni yǵy-jyǵy, bazar da osynda, ne kerektiń bári de osynda: traktırler, qatar-qatar lápke, tańdaýly dúkender, eń táýir qonaq úıleri, aıtpaqshy, Dolgaıa kóshesiniń buryshyndaǵy ǵımarat Dvorándar úıi dep tegin atalmaǵan: munda tek pomeshıkter ǵana toqtaıtyn, tómengi qabatynyń terezelerinen ary ótken, beri ótkender dámdi tamaqtyń ıisin alyp, aq qalpaq kıgen aspazdardy, kireberistegi shynyly esikten qyzyl shuǵa japqan jalpaq baspaldaqty kórip qyzyǵatyn.

Men gımnazıada oqyp júrgen kezimde ákem dáýletiniń sońǵy qyzyǵyn kórip qaldy: Batýrınoǵa kóship qonǵan soń ony kepildikke berip, Kamenkany satyp jiberdi — áýelde ájeptáýir sharýashylyq jospary da bar edi, osydan soń ózin taǵy da dáýletti baıbatsha sezinip, qalaǵa kelgen saıyn Dvorándar qonaq úıiniń eń jaqsy bólmesine toqtaıtyn boldy. Ákem kelgende men de Rostovsevtis úıinen basqa bir dúnıege kirip ketkendeı bolamyn, ýaqytsha taǵy "barchýk" atanam da bári de maǵan jymıa qarasyp, taǵzym etip jatqany — kireberistegi "pysyqtar", sol jerdegi shveısar, dáliz qyzmetkerleri men úı sypyrýshylar, tipti kóldeı frak, aq galstýk taǵynyp shirenip júretin burynǵy sheremetevtiń basybaıly quly taqyrbas Mıheıchtiń ózi de múláıimsip baǵady, al bul shirkin bar bolǵany bir kezde Parıj ben Rımdi, Peterbýrg pen Máskeýdi búkil ǵumyrynda bir kórip qaıtqan eken, endi búgin meńireý túkpirdegi qaıdaǵy bir Dvorándar qonaq úıinde lakeı bop kún keshýde, mundaǵy ıgi-jaqsylardyń ózi de ótirik myrzamsynǵan bolady, al bylaıǵy jurt Mıheıchtiń sózimen aıtqanda ánsheıin ýezik "baıshykeshter", ótirik jýansyp, araqtan qarlyqqan baryldaq daýsymen joqty talap etkeni bolmasa myrzalyqpen qońsylyǵy shamaly.

— Sálemetsiz be, Aleksandr Sergeevıch! — dep esik kózindegi jandaıshaptar jalbalaqtap jatqany. — Kóńilińiz qosh bolsa, múmkin arbakesh kúte turar, áldeqalaı keshke taman sırkke bara qalǵandaı bolsańyz...

Baıaǵyda quryp ketken dáýlettiń býyna kúpingen ákem baı adamnyń rólin oınap, joq-juqananyń jalbaǵyna razy bolady da, qonaq úıdiń qasynda kóliktiń neshe túri qaptap tursa da aqy-pulynyń artyq baǵasyna qaramastan arbakeshke kúte turasyń dep buıryq beredi. Shynyly esikti kireberis jyp-jyly, jarqyraǵan shamdar kózge uryp turady da kirgen boıda barlyq pen baılyqtyń lázzatyn eske salady. Baǵy zamannan dvorándardyń jıyny men sıezeri dál osy túkpirdegi eski qonaq úıinde ótetin ádeti edi. Birinshi qabattaǵy restoranǵa aparatyn dálizden aıǵaı-shý estiledi, áldekim daýystap: "Mıheıch, albasty basqyr, grafqa aıtsańshy, biz ony kútip otyrmyz!" — deıdi. Al ekinshi qabattyń baspaldaǵyna kóterile bergende mujyq ekeni belgisiz, knáz deýge de kelmeıtin ton jamylǵan áldebir dáý qyrǵı kózi shanshylyp, sheshemniń qolynan súıedi de, tańǵalǵan pishinde lepirip kem jarmasady. Joq jerden ákemniń de aqsúıektigi ustap ketip:

— Júrińiz, knáz, tórletińiz, bek qýanyshytymyz! — deıdi.

Ústinde qısyq jaǵaly bátes kóılek, aıaǵy bir tutam kúbideı taǵy bireý dedektep júgirip keledi, shashyn jylmıta taraǵan, shaǵyr kózi sharasynan shyǵyp, masań keıipte sonadaıdan qaqalyp-shashalyp (tipti eki týyp bir qalǵanymyz bolmasa da) qýanyshtan júregi jarylatyndaı aıqaıdy kep salady:

— Qymbatty kóketaıym, qansha jaz, qansha qys ótti! Jurt: "Arsenev, Arsenev!" — dep shýlasady, sen be, sen emes pe dep... Amansyzba, súıkimdi apaıym! — dep sheshemniń qolyna jarmasqanda bul da amalsyz mańdaıynan ıiskeýge májbúr bolady.

— Aleksandr, qal qalaı? — dep meniń amandyǵymdy da surap úlgeredi. — Dáý jigit bop qalypsyń ǵoı! Men álgi qudaı atqyr Krıchevskııdi kútkenime bes kún boldy, bank boryshyn óteýge aqsha berem dep edi, al ózi, saıtan alǵyr, Varshavaǵa taıyp otyrypty, qashan kelerin bir Mordahaı ǵana biletin shyǵar... Sen tamaqtanyp qoıdyń ba? Tómenge túselik, uly-jińgir sonda...

Ákem ony bar yqylasymen qushaqtap, nege ekenin ózi de bilmeıdi, joq jerden dám tatýǵa tómenge shaqyryp, asta-tók tamaq pen araq-sharap jetkiz dep Mıheıchke tapsyrma beredi... Ótirik týysymyzdyń iship-jeýinde qısap joq! Sóılegende erni ernine juqpaıdy, elirip, qarqyldap, tańqyldap ólip qalady. Qulaǵymnan áli kúnge onyń qyryldaǵan daýsy men myń qaıtalaıtyn:

— Kóketaıym-aý, sen shynymen meni sondaı sumdyqqa barady dep oılaısyń ba? — deıtuǵyn jarapazany.

Keshinde biz aǵaıyndy Trýssıdiń kúlimsi sasyǵan muzdaı keń shatyrynda otyramyz, kádimgi sırktiń kúlimsi ıisi. Gýildesken jurttyń lepirgen daýsynan arenaǵa dalpyldap ushyp shyqqan totyqus, júgirip kelip jorta jalp ete qalatyn qyzyl shashty, betin únmen boıaǵan keń balaq shalbarly kloýndar, aıaǵyn súırete basqan kári shabdar at, onyń búkireıgen jon arqasynda tula boıyna jyltyraq japsyrǵan qysqa sıraqty bıkesh tyrsıǵan butyna bıshiniń tyrtıǵan qyzyl dambalyn kerip turyp kıip alǵan. "Ivýshka, ıvýshka, zelenaıa moıa" dep qaqsaǵan mýzyka, basynda túbekti qalpaq, ústinde frak, aıaǵyna uzyn qonyshty saptama kıgen kerimsal qara saqaldy dırektor arenanyń ortasynda turyp alyp uzyn bıshikpen shyqpyrtqanda at baıǵustar moınyn ıip sheńber boıymen shyr aınala shapqylaıdy deısiń, saýyrynda júrelep otyrǵan bıkesh at ekpinimen qopaqtap, qarsy aldynda shtalmeısterler kórgen qaǵaz shymyldyqty qyshqyryp baryp qaq aıyrady. Sodan soń qaýyrsyndaı qalqyp arena ortasyndaǵy úıilgen qumǵa sekirip túsedi de, kópke qyryq burala taǵzym etip, býynsyz qoldaryn maıystyra sermep, dý qol shapalaqtaǵan jurttyń qoshemetimen balasha júgirip arenadan joq bolady. Mýzyka kilt toqtaıdy (kloýndar áldebir qańǵybas jarymesterdeı sendelip, tilin shaınap: "taǵy da jarym-jarty kamarınskııdi!" dep aıqaılasyp jatady), sırk tym-tyrys bolǵanda shtalmeısterler jaıtalasyp abajadaı temir tordy arenadan súıreı jóneledi de, kýlıstiń arǵy jaǵynan álde ne jurttyń úreıin ushyra kúrkirep, áldekim qusa almaı tunshyǵyp loqsyp jatqandaı, aqyry ýh degen kúńirenis aǵaıyndy Trýssıdiń shatyryn qaqyratyp jibere jazdaıdy...

IX

Áke-sheshem ketken soń qalada uly orazanyń kúnderi bastalady.

Nege ekeni belgisiz, olar ylǵı da senbi kúni qaıtýshy edi, dál sol kúni keshqurym men Vozdvıjene shirkeýine qulshylyq etýge barýym kerek-ti. Shirkeý gımnazıaǵa irgeles tuıyq kósheniń túkpirinde turatyn.

Aspany alasa qara kúzdiń muńǵa toly bulyńǵyr tym-tyrys keshi meniń esimnen keter emes. Dástúr boıynsha bizdi saltanat bastalardan burynyraq alyp keldi de, qara kóleńkede tyrs etpeı uzaq kútip turamyz. Bizden basqa tiri jan joq, tek buryshta eki-úsh kempirdiń nobaıy qaraýytady, solardyń jaratqanǵa jalbarynǵan kúbiri men altardaǵy azǵantaı shyraqtardyń baıaý tyrsylynan basqa dybys ta joq. Ymyrt birte-birte qoıýlanyp, kógildir terezeler kóńilge muń shaqyryp, keter kúnniń sońǵy saǵymy óship barady... Minekı, jyly shekpen, qonyshty kebis kıip altarǵa bet alǵan shirkeý qyzmetkerleriniń maıda tyqyry estiledi. Budan soń da mylqaý tynyshtyq birazǵa deıin sozylady, taǵatsyz kútemiz, qyzyl shymyldyqpen búrkegen altardiń ar jaǵynda áldebir qupıa daıyndyq júrip jatyr, shymyldyq ashylǵan soń da shoqynar taqty qoıǵansha taǵy kútemiz, álden ýaqytta amvonǵa dıakon shyǵady da, asyqpaı saltanatty daýyspen: "Vostanıte!" dep sozǵanda altardiń arǵy túkpirinen: "Slava sváteı ı edınosýshnosneı ı jıvotvorásheı ı nerazdelneı Troıse" degen muńdy da sharasyz, qamyqty ún jaýap qatady, buǵan "Amın" dep sozylta salǵan hor mýzykasy qosylady...

Men buǵan da erekshe tolqımyn. Men áli túbitıek bala bolsam da áý basta-aq osy bir sezimmen dúnıege kelgenmin, odan beri de qanshama jyldy bastan keshtim: keler sátti kúni buryn eske salatyn tylsym tynyshtyqty, kúńirengen ún men onyń artyn ile-shala sol úndi kómip tastaıtyn "amın" dep aıaqtalatyn hordy — osynyń bári meniń jan dúnıemniń sarqylmas sazyndaı, shirkeý qyzmetshileriniń ár sózi kúni buryn kókeıime oralyp, soǵan jan-tánimmen, bar tabıǵatymmen bas uramyn. Altardiń ar jaǵynan "Slava sváteı, edınosýshneı" degen tanys ta súıkimdi daýysty estımin de, kesh bitkenshe esimnen aırylǵandaı tapjylmaı turamyn da qoıamyn.

— Kelińizder, qulshylyq etelik, kelińizder, qulshylyq etelik... Jaratqan ıem, meniń janymdy jarylqaı kór" — degen daýys qulaǵymda, sol eki arada dıakonnyń sońyna ergen sváshennık jol-jónekeı ıkondarǵa tabynyp, qolyndaǵy shyraqtyń hosh ıisimen aýany toltyra búkil shirkeýdiń ishin aralap shyǵady, al meniń kózime jas tolyp, búl dúnıede munan ǵajap, munan artyq esh nárseniń joqtyǵyna kámil senip turamyn. Meıli, Glebochkanyń aıtýynsha, shashyn shala kúzegen keıbir joǵarǵy klastyń oqýshylarynyń qudaı joq degeni ras bolǵan kúnde de, meniń sana-sezimimdi terbetken dál osy sátke esh nárse jetpeıdi: kúmbirlegen qońyr ún, kúńirengen án, kóne ıkonostastyń ústindegi shyraqtyń qyzyl-jalqyn jalyny, meniń tusymdaǵy altyn baǵanǵa salynǵan jaratylysynda áýlıe atanǵan arýaqty batyr Aleksandr Nevskııdiń qolyn kókiregine basyp jaratqanǵa taýpyq etip turǵan qaharly júzi... osynyń bári meniń kóz aldymda...

Dýaly sıqyrdyń aǵysynda shek joq. Pende shirkinniń joǵaltyp alǵan jumaǵynyń nalasyndaı, álde sonyń elesindeı saltanat shymyldyǵy san ret ashylyp, san ret jabylady, tirshiliktegi dármensizdigimiz ben osaldyǵymyzdyń qasiretin, qudaı jolynan dámeli kóńilimizdiń náshin aıǵaqtaǵandaı tolassyz oqylǵan qasıetti duǵa, adam júregin úmit sáýlesine bólep, aldaǵy azap kúninen arylýdyń nyshanyndaı shirkeý kúmbezi sansyz shyraqtyń sáýlesimen jarqyraı túsedi, jaratqannyń jomarttyǵyna haq senim bildirgen dıakonnyń duǵasy: "O dúnıedegi shybyn janymyzdyń páktigin tilegen... Búkil dúnıeniń tynyshtyǵy men qudaı jolyndaǵy qasıetti shirkeýdiń amandyǵyn surap..." Budan soń taǵy da baıaý qalyqtap, bárin tuıyqtaǵan qońyr daýys: "Qashan da seniń dańqyń sheksiz sharyqtasyn, qashan da jaratýshy qudaıdyń qasıetine, áýlıeniń rýhyna aq nıetpen kún saıyn jáne máńgilik taýpyq etip ótelik..."

Joq, gotıkalyq soborlar men organ týraly aıtqandarymnyń bári de beker: sol soborlardyń birinde de dáp Vozdvıjene shirkeýindegideı jylaǵan emespin; typ-tynysh qarakóleńke keshte áke-sheshemdi shyǵaryp salyp, ózimniń typ-tynysh ala kóleńke qara shańyraǵymnyń jyp-jyly alasa bólmesine kirgendeı sezinip, sobalańdaǵan uzyn shıneldiń ishinde shulǵyp turyp: "osy duǵam jaratqannyń qulaǵyna jetse eken" deıtin sherli daýysty, bolmasa "ıgi de áýlıe, kók táńiri, máńgi ólmeıtin Isýs Hrıstostyń jaryq dúnıedegi ataǵy dáýirleı bersin" deıtin jan tebirenter áýendi estigenim jáne bar, osy únge balqyp turyp áldebir sıqyrly ymyrtty oısha kóretin edim: "Kókjıekke jetken kún keshki ymyrtty jyrtqan-dy"... jumbaqqa toly sherli sátte tizerlep qulshylyq etken kezde búkil shirkeýde taǵy da tynyshtyq ornaıdy da shyraqtyń bári óship, ǵımaratty kóne ǵumyrdyń tas qarańǵy túni basady, odan soń birte-birte syzdyqtap atqan tańnyń alystan baıaý jetken shapaǵyndaı: "Kók táńirine qurmet, tirshilikke tynyshtyq, adamzatqa raqym" deıtuǵyn úsh dúrkin qaıtalanatyn ári qýanyshqa, ári qaıǵyly óksikke para-par qalyń sherdiń arasynda: "Jaratqan ıem, maǵan arasha bop qaıyrymdy batańdy ber!" — dep taǵy da jalbarynamyz...

X

Budan soń da orys túkpiriniń talaı-talaı surqaı da yzǵarly qystaryn, balshyqqa meldektegen jazǵasalymǵy bulyńǵyr kúnderin ótkerdim, ejelden tabıǵatqa tabynyshty orys jurtynyń minezi ǵoı, adamdardyń ajary qashyp, ábden zerikkendikten be, ıende bitkendi jek kórip, tek óz tirshiligin ǵana emes, jalǵan dúnıeni talaq qylatyn ádeti...

Keıde apta boıy tolassyz uryp kep turatyn azıanyń burqsanynda qalanyń qaptaǵan munaralary da kórinbeı qalady. Qara jerdi qaq aıyryp, kóne Rýstiń óship qalǵan ótkenin eske salatyn qańtardyń qaqaǵan aıazyn da kórdim: qasat qardyń taý-taý úıindisine shókken qalanyń tóbesinen tún balasynda alqara kók aspannan jarqyrap Temirqazyq tónip kep turatyn edi, al erteńgisin kókjıekte qulaqtanyp eki kún turady, syńǵyrlaǵan tastaı sýyq aýany jylyta almaı búkil qalanyń búkil murjalary aq tútindi qusyp jatqany, jaıaýdyń ultany, shananyń tabanynan dúnıe ysqyryp, shıqyldap jóneledi. Osyndaı bir aıazda sobordyń baspaldaǵynda jarymes Dýná qatyp óldi, baıǵus jarymaǵan qalada jarty ǵasyr qańǵyryp edi, tirisinde qaıyrym jasamaǵan sol qala ólgende patshadaı ardaqtap jerledi-aý...

Bir qyzyǵy, budan keıingi birden meniń esime oralatyny — áıelder gımnazıasynda ótken birinshi bal, men qatysqan alǵashqy bal. Sol kúni de aıaz tym qatty edi. Sabaqtan soń úıge qaıtyp kele jatyp Glebochka ekeýmiz ádeıi burylyp áıelder gımnazıasy turǵan kósheni janap óttik, aýlasyn qardan tazartyp, bas qaqpaǵa aparatyn súrleýdiń jıegine jańadan ásem shyrshalar qadap qoıǵan eken. Kún kókjıekke qulap bara jatqan, aýa shytqyl, shynydaı tap-taza, qar basqan kóshe, qar jamylǵan shatyrlar, aqshańqan úılerdiń qabyrǵasy, aınadaı jarqyraǵan terezeler — bári de batar kúnniń qyzyl shapaǵyna malynyp turǵan, káýsardaı shymyr aýanyń lebi kókiregińdi kerip, saraıyńdy ashady. Qarsy jolyqqan gımnazıanyń qyzdary ton kıip, moıyndaryna sháli oraǵan, bastarynda ádemi bórik, aıaqtarynda qysqa qonyshty etik, qyraý qonǵan kirpikteriniń astynan oınaqy kózderi jalt-jult etedi, keıbireýleri júre sóılep: "saýyq keshimizdiń qonaǵy bolyńyzdar" — dep jyly da názik únmen til qatady, osy bir jyly sóz, qyraý shalǵan uzyn kirpik, jyltyldaǵan ystyq janar, aıazdan alaburtqan súıkimdi júzder kókeıimniń túkpirinde tynysh jatqan tátti bir sezimdi úrkitip oıatqan edi, sol sezim keıin de meniń búkil erkimdi jaýlap aldy...

Baldan soń ózimdi de, ózgeni de kóz aldymnan qaıta ótkizemin dep ábden mas boldym: áýeli esimde qalǵany — sý jańa mýndırli, aq qolǵap kıgen sánqoı da ásempaz qýaqy gımnazıs qoldy-aıaqqa turmaı jortaqtap, sylanǵan sulý qyzdardyń ortasyna qoıyp ketip, birde dálizde, birde baspaldaqta quıǵytyp júrdi, birese býfetten sýsyn iship, endi birde atlas parashok sepken parket ústinde taıpala bılegen burań belderdiń arasynda balyqsha júzip, appaq zaldaǵy appaq lústranyń astynda kúmpildegen áskerı orkestrdiń mýzykasyn qyzyqtady, buryn mundaı balǵa qatysyp kórmegen saraýyz balapanǵa saltanattyń tymyrsyq aýasy da káýsardaı bop basyn aınaldyrsa kerek, kózine túsken ár týflı, ár keýdeshe, qyz moınyndaǵy qara barqyt oramaldarǵa suqtanyp kep qadalsyn, bastaǵy jibek shashpaý, válsten sońǵy kókirek tepken qos anardy da kózden tys qaldyrǵan joq...

XI

Úshinshi klasta dırektorǵa qatty sóz aıtamyn dep gımnazıadan shyǵyp qala jazdadym. Grek tiliniń sabaǵynda ustazymyz bizge áldeneni túsindirip, ózinshe osydan bir lázzat alǵandaı bormen taqtany qaıta-qaıta tarsyldatyp birdemeni jazyp jatqan, men eń jaqsy kóretin kitabym Odısseıanyń betin ashyp qoıyp, Pavzıkaıanyń qyzmetshi qyzdy ertip teńiz jaǵalaýyna kir jýýǵa bara jatqan tusyn júzinshi ret oqyp otyrǵan edim. Joq jerden dırektordyń klasqa kirip kelgeni. Dálizdi sharlap júrip, ár esikten syǵalaı beretin ádeti bolatyn, kire salyp maǵan jetip keldi de, qolymnan kitapty julyp alyp:

— Sabaq bitkenshe buryshqa baryp turasyń! — dep aıqaı salǵany.

Men ornymnan turdym da:

— Maǵan aıqaılamańyz, sosyn "sen" dep sóılemeńiz. Men sizge bala emespin! — dep jaýap berdim.

Rasynda men balalyqtan ketken edim. Boıym da, aqyl-oıym da tez eseıdi. Bir ǵana sezimmen emes, soǵan barynsha tejeý salyp, kórgenderim men bilgenderime estıarlyqpen qarap, bastan keshkenderime, mańaıyma bıikten baǵa beretin dárejege jettim. Balalyqtan bozbalalyqtyń baspaldaǵyn basyp turyp men osyny sezindim. Bul sezim eseıgen saıyn údeı túsken sekildi. Mereke kúnderinde Glebochka ekeýmiz qalada qydyryp júrip baıqaǵanym, men orta boıly jurtpen teńesip qalyppyn, tek bozbalanyń syptyqtaı qyzylash denesi, áli de túbit shala qoımaǵan jyp-jylmaǵaı bet-júzim bolmasa aıyrmam shamaly eken.

Sol jyldyń qyrkúıeginde, tórtinshi klasqa kóshken kezimde oılamaǵan jerden Lopýhın degen bir joldasym dos bolalyq dep jabysa ketti. Úlken úzilistiń kezinde qasyma keledi de bilegimnen ustap mólıgen otsyz janaryn maǵan qadap turyp:

— Bizdiń topqa kirgiń kele me? — dedi. — Qaıdaǵy bir Arhıpovtar, Zaýsaılovtarmen aralaspas úshin biz dvorán-gımnazısterdiń tobyn qurǵanbyz.

Ol qaı jaǵynan bolsa da menen eresek edi, óıtkeni ár klasta eki jyldan otyrǵan, boıy uzyn, keýdesi ıyqty, kók kóz, aqsary shashty, ıegindegi jıren qylshyq ta edáýir tebindep qalǵan. Ómirdiń uńǵyl-shuńǵylyn biletin túkpish, basynan bárin de keshken alaıaq ekeni kórinip tur, buǵan ózi ábden razy, jasynyń úlkendigin de tektilikke saıatyn bolsa kerek: úzilis kezinde etigin edendi sharqyldata súıretip, eki qolyn keń pantalonnyń qaltasynan shyǵarmastan óziniń baıbatshalyǵyn tanytqysy kelgendeı jurtty mensinbeıtini bar, aıaqty serpip basyp, mańaıyn kekesin kózben timiskip ysqyryp júretin ádeti, eger sóılese qalsa tek "óz tanystaryna" ǵana iltıpat bildirip, nadzırateldi kóre qalsa qyryq jylǵy qudasyndaı ıek qaǵa salatyn... Ol kezde men adamdardy tanı bastaǵanmyn, jurtty syrttaı baqylap, olardy sort-sortqa bólip, bireýdi jek kórip, endi bireýdi jantartyp, jek kórgendermen birjola ajyrasyp tynatyn edim. Lopýhın de sol men jek kóretinderdiń tobyna jatatyn. Degenmen usynǵan qoldy ári ıtergen joqpyn, dvorán tobyn da maquldaǵan boldym, ol birden búgin keshke kel dep qalalyq baqqa shaqyrdy.

— Sen aldymen bizdiń toptyń keıbir jigitterine unaýyń kerek, — dedi ol — Ekinshiden, men seni Nalá R-men tanystyramyn. Ol ázirge gımnazıska, áke-sheshesi óte kirpıaz adamdar, biraq ot pen sýdan, qıamettiń qylkópirinen ótken qyz, albastydan da aqyldy, fransýjenkadan da jeńiltek, bir bótelke shampandy eshkimmen bólispeı- aq simirip sala beredi. Boıy syryqtaı, aıaǵy sý perishtesinen de súmbideı... Túsindiń be? — dedi ol ádetinshe meniń kózime qadalyp, sonyń ózinde de áldeneni oılap turǵandaı syńaı tanytty.

Minekı, osy áńgimeden soń oılamaǵan jaǵdaıǵa tap boldym: ómirimde birinshi ret Lopýhın sýrettegen Naláǵa keremet yntyq boldym, bul baıaǵyda Sashkany kórgendegi bir sáttik jeńil-jelpi, jasyryn da ǵajaıyp yntyzarlyq ta emes, mereke kúngi bozbala Rostovsev pen boıjetkendi kórgen kezdegi lap etken sezimge de múldem uqsamaıtyn, kádimgi er adamnyń tósekqumarlyǵy boıymdy kernegendeı boldy. Aldaǵy keshti asyǵa kúttim. Órekpigen kóńil aqyry jettim be dep tur! Sonda nege jetipti? Mańdaıǵa baıaǵyda jazylyp qoıǵan, eriksiz men attap basatyn bylǵanysh dúnıesiniń raqaty... Meniń oıymsha, ne bolsa da búgin bolady, áıtpese búginnen bastalmaq. Shashtarazǵa bardym, ol neme "bobrık" jasaımyn dep shashymdy edireıtip qoıdy da, ıismaı sasyǵan taraqpen órli-qyrly qasysyn kelip, úıge jetisimen týra bir saǵat boıy jýynyp, taranyp, baqqa taıanǵanda qolymnyń uıyp, qulaǵymnyń órtenip bara jatqanyn sezdim. Taǵy da kúmpildegen mýzyka, shaptyrǵan fontan, sodan búrikken sirke jańbyrdyń lebinen salqyn aýa shalqıdy, batar kúnniń qyzǵylt saǵymynan qulpyrǵan gúlden áıelderdiń alqymynan ańqıtyn hosh ıis múńkıdi. Halyq tym az eken, solardyń ishinde qoqıyp ońasha júrý, qaıdaǵy bir "dvorán-gımnazısterimen" ıgi-jaqsylardyń tatymaıtyn aqsúıek áńgimesine aralasý men úshin uıat sekildi. Kenet áldenemen tóbemnen qoıyp kep jibergendeı dir ete qaldym: bizge qarsy aleıamen aıaǵyn tyq-tyq basyp, sándi de qarapaıym kıingen bitimi qýyrshaqtaı kishkene ǵana áıel zaty kele jatyr eken. Kele salyp, janary jarqyldap, qara qolǵap kıgen kishkene saýsaqtarymen qolymyzdy qatty qysyp, jaırańdap amandasty da sózge aralasyp, naz kúlkisimen maǵan bir-eki dúrkin kóz tastap qoıdy. Men tuńǵysh ret áıel tabıǵatyndaǵy erekshe bir qubylysty ańǵaryp, tamsanǵandaı boldym — ezý tartqan áıeldiń kúlkisinde ne sıqyr bar, sábı daýysyndaı áıel úni nege dýaly, áıeldiń qulyn músindi qos ıyǵynda, qyldyryqtaı belinde ne jumbaq tur, tipti áıel qyltasynda janaryńdy jaýlaıtyndaı ne qasıet bar eken — osynyń bárine de men paqyr jaýap taba alǵanym joq.

— Nalá, mynany eptep bizge qaraı ıkemdersiń, — dedi Lopýhın, selt etpesten kekesindi túrde ıegimen meni nusqap, betbaqtyqpen áldebir nárseni meńzegendeı boldy da namystan meniń ishim qazandaı qaınap, tisim syqyrlap ketti bilem.

Baqytyma oraı Nalá keshikpeı gýbernıalyq qalaǵa ketip qaldy, naǵashy aǵasy, bizdiń vıse-gýbernator qaıtys bolǵan eken. Onyń ústine bizdiń otbasymyzda úlken bir oqıǵa boldy: aǵam Georgıı túrmege qamaldy.

XII

Bul oqıǵa tipti ákemniń de degbirin taýysty. "Jerdegi qudaı" dep arýaǵyn aspandatyp, aıaǵyn jerge tıgizbeıtin "patshaǵa qarsy turý" bir kezdegi qatardaǵy orys adamyna qanshalyq áser etkenin búginde oıǵa alýdyń ózi múmkin emes, Aleksandr Ekinshiniń izin baǵyp, tipti ony óltirgen kúnniń ózinde de ol árkimniń júregi men sanasynda asa qadirli beıne bolyp qalyptasyp qalǵan-dy. Sondaı-aq "sosıalıs" degen sóz de mıstıkalyq uǵymǵa aınaldy, sebebi, bul neshe túrli zulymdyqty boıyna jıǵan masqara sumdyq bolyp kóringen. Aǵaıyndy Rogachevter men apaly-sińlili Sýbbotınalar sekildi "sosıalıser" osy óńirde de paıda bolypty degen laqapty estigende ýezge tyrysqaq pen bıblıalyq alapes kelip qalǵandaı bizdiń úıdiń záresi ketti. Budan soń taǵy da bir sumdyqqa tap boldyq: aıaq astynan eń jaqyn kórshimiz, Peterbýrgte áskerı-dárigerlik akademıada oqyp jatqan Alferovtyń uly joǵalyp ketti de artynan Eleń túbindegi sý dıirmeninde qarapaıym júkshi bolyp istep júr eken degendi estidik — aıaǵynda sharqaı, ústinde eski-qusky, saqalyn qaýǵadaı qylyp qoıa berse de tanyp qoıypty, "nasıhatshy" degen aıyppen ustalyp, Petropavl bekinisine qamalsa kerek, bul da bizge keremet úreı bop jetti. Ákemiz saýatsyz adam emes-ti, kertartpalyǵy da joq, eshnárseden qorqyp jatpaıtyn, bala kezimde Nıkolaı Birinshini Nıkolaı Palkın, býrbon dep qyjyrtyp otyrǵanyn da talaı estigenmin; biraq erteńgisin sózi múldem basqa, "marhabatty ımperator Nıkolaı Pavlovıch" dep aýyz toltyra madaqtaıdy kelip... Bári de ákemniń baıbatshalyq minezinen týǵan kóńil kúıine baılanysty, biraq sonyń este qalarlyǵy qaısy? Álgi saqaldy jas jigitti, júkshini ustap áketti degende de tańǵalyp jatpaı qur ánsheıin qolyn sermeı salǵan:

— Baqytsyz Fedor Mıhaılovıch! — dep kári ákesine aıaýshylyq bildirgen. — Bálkim ol nemeni darǵa asatyn shyǵar. Iá, mindetti túrde asady, — dedi qashanda osyndaı qıyn jaǵdaıǵa elegzip otyratyn ádetimen. — Ózine de obal joq, sol kerek! Árıne, shalǵa qıyn, biraq qıyn dep esirkeýge bolmaıdy. Búıte bersek fransýz revolúsıasynyń kebin kıip júrermiz. Esterińde me, aıtyp edim ǵoı, osy bir úńireıgen tasmańdaı túbi túrmege ketip, búkil otbasyn masqara qylady dep.

Minekı, sol masqara sumdyq bizdiń basymyzǵa da keldi. Qalaısha, nelikten? Georgıı dym syzbaıtyn tasmańdaı emes-ti. Onyń "qylmysty isteriniń" sıqy Sýbbotın boıjetkenderiniń qylyǵynan da soraqy jalǵan bopsa sekildi, ol baıǵustar da dáýletti, tekti dvoránnyń tuqymy bola turyp áıelge tán ańǵaldyqpen, álde qaıdaǵy Rogachevterdiń azǵyrýyna túsip qalýy da múmkin.

Sondaǵy aǵamnyń "qylmysy" ne, ýnıversıtette oqyp júrgen jyldaryn qalaı ótkizdi, odan men beıhabarmyn. Bar biletinim, onyń bul áreketi sonaý gımnazıada, áldebir Dobrohodov deıtuǵyn "qadirli tulǵanyń" aıtaǵymen bastalǵan. Biraq aǵamnyń onymen bólip-jaratyndaı ortaq nesi bar edi? Aǵam keıinnen ony dáserdeı qylyp maqtap, alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısarlyǵyn, qaıyspaıtyn beriktigin, "samoderjavıaǵa degen bitispeıtin óshpendigin, halyqqa degen óshpeıtin sýıispenshiligin" jyr qylyp aıtyp otyratyn; sol qasıettiń eń bolmasa bireýi aǵa boıynan tabyla ma, áıtpese oǵan sonshalyqty nege tánti boldy? Sóz joq, Radıshevter, Chaskıler, Ogarev, Gersender shashy aǵarǵansha aryla almaǵan dvorán tuqymyna tán súıekke bitken jelókpelik pen dańǵoılyqtyń áseri bolsa kerek; sonsoń da Dobrohodov beınesi órlik pen erliktiń úlgisi boldy; budan sońǵy qarapaıym sebep — Dobrohodov dese, óziniń qyzyqqa toly bozbalalyq dáýreni elestegen bolar: bozbalalyq dáýrenniń eser shaǵy, sol shaqtyń "kúnáharlyq" umytylmas táttiligi, qupıa úıirmege qatysý, merekeli jıyn, oıyn-saýyq, qyzyl sóz, qaýipti jospar, kúdikti áreket...

Iapyraı, orystyń merekege degen taýsylmaıtyn qumarlyǵy- aı! Ómirge degen qushtarlyq ta emes, qumarlyq — rahat úshin emes, kádimgi qomaǵaılyq — aıyqpas kaıfke, aýyz qurǵatpaı ishýge jantalasamyz da, kánigi tirlikten zerigip, kúndelikti eńbekten bezemiz! Reseı meniń ýaqytymda erekshe keń tynysty, qareketi mol edi, jyl saıyn jumysshy sany, deni durys, qaıratty adamdardyń qarasy kóbeıip kele jatqan. Orystyń revolúsıashyldyǵynyń basty sebebi sheksiz bostandyqty, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zamandy ańsaý men qashanda yrdý-dyrdýǵa daıar turatyndyǵyn da jasyra almaımyz. Jalpy orys protestanty, búlikshil, revolúsıoner degenimiz kim, bolmysqa mysqaldaı qatysy joq, shyndyqty jek kóretin, aqylǵa eshbir kónbeıtin, esep degendi bilmeıtin, qyzmetke joq, kúıki tirlikti kúndeıtin jandar emes pe? Pa shirkin! Qoǵam tirligine sabaqty jipteı ǵana silekeı qosyp, gýbernatordyń keńsesinde shikireıip otyrsa! Qoı, aıta kórme — " kúıme ákelińder, kúıme!"

Gımnazıada da, ýnıversıtette de aǵamyzdyń úlken ǵylymı bolashaǵy bar dep sáýegeılik aıtyp edi. Biraq ol kezde onyń ǵylymǵa degen qulqy boldy ma! Qalaıda ol "qara basynyń qamynan múldem bezinip, qasiret shekken halqynyń ýaıymyn oılaýy kerek boldy". Ol jomart ta qaıyrymdy, jany taza jas jigit edi, sóıtip júrip ózin-ózi aldady, durysyn aıtqanda, myńdaǵan tustastary sekildi oıdan qurǵan ótirik tirshilikpen ómir súrdi. Dvorán urpaqtarynyń "el ishine" barýy, ózimen-ózi kúresip alparysýy, jasyryn jıyn, talas-tartysy, jalyndy sóz, jalǵan áreketi neden týǵan? Túbin qýsaq, dvorán tuqymdary qan-jynymen de, ózek-ótimen de óz ómirin bosqa qurbandyqqa shalǵan ákelerinen aýmaıdy. Meıli, ıdeıa desin, biraq belsendi áreket deıtuǵyn syltaýdyń ádibinde álgi bozókpe revolúsıonerlerdiń maqsatsyz dýmanǵa degen qumarlyǵy jatqan joq pa; jıyn-talasqa mas bolyp, aıqaı-súren, óleńdetip júrip qaýyp-qaterli jasyryn iske boı usyný, Sýbbotınalar sekildi súıkimdi bıkeshtermen "qol ustasyp", tintý men túrmeni, daqpyrtty sot prosesin kókseý, aqyry dos-jaranmen Sibirde, Teristik sheńberinde qańǵyrý — osynyń bári qysyr qıal sekildi-aý. Óziniń erekshe qabiletiniń arqasynda gımnazıany da, ýnıversıtetti de óte jaqsy bitirgen aǵamnyń búkil jastyq jigerin "jasyryn jumysqa" sarp etýine májbúr qylǵan ne sebep? Pıla men Sysoıkanyń ashshy taǵdyry ma? Sóz joq, solar týraly oqyp otyryp talaı ret kózine jas alǵan. Biraq onyń pikirles serikteri de, ózi de sol Pıla men Sysoıkalardy ómirden, mynaý Novoselkadan, Batýrınodan kórip pe? Joq, ol bar bolǵany ákesinen ozǵan joq, ákemiz eki-úsh tostaq araqty tastap jiberip:

— Keremet tamasha! İshkenge ne jetsin! Adamdy jasartady! — dep otyratyn.

"Jasartady" degen bopsa baıaǵydan sharaphanadan qalǵan ádet, sharap ishken adam, jasaryp qaldym, jadyrap qaldym, áldebir tátti lázzat boıymdy balqytty dep aqylynyń adasqanyna, kúndelikti kúıki tirlikti umytqanyna máz bolyp otyratyn. Mujyqtar araq týraly: "Araqqa ne jetsin! Araqtan anańnan qaıta týǵandaı bolasyń!" deıtini bar. "Orys — ishimdiktiń dýmany" degen tegin aıtylmaǵan sóz. "Dýmannyń" dýanalyqpen, qańǵybastyq, qaıyrshylyq, qurbandyq pen búlinshilikke týysqandyǵy joq pa eken, tipti orys ádebıetindegi kól-kósir sánqoı boıamalyqtyń, sóz táttiliginiń tórkini qaıda jatyr?

XIII

Aǵam jalǵan atpen meken aýystyryp kópke deıin jasyrynyp júrdi. Sodan qaýip-qater ótti-aý degende Batýrınoǵa kelgen. Biraq erteńinde taǵy da ustap áketti: onyń kelgenin kórshimizdiń prıkazshıgi aıtyp qoısa kerek.

Bir qyzyǵy, Batýrınoǵa jandarmdar kelgen kúnniń tańynda prıkazshıkti aǵash basyp óltirdi. Baq ishindegi dáý úıeńkini jyǵyndar dep buıryq bergen ózi eken. Sol kúngi oqıǵa meniń kóz aldymda umytylmas eles bop qalypty: aınalasy at shaptyrym eski baq, alǵashqy bozqyraý, kúzgi jańbyr, qara daýyldan yrsıyp qalǵan aǵashtar, sarala kúzdiń boran bastaǵan sarǵysh japyraqtary edende kilemdeı qulpyryp kópsip jatyr, shynydaı tańǵy taza aýa, aǵash arasynan saǵal-saǵal jamyraǵan kúnniń ashshy kirpigi, etekten soqqan yzǵar, kóleńkeni qýalaı esken bozǵylt tútindeı áli de seıile qoımaǵan erteńgi tuman, eki soqpaqtyń túıisindegi júz jyldyq úıeńki butaqtary buladaı kósilip, tóbesimen kók tirep, bulyńǵyr tumandy jyrtyp turdy, jalańash qalǵan syryqtaı butaqtarynyń ár tusynda jalpaq japyraqtar jelmen jelbirep, qulash jetpeıtin jýan dińine ótkir balta kirsh-kirsh qadalǵan saıyn dir-dir etedi, jelbegeı jeıdeli mujyqtar telpekterin jelkesine qaraı túrip tastapty, prıkazshık eki qoly qaltasynda, úıeńkiniń qalshyldaǵan ushar basyna qadalypty da qalypty. Múmkin, sosıalısi qalaı ustap bergen qýlyǵyn da esine alyp turǵan shyǵar. Kenet aǵash yńyrsyp baryp eńkeıdi de, qaspen kózdiń arasynda kórshi aǵashtardyń butaqtaryn japyra satyr-sutyr jerge burq etti...

Búl ımenıede men keıin de san dúrkin boldym. Teginde ol sheshemizdiń menshigi edi. Bir nárseni qolma-qol jytyra qoıatyn ákem ony baıaǵyda-aq satyp jibergen. Jańa qojaıyn ólgen soń onyń Máskeýde turatyn jesirine tıdi de birden tozyp ketti: jerdi mujyqtarǵa jalǵa berdi de, baq bir qudaıdyń bıliginde qaldy. Jıi-jıi irgesindegi kire jolmen ótip bara jatyp, bar-joǵy bir shaqyrymdyq mekenge jan-jaǵyn emen kómkergen aleıamen baratyn edim de úlken aýladaǵy atqoraǵa kóligimdi qaldyryp úıge betteımin... Orys ádebıetinde ıen qalǵan qanshama ımenıe, qanshama tozǵan baqty jylap otyryp jany kúızelip jazdy deseńshi! Osynyń áseri me, tozǵan túkpir, qarań qalǵan qý medıen dese orystyń júregi eljirep sala beredi. Men úıden ótip, úı syrtyndaǵy baqqa kirdim... Atqora, jumysshylardyń baspanasy, ambar, qora-qopsyda qısap joq, bári de tozyp, buta, qýraı basqan baqsha qol tımegen soń jabaıylanyp, irgedegi jazyqpen ulasyp ketipti. Surǵylt taqtaımen qaptalǵan aǵash úı jyl ótken saıyn shirip, shógip bara jatyr, jyl ótken saıyn ol da maǵan saǵynyshty, ásirese onyń jypyrlaǵan usaq ramaly terezelerine qarap turýdy unatatyn edim... jumbaqqa toly ıen úıdiń umyt bolǵan ótken ómirin oılap turyp, urlana kez tastaǵan sáttegi muńǵa toly sezimdi aıtyp jetkize almaısyń. Árıne, úı syrtyndaǵy baqty jartylaı otap tastaǵan, áıtse de atamzamanǵy jóke, úıeńki, kúmis qabyqty ıtalıa teregi, qaıyń, emender áli de tolyp jatyr, bular da japadan jalǵyz ıen qalǵan baqta zamanyn ótkerip, káriliktiń aqyrǵy da ásem qyzyǵyn buldaǵandaı, qartaıǵan saıyn qulpyryp, tym-tyrs jetim tirlikte ózderiniń tabıǵı tákapparlyǵymen eskerýsiz qalǵandaryn da eskermeıtin tárizdi. Kógildir aspan, kártamysh aǵashtardyń da ózderine tán boıy bar, oıy bar, jany da bar - solarǵa qarap turyp kóz toıar ma?! Men baqty uzaq aralap, ár aǵashtyń ushar basyna uzaq qadalyp, ár butaqtyń terbelisinen, ár japyraqtyń sybdyrynan syr uqqym keletin, ár qaısysynyń túr-túsin jattap alǵym keletin, irgedegi qyrǵa shyǵyp alyp, shalǵyn basqan emen tomarlarynyń qaraıyp ketken túbirlerin sanaımyn da oıǵa qalyp otyramyn, saı túbindegi móldir bulaqtardyń sylqyly áli kúnge qulaǵymda... Shybyn jan óli deneni tastap, muń men izgi danalyqty ózimen ala ketkende tirshilikten aýlaqtap baryp adamzattyń "pendeshilik ǵumyry" haqynda ne oılady eken? Sonda ylǵı da men kári úıeńkiniń astynda qalyp, sonymen birge ólgen beıshara adamdy esime alamyn, sol beısharanyń kesirinen qor bolǵan aǵamnyń taǵdyryn oılaımyn, saqaldy eki jandarm kúzdiń salqyn bir kúninde ony qalaǵa, baıaǵyda ózim kórgen, temir tordyń ar jaǵynda bir tutqynnyń batar kúnge túksıe qarap turǵan úreıli túrmege alyp ketken...

Ákem men sheshem sol kúni-aq úsh atty parlap jekken qazyna tráshpeńkesin qýalap salyp-uryp qalaǵa jetip kelisti. Ábden esteri ketken. Sheshemniń kózinde jas ta joq, móp-móldir tunyq janary sharasynan shyǵyp ketken. Ákem oǵan da, maǵan da tiktep qaraı almaı qaıta-qaıta temekisin soraptap:

— Qısyny joq sandyraq! — dep qoıady. — Senseńder, eki-úsh kún ótpeı-aq bul qımyjyqtyń arty ashylady!

Sol kúnniń keshinde-aq aǵamdy arman qaraı Harkovqa alyp ketti. Ony tutqyndaýǵa sebep bolǵan álgi jasyryn uıym deıtin laqaptyń shyqqan jeri sonda edi. Biz vokzalǵa shyǵaryp salýǵa bardyq. Meni tańǵaldyrǵan bir nárse, vokzalǵa kelgen soń biz úshinshi klastyń zalyna kirýge májbúr boldyq, óıtkeni, aǵam jandarmdardyń kúzetinde sol jerde poıyzdyń kelýin kútip otyr eken, jóni túzý jurtpen qatar otyryp, shúıirkelesip shaı ishýge de, júrek jalǵaýǵa da múmkindigi joq. Azan-qazan dańǵaraǵa kirip kelisimen-aq aǵamdy kórip júregim muzdap sala berdi: qor bolǵan beıshara tutqyn ekenin ózi de sezse kerek, eriksiz ezý tartyp kúlgen boldy. Japadan jalǵyz shyǵar aýyzdaǵy buryshta otyr eken, súıkimdi júdeý júzin muń shalǵan, juqa sur kostúmniń ústine ákemniń bulǵyn ishigin jamylyp alypty. Mańaıynda adam da joq, tutqynǵa túsken tiri sosıalısi kórgisi kelip antalaǵan jurtty jandarmdar qaqpaılap qýyp tastap júr. Ásirese selolyq bir qarıa óndirshektep qoıar emes, basynda bıik tyshqan bórik, aıaǵynda shan basqan shuńǵyl kebis, kózin aǵamnan almastan sybyrlap jandarmdarǵa suraqty jaýdyryp júr, oǵan jaýap berip jatqan da eshkim joq. Jandarmdar aǵama tentektik jasaǵan buzaqy bala dep qaraıtyn sekildi, áıteýir buıryq boıynsha ony amalsyzdan kúzetip, aparar jerine jetkizip salýǵa mindetti, bireýi shesheme músirkeı, jymıyp qana jyly sóılep:

— Qamyqpańyz, sýdaryná, qudaı ońdasa, jaqsylyqpen biter, — dep qoıady. — Qasyna baryp otyryńyz, poıyzdyń kelýine áli jıyrma mınýt bar... Qazir meniń serigim ystyq sý alyp keledi, sizdiń qalaýyńyz boıynsha jol azyǵyn da ákeledi... Ton kıgizgenderińiz jaqsy bolǵan, áıtpese tún balasynda vagon ishi tym sýyq...

Áli esimde, osy kezde anam jatyp kep jylaǵany, aǵamnyń qasyna baryp otyryp, betin oramalmen basyp solqyldady deısiń, ákem bet-aýzyn tyrjıtyp, qoldy bir sermedi de aýlaqqa taıyp turdy. Ol qashanda bireýdiń kúızelip qaıǵyrǵanyna shydaı almaıtyn, ári jaqtyrmaıtyn, sodan ózin aýlaq ustaý úshin jaltaryp ketetin ádeti, ol tipti bolar-bolmas qoshtasý sátinen de qashqaqtap, jolaýshyny uzaq ustaý orynsyz dep qabaq túıip kilt úzip tastaıtyn. Ákem býfetke bardy da eki-úsh rúmka araqty tastap jiberip, aǵama birinshi klastan oryn suraý úshin bekettiń jandarm polkovnıgin izdeýge ketti...

XIV

Men kesh boıy del-sal kúıde sendelip júrdim de qoıdym... Aǵamdy alyp ketti, ákem men sheshem de ketip qaldy... Jan kúızelisi sabasyna túskenshe biraz ýaqyt ótti.

Nege ekeni belgisiz, ákem men sheshem erteńinde tań atysymen júrip ketken. Qazan aıy bizde qashanda ashyq bolady. Teristen soqqan sýyq jel qalany yzǵyryqqa qamap tur, dúnıe tap-taza, tynysqa keń, kósheler aınadaı, kóz ushyndaǵy qyr da bozamyq tartyp bos qalǵandaı, móldir aspannyń ár tusynda aq shańqan bulttar asyǵa jyljyp barady... Áke-sheshemdi monastyr men túrmege deıin shyǵaryp saldym. Dala toń, sýyrtpaqtaı sozylǵan kire jol da sýyqtan siresip, kún kózinen ala-shubar bolyp shaǵylysyp jatyr. Osy tusqa kelgende tarantas kilt toqtady. Biz shyqqannan beri edáýir kóterilip qalǵan kún kózi ala bultqa bir súńgip, bir shyǵyp, bozarǵan sáýlesi jer betin jylyta almaı tur, ıen dalaǵa iline bergende qara sýyq tipti qataıyp, arbakesh tuqyraıyp buǵa tústi, ton qaýsyrynyp, qysqy tymaqty mılyqtata kıgen ákemniń sýyq jelden murty jelbirep, kózine jas úıirildi. Arbadan túsýim muń eken, sheshem meni qushaǵyna alyp taǵy da aǵyl-tegil jylasyn, ákem bolsa, meni asyǵys shoqyndyryp, mup-muzdaı qolyn meniń ernime tıgizdi de arbakeshtiń tý syrtynan:

— Tart! — dep aıqaı saldy.

Qalqandy tarantas sol sátte-aq saldyr-kúldir jóneldi. Dúpke jekken myǵym tory basyn kegjeń etkizgende qońyraý bezildep, qosardaǵy qos tory shoqyraqtap birden shabysqa basty. Kire jolda kóz talǵansha uzaq turdym: kóz aldymda kókjıek, zyryldaǵan artqy qos dońǵalaq, tarantas qalqanynyń tóbesinen jelpildegen dúptegi jýan torynyń jaly, eki qaptaldan jarq-jurq etken qosardaǵy attardyń taǵasy, qumyqqansha qulaǵymnan ketpegen doǵa astyndaǵy qońyraýdyń daýsyn qınala tyńdadym. Ústimde juqa shekpen, yzǵyryq jelge bir qyrymdy berip, keshe keshkisin Dvorándar qonaq úıinde keshki asta otyrǵanda aıtqan ákemniń sózin esime aldym. Sharapty soraptap otyryp:

— Túkke turmaıtyn nárse! — dep kesip tastap edi. — Ony dabyraıtatyn túgi de joq! Meıli, sottalǵan eken, meıli, aıdap ketsin, múmkin Sibirge áketer, soz joq áketedi. Aıdalǵan jalǵyz sol ma eken? Tobyl, Eles pen Voronejden jaman bolyp pa? Jalpy, osynyń bári bos áýre! Jaqsylyq ta óter, jamandyq ta keter, bári de ótkinshi dep Tıhon Zadonskıı aıtqan.

Ákemniń bul sózi meni jubatýdyń ornyna kóńilimdi onan saıyn jabyrqata tústi. Múmkin bul qısynsyz sandyraq shyǵar, biraq meniń ómirim osy sandyraqpen ótip jatqan joq pa, endeshe men túkke turmaıtyn sandyraq úshin nesine qınalýym kerek, meniń bar sezim-bolmysym kúni búgin iz-tozsyz kúıki tirlikke bola nege kúızelmek? Túkke turmaıtyn bos ábiger bolsyn-aq, degenmen aǵamdy alyp ketken soń myna dúnıe men úshin mánisi joq ıen qalǵan qý medıen sekildi, japanda jalǵyz qalǵandaı kókiregimdi sher basty, bul jahanǵa kereksiz pende sekildimin, al osy jalǵan dúnıede meniń de kóretin qyzyǵym, mahabbatym, qýanyshym bar emes pe edi! Men ony jaqsy kóretin edim, ejelden jaqsy kóretinmin, keshe ǵana ton jamylyp vokzalda otyrǵan sur penjaqty sorly "sosıalısi", beıshara tutqyndy beımaǵlum jaqqa alyp ketti, bas bostandyǵynan, baqytynan, bizden, búkil pendeshiliginen aıyryp. Bul da túkke turmaıtyn nárse me? Mynaý ómirde óńi buzylǵan eshnárse joq, bári de baıaǵysyndaı, bári de baqytty, bári de erkin, basy baıly tek sol ǵana, baqytsyz da tek sol ǵana. Minekı, jol jıegin jaǵalaı, yzǵyryq jel qýǵan áldebir jýas ıt óz ýaıymy ózinde, qalaǵa qaraı súmeńdep barady; al ol bolsa kózden ǵaıyp, tústiktiń bir ıen dalasynda, kúńsigen qapyryq kýpede, qarýly eki jandarmnyń ortasynda qaıdaǵy bir Harkovke ketip bara jatqan shyǵar. Mine, torly terezeleri kún kózine shaǵylysyp, qarsy bettegi monastyrge bejireıe qarap túk bolmaǵandaı, túk kórmegendeı túrmeniń sarǵysh úıi túr, keshe ǵana ol osy úıde birneshe saǵat otyryp edi, artyna tastap ketken muńy bolmasa, búgin munda qarasy da joq, Harkovte de ony osyndaı bir úı kútip turǵan bolar. Ara tisindeı yrsıǵan kertpesh-kertpesh monastyr qabyrǵasynyń ar jaǵynan soborlardyń altyn boıaýly kúmbezderi jaltyraıdy, zırat basyndaǵy záýlim aǵashtardyń sıdıǵan ushar bastary shanshylyp tur, osy bir tamasha sýretti endi ol kóre almaıdy, osy bir sáttiń qýanyshyn ol endi menimen bólise almaıdy... Monastyrdiń dalaqtaı jabyq darbazasynda uzyn boıly, óńderi ólik jýǵandaı keıisti eki arhıereıdiń beınesi tur, moıyndarynda kóldeı oramal, qoldarynda jerge deıin sozylǵan jazýly pergament; bulardyń dál osylaı turǵandaryna neshe jyl boldy eken, bulardyń ómirden ótkenderine neshe ǵasyr boldy eken? Bári de óter, bári de keter, ýaqyty kelgende bul ómirden ákem de keter, sheshem de keter, aǵam da keter, men de ketermin, biraq myna orystyń kóne qarttary danalyq qasıetti jazýlaryn qoldaryna ustap, muńdy júzderi mizbaqpastan darbazada tura beretin shyǵar... Men kartýzymdy sheshtim de kózim jasaýrap, qaqpaǵa qarap shoqyndym, mınýt ótken saıyn músirkeý sezimi boıymdy býyp, aǵamdy, ózimdi de aıadym, ózimdi de, ony da, ákemdi de, anamdy da qıanatqa qıa almaıtynymdy sezdim, eki áýlıeden kómektese kórińder dep jatyp jalbaryndym, óıtkeni, qanshama qasiret shekseń de mynaý beımaǵlum dúnıe ǵajap qoı, sonyń qyzyǵyn kórip, baqyt qushaǵynda bir-birińdi qadir tutyp ótkenge ne jetsin...

Men artyma qaraı-qaraı keri qaıttym. İzǵyryq jel barǵan saıyn údeı tústi, kún kóterilip qalǵan, onyń erteńgi shapaǵy kóńildi jeliktirip, alda ómir bar degendeı jaryq dúnıeni, búkil qalany nurǵa bóledi — bos qalǵan Shepnaıa alańyn, bıik qorǵanǵa tyǵylǵan monastyrdiń ólikteı tym-tyrys aýlasy men altyn jalatqan kúmbezderdiń aspanǵa shanshylǵan ushar bıigin, zırat toǵaıyn, teristik kókjıekke qaraı kóz jetpeıtin ushy-qıyrsyz jazyqty tilip ótken kire jolyn — kúzdiń bozǵylt aspanynda býdaq-býdaq aqsur bulttar qalyqtap barady, alashubar kók júzi jap-jaryq, bultqa oqtyn-oqtyn súńgip ketken kún kózinen jer betinde seldir kóleńke jyljıdy, qyzyǵyp qaraǵanǵa osynyń bári ádemi salynǵan sýret sekildi. Men qaıta-qaıta toqtap, qaıta-qaıta jan-jaǵyma qadala qarap, taǵy da ilgeri tartamyn... Sol kúni men qaıda barmady deısiń!

Men búkil qalany sharlap shyqtym. Jartylaı qırap qalǵan búkir tas kópir arqyly jıdigen teriden borsyp ketken sasyq ózennen óttim de, Shepnaıa alańymen quldılap qara lashyqtardaǵy bylǵary zaýytyna soqtym, odan qarsy bettegi áıelderdiń monastyryna kóterildim - aq qyshpen sylap tastaǵan qabyrǵasy kún kózine jarqyrap shaǵylysyp tur eken, qaqpadan jap-jas monashka shyqty, aıaǵynda dolbar bashpaq, ústinde olaq tigilgen qara kıim, biraq beli qyldyryqtaı, baǵy zamannyń ıkonyndaǵy sýretteı qas sulýdyń ózi eken, men aýzymdy ashyp ańyryp qaldym...Sobor syrtyndaǵy jar jaǵasynda meshandar baspanasynyń shirip ketken taqtaı shatyrlaryna qarap taǵy da biraz turdym: ózen boıyn qýalaı beles-beleske japsyra salynǵan qıqy-jıqy úılerdiń aýlasy da bylyǵyp jatyr, solardy kórip adam ǵumyry jóninde oıǵa qaldym, bári de óter-keter, óter de qaıtalap qaıtyp keler, qýraı basqan sary balshyq belderde budan úsh júz jyl buryn da shirik shatyrly kúrke tamdar turǵan shyǵar-aý, budan soń elsiz-kúnsiz en dalada trashpenkemen aǵyzyp bara jatqan áke-sheshemdi kóz aldyma elestettim, Batýrınony kórdim, qanshama ýaıym shekkenmen tynyshtyqta qalǵyǵan janǵa jaıly ejelgi qara ormanǵa ne jetsin; aǵam Nıkolaıdy kórdim, on jasar qaraqat kóz Olány da umytqam joq, ekeýmiz saıasynda oınaıtyn tereze aldyndaǵy záýlim shyrsha, japyraqsyz sıdıǵan kúzgi baq, uıtqyǵan qara jel, batyp bara jatqan kúnniń keshki shapaǵy - kóńilim solarǵa alyp ushqanmen, san túrli oıǵa qalǵanmen kókeıimnen aǵamnyń ketpeı-aq qoıǵany. Kir basqan qoımaljyń qula ózenniń beti jybyr-jybyr, ıreleńdep qula jartasqa baryp soǵady da, tústikke qaraı kilt burylyp kóz ushynan joǵalady, bul da sonaý pecheneg zamanynan tolas tappaǵan bolar. Zarecheniń shetindegi qyzyl shatyrly vokzalǵa qaraǵym kelmeıdi, keshe keshkisin ǵana sol jerden aǵamdy alyp ketip edi, keshki salqyn aýadan qumyǵyp parovozdardyń muńdy kúńkili talyp jetip tur... Monastyr qaqpasynan shyǵa kelgen kórkem qyzǵa degen tátti bir tamsanysym bolmasa, bul kúngi bar kórgenderim aǵa beınesimen aralasyp kóńilge eshqandaı qýanysh ákele qoıǵan joq.

Anam bul kezde ulynyń amandyǵyn tilep, ómir-baqı oraza ustaımyn dep qudaıǵa ant berdi, sol antyn kóz jumǵansha buzǵan joq. Jaratqan ony músirkep qana qoımaı, baǵyna qaraı sheksiz jarylqady: jyl ótken soń anam bosanyp, kútpegen qýanysh — "polısıa baqylaýymen" úsh jyl Batýrınoda turýǵa ruqsat aldy.

XV

Jyl ótken soń men de ruqsat aldym — gımnazıany tastap, ata-anamnyń qasyna keldim, bul óz ómirimdegi umytylmas eń bir ǵajaıyp kúnder edi.

Bul bozbalalyqtyń basy edi, ár nársege tańǵalyp, qyzyǵatyn bula shaq, al men úshin kópte joq keıbir sezimniń arqasynda tipten de erekshe boldy: máselen, meniń janarym aspan álemindegi jeti juldyzdy túgel kóretin, keshqurym daladaǵy sýyrdyń shańqylyn shaqyrymnan estip, tozǵan kitaptyń kúńirsik qańsyǵyna, injý gúldiń hosh ıisine mas bolatynym bar.

Bul shaqtaǵy meniń ómirimdegi syrttaı ózgeristi aıtpaǵanda, búkil jan dúnıemde kútpegen, jazymyshtyń tabıǵat bergen erekshe bir tańǵajaıyp syıy boldy.

Kóktemniń japyraq jaıǵan aǵashtary qandaı ǵajap. Eger ol aıaq astynan burq-sarq birden qýanysh ala kelse. Eger kóktemniń kózge ilinbeıtin, syzdyqtap kirip, janardyń jaýyn alatyn ásem kórinisi birden jarq ete qalsa! Bir kúni erteńgisin aǵash búriniń jappaı kúshiktep turǵanyn kórip qaıran qalasyń. Endi bir mezgil ótkende búrshikter jarylyp, sıdıyp turǵan jalańash butaqtar jasyl buıra órnekke bólenedi. Artynan aspandy alǵashqy bult orap, alǵashqy najaǵaı oınap, alǵashqy nóser tógip beredi — dúnıeniń til-kóz jetpes sıqyry da osy: keshegi jalańash aǵashtar kókjasyl kórpesin jamylyp, butaqtary jan-jaǵyna qulash jaıyp, alaqandaryn endi jazǵan jas japyraqtardyń ásemdigine kóziń toımaıdy... Osy kez mende de dál osyndaı bir qubylys bolǵan edi. Sol ǵajaıyp kúnderdiń birinde...

Kóktemgi kórkem dalama,

Kól bolyp saı men sala da,

Qıqýlap aqqý kelgende,

Mýza kep qondy sanama...

"Sandalyp júrip sarqylǵan ákelerdiń" uryq-sharqyna lıseıdiń baǵy da, sarskoe selonyń aqqýly kólderi de buıyrmaǵan. Biraq jaratqan bergen ulan-ǵaıyr jańǵyrý, "tirshilik ákelgen" jańa bir qýanysh, jas júrekti jadyratqan jumbaqqa toly tylsym dala, aınadaı jaltyraǵan tynysh kól, jasqanshaq ta bolsa esten ketpes alǵashqy ret mýzamen qaýyshý — osynyń bári de meniń basymnan keshken. Áý basta Pýshkın jyrlaǵan tanys ta dýaly shýmaqtar edi meni sıqyrlaǵan. Meniń janymnyń tilenshi qylyn dóp basyp terbetken, tunyqta jatqan sezimdi túrtip oıatqan aqqýdyń syrǵa toly suńqyly edi! Sol syrdyń qupıasyn asha alsam aıyp pa? Sony aıtýǵa, jetkizýge til tappasam qaıteıin!

XVI

Adam bitkenniń taǵdyry kóptiń taǵdyrymen bite qaınasqan... Meniń jastyq dáýrenim bolashaq búkil taǵdyrymnyń kiltin ashty. Ótkennen qalǵan eski bir óleńde aıtylýshy edi:

Qara ormanym, jatyrqamaı qarsy aldyń,

Kindik kesken dalamdy kórip tamsandym.

Jarasty kóńil, jaıdary jandar kelbeti,

Janymdy meniń ystyq qushaǵymen terbetti...

Men gımnazıany nege tastap, qara shańyraqqa nege qaıtyp keldim? Bir qaraǵanda osy bir túkke turmaıtyn oqıǵa bolmaǵanda meniń jastyq dáýrenim, bolashaq ómirim qalaı qalyptasar edi?

Ákem keıde aıtatyn, sen gımnazıany oıda joqta sebepsizden sebepsiz aqymaqtyqpen tastap kettiń deıtuǵyn, óziniń ádeti boıynsha "ermeksiz dvoránnyń erkeligi" deıtuǵyny taǵy bar, mısyz tentek dep balaǵattap, soǵan erik bergen men dep ózin de kinálaıtyn. Budan basqa da aıtatyndary bar, jalpy ol kisiniń pikiri qashanda kereǵar kelip jatady, seniń minez-qulqyńa qaraǵanda qylyǵyń da aqylǵa syıymdy dep sol sózdi napa-naq, siberlikpen syzdatyp otyratyn.

— Joq-á, - deıtin, — Alekseıdiń mańdaıyna jazǵany kóptiń kúıbeńi emes, sharýa da emes, munyń jan-sezimi poezıa úshin jaralǵan. Qudaıǵa shúkir, sharýa deıtin de eshteńe qalǵan joq. Kim biledi, dúnıege múmkin ekinshi Pýshkın, álde ekinshi Lermontov kelgen shyǵar?..

Rasynda, kóptegen jaǵdaı meniń qazynalyq bilim alýyma erik bermedi: kez kelgen dvoránǵa enshi bolyp buıyrmaǵan sol kezdegi Rýstiń erkindigi, qanymda jatqan, tuqymǵa tán áke minezinen juqqan birbetkeılik, sodan soń sol kezdiń ózinde qalyptasyp qalǵan "aqyndyq bolmysym", eń sońynda, kútpegen jerden aǵamdy Sibirge aıdamaı Batýrınoǵa jer aýdarǵany.

Gımnazıada ótken sońǵy jyldary býynym qatyp, tez eseıdim. Buǵan deıin boıymda sheshemniń qasıeti basym sıaqty edi, kenet ákeme uqsap shyǵa keldim — qaımyqpaıtyn ómirsheńdigi, qıyndyqty qınalmaı kóteretin órkókirektigi, sezimpazdyǵy, sol sezimdi qajymas qol, qaıtpas qaısarlyqqa jeńdire bilýi, kózdegen bir maqsaty bolsa soǵan jetpeı qoımaıtyn ólermendigi. Aǵamnyń basyna túsken ýaıym bir qaraǵanda túkke turmaıtyn nárse bolǵanmen bizdiń otbasymyzǵa áýelde ońaı soqqan joq, men de sol ýaıymnan kópke deıin aryla almaı júrdim, degenmen osy oqıǵanyń ózi meniń tez eseıip, kúsh-jigerimniń qýat alýyna ájeptáýir áser etti. Áke aqylynyń oryndy ekenin túsine bastadym: anda-sanda qyzyp otyryp, "sámbi tal sekildi súmireıip ómir súrme", "qaıtkenmen ómir degen qımas ta qymbat dáýren" dep qulaqqa quıatyn, men de sol ǵajaıypty sanamen qabyldap, onda sóz óneriniń de bar ekenin moıyndadym. Meniń kókeıime qonaqtaǵan úzildi-kesildi bir sheshim — qaıtken kúnde de besinshi klasqa kóship, sodan soń birjola gımnazıamen qoshtasyp Batýrınoǵa qaıtyp kelý, "ekinshi Pýshkın, bolmasa Lermontov", áıtpese Jýkovskıı, Baratynskıı bolý, bularǵa degen ózimniń týystyq jaqyndyǵymdy áý basta-aq, alǵash sýretterin kórgennen atalasymdaı tanyp-bilgen sıaqtymyn.

Búkil qys boıy eńbekpen ómir keshtim, al kóktem kele tipti tyrashtanýdyń da qajeti joq edi. Qys kezinde mende bir úlken ózgeris bolǵan sekildi — eń aldymen boıym ósti, bozbala tartqan tiri jannyń áýeli túbitıek bop, qol-aıaǵynyń erepeısiz úlken kórinetin ádeti emes pe? Osy kezdiń ózinde de mende eshqandaı dórekilik bolǵan emes, biraq kóktegi jún-jurqa tebindeı bastady, janarym erekshe janyp, jaq-shyqshytym shyǵyp, bet-júzim totyǵyp qaldy. Sonsoń da emtıhannan burynǵydaı emes jep-jeńil óttim. Uzaqty kún sabaqty jattaýmen boldym, osynyń ózinen lázzat alǵandaı tabandylyǵyma tańǵaldym, quddy emtıhanǵa emes, dinı merekege, táýbege kelip, ǵıbadat etýge daıyndalǵandaı kóńilde bir qýanysh bar. Táýligine úsh-tórt-aq saǵat uıyqtaımyn da erteńgisin atyp turyp raqattanyp jýynamyn, taza kıinip, oń nıetińdi bergeı dep jaratqanǵa bar peıilimmen jalbarynyp, keshegiden bergi mıǵa toqyǵanymdy oıda qaıtalap, solardy tókpeı-shashpaı jetkizý úshin sabyrmen tysqa shyǵamyn. Osy ábigerden qutylǵan kúni meni taǵy bir qýanysh kútip tur eken: meni Batýrınoǵa alyp ketýge ákem de, sheshem de kelgen joq, erjetip qaldy dese kerek, par at jekken tarantas jiberipti, arbakesh kóńildi bir jas jigit eken, jol boıy shúıirkelesip dos bolyp kettik. Batýrıno úlken de dáýletti derevná, úsh birdeı pomeshıktiń meken-jaıy baqqa malynyp turady, birneshe toǵandardyń jaǵasy jaılaý, men kelgende tóńirek kókoraı, dúnıe gúldep tur eken, kóldiń tunyǵyna, jelekti kókoraıǵa, bulbuldyń áni men baqanyń shurylyna da keremet qýandym.

Jazda Nıkolaı úılendi. Bizdiń tuqymǵa bitken sabyrly adamnyń biri edi, qareketsiz bos sandalystan zerikken bolar, Vasılevskoe selosyndaǵy qazynalyq ımenıeniń is basqarýshynyń qyzyn tańdapty. Búkil jazǵa sozylǵan toı-dýman, otbasyna jańa bir jas áıeldiń qosylýy meni onan saıyn eseıtse kerek.

Budan soń aıaq astynan Batýrınoǵa aǵam Georgıı kele qaldy. Mamyr aıynyń keshi edi, aýlanyń kógalyna shyq qona bastaǵan, typ-tynysh keshki salqynda, raqat ómirdiń polotnodaǵy kóne sýretindeı shatyry tozǵan aǵash baǵanaly bizdiń eski úıimiz tur, óren-jaranymyz túgelimen baq ishindegi sákide shaı iship otyrǵan, men aýlany kesip ótip, at erttep alaıyn dep atqoraǵa bara jatyr edim, oıym — úlken jolǵa shyǵyp serýendep qaıtý bolatyn, kenet buryn-sońdy derevnáda kórine bermeıtin qala kúımesi qaqpadan kirip kelgeni. Meniń áli kúngi esimde qalǵany, aǵamnyń ári tanys, ári bóten, qaǵazdaı appaq qýqyl júzin kórip qaıran qalǵanym...

Bul bizdiń otbasynyń ómirindegi eń bir baqytty keshi edi, úsh jylǵa sozylǵan raqaty mol tynyshtyq osy kúnnen bastalyp, aqyry toz-toz bolyp osymen aıaqtalǵan sıaqty...

XVII

Sol jyldyń kókteminde men Batýrınoǵa naǵyz bozbalalyq kóńil-kúımen oraldym. Aǵam Nıkolaıdyń Vasılevskoe selosyna qalyńdyq oınaı barǵan saparynyń bar qyzyǵyn da bólip-jarystym: kishi besinniń kezi, bitik ósken qarabıdaıdyń alqabyn qaq jaryp ótetin qara jolmen lekite jortqan úsh attyń ekpini, kógal men gúlge malynǵan qaıyńdy toǵaıdan kúńkildegen kókek daýsy, dolyrǵan batys kókjıektegi qubyjyq bulttar, keshki selonyń tanaý jarǵan ıisi, jypyrlaǵan úıler, ásem baq, sylqym ózen, sharap bóktiretin zaýyt, basqarma úıindegi keshki as, kenje qyzdarynyń oınatqan arıstonnyń ǵajaıyp úni, ústel ústindegi bir qushaq ıon gúli, bizdi qoshemettep kútken nemis otbasynyń aq jarqyn júzderi, ishteı jan tartyp menimen "sen" dep sóılese bastaǵan, sonshalyq kórikti bolmasa da súp-súıkimdi bizdiń úıdiń bolashaq kelini...

Qudalyqqa júrýge men áli jaraǵan joq edim, biraq jaramasam da qudalyq salt boıynsha mindet atqarýǵa týra keldi, qolymda appaq bes saýsaqty qolǵap, shikireıip sý jańa mýndır kıip alǵanmyn, janarymda oınaqy nur bar, jylpyldaǵan jibek shulyqty qalyńdyqtyń aıaǵyna atlas týflı kıgizip, qos teńbil kókti par jekken kúımemen Znamene selosyna alyp bardym. Kún saıyn tolassyz jańbyr, at tuıaǵynan ushqan bilem-bilem qara balshyq, áli de pice qoımaǵan qarabıdaıdyń torsıǵan masaqtary ylǵaldan bastaryn kótere almaı jol boıynda ıilip sálem berip qalyp jatyr, nóser shymyldyǵynyń arǵy betinen batýǵa aınalǵan kúnniń altyn saǵymy oqta-tekte jarq etip jamyraıdy da joq bolady — yrymǵa sensek bul da jaqsylyqtyń nyshany desedi — kúıme terezesinen kóz jasyndaı móltildep jańbyr tamshylary sorǵalaıdy, qorap ishi tar, aq shańqan úlde men búldege malynyp otyrǵan qalyńdyqtyń ıismaıynan men de mas bolyp otyrmyn, qolyma aq batanyń joralǵysy dep qudaı sýretin ustatyp qoıǵan edi, anda-sanda qalyńdyqtyń dombyqqan jasty kózine qarap qoıamyn... Al neke qıý kezinde men alǵash ret sonaý baǵy zamannyń amanatyn jańǵyrtqan jumbaq bir ǵajaıyptyń erekshe qýanyshyn sezindim, ásirese, jupyny bolsa da derevná shirkeýiniń jan-jaqtan jamyraǵan shyraǵdan saǵymynyń saltanaty, selo klıriniń kúmbez kúńirentken daýsy qandaı, ashyq esikten keshki kógildir aspannyń etegin kólegeılegen qyz, qatyndardyń júzinde de qýanyshty músirkeý bar... Bizdiń úıge jastarmen kirgen jańa lep, jańa qýanysh kútpegen jerde aǵaıym Georgııdiń kelýimen aıaqtaldy da otbasymyzdyń tórt kózi aıaq astynan túgeldenip qaldy, endigi jerde gımnazıaǵa qaıtyp oralsam degen meniń oıym ánsheıin bos áýre sekildi.

Kúzde qalaǵa qaıtyp keldim de, klasqa baryp júrdim, biraq sabaqqa degen qulqym joq, oqytýshylardyń suraǵyna basym aýyryp otyr dep bultaryp, jaýap berýdi de qoıdym, olar buǵan qýana-qýana bir degen baǵany basyp-basyp qoıa salady. Ýaqytty óltirý úshin kúni boıy qalany sharlaımyn, qańǵyryp Slobodaǵa, Zarechege baryp, kelgen-ketken poıyzdardy kútip alyp, shyǵaryp salamyn, talasyp-tarmasqan jolaýshylarǵa qarap turyp, býma-býma júk arqalaǵan jurttyń "alys sapar" deıtuǵyn vagondarǵa minip jatqanyn kórgende keremet qyzǵanamyn. Bir kezde solańdaǵan uzyn shekpenin súıretip alpamsadaı shveısar zaldyń ortasyna shyǵady da daýsyn soza, búkil vokzaldy basyna kóterip, kóptiń záresin alyp, qaı poıyzdyń qaı jaqqa baratynyn habarlaǵanda bir orynda tyrp etpeı turasyń da qalasyń... Óstip Áýlıeler kúnine deıin ýaqyt óltirdim. Endi demalysqa shyǵasyńdar degendi estigende jyn qaqqandaı júgirip úıge jettim, bes mınýt jınaldym da Rostovsevtarmen, Glebochkamen zorǵa qoshtasyp (ol derevnádan kólik kútip otyrǵan, men Vasıevskos arqyly temir jolmen qaıtpaqpyn), chemodanymdy aldym da tysqa atyp shyqtym. Áıteýir kózime ilikken kireshiniń muz qatqan sup-sýyq koshovkasyna qoıyp kettim de ishteı: "qosh bol, gımnazıa!" — dedim. Uıpalaq shabdar tyraqy birden shaba jónelip edi, joldyń uńǵyl-shuńǵylynda sharq-shurq sekirgen shana ishegimdi túıgishtep, shekpenimniń jeń-jaǵasynan gýlegen sýyq jel men betimnen osqan qar ushqyny denemdi túrshiktirip, boıymdy sergitip tastady. Qala qaraquryq burqasynǵa kómilip jatsa da meniń kóńilim kók tiregendeı. Joldy bógep tastaǵan ombynyń kesirinen vokzalda eki saǵat otyrǵanym... Shirkin, borandy Reseıge ne jetsin, qarańǵy tún, soqyr borasyn, sosyn temir jol! Buǵan jeter baqyt bar ma — aq ulpaǵa oranǵan poıyz, jyp-jyly vagon, áldeqaıdaǵy pesh kómeıinde satyr-sutyr atqylaǵan ot tyrsyly, al tysta syqyrlaǵan aıaz, sańylaýy joq tútegen boran, endi bir sátte qońyraý daýsy estiledi de áldebir bekettiń ottary jyltyrap, vagondardyń tóbesi men etekten uıtqyǵan aq tútinniń arasynan ábigerge túsken adamdardyń buldyraǵan sulbasyn kóresiń, taǵy da parovozdyń aıqaıy, julqa jónelgen vagon, belgisiz borandy túnekke súńgı jónelesiń de marjandaı jyltyraǵan boz qyraýly terezeden platformanyń shamy bulyńdap qalyp bara jatady -sodan soń taǵy da qarańǵy tún, qaǵynǵan boran, jelmen jarysyp ulyǵan býlyq, al sen bolsań solqyldaq barqyt dıvannyń ústinde kógildir shymyldyqtyń ar jaǵynan túsken jup-jumsaq sáýleniń astynda, tolassyz terbelgen ilgeshektegi tonyńnyń átkenshegine kózińdi taldyryp qalǵyp-shulǵyp uıqyly-oıaý jatasyń!

Bizdiń beketten Vasılevekige deıin on shaqyrym edi, al men beketke tún ishinde keldim, munda da órekpigen boran, keresin tútini sasyǵan sýyq ta kúńgirt vokzalda túnep shyǵýǵa týra keldi, qoldarynda sham, qabat-qabat qymtana kıingen taýarly poıyzdardyń kondýktorlary kirip-shyqqan saıyn muz qursaǵan esikter sharq-shurq etip onsyz da dańǵaradaı ıen vokzaldy qaqyratyp jibere jazdaıdy. Degenmen osynyń ózi de bir raqat. Áıelder bólmesine kirdim de dıvanda búrisip jatqanmyn, mınýt saıyn oıanyp tańnyń atýyn kúttim, onyń ústine ulyǵan boran men áldekimderdiń áldeqaıdan dabyrlasqan aıqaıy maza bermedi, bul az bolǵandaı pysyldaq parovoz tereze túbinde turyp alyp kóksaýdaı kúrs-kúrs jóteldi-aı deısiń. Sonan tań bozara atyp turyp tysqa shyqsam, dúnıe tym-tyrys, qolqa qapqan sary aıazdan sergip sala berdim...

Bir saǵat ótkende Vasılevskide jańa týysymyz Vıgandtyń úıinde, jyp-jyly dastarhan basynda, qysylsam da qýana-qýana kofe iship raqattanyp otyrdym: Revelden kelgen jap-jas jıen qyzy Anhen kyzmet kórsetip quraq ushyp júr...

XVIII

Batýrıno meken-jaıy ásem-aq, ásirese qys kúnderi. Kire beristegi tas dińgekter, shana tabanymen tilim-tilim bolǵan aýlanyń aqsha qary, jym-jyrt tynyshtyq, jarqyraǵan kún sáýlesi, syqyrlaǵan aıazdy tile shalqyǵan asqananyń tanaý jarǵan tátti ıisi, asqanadan úıge, úıden atqoraǵa, basqa da qora-qopsyǵa jalǵasatyn shym-shytyryq izderde úı tirshiliginiń kóńil ıdirer jyp-jyly súrleýi jatyr... Tynyshtyq, appaq dúnıe, qar jamylǵan appaq shatyr, karǵa meldektegen alasa baqta aǵashtardyń sıdıǵan qyzǵyltym butaqtary tarbaıady, júz jasaǵan kári shyrshanyń kók kúmbezine shanshylǵan jap-jasyl ushar basy shatyr syrtynan yzdıyp kep turǵany, qarly taýdyń qıasyn tesip shyqqandaı erbeıgen eki grýbadan erinshek tútin shalqıdy... Kún kózinen jylymyq tartqan baspaldaqtyń arqalyǵynda bir-birine tyǵylyp eki uzaq otyr, ánsheıinde myljyńdap sóılese beretin edi, qazir tym-tyrys; shaǵylysqan kún sáýlesinen, aqsha qardyń qylaýynan uıalǵandaı kártámish terezelerdiń áınekteri syqsıady... Qar basqan baspaldaqty sýyqtan siresken pımamen syqyrlata oń jaqtaǵy bas sákige burylasyń da qalqan astynan ótip, kónerip, qaraıyp ketken emen esikti ashsań ar jaǵynan ala kóleńke uzyn senekti kóresiń. Tereze jaqtaýy dórekileý jalshylar bólmesi kúńgirt ári salqyn, áınegi teriske qaraıtyn bolǵan soń pesh jaǵyp qoıǵan, sol jaqtan gúrildegen jez kerneıdiń dybysy estiledi. Oń jaqtaǵy turǵyn bólmege aparatyn dáliz de kúńgirt, týra qarsy aldyńda zaldyń emen esigi, bul da zamany ótip qap-qara bolyp ońyp ketken. Zalǵa ot jaqpaıdy, kire qalsań yzǵardan tisiń-tisińe tımeıdi, qabyrǵada basyna parık kıgen atamyzdyń portreti qatyp otyr, qasynda qyzyl jaǵaly mýndırde kertpesh tanaý ımperator Pavel, budan basqa da eshkim tanymaıtyn portretter men sýretterdi kereksiz bolyp qalǵan kári býfetke qalaı bolsa solaı úıip tastapty, bala kezimizde osy býfettiń shyny qaqpaǵynan syǵalap ta lázzat alýshy edik. Esesine bul bólme jarqyrap tur, jyp-jyltyr jalpaq edende qyzǵylt saǵym oınap, oıýly terezeden túsken kún sáýlesinen marjandaı neshe túrli sýretter kóz qyzyqtyrady. Sol jaqtaǵy teriske qaraǵan terezeni dáý úıeńkiniń salbyraǵan jalańash butaqtary shyrmap alypty, al tústiktegi jaryq qaptalda qar basqan qysqy baq jatyr. Ortadaǵy terezeni erbeıgen qos kerneıdiń ortasynan yzdıǵan sabalaq shyrsha búrkep tastapty: tystan qarasań onyń qardan ıilgen qalyń butaqtary keremet ásem... Aıaz qysqan aıly túndegi ǵajaıypty aıtyp jetkize almaısyń. Kirip barsań, zalda sham da joq, tek tereze syrtyndaǵy jarqyraǵan tolǵan aı. Zal bos, tipti úlkeıip ketken sekildi, sabalaq shyrsha qardan kebin jamylyp, tereze syrtynda tákappar shirenip, súmpıgen ushar basy kók kúmbezin túrtip turǵandaı, sol tustan kúmisteı jaltyrap Orıon shoq juldyzy jamyraıdy, odan tómenirek, etektegi kókjıekte anamnyń eń jaqsy kóretin Sırıýs juldyzy almastaı jarqyrap, ıneli kirpigimen kemerge qadalyp qalypty... Seldir tútin sekildi boz saǵymda, tereze torynan edenge túsken aıqysh-uıqysh kóleńkeni taptap qanshama júrdim eken, jastyq shaqtyń armanyn taýysa almaı, Derjavınniń tekti bir tentek joldaryn qanshama qaıtaladym eken:

Qara-kók teńbil aspanda

Altyn tabaq aı júzip...

Terezemnen nuryn shashqanda

Altynmen órnek án syzyp,

Tórimdi meniń san súzip

Altyndy mórin basqanda...

Jańa bir sezim oıatqan osy úıdegi alǵashqy qysym tamasha ótti. Sonyń kóbi serýenmen ketti, aǵam Georgıı Vasılevskige aparyp qaıtyp júrip syr-suhbatqa tartyp, Derjavın, Pýshkın zamanynyń aqyndarymen tanystyrýy meniń ómirimdi edáýir ósirip tastady. Batýrınodaǵy úıde kitap degen atymen joq edi. Sonan soń da Vasılevskidegi nemere apaıymyzdyń meken-jaıyna jıi qatynaıtyn boldym, onyń úıi dóń basynda, Vıgandtyń meńgerýshilik etetin sharap zaýytynyń qarsysynda turatyn. Apaıymyz Pısarevke turmysqa shyqqan, biraq kópten aralaspaı ketkenbiz, óıtkeni kári Pısarev pen qudaǵıymyz ulyna uqsamaıtyn óte bir taqýa adamdar edi, sonan da ákemiz jıi-jıi ursysyp qala beretin. Shal sol jyly ólip qaldy da, aralas-quralas qaıta bastalyp, marqumnyń búkil ómir boıy jınaǵan kitaphanasyna qolym jetti-aý. Qalyń tyspen qaptalǵan, qońyr sarǵysh bylǵaryǵa altyndatyp juldyzben áshekeılep tastaǵan baǵa jetpes tomdarda qısap joq - Sýmarokov, Anna Býnına, Derjavın, Batúshkov, Jýkovskıı, Venevıtınov, Iazykov, Kozlov, Baratynskıı... lıra, gúl, batyrlardyń bas kıimderimen ásemdelgen romantıkalyq muqabalary qandaı ǵajap edi, áripterinde, budyrly kókshil qaǵazynda, soǵan basylǵan árbir sózinde erekshe bir ádemilik, qasıet tutar tektiliktiń ıisi ańqyp turatyn. Meniń alǵashqy bozbalalyq armanym, ózim de birdeme jazsam degen talpynysym osy tomdarmen bastalyp, órekpigen kóńil kúıimdi qıalǵa jeteledi. Qıal shirkin qashanda kóńilge de syımaıtyn ǵajaıyp qoı! "Jas jyraý arpalysqa attandy" nemese "Arsy-kúrsi bıikten aqjal tolqyn atqyla" bolmasa "Tavrıdany qushqan kógildir tolqyn ishinde, tań shapaǵynda tur eken Nersıda pishinde" degen joldardy oqyǵanda men sol jyraýdy da, jalańash Nersıdany da aına-qatesiz kórip, kógildir tolqyndy, teńiz jaǵasyn sharpyǵan tań shapaǵyn da kóńilmen sezingem, sol kezde aıqaılap óleń aıtqym keletin, sol kezde qalamymnan shyqqan shatpaǵyma uıalamyn!

Bir qysqa sozylǵan alǵashqy ǵashyqtyq sezimim de ertegi sekildi. Anhen qarapaıym, búldirshindeı qyz edi, bar bolǵany osy. Áńgime munda da emes, qarapaıymdylyǵyna qosa kóńildi edi, súıkimdi, asa qaıyrymdy, shyn peıilimen aǵynan jarylyp maǵan aıtatyn: "Aleshenka, siz maǵan qatty unaısyz, sizde ystyq ta qaltqysyz sezim bar!" Árıne, ol sezim aıaq astynan tutanǵan. Ony alǵash, bir kórgennen kókeıime ot túsken - beketten úsip-jyǵylyp zorǵa jetkenimde aldymnan ádemi qyzyl kóılekti, erninen ýyz keppegen erkeleý qyz shyǵyp, nemisterge tán búkpesiz taza peıilmen tańnyń qyzyl shapaǵyna malynǵan vıgandylardyń as bólmesine aparyp kofe quıyp bergen. Sýyq sýdan muzdaǵan jup-jumsaq alaqanyn ustaı alýym muń eken, júregim attaı týlap, ishimnen: "mine, taptym-aý dedim". Men Batýrınaǵa baqytymdy taýyp qaıtqandaı qýanyshpen attanyp edim: erteńgi Áýlıe kúninde Vıgandylar bizdiń úıge kelmek-ti. Aıtqandaı-aq keldi de úıimiz abyr-dubyr kóńildi qýanyshqa toldy, sebepsiz kúlki, ázil-ospaq, ádette qonaq kelse derevnáda ylǵı da osy, ásirese mereke kezinde; aıazdy kúnderi yzǵardy qosa erte keletin ton-tymaq, pımalaryn kireberiske tastaı salyp qaýyshyp jatqandary. Keshinde basqa qonaqtar da kelip jetti, úlkenderden basqamyz túgeldeı kórshilerge qydyryp qaıtpaqqa jınala bastadyq. Qolymyzǵa ilikkendi kıip aldyq, birimiz mujyq boldyq, birimiz qatyndarsha ústimizge álem-jálem japsyrdyq, meniń shashymdy tarap, betimdi appaq qylyp borlap, ushyna qyzyl súrme júrgizdi de kómirmen qap-qara murt jasap berdi. Bárimiz topyrlap tysqa shyqqanymyzda ymyrtta birneshe kólik kútip tur eken, talasa-tarmasa kelip shanaǵa quladyq ta qońyraýlatyp, qarqyldaı kúlisip, qaqpa aýzyndaǵy úıilgen qasat qardy buza yzǵytyp jóneldik. Árıne men alas-qapasta Anhenniń qasynan shyqtym... Qysqy túnde syńǵyrlaǵan qońyraý únin, tym-tyrys qarly dalanyń tas qarańǵy mylqaý únin qaıtyp umytarsyń, mundaıda jup-jumsaq aq kórpesin jamylǵan qysqy dala kóz aldyńnan zyrlap ótip, sonaý kókjıektegi alasa surǵylt aspanmen ulasyp ketedi de, keıde alys túkpirden tek qys kezinde bolatyn aldamshy ottar elesteıdi. Qysqy dalanyń káýsardaı tunyq aýasyn qalaı umytarsyń: bulǵyn ishiktiń ishinen tintken yzǵar, juqa qonyshtan baltyryńdy qysqan aıaz, tuńǵysh ret tumsa qolmen jyly qolǵaptan sýyryp alyp, súısine qysqan qyzdyń ystyq alaqany, al alakóleńkede jylt-jylt ushqyn atqan qyz janaryn aıtarǵa sóz joq!

XIX

Sońynan kóktem keldi, meniń ómirimde qaıtalanbaǵan, umytylmas bir kóktem.

Áli esimde, terezesi aýlaǵa qaraıtyn Olányń bólmesinde otyrǵanbyz. Naýryzdyń shýaqty keshi, saǵat bestiń shamasy bolsa kerek. İİİolaq tonyn júre qaýsyrynyp, qashanda asyǵyp júretin ádetimen oıda-joqta ákem kirip keldi, murtyn qyraý shala bastaǵan kezi, biraq áli de baıaǵysyndaı shıraq, kire salyp:

— Vasılevskiden habarshy keldi, — dedi. — Pısarev esitsin tanyp jatyr dedi me... Qazir sonda ketip baramyn. Eremin deseń júr.

Men de asyǵys turdym, Vasılevskige jete almaı, Anhendi kórýge yntyq bolyp otyrǵam, apyl-qupyl júrdik te kettik. Tańǵalǵanym, Pısarev sap-saý, tipti kóńildi, ne albasty basqanyn ózi de bilmeıdi. Erteńinde kireberiste kıinip jatyp ákem oǵan: "Sen tegi azdap ishseń qaıtedi?" — dedi. "Túk te emes!" — dep Pısarev ákeme sholaq tonyn kıgizip jatyp syǵan kózin syqsıta mysqylmen jaýap qatty, boıy tip-tik, qara saqaldy surqaı júzi áli kóz aldymda, jeńil qara shalbardyń syrtynan bos jibergen qısyq jaǵaly qyzyl jibek kóılegin, zermen kóktegen qyzyl másisin qazir de umytqan joqpyn. Biz jaıbaraqat úıge qaıttyq. Keshikpeı aǵyl-tegil kóktemgi qar sýy tasydy da, Vasılevskimen qatynasymyz eki jumaǵa múldem úzilip qaldy. Pasqanyń alǵashqy kúni-aq dúnıe qurǵap, jer kóktep sala berdi. Biz Vasılevskige barmaq bolyp garantasqa otyryp jatyr edik, kenet qaqpadan attyń basy kórindi de, artynan qos dońǵalaqty jeńil arba kirip keldi, ústinde otyrǵan nemere aǵamyz Petr Petrovıch Arsenev eken.

—Hrıstos voskres! — dedi jaıbaraqat únmen arbasynan túse bere. — Vasılevskige jınaldyńdar ma? Der kezinde qozǵalypsyńdar. Pısarev ólmeımin deýshi edi, búgin erteńgisin oıanyp, qaryndasymyzǵa barypty da kresloǵa otyra berip tyrqıyp qalypty.

Biz úıge kirgende Pısarevti jýyp, arýlap qoıǵan eken. Máıitti jańa ǵana ústelge jatqyzypty, osydan eki apta buryn dál osy zalda, papırostyń tútini men batar kúnniń keshki shapaǵynan kózin syqsıtyp bosaǵada kúlip tur edi, qazir de ólikke uqsamaıtyn sekildi. Kózi tars jumýly, tek sarǵysh tartyp isińkirep ketkeni bolmasa, kádimgi uıqydaǵy tiri adamnan aýmaıdy: kómirdeı qara shashy men qap-qara saqalyn sándep turyp taraǵan, ústinde jańa súrtik, krahmaldy aq kóılektiń jaǵasyn qara galstýkpen baılapty, keýdesine deıin oraǵan aq dákeniń astynan sereıgen eki aıaqtyń nobaıy baıqalady. Men seskenbesten anyqtap qarap aldym, tipti mańdaıy men qolynan ustap kórip edim, áli jyp-jyly sekildi. Biraq keshke qaraı bári de ózgerip sala berdi. Birinshi qoshtasýǵa shaqyrǵanda zalǵa kirip kelip ne bolǵanyn men endi ǵana túsindim. Batyp bara jatqan kúnniń sáýlesi terezeni qan qyzyl perdege boıap tur edi, biraq ózen boıynan órlegen ymyrt, ıen daladan keýlep kele jatqan qaraquryq jerdiń jon arqasyn yzǵarymen sýytyp, túnniń alǵashqy alakeýimin ákeldi de, onsyz da kúńgirt zal balaýyz tútininen tumanǵa aınaldy, tuman ishindegi yǵy-jyǵy jurttyń qolynda jalpyldaǵan bir-bir shyraq, tabyttyń aınalasyna qoıylǵan shirkeýdiń úlken shyraǵdandarynan tútin býdaqtaıdy, tula boıyńdy titirentken shirkeý qyzmetkerleriniń ókirgen daýsy áýelde úreıli edi, keıin: "Hrıstos o dúnıeden qaıtyp keldi" degende qýanǵandaı ándete sozdy. Men birde alǵa qarap, kók tútinniń ishinde bir kúnde qap-qara bop barlyǵyp ketken óliktiń betin kórip túrshigemin de, birde artqa qarap, shyraq otynan aq júzi albyrap, toptyń ortasynda montıyp typ-tynysh turǵan Anhendi kórgen soń kóńilimdi qýanysh sezimi bılep, janyma jubanysh tapqandaı bolamyn...

Túnimen elegzip jaman uıyqtadym: yǵy-jyǵy, birin-biri basa-kóktegen halyq kúndizgi kórgenimniń elesi bolyp, kóz aldymnan bulyńdap ketpeı qoıǵany, bári de abyń-kúbiń asyǵys: ábigerdi ún-túnsiz basqaryp júrgen óliktiń ózi sekildi — bólme bitkendi aralap, bir-birine aqyl aıtyp, ústelderdi, kereýetterdi, kreslo, komodtardy arly-berli súırelep sapyrylystyryp jatyr...

Erteńgisin tysqa mas adamdaı sendelip shyqtym. Kún ashyq, typ-tynysh ári jyly eken. Kún kózi keýip qalǵan baspaldaqty jylytyp tastapty, kógi tebindeı bastaǵan aýla jap-jasyl da aǵashtary sıdıǵan sırek baq endi-endi kúshikteıin dep qalypty. Aınalamdy sholyp, qabyrǵaǵa súıeýli turǵan tabyttyń kók-jasyl qaqpaǵyn kórgende zárem ushqany. Baspaldaqtan júgirip tústim de, bakqa qoıyp kettim, kúnshýaqta jalańash baqty aralap uzaq júrdim, aqyry yrǵaı túbindegi oryndyqqa baryp otyrdym... Torǵaılar damylsyz shyryldaıdy, yrǵaıdyń sarǵysh gúlderi alaqan jaıa bastapty, jerdiń ylǵaly men jas shóptiń ıisi keńsirigińdi qytyqtaıdy, baqtyń tunyq tynyshtyǵyn buzbastan sonaý keń jazıra jazyqtyń shetinde uzaqtar shýlasyp jatyr, sol jaqtan kári qaıyńdar men kóktemniń seldir tumanymen ulasyp áli japyraq jaıa qoımaǵan sámbi taldyń toǵaıy kórinedi... Qaıda qarasań da ólim, tek ólim, maqsatsyz da mahabbatqa toly qymbat ómirge jón-josyqsyz kılikken ólim!.. Nege ekeni belgisiz, oıda joqta "Vılgelm Telldiń" kirispesi esime túskeni — kópten beri Shıllerdi oqyp júr edim, kóz aldymnan taý, kól, qaıyqta án salǵan balyqshy elestep etti... Kóńilim jadyrap, kókeıime alystaǵy ǵajaıyp bir baqytty eldiń ǵajaıyp, tátti de ásem áni qonaqtaǵandaı boldy...

Kúni boıy eseńgirep, masań keıipte júrdim de qoıdym, júıkemdi sirestirgen bir qyrsyq boıymdy jazdyrsaıshy: taǵy da janaza, taǵy da qaptaǵan halyq, biri kelip, biri ketip jatqan kórshiler, jan-jaǵynan bekitip tastaǵan sábıler bólmesinde túkti sezbegen muńsyz balalardyń oıynyn kózi jasty, kóńili kúpti kútýshi áıelder baqylap ketip júr...

Minekı, taǵy da qas qaraıyp, taǵy da zalǵa jurt jınala bastady, janazanyń bastalýyn kútip, kúbir-sybyr kóbeıdi... Shirkeý kyzmetkerleri kelisimen sóz pyshaq kesti tyıylyp, shyraq janǵan soń sońǵy daıyndyq ta bitti; mylqaý tynyshtyqta shyraqty shamnyń shaıqalýy muń eken, qońyr daýys bozdap jóneldi — osynyń bárinde, marqumnyń aqyrǵy keshinde erekshe bir mán bar sekildi kórindi, men aldymyzdaǵy barqytpen qaptalǵan sándi tabytqa kóz tastaýǵa da qaımyqtym; jalǵastyra qoıǵan eki ústeldiń ústinde, baqıdyń qorqynyshyn shaqyryp jansyz sýret jatyr, tabytqa japqan altyndy jamylǵyda, máıittiń basyndaǵy sútteı aq jastyq pen kókiregine qoıǵan altyndy ıkonda, máńgilik uıqyǵa ketken qara saqaldy sýrette janyńdy túrshiktirer sumdyq úreı bar edi, keńsirigińdi ashytqan tútin men ystyq ala saǵymnyń ishinde qabaǵy salbyrap, qap-qara bop ketken birdeme teńkıedi...

Túnde Georgıı ekeýmizge tósekti taǵy da shaldyń burynǵy kabınetine saldy. Úı ishi tym-tyrys, jurt ta tynyshtalǵan, áli de balaýyz ıisi kete qoımaǵan ıen zaldyń esik-terezesin bekitip tastaǵan, ishinen dákonnyń birqalypty sabyrly daýsy estiledi. Aǵam shyraqty óshirip uıyqtap qaldy. Men kıimimdi sheshpesten jata salyp edim, shyraq sóngen soń kózimdi jumýym muń eken, ózimdi zalda júrgendeı sezinip, zárem ushyp atyp turdym. Júregim tarsyldap, ár dybysqa qulaq túrip, tas qarańǵyǵa úńilip otyrmyn. Buryn sezinbegen bóten dúnıe, tynyshtyq ta adamdy albastydaı basady eken, tek zal jaqtan túsiniksiz bir daýys keledi... Ózimdi ózim zorlap dıvannan tústim, kabınettiń esigin ashyp, qarańǵy dálizden aıaǵymnyń ushymen óttim de, sańylaýynan jaryq jyltyraǵan zaldyń esigine qulaǵymdy tostym.

— Patsham da sensiń, Jaratqan Iem, sen ulysyń, qudiret te sensiń! — degen esiktiń ar jaǵynan dáchoktiń asyǵys ta nemquraıly daýsy estiledi. — Jaratqan Iem ózendi tasytady, seniń daýsyń ózenniń tasqynyndaı, teńizdiń tolqynyndaı kúshti... Sen aldymen jer men aspandy jarattyń, bul da seniń qudiretiń... Bulardyń bári de óledi, al sen máńgiliksiń, olar shekpen sekildi bári de tozady, al sen ózgertip qana kıindiresiń... Jaratqannyń dańqy máńgilik bolsa eken. Jaratqannyń isi jańǵyra bersin!

Kózime qýanyshty jas keldi, denem qaltyrap, qarańǵy dálizben asyǵys artqy kireberiske júgirdim de, sol bettegi baspaldaqqa shyqtym. Úıdi shyr aınalyp aýlanyń ortasyna keldim. Tún qarańǵy, kádimgi alǵashqy kóktemniń typ-tynysh taza aýasy. Jer toń, qara qatqaq. Juldyzy jamyraǵan kirshiksiz kógildir aspanmen jerdiń túıisken tusynda bolar-bolmas aqshyl syzat qalypty. Alystan, tynyshtyqtyń shyrqyn baıaý úrkitip kóktemgi tasyǵan ózenniń gúrili jetip tur. Men qarańǵyǵa tesilip, saıdyń qarsy betindegi dóńdi izdedim, japadan jalǵyz jyltyrap Vıgand úıiniń túngi shamy áli óshpepti. Qyz áli uıyqtamaǵan-aý dep oıladym. "Qudiret ózen daýsyn tasytady, teńiz tolqynyn ózendeı tasytady". Kózimnen jas parlap, alystaǵy jalǵyz shamnyń sáýlesi jamyrap ketti — bul baqyt pen mahabbattyń, úmit pen sheksiz meıirimniń qýanyshqa toly jasy edi.

ÚSHİNSHİ DÁPTER

Kóktemniń sol bir úreıli keshin umytpaıtynym, sol kúni ólikti jerlegen edik.

Men tańǵa jýyq qana kóz ildim. Úıge birden qaıtyp barýǵa dátim jetpedi, óıtkeni juldyz saǵymynyń astyndaǵy qaraly úıdiń nobaıy qorqynyshty edi, onyń ústine baspaldaq qasynda tabyt qaqpaǵy súıeýli turdy.... Sol boıda dalaǵa tarttym da basym aýǵan jaqqa kete bardym... Qaıta oralǵanda shyǵys beldeý aǵarań tartyp qalǵan, selonyń búkil qorazdary jarysa aıqaılap jatyr eken, álgi teristegi esikten urlana kirip, sol boıda uıyqtap ketkem. Biraq keshikpeı uıqyly-oıaý qalpymda aldaǵy jaýapty mınýttar qaıta-qaıta elegizip, úsh saǵat uıyqtadym ba, joq pa, taǵy da atyp turdym. Úı ishi áli de eki dúnıege bólinip otyrǵan: tabyt turǵan zalda ólim, ekinshisinde, esik-terezesi qymtalǵan barlyq bólmelerde kúıbeń tirliktiń bitýin kútken kúıbeń tirshilik. Men sol ábiger bitti-aý degen nyq senimmen oıanyp edim, marqumnyń kabınetinde menimen birge uıyqtaǵan aǵamnyń qannen qapersiz temeki shegip otyrǵanyn kórip tańǵaldym, ústinde ishkıimnen basqa lypa joq, jamylǵysy salbyrap edende jatyr, esik syrtyndaǵy dálizde abyń-kúbiń aıaq dúbiri, áldekim áldeneni surap jatyr, áldekim qysqa ǵana júre jaýap qatýda. Sharýa jaıyn basqaratyn qyzmetshi áıel kirip, ún-túnsiz taǵzym etip, shaı teńdegen tabaqty jazý ústeline qoıdy da, bizge qaramastan asyǵys shyǵyp ketti. Men qolym qaltyrap kıine bastadym. Altyn tústi eski qaǵazben qaptalǵan kabınet ishi qarapaıym, tipti kóńildi dese de bolady, bizdiń erteńgi tirligimizdi eske salǵandaı papırostyń tútini qalqyp júr. Aǵam temekisin shúıirip, Pısarevtiń kavkaz másisine qarap qoıady, men ony osydan eki juma buryn syǵandaı sylqym ıesiniń aıaǵynan kórip edim, endi jazý ústeliniń astynda tympıyp jatyr. Men de qarap otyrmyn: ıesi joq, mási jatyr, qanshaǵa deıin, múmkin júz jyl jatatyn shyǵar. Qazir ózi qaıda eken, ǵasyrdyń aıaǵyna deıin qaıda bolar eken? Eger ras bolsa, endigi bizdiń atam-zamanda ólip, ertegige aınalyp ketken ájelerimiz ben atalarymyzǵa kezdesken de bolar, sonda ol qazir kim? Iapyr-aý, mynaý zaldaǵy ústel ústinde, qaqpaǵy erneýine úılespegen tabyt jáshiginde jatqan qubyjyq sol ma? Tuqylyna deıin janyp taýsylǵan pushyq shyraǵdannyń alakeýim saǵymynda, sony shyr aınaldyra qadaǵan kúldi-kómesh qaǵazdyń ortasynda talma túske deıin dym syzbaı sereıip jatqan da sol ma? Osydan eki-aq kún buryn, dál osyndaı erteńgi shaqta, jýynyp-taranyp, saqalyn sylap, kórshi bólmedegi áıeline kirgen kim? Jarty saǵat ótpeı jatyp sol bólmeniń edeninde bylq-sylq etken tyrjalańash denesin arýlap jýǵan óliktiń ıesi kim edi? Iá, sonyń ózi dep oıladym, dál búgin, dál qazir eń sońǵy ret, tiri kezinde tıtteı de qarym-qatynasy bolmaǵan shirkeý rásiminiń azabyna túspek, osy ýaqytqa deıin men kórmegen dúnıedegi eń ǵajaıyp saltanatqa tuńǵysh ret kýáger bolmaqpyn, demek, gımnazıada jattaı-jattaı jalyqtyrǵan myna bir sózdiń mán-maqsatyn túsinetin boldym: "Úsh táýlik ótken soń dúnıe salǵan hrıstıannyń denesi hramǵa qoıylýǵa tıis... Oǵan jaqyndary, týysqandary men dos-jarandary jınalyp, máıitti aılanyp júrip, Tozaq sotyna, barlyq baqul bolǵandardyń tabyttan oıanýyna deıin marqumnyń jan tynyshtyǵyn tilep daýys qylýy tıis"... Kenet sol hrıstıanınniń Pısarev ekenine ǵajap qaldym da búkil ólgen-jitkender baqıdan qaıtqansha marqumnyń qansha merzim kútetinin oılap shoshyndym, quddy sonan soń máni de, maqsaty da, merzimi de joq áldebir máńgilikte belgisiz dúnıe bastalatyndaı...

II

Ólikti shyǵarǵanda da qadaǵalap qarap turdym. Tabyt kóterýshiler merekedegideı taza kıingen, shetinen toq, qarýly jas jigitter, biraq Pısarevtiń týǵan shańyraq, jaryq dúnıemen qoshtasar sátinde bári de seskenip, bastaryn teris buryp, ólikti ústelden syrǵytty da, zildeı deneni aq dákege aýdaryp zorǵa kóteristi. Sol kezde maǵan taǵy da oǵash kóringeni — kúmis taǵandy abajadaı, kógildir barqytpen tystalǵan jeksuryn tabytta áldebir áýlıe, sonymen qatar jalǵan dúnıege qajetsiz bir pende jatqandaı boldy. Qara súrtiktiń jeńinen soraıǵan aǵash qolyn kókiregine aıqastyryp, jansyz aǵash basy qaltańdap, ıintiresken kóptiń ortasymen kók tútindi qaq jara, aıaǵymen ashyq esikke qaraı syrǵı jóneldi — endi ol bul úıdiń bosaǵasyn máńgi-baqı attamaıdy — mynaý kireberis aýyzdy, baspaldaqty, jaryq dúnıeni, anaý qalyń tobyrdyń tóbesine qarap turǵan Hrıstostyń kerip tastaǵan beınesin, tabyttyń qaqpaǵyn kótergen eki mujyqtyń tý syrtyndaǵy keń aýlany endi qaıtyp kóre almaıdy. Tabyt kótergen jigitter osy tusta aıaldap, qyzaryp ketken jelkelerinen dákeniń ushyn bosatyp edi, dákon da daýsyn soza tústi — "jaryqtyq baqıǵa attandy, endi ol jaratqannyń janynda sonyń qudiretin madaqtap aýyz jappaıtyn áýlıeler rýhynyń patshalyǵyna qosylmaq"... Aýlanyń syrtynda, týra baspaldaqpen tuspa-tus shoshaıǵan bıik munara osy kezge deıin jaı ǵana muńǵa toly jylańqy dybys shyǵaryp tur edi, kenet qańǵyr-kúńgir qońyraý qaǵyp, qasiret shaqyrdy da, aýla toly tazysy bar, kókpegi bar shoshynǵan ıtterdiń biri abalap, biri ulyp azan-qazan boldy. Munyń jan túrshiktirgen daraqylyǵy sonshalyq, apaıymyz uzyn sarafannyń etegine shalynyp, eńirep jiberdi de qatyndar syńsyp, tabyttyń shetinen demep turǵan ákemniń jerkenishten bet-aýzy jybyrlap ketti.

Men shirkeýde de óliktiń sup-sur bet-júzinen kóz alǵanym joq: máıit saltanat qaqpasynyń qarsysynda, sharby bulttyń sulbasyn salǵan biteý kúmbezdiń astyna qoıylǵan edi, tastóbedegi dórekileý surǵylt úshburyshtan janary sýyq, kekesin júzben Qudaıdyń sýreti qadalyp turdy. Joqtaý bastalǵan, marqumnyń tanaýy soraıyp, jyltyraǵan jup-juqa erinniń ústindegi edireıgen murty men kómirdeı qara saqalyn kórdiń qaǵaz venogymen qymtap tastaǵan. Men osyǵan qaraımyn da oılaımyn: marqum endi baǵy zamannyń uly knázderinen aýmaıdy, ol endi máńgilik áýlıe-ánbıler men baqıǵa ketken bizdiń ata-babalarymyzdyń sanatyna qosylǵan shyǵar... Daýys marqumnyń tóbesinen áli suńqyldap tur: "Kúnádan pák pendesi Qudaıdyń quzyryna da syıady", al men bolsam ony aıap, qınalyp, ózimdi aqtap turmyn: qazir ǵoı kóbesi qap-qara siresken saýsaqtaryna qapshyq kıgizedi de, kebinmen jaýyp, qaqpaǵyn shegeleıdi, sodan soń alyp shyǵady da kómip tastaǵan soń bári de tarqasady, bári de umytady; jyldar óter, meniń uzaq ta baqytty ǵumyrym bulyńǵyr, múmkin jarqyn bolashaqta, al ol, durysy bas súıegi men qańqasy shóp basqan qarańǵy qapasta, myna shirkeýdiń irgesinde jatady, jata beredi, kóp bolsa basyna aǵash eger, zaman ótkende aq baltyrly sabalaq bıik qaıyń japyraǵyn jaıyp jazǵy samalda teńselip turar... Sońǵy qurmettiń yrymyn jasap, ernimdi qaǵaz býketine tıgizip edim — qudaı saqtasyn, jerkenishti sýyq ta sasyq ıis múńk ete qalǵany, kóktemniń jyp-jyly shýaǵynda nurǵa shomylǵan shirkeýdiń torly terezesiniń týra aldynda, býket astyndaǵy qańyltyrdaı qatyp qalǵan sup-sur tas mańdaıdan shoshyǵanymdy aıtsaı... Sońynan men shirkeý syrtyndaǵy eski molalardyń ishinde, generaldar men sekýnd-maıorlardyń basyna qoıylǵan qulpytastardyń arasynda júrip, jonyp turyp tik qazylǵan sary balshyqty tereń shuńqyrǵa qaradym da turdym: kók-jasyl barqytty tabyt pen kúmispen aptalǵan kresi aıamastan jas topyraqty kúrsildetip laqtyrdy deısiń. Ózimdi-ózim qaırap, berik bolýǵa tyrystym, shirkeý kúmbezindegi bozǵylt tas aspannan qadalǵan qudaıdyń sýyq janaryn kóz aldyma elestettim, bir aptadan soń anaý tabyttyń ishinde ne bolar eken, ýaqyty kelgende men de sonyń ishinde jatarmyn-aý dep oıladym... Biraq soǵan sengim de kelmedi, sóıtkenshe molany jermen-jeksen qylyp kómip te tastaǵan edi. Anhen bátesten jańa kóılek kıgen eken... Sońǵy daýys jan jibiter názik, jubanysh retinde qam kóńildi sergitti de, taǵy da shýaqty kúnniń shyńyltyr aýasyna saltanattyń úni tarady... Bir adamnyń baqıǵa ketýimen dúnıe keńip, jasaryp, jaınaı túskendeı boldy...

III

Zırattan qaıtqanda apaıymyz kózin oramalmen basyp qaıta-qaıta súrine bergen. Qataryna ilesip, shyntaǵynan myqtap ustaǵan ákem mundaıda tegin aıtyla beretin bos sózben jubatqan bolyp keledi:

— Aınaldym, seni jubatqannan paıda joq, tek bir ǵana aıtarym: esińde bolsyn, ketken adamnyń artynan jylaý kúná, dúnıede sen jalǵyz emessiń, janyńda janashyr aǵaıyn bar, ómirdiń maqsatyna jetkizer bala-shaǵań bar, eń bastysy, sen áli jassyń, bolashaǵyń alda...

Ákemniń qasynda dvorán kartýzyn qolyna ustap eski dosy, dop-domalaq semiz pomeshık kele jatqan, kúnqaqty bıdaı óńdi, qıyqsha kóziniń aǵyndaǵy tarydaı sap-sary daqtaryna bala kezimnen tańyrqaı qaraýshy edim. Ústinde kúnde kıe bermeıtin súrtik, krahmaldy kóılek, asa semizdiginen terlep-tepship, yńǵaısyzdanyp áreń keledi. Ókpesi qabynǵandaı pysyldap, sharshap-shaldyǵyp, ol da ákemniń sózin qaıtalaǵan boldy:

— Vera Petrovna, meniń de saǵan aıtarym bar: ákesi dúnıe salǵan soń marqumǵa basalqy bolǵan men edim, ókil ákesi bolǵan soń shoqyndyrǵan da men, ekeýińniń nekelerińdi qıǵan da, bata bergen de men bolatynmyn, meniń qaıǵymdy da túsinińiz... Sosyn ózińiz bilesiz, men qosaǵymnan erte aıyryldym ǵoı... Aleksandr óte durys aıtady. Mujyqtardyń ne deıtinin bilesiz be? "Ólim kún sekildi, oǵan tiktep qaraı almaısyń". Iá, qaraı almaısyń, qaraýdyń da qajeti joq, áıtpese ómir súre almaısyń... Men bolsam yńqyldap-kúrsildep kele jatyrmyn, ol bolsa joq, osynyń ózi bir túrli yńǵaısyz sekildi, biraq bul bizdiń erkimizden tys jazmysh emes pe?

Men onyń jalpaq jelkesine, tyqyrlap qyrǵan kókbýryl basyna, kúnqaqty qyp-qysqa saýsaǵyndaǵy nekelik saqınasyna qarap kelemin... Qaraımyn da aıtqanyndaı, bárimizge de bir túrli yńǵaısyz ekenin sezemin, degenmen, úsh kúnge sozylǵan azaptan soń taǵy da jer basyp júrgenniń ózi netken baqyt, men osyny túsindim: kóktemniń barqyttaı jup-jumsaq shymy qandaı, kúnniń map-maıda shýaǵyna shápkeńdi sheship tastap, mańdaıyńdy tossań da raqat, toǵaı bitkendi shýlatyp, ár túrli únge basyp, ózderinshe dýmandatyp jatqan uzaqtardyń daýsy da ánge bergisiz, apaıymyzǵa jańa bir janashyrlyq kózben qarap, onyń qaıǵy-qasiretin túsinip, onyń jastyq keıpiniń kórkemdigine qyzyǵý, eń sońynda búgin baq ishinde Anhenmen kezdesetinim esime túskende júregim lúpildep jóneldi...

Iesi ketken soń úı de jańaryp qalǵan sıaqty. Eden men áınek bitken túgel jýylǵan, úı-ishi tap-tuınaqtaı jınalyp, ashyq terezelerden kúnniń shýaǵy, taza aýa lepip tur. Arýaqqa arnap as beriletin dastarhan jaıylǵan zaldyń bosaǵasyn attaı bere, kúni boıy mazamdy ketirgen tabyt basyndaǵy kúńirsik ıis taǵy da lap ete qalǵany. Biraq dymqyl edenniń syzymen, jan-jaqtan esken kóktemniń lebimen aralasqan bul ıis kóńil jadyratyp, ólim úshin emes, ómir saltanaty úshin jaıylǵan dastarhan — asjaýlyq, aıyr-qasyq, rúmkalar, grafınder erekshe jaınap turdy... Degenmen, baılyǵyna qaramaı dórekileý berilgen as tym uzaqqa sozyldy da qajytyp jiberdi: joqtaý aıtqan masań jurt qaıta-qaıta oryndarynan turyp, bet-betimen jamyrap, álginde ǵana shirkeý irgesine kómip ketken túsiniksiz pendeniń máńgilik este qalýyna baǵyshtap mańyraǵan suńqyly saltanatty bóle berdi. Dastarhan ústinde ákemniń maǵan aıtqan jubatýy esimde:

— Bilem, janym, bilem seniń jaǵdaıyńdy. Biz bolsaq jasarymyzdy jasap, asarymyzdy asap qaldyq, al sen bolsań ómirdiń tabaldyryǵyn endi attadyń, júregiń de zaman yrqyna úılespeıdi... Ne oılap otyrǵanyńdy sezemin.

IV

Pısarevti jerlegen soń Vasılevskide men taǵy da jarty aı boldym, túsinip bolmaıtyn ómir qıameti men onyń aqyryn kózimmen kórip, eki túrli sezimde qatty tolqýda júrdim de qoıdym.

Meni qınaǵan taǵy bir jaǵdaı — jýyrda Anhen úıine qaıtpaq edi (degenmen osy ajyrasýdan ashshy da bolsa ózime bir ermek izdegen sekildimin).

Ákem men Petr Petrovıch apaıymyzdyń kóńiline bola Vasılevskide biraz aıaldamaq-ty. Men de qaldym, qyzǵa degen yntyq-zarym kún saıyn qyza túsken, biraq tek Anhen úshin qalǵanym joq: Pısarev kitaptarynyń ishinen kezdeısoq qolyma túsken "Faýst" meniń búkil nazarymdy jaýlap aldy da sodan aıyrylǵym kelmedi...

Mundaǵy tirlik te ekiudaı. Qaıǵynyń syzy áli kete qoımaǵan, biraq qulpyryp kele jatqan kóktemniń kóńildi áseri me, tirshilik tez qalpyna túsip, kóptegen ózgerister kóńilge toqtyq ákeldi. Ómir óshken joq, sondyqtan oǵan qulshyna kirisý kerektigin bári de sezdi.

Úı ishin tártipke keltirip, biraz ózgerister jasaldy — eski jıhazdardyń talaıyn shatyrǵa shyǵaryp tastap, bólmedegi múlikterdiń ornym aýystyrdy, apaıymyzdyń túnemelin balalardyń bólmesine ákeldi de burynǵy erli-zaıyptylardyń túnemelin kishi qonaq bólmesine qosyp úlken bir zal jasady... Sodan soń marqumnyń búkil kıimderin bir jaqqa tyǵyp tastady, birde baspaldaq syrtynda mýndırin, qyzyl jıekti kartýzy men túbit keýdeshesin táptishtep tazalap, úlken kóne sandyqqa salyp jatqanyn kórip qaldym... Úı sharýasynda da jańa tártip ornady: ony basqarǵan ákem men Petr Petrovıch, qashanda qojaıyn men jalshy arasyndaǵy ádet qoı, jańa tártipten jańa tynys, jaqsylyq bola ma dep úmittengen jumysshylar alǵashqy kezde jaǵynýǵa tyrysyp baqty. Buǵan men de qýanyp edim. Bárinen de qýanyshtysy, apaıymyzdyń birte-birte ómirge qaıta oralýy edi, eptep esin jıyp, sabyrly da jaıdary bola bastady, keıde dastarhan basynda balalardyń joqtan ózge suraqtaryna kúletin boldy, al ákem men Petr Petrovıch oǵan qatty kóńil bólip, jyly sóılep, babyn taýyp júrdi.

Keshikpeı muńǵa toly qýanyshty kúnderdi men de keshtim. Keshkilik Anhenmen qoshtasamyn da, sol qoshtasýdyń áserin umyta almaı, erteń de jolyǵatyn shyǵarmyn-aý degen armanmen úıge kelip kabınetke qulaımyn da tátti uıqyǵa ketemin. Erteńgisin qolymda kitap, kún shalǵan baqta, ózenniń arǵy betine beze jónelgim kelip, Anhendi alys bir jaqqa ala ketsem dep shydamsyzdanyp otyramyn. Bizge Vıgandtyń kishkentaı qyzdary erip júretin, biraq olar júgirip ilgeri ketip qalady da ekeýmizge eshqashan kóztúrtki bolǵan emes... Tal túste úıge qaıtamyn, túski tamaqtan soń "Faýsty" qaıtalap oqyp, taǵy da keshki kezdesýdi kútemin... Keshkilikte baqtyń shetinen jańa aı júzip shyǵady, quıqyljytyp bulbul saıraıdy. Anhen meniń tizeme otyryp alady da tas qylyp qushaqtaıdy, men onyń júreginiń dúrsilin estip, tuńǵysh ret áıel salmaǵynyń lázzatyn qushamyn...

Aqyry ol ketip tyndy. Ómirimde dál sol kúngideı jylaǵan joq shyǵarmyn. Armansyz jyladym, óte bir názik sezimmen dúnıeniń ǵajaptyǵyn, ómirdiń táttiligin, adam táni men janynyń ádemiligin Anhendeı ashyp bergen eshkim joq bolar. Keshkisin óksik basylyp, jas tyıylǵan soń men taǵy da úırenshikpen ózenniń arǵy betine ótkem, sol kezde aldymnan Anhendi aparyp qaıtqan tarantas kesip ótti de arbakesh atyn tejep, osydan bir aı buryn óleńderimdi jibergen Peterbýrg jýrnalynyń jańa nómirin ustata saldy. Taban astynda ashyp jibergenimde atymnyń sıqyrly alǵashqy qarpi jarq etip kózime ottaı basyldy...

Kelesi kúni Batýrınoǵa tań bozynan jaıaý tarttym. Áýelde tańǵy tuman búrkengen súdigirdi qaq jaryp, taptalyp qalǵan qurǵaq súrleýmen júrip edim, odan soń Pısarev ormanyna tústim: saǵal-saǵal kún shapaǵyna malynǵan kókoraı, shýlaǵan kóktemgi qustar, eski shóptiń ár tusynan endi ǵana gúl jarǵan qyzǵaldaqtar tesip shyǵa bastapty... Batýrınoǵa kelgende anam kirtıgen kózimdi, júdeý óńimdi kórip, eki qolyn erbeńdetip jylap jibere jazdady. Men betinen súıip, qolyna jýrnaldy ustattym da sharshaǵannan sandalyp óz bólmeme kettim, shógip, tozyp bara jatqan óz shańyraǵymdy tuńǵysh ret tanymaı qaldym...

V

Bul kezde men bar bolǵany on alty-aq jasta edim. Biraq Batýrınoǵa kelgen soń meniń er jetip, eseıgen shaǵym osymen bastalǵan shyǵar dep oıladym.

Qys kúnderiniń ózinde-aq kez kelgen eresek adamǵa qajet kóp nárselerdi biletin sıaqty edim: aspan áleminiń qupıasy, muz dáýiri, tas dáýirdiń jabaıy adamdary, kóne ǵasyrdaǵy halyqtar, Kıev Rýsi, Amerıkanyń tabylýy, fransýz revolúsıasy, baıronızm men romantızm, qyrqynshy jyldardyń adamdary, Jelábevti de, Pobedonoseva de, meniń sanama sińgen tulǵalar men keıipkerlerdiń ómirin, solardyń sezimi men taǵdyrlaryn aıtpaǵannyń ózinde, quddy árkimniń bilýine qajet deıtuǵyn Gamletter, Don-Karlos, Chaıld-Gorald, Onegın, Pechorın, Rýdın, Bazarovtar... Ómirlik tájirıbem de jeterlik sıaqty. Kádimgideı qatty sharshaıtyn boldym, biraq ómirdi jańadan, múldem basqasha "jasaýym" kerek degen senimim de mol. Sol ómir neden bastalýy kerek edi? Meniń oıymsha, tirshilikten alǵan áseriń men súıikti degen isińniń ishinde poetıkalyq erekshe qýanysh ákeletin sátterdi sezinýiń kerek, soǵan ózimniń alabóten quqym bar dep sanadym. "Biz ómirge keremet qomaǵaılyqpen keldik..." Sol keremet qomaǵaılyqpen men de keldim... degenmen, soǵan mende negiz bar ma edi? Meniń bolashaǵym áli alda ekenin sezemin, qaınap turǵan jastyq jigerim bar, janym taza, denim cay, bet-júzim kádimgideı symbatty, tula boıymda turpaıy eshteńe joq, qımylym batyl, júrisim shıraq, jasqanýsyz shapshańdyq, kerek bolsa at qulaǵynda oınaımyn. Bozbalalyq páktigimdi, janashyrlyqqa jaqyn turatyn peıilimdi, shynshyl ekenimdi, nas pıǵyldy janym jaqtyrmaıtynyn sanammen sezinemin. Aqyn parasaty qashanda bıik, "poezıa — tirshiliktiń qasıetti qıalyn terbeıtin qudaı", "óner — raqat ómirge aparatyn soqpaq" dep jatpaı-turmaı jyrlaıtyn aqyndardyń óleńin jattaı kele, ózimniń tabıǵı talantymnyń áserimen rýhanı qýat jınaǵan sekildimin. Keıde Lermontov pen Geıneniń ashshy óleńderin, dúnıeden baz keship, terezeden aıǵa jalbarynatyn Faýstyń zaryn nemese Mefıstofeldiń mazaqqa toly kekesin sózderin oqyp otyryp, qam kóńilde otyryp ta janymdy jadyratar qýanysh tapqan kezderim de bolǵan... Sóıte tura ushýǵa qanat qana emes, aýa da, aýany qozǵaıtyn lep te kerek ekenin oılamady deısiz be?

Qolyna qalam ustap, óziniń atyn baspasózden alǵash kórgen jas talapkerlerdiń bastan keshken asqaq sezimi mende de bolǵan. Biraq men jalǵyz qarlyǵashtyń jaz ákelmeıtinin jaqsy bilgenmin. Ákem ashýlanǵan kezde meni "dvoránnyń óspeı qalǵan mesheli" deıtuǵyn; men ózimdi júrdim-bardym bilim alǵan jalǵyz men emespin ǵoı dep jubatatynmyn; biraq bul jubanyshtyń kúmándi ekenin de bilemin. Báribir, ishteı Arsenevter ekenimizdi asa maqtanysh tutatynmyn (kitaptan, aǵamyz Georgııdiń áserimen kóptegen qıǵash pikirlermen sabaqtas bolǵanyma qaramastan). Sóıte tura, bizdi barǵan saıyn kedeıliktiń basyp bara jatqanyn, sol kedeılikke bárimizdiń de nemketti qaraıtynymyzdy da sezemin. Óstim, er jettim, aǵalarymnyń, ásirese Georgııdiń qabiletine qaramastan men ózimdi ákemniń jalǵyz muragerimin degen senimde boldym, óıtkeni qanshama kemshiligin kórsem de onyń qadirin qatty baǵalap, men biletin adamdardan ákemniń tulǵasyn qashanda bıik qoıatynmyn. Biraq ákem baıaǵy bozym emes; búgin bárine qoldy bir-aq sermep, kóbine ishýmen júredi, sonyń ylǵı da barlyqqan júzin, qyrylmaǵan kóktuqyl ıegin, dýdyraǵan shómele shashyn, aıaqtaǵy jyrtyq týflı men ústindegi sevastopol zamanynan qalǵan boı-boı beshpentin kórgende jerge kirgendeı bolamyn. Al qartaıyp bara jatqan anamdy, boı jetip qalǵan Olány oılaǵanda boıymdy zildeı muń basady. Jıi-jıi ózimdi de aıap, mes qylyp sógip alamyn, jalań okroshkany qanaǵat tutyp, óz bólmeme, kitaptaryma, bar baılyǵym — karelıa qaıyńynan jasalǵan atamnan qalǵan qobdıǵa kelemin, meniń eń qymbat nárselerim de osynda saqtalatyn — "elegıalar", óleńniń alǵashqy nusqalary, temeki múńkigen surǵylt qaǵazdary da osy derevnányń lápkesinen satyp alynǵan...

Oqta-tekte ákemniń jastyq shaǵyn oı eleginen ótkizemin: meniń jastyq dáýrenimnen jer men kókteı aıyrmasy bar eken; sol kezdegi baqyttymyn degen bozbalaǵa ne qajet, sonyń bári qolynda bolypty — ataq-dáreje de sonyki, dáýlettiń arqasynda molshylyqqa maltyp júripti, qalaı shasham dese de óz erki eken, jastyq dáýrenniń qyzyǵy men qylyǵyna eshbir tyıym bolmasa kerek, qysqasy, qaıda barsa da Arsenevpin degen tákapparlyqty jyrta paıdalanǵan. Al mende karelıa qaıyńynan quraǵan qobdı, eski qosaýyz myltyq, Kabardınka deıtuǵyn aryq bıe, aqjemtir bolǵan qazaq er-toqymy... Ásem kıinip, sypaıy-syltań bolǵym-aq keledi. Qonaqqa shaqyra qalsa, kezinde Georgıımen Harkovtyń túrmesine baryp qaıtqan eski sur penjaqty kıýge týra keledi de otyrǵan jerimde uıalǵanymnan qaıda tyǵylarymdy da bilmeımin. Mynaý meniń menshigim-aý degen sezim mende bolǵan emes, biraq baılyqty da ańsadym, úlde men búldege oransam dedim, soǵan laıyq tánniń de, jannyń da erkindigin kóksedim. Armanym alys bir saıahat boldy, áıeldiń asqan sulýyn qushyp, kóńildes, pikirles tamasha dostardyń, maqsaty bir zamandastardyń ortasyn oısha bopsalap, qıalmen kóz aldyma elestettim... Aqyry, aıaǵym ýezik qaladan ármen qaraı attap baspaǵany esime túsedi, bylaıǵy dúnıeni kúnde taptap júrgen bel-belester men qý dala kúrgeılep tastapty, kórgenim mujyqtar men qatyndar eken, aınalam eki-úsh qana shaǵyn ýsadbalar, aralastym degenim Vasılevskoe bolyp shyqty, meniń bar armanymnyń mekeni — buryshtaǵy eski bólme, onyń da tereze kásegi shirip, áınegi baqqa qarap teris baǵynyp turǵan joq pa...

VI

Baq gúlin saýyp, japyraq jamyldy, kúni boıy bulbul saıraıdy, kúni boıy meniń terezemniń tómengi jaqtaýy ashyq turady; tórt buryshty usaq shynydan quraǵan eski tereze, qaraıyp ketken emen taqtaıly tóbe, emen kreslo, dál sondaı qaptaly jyltyr eski kereýet — osynyń bári kóneniń kózindeı maǵan burynǵydan da jyly ushyraı túsken tárizdi... Alǵashqy kezde bar bitirgenim, qolymda kitap, shalqamnan túsip jatamyn da qoıamyn, keıde sholyp-sholyp oqyǵan bolamyn, áredik bulbul únine qulaq túremin, kóbine aldaǵy tirshilikti oılaımyn, sóıtip jatyp uıyqtap ketemin de, oıana kelgende dúnıe múldem jańaryp ketken sıaqty bolyp kórinedi, qarnym ashqandaı, tura salyp shynyly esikti dúńgirshektegi býfetke varene izdep júgire jónelemin, nemese bir úzim qara nan úshin kópshilik bólmesine baramyn — kúndiz munda tiri jan bolmaıdy, tek qarańǵy buryshtaǵy qara-qojalaq jyly peshtiń ústinde Leontııdiń jatatyny bar, soraıǵan uzyn boıly, bir japyraq qyzyly joq tyrtıǵan aryq, qaýǵadaı sary saqaldy beıshara kárilikten bet-aýzy túleı bastaǵan, tegi ájemniń aspazy edi, baıaǵyda ólip qalatyn baıǵus edi, tek kórden de beter osy tirligin qımaı júrse kerek... álde búgin-erteń keletin baqyttan, ornaı qalatyn baqytty ómirden úmitker me?! Ol úshin jıi-jıi qatty uıqydan atyp turyp, bir úzim qara nanǵa júgire jónelgenniń ózi de jetkilikti, bolmasa balkonnan shaıǵa shaqyrǵan daýysty estı qalsań, tipti raqat, shaı ústinde at erttep kóleńke shalǵan qara jolmen basyń aýǵan jaqqa shaba jónelýdi oılap otyrsań da bolady.

Aıly túnder uzaqqa sozyldy, keıde men tún ortasynda, bulbuldyń da jaǵy semgen kezde oıanyp ketetin edim. Dúnıe tym-tyrys, meni oıatqan da osy tynyshtyq pa dep qalamyn. Joq jerden úreı basady — esime Pısarev túsedi, qonaq bólmeniń esiginde soraıyp áldekim turǵan sekildi. Endi bir sátte zym-zıa joǵalady da ornynda buldyr bólmeniń buryshyndaǵy qarakóleńke ǵana qalady, al ashyq terezeniń ar jaǵyndaǵy aıly baq kúmisteı jaltyraǵan sáýlesimen tynyshtyq patshalyǵyna shaqyrady. Aqyryn turyp, qonaq bólmeniń esigin jaılap ashqanymda chepshık kıgen ájemniń portreti qabyrǵadan maǵan qarap turady, kózimmen zaldy tintkilep shyǵamyn, qys kúnderi talaı-talaı aıly túnderdi osynda ótkizýshi edim... Qazir bir túrli alasaryp, qupıasy kóbeıip ketken tárizdi. sebebi jazdyń kúnderi oń jaqtan túsetin aı sáýlesi qazir bólme ishin qaqpaǵan soń kúńgirt tartqan: teristegi terezeniń tusyndaǵy japyraqty úıeńki qalyń butaqty kóldeı shatyrymen áınek kózin bitep tastaǵan... Balkonǵa shyqqan saıyn túnniń ǵajaıyp kórinisine kózim talǵansha qaıta-qaıta tańǵalyp qaraýdan jalyqpaýshy edim: bul ne ǵajap, buǵan ne desem eken?! Osyndaı túnderdi kórgende búgin de sondaı sezimde bolamyn. Sol sezim qandaı edi, sol sáttegi shyq basqan oshaǵan japyraǵynyń ıisi dym tartqan kógaldan nege bólek boldy? Aı sáýlesine syńar jambasyn ǵana tósep, kók aspanǵa shanshylǵan shyrshanyń ushar basy sonaý alystaǵy jymyń qaqqan juldyzdardy qytyqtap turǵandaı, mop-momaqan juldyzdardyń ásemdigi sonshalyq, olardy álemge ákelgen jaratqan ekenine senseń de solarǵa qarap taǵzym etkiń keledi. Úı aldyndaǵy ıen alańǵa men tanymaıtyn belgisiz sáýle tógilip qalypty. Oń jaqtaǵy baq tóbesinen, kókjıekten kóterilgen on tórtindegi tolǵan aıdyń betindegi qaraıǵan belgisiz noqta onyń shaqyraıǵan jaryq júzin qasaqana ashyp turǵandaı. Biz ekeýmiz, ejelden tanys ekeýmiz, bir-birimizden bir nárse kútkendeı bir birimizge telmirip uzaq turamyz... Sonda ne kútemiz? Meniń biletinim, áıteýir ekeýmizge de bir nárse jetispeıdi...

Men kóleńkemdi ertip, shyq basqan alakeýim alańqaımen toǵanǵa aparatyn shubar shymyldyqty aleıaǵa kirdim, aı da artymnan aqyryn jyljyp ilesti de otyrdy. Jan-jaǵyma shola qaraımyn — aınadaı móldir aı saǵymy aǵash butaqtaryn tesip ótip, japyraqtardyń jybyrlaǵan kóleńkesinen san túrli sýret syzyp jamyrap turdy. Oń jaqtaǵy bógetke irkilgen jalpaq toǵannyń beti jap-jaltyr, men shyq keship sonyń túıetaıly jaǵasynda turmyn. Aı da turdy. Jan-jaǵyma qaraımyn. Aı da qarap tur. Jaǵaǵa taıaý, týra meniń aıaǵymnyń astynda, sýdyń sonaý tereńinde túpsiz qarakók aspan jatyr, sol túpsiz tuńǵıyqta bastaryn qanatynyń astyna tyǵyp bir top úırek typ-tynysh uıqyda salbyrap turǵan tárizdi: toǵannyń arǵy betinde Glebochkanyń nekesiz ákesi pomeshık Ývarovtyń ýsadbasy qaraýytady; qarama qarsyda aı jaryǵymen shaǵylysyp sary balshyqty jalańash dóń, onyń arǵy jaǵynan derevná qotany men birneshe úılerdiń sulbasy kórinedi... Qulaqqa urǵandaı tynyshtyq, mundaı tynyshtyq tek tiri nársege ǵana tán. Kenet sý betin byt-shyt qylyp bet aldy barqyldaǵan úırekterdiń daýsy kún kúrkiregendeı baqtyń ishin jańǵyryqtyryp jiberdi... Men taǵy da toǵandy jaǵalap ilgeri aıańdaǵanda aı da yzdıǵan aǵash basyn shalyp, maǵan erip dóńgeleı jóneldi...

Sóıtip ekeýmiz baqty shyr aınalyp shyqtyq. Ekeýmiz birigip tek bir ǵana nárseni oılaǵan tárizdimiz: ómirge degen sheksiz mahabbat, onyń tylsym qýanyshy, meniń jumbaq ta baqytty bolashaǵym, árıne Anhen týraly. Tiri Pısarevtiń de, óli Pısarevtiń de beınesi kóńilden kóship ketken. Qonaq bólmesindegi portretten basqa ájemnen ne qaldy? Pısarev te solaı: ony oılasam meniń kóz aldyma Vasılevskidegi úlken portreti ǵana elesteıdi, ol da baıaǵyda, úılengen kezdegi eski sýreti (rasynda, máńgilik ómir súremin dep úmittengen). Árıne, ótkendegi bir elester de taqymdap qalmaıdy: qazir sol adam qaıda, oǵan ne boldy eken, álgi qalǵan ǵumyryn jalǵastyratyn máńgilik ómir degenimiz ne? Biraq jaýapsyz kóp suraqtar burynǵydaı kóp qobaljytqan joq, qaıta jubata túsken sıaqty: onyń qaıda ekenin bir qudaıdyń ózi ǵana biledi, desek te sol qudaıdy túsinip júrgen men joq, áıteýir oǵan senýim kerek, senemin de, ómir keship, baqytty bolýym úshin.

Anhen meni uzaq qınady. Tipti, kúndizdiń ózinde de bir nárse kórsem de, bir nárseni sezinsem de, oqysam da, oılansam da kóz aldymda turady, oǵan degen názik qushtarlyq, soǵan baılanysty eske oralǵan oqıǵalar, ony qatty súıetinimdi endi eshkimge aıta almaıtyn ókinishim, mynaý jaryq dúnıede ekeýmiz birge kórer qanshama ǵajaıyp qalyp bara jatyr; al tún balasyn aıtyp jatý artyq bolar, tún balasyndaǵy meniń esil-dertim sol. Biraq ýaqyt ozǵan saıyn ótkenniń kóbi ańyzǵa aınalyp, Anhen de óziniń tiri beınesin joǵalta bastady: bir kezde onyń qasymda júrgenine, qazir de bir jerde júr-aý degenge kúmándanatyn boldym; búginde ol týraly oıym da, sezimim de poezıaǵa kóshken, jalpy mahabbat bolyp, áıteýir kórikti áıel juraǵatynyń obrazyna aınaldy...

VII

Jazdyń basynda jyl saıyn jazdyryp alyp turatyn "Nedeládan" Nadson óleńderiniń tolyq jınaǵy jaryq kórgenin oqydym. Aqynnyń aty ol kezde túkpirdegi mylqaý provınsıada da dúrildep turǵan. Nadsondy meniń de eptep oqyǵanym bar, biraq qanshama tyryssam da oıymdy terbete qoımady. "Keýdemde meniń ólse eken, kúdiktiń ýy meıirimsiz" — bul ánsheıin bos sapyrylǵan ótirik sóz sıaqty bolyp kóringen. "Kók jasyl sabaqty" batpaqtyń qyryq býyny saýsaǵyn jaıyp toǵan basynda ósedi deıtin óleńsymaqty janym jaqtyrmaıtyn. Biraq báribir, Nadson "mezgilsiz sheıit ketken aqyn", "tústiktegi kók barqyt teńizdiń jaǵasynda, kıparıs pen raýshan gúliniń arasynda óship ketken" muńǵa jerik jalyndy jas... Men onyń qaıtys bolǵanyn qysta estip, denesin salǵan temir tabytyn saltanatpen jerleý úshin "aıaz kergen tumandy Peterbýrgke" jibergenin oqyǵanda túski asqa óńim qashyp, tolqyp shyqqan ekenmin, ákem túrimdi kórip shoshyp qalsa kerek, qaıǵymnyń sebebin aıtqanda ǵana kóńili ornyna tústi.

— Táıiri-aı, tek sol ma edi?! — dep Nadsonnyń ólimin estigende renjip qaldy da, — seniń mıyńa da joqtan ózge tynyshtyq bermeıdi eken! —dep meni qyjyrtyp tastady.

Artynsha "Nedeláda" basylǵan maqala odan saıyn meniń mazamdy ketirdi. Bir qysta Nadson dańqy aspanǵa shyrqady. Sol dańq meniń shaqshadaı basymdy shyrq aınaldyrǵany sonshalyq, men de sondaı dańqtyń tuǵyrynda tursam degen arman taǵat taptyrmaı, dál osy kezden, dál osy sátten bastap jatpaı-turmaı qarmanyp qal degen ólermendik oıǵa jeteledi de, ertesimen turyp Nadsondy izdep qalaǵa attanbaq boldym. Nadson degen kim ózi, poetıkalyq óliminen basqa búkil Reseıdi tamsandyratyn nesi bar eken degen suraýǵa táptishtep turyp jaýap izdegim keldi. Baratyn kólik te joq, Kabardınka aqsap qalǵan, jumys attary aryq ári sıqy da joq, endi tek jaıaý tartýym kerek. Sóıttim. Qala otyz shaqyrymǵa jýyq. Erte shyǵyp edim, shyjyǵan ystyqta elsiz úlken jolmen aıaq sýytpastan bezip uryp, úsh saǵat ótpesten Torgovaıa kóshesindegi kitaphanaǵa kirip bardym. Uzynsha tar bólmeniń tórt qabyrǵasy tóbesinen etegine deıin túptelgen kitaptarmen nyǵyzdalǵan sóreler, solardyń ortasynda mańdaıyna toqpaqtaı buıra shash túıgen bıkesh esinep otyryp meniń jolsoqty, kúnqaqty bolǵan júzime tańdana qarady da selsoq qana:

— Nadsonǵa kezekke turyńyz, — dedi, — bir aıǵa deıin qolyńyzǵa tıe qoımas.

Men abdyrap qaldym, otyz shaqyrymdy bosqa adymdaý ońaı ma, biraq kitaphanashy meni biraz qınaǵysy kelgen sıaqty.

— Degenmen siz de aqyn emessiz be? — degeni kúlimsirep turyp, — Men sizdi bilemin, gımnazıs kezińizde kórgenmin... Amal joq, qolymdaǵy bir danasyn bereıin...

Alǵysty jaýdyrdym kelip, ári qysylyp, ári maqtanyshtan qyzara bórtip qolyma kitap tıisimen tysqa atyp shyqqanmyn, jańa ǵana tarantastan túsken on bester shamasyndaǵy shyt kóılekti ap-aryq qyzdy qaǵyp kete jazdadym. Úsh at jekken tarantas trotýardyń jıeginde tur eken, kólikteri de bir túrli kisi qyzyǵarlyq — óńsheń alqara kók, alasa kelgen jýan sińir, bir-birinen aýmaıdy. Myqshıyp otyrǵan arbakeshteri de bir túrli: tyrtıǵan aryq, qaqpysh bop qatyp qalǵan, ústi-basy alba-julba, basynda qıqaıma papaha, sonysyna qaramastan ózinshe sibersip otyrǵan jip-jıren kavkazdyq. Tarantasta kúbideı bolyp túkti palto kıgen obadaı qatyn otyr. Maǵan kúdikpen sýyq qarady, qyz bolsa shoshynǵannan yrshyp túsken, qaraqat kózi bir sátke jalt ete qalyp edi, sál qýqyl tartqan tap-taza bet-júzi men jup-juqa qyzǵylt erninde syrqatqa tán kebersigen belgisiz daq bar sıaqty kórindi. Men onan saıyn sasqalaqtap, asqan sypaıylyqpen: "Oı, qudaı úshin keshirińiz!" — dep, aldy-artyma qaramaı kóshege tústim de bazar jaqqa qaraı bezdim, oıym — kitapty eń bolmasa shala-sharpy sholyp shyǵyp, traktırden shaı ishý. Biraq bul kezdesý osymen bitpeıtinin sezgenim joq.

Sol kúni ábden jolym boldy. Traktırde Batýrınonyń mujyqtary otyr eken. Qashanda qalada ushyrasatyn selolyq jurtqa tán mujyqtar da meni kóre sala jamyrasyp:

— Oý, mynaý bizdiń barchýk pe? Barchýk! Marhabat etseń bizge kel! — desip jik-japar bolysyp jatyr. — Jatyrqamańyz! Otyryńyz!

Men de qýanǵanymnan otyra kettim, osylarmen úıge jetip qalsam degen úmitim de joq emes, oılaǵanymdaı-aq sózge kelmesten aparyp salmaq bolysty. Bular kirpish alýǵa kelipti, kólikteri qala syrtyndaǵy Beglaıa Sloboda qasyndaǵy kirpish zaýytynda tursa kerek, keshqurym keri qaıtpaq eken. Men zaýytta bir saǵat, eki, úsh saǵat otyrdym, shose syrtyndaǵy keshki qaraquryq ıen dalaǵa qaradym da otyrdym, mujyqtar bolsa tıep jatyr, tıep jatyr. Qalanyń keshki qońyraýy da kúńirendi, ıen dalanyń shetine qyzaryp kún de batyp barady, al mujyqtar áli tıep bolar emes. Zerikkennen ábden silem qatqan kezde etegine kirpish toltyryp dedektep kele jatqan bir mujyq sebepsizden yrjalaqtap, kire joldy shańdatyp bara jatqan troıkany ıegimen nusqady:

— Áne, baryná Bıbıkova ketip barady! — dedi. — Bizdiń jaqqa, Ývarovqa. Osydan úsh kún buryn qonaqqa shaqyrdym degen, soıýǵa qoı da satyp alǵan.

— Ras, sonyń ózi, — dep qostady ekinshi mujyq. — Anaýysy qanisher arbakeshi ǵoı.

Men úńilip qaradym da kitaphananyń qasynda turǵan alqarakókterdi tanydym, tysqa atyp shyqqan sátten beri kóńilimdi eleńdetken jumbaq sezimniń sebebin endi túsindim, eleńdetken sol, qarsy jolyqqan qatpa qyz eken. Onyń da Batýrınoǵa bara jatqanyn estisimen, mujyqtardy suraqtyń astyna aldym da biraz nárseden habardar boldym: Bıbıkova qatpa qyzdyń sheshesi eken, ózi jesir kórinedi, qyzy Voronejdegi ınstıtýtta oqıdy eken — mujyqtar ony "dvorándar shańyraǵy" desetinin bildim — Zadonskoe túbindegi "ımenıede" turatyn óte kedeı otbasy bolsa kerek, Ývarovqa týysqan bolyp shyqty, attardy da Zadonskidegi týysqan kórshisi Markov beripti, onyń alqara kókterin búkil gýbernıada bilmeıtin adam joq sıaqty, sondaı-aq qanisher kavkazdyq ta áıgili desti, áýelde ol Markovqa qarapaıym obezdchık bolyp jaldanypty da kele-kele sińisip, kádimgi dos-jaranǵa aınalsa kerek, ekeýin bir-birine teligen qylmysty jasyryn áreket degendi aıtty: birde Markovtyń jylqysynan qut bolǵan mama bıeni urlap bara jatqan barymtashy syǵandy kavkazdyq bıshikpen sabap óltirse kerek...

Biz qasqaraıa shyqtyq ta júz puttyq júkti súıretken júdeý attardyń mımyrtymen túni boıy júrdik. Sol kúngi túndi aıta kórme! Ymyrt jamyla kire jolǵa shyǵýymyz muń eken, jel turyp, shyǵystan kóterilgen qara bulttan aspan túnerip sala berdi de kók kúmbezin qyzyldy-jasyldy otqa bólep sharqyldap jóneldi... Jarty saǵat ótpeı jatyp tas qarańǵy tumshalap, oń-terisimizden birde ystyq, birde sýyq quıyn turdy, ıen dalanyń ústinde aýany qym-qıǵash tilgilegen najaǵaıdan kóz qaryqty, qaq tóbemizde áldene jarylyp jatqandaı tarsyldatyp urdy kelip; keshikpeı qutyrǵan dúleı daýyl bastaldy, aspan qaqyrap, sýmańdaǵan jylandaı qyp-qyzyl naızaǵaı bulttardyń bıigin de, alasasyn da shym-shytyryq kóktep, qaǵynyp kep záre-qutyńdy alady, endi birde qıǵash nóser shelektep quıyp berdi: alaı-túleı, tarsyl-kúrsil, jarq-jurq jalyn tóbemizde oınap, tozaq otynyń astynda qaldyq, sonaý tuńǵıyq tereńdegi Gımalaıdyń bıigindeı órkesh-órkesh bulttardyń baýyrynda najaǵaıdyń ot jalyny mysqa bólep jalap-jalap ótedi... Sýyq kirpishtiń ústinde jatqan maǵan mujyqtar ıyǵyndaǵy lypa bitkenin japqan bolyp edi, bes mınýt ótpeı jatyp sýdan shyqqan tyshqandaı boldym. Topan sý men tozaqta sharýam qansha! Meniń búkil nazarymdy bul sátte jańa mahabbat bılep alǵan...

VIII

Ol kezdegi meniń bar tirshiligim Pýshkın edi.

Ol qashan kelip maǵan kılikti? Sábı kezimnen estýshi edim. Onyń esimi qashanda ata-tegimizden týysqan sekildi qulaǵymyzda qalypty, bárimizge ortaq erekshe tuqymnyń "bizdiki" deıtin óz adamymyz sıaqty. Daý joq, ol tek "biz" týraly, biz úshin, bizdiń oı-sezimimizben jazdy. Onyń óleńderindegi "qarly quıyn shıratyp" aspandy túnekpen qymtaǵan borany myna bizdiń Kamenka mańyndaǵy qysqy keshter emes pe. Anam keıde maǵan oqyp berip otyratyn (eski maqammen ándetip, áldebir qıalmen, súıkimdi ǵana jymıyp): "keshe men pýnshty ermek qyp, gýsarmen birge otyrdym". "Ol qaı gýsar? Marqum kókemmen be?" — dep suraıtyn edim. Anam taǵy da oqıdy "kitap ishinen kórdim men, ıissiz gúldi qýraǵan". Sol gúldi men de onyń qyz kezindegi álbomynyń arasynan kórgenmin. Al meniń bozbalalyq shaǵym tek Pýshkınmen ótti. Lermontovty da odan ajyratyp jatqanym joq.

Mylqaý dala kók buıra qalqıdy,

Kúmis Kavkaz qushaǵynda eljirep.

Sýǵa tónip taý tynysh qalǵıdy,

Saýytqa bas ıgen batyrdaı erjúrek.

Qydyrmashy tolqyndy tyńdaǵandaı,

Qara teńiz shýlaıdy tynym almaı...

Osy bir joldar meniń jan dúnıemdi bulqyntyp, jıhankezdik saıahatqa degen saǵynyshymdy, jas júrektiń alystaǵy ǵajaıyp dúnıege umtylǵan armanyn qanshama qozdyrmady deısiń! Degenmen men kóbine Pýshkınge tabyndym. Bulqynǵan janymdy qanshama sezimge bólemedi deısiń! Sol sezimmen men de kórgenim men keshkenimdi tolǵatýǵa tyrystym!

Minekı, men ashyq kúnniń aıazdy tańynda oıanamyn da Pýshkınmen birge: "Aıaz da, kún de ǵajaıyp dúnıe" — dep tańyrqaı turamyn, bul tek ǵajaıyp sýret qana emes, meniń kókeıime ǵajaıyp obraz bolyp qonaqtaǵan:

...Qymbatty dostym, sen áli qalǵyp otyrsyń...

Minekı, burqasynda oıanamyn da búgin tazy salyp ańǵa shyǵatynymyz esime túsedi, taǵy da tilime Pýshkın oralady:

Basylǵan joq pa burqasyn?

álde ashyldy ma?

Qansonarda tósekke masyl bolma.

At erttelip, as piskenshe ermek qyp,

Jata ber bir jýrnaldy qolyńa al da...

Minekı, kóktemniń eleń-alańy, ashyq tereze, baq shetin jyrtyp jarqyrap Sholpan týyp keledi, Pýshkın taǵy da meniń qasymda, taǵy da meniń armanymdy aıtyp tur:

Bolshy, janym, asyqshy,

Kók júzinde Sholpan tur

Yntyqtyryp ǵashyqty!

Minekı, ymyrt ta jabyldy, baq ishi qalǵyp tur, qalǵytqan bulbul úni:

Estısiz be toǵaıdan, tún jamylǵan jyl qusyn,

Mahabbattyń muńǵa toly jyrshysyn?

Minekı, kórpe astynda kósilip jatyrmyn, jastyǵymnyń tusynda "múlgigen maı sham muńaıa jyltyldaıdy" — rasynda, muńdy maı sham, elektr shamy emes, sol jaryqtyń astynda mahabbattyń muńyn keshken, durysy saǵynyshpen kóksegen jas kim, men be, álde ol ma?

Morfeı, tań atqansha qýanysh ber,

Kóreıin, qıaldaǵy ǵashyǵymnyń qyzyǵyn!

Endi, mine, taǵy da "ormannyń qyzyl-jalqyn súlderi qumyǵyp, kúzdiktiń alasapyran qaýyrtyna" men de ilesip ketemin:

Shyr aınala shyrqaý dala tósinde,

Taǵaly atym tarpań tastap aıaqty.

Jele jortyp, jeldi qýyp kósildi,

Toń topyraq tastaı ushyp tuıaqtan...

Tún keledi, múlgigen mylqaý baqtyń etegin túrip qyzara bórtken aıdyń shar tabaǵy aqyryn kóterilgende oıyma myna bir ǵajaıyp joldar oralady:

Qaraǵaıly qalyń orman syrtynan

Kireýkeli aı kórindi elesteı...

Kóńilim qıalǵa semirip, ómir baqı armandaǵan alystaǵy bir eldiń altyn jaǵalaýyn, typ-tynysh tymyq túnderin ańsaımyn. "Tolqyny týlaǵan, kemeri shýlaǵan" teńizge jetsem deımin...

IX

Meniń Lıza Bıbıkovaǵa degen sezimim ánsheıin balalyq qana emes sol kezdegi orys poezıasyna tán tynys-tirshiligimizge degen súıispenshilikten týǵan.

Meni Lızaǵa ǵashyq qylǵan kóne poetıkalyq dástúr men onyń bizdiń ortaǵa sińisti jaqyndyǵy bolatyn.

Meniń romantıkalyq ásireleýimnen týǵan sol ortanyń rýhy kóz aldymda qaıtyp oralmastaı bolyp birte-birte óshken saıyn maǵan qymbat tańǵajaıyp kórinisteı saǵynysh ákelgen.

Turmysymyzdyń kún sanap júdep bara jatqanyn kórip júrmin, júdegen saıyn ótken kúnniń qanshalyq qymbat ekenin sezdim; desem de soǵan bir túrli qýanǵan sıaqtymyn... múmkin sol kedeılikten ózimniń Pýshkınge uqsastyǵymdy taptym ba eken, Iazykovtyń jazǵanyna sensek ol da baılyqqa meldektep otyrmaǵan sıaqty:

Qaǵazbenen kómkergen,

Ala-qula qabyrǵa.

Jyrtyq eden, jyrtıǵan,

Qos áınekti kim kórgen.

Shynyly esik taǵy da,

Eski dıvan yrsıǵan.

Eki oryndyq taltıǵan...

Aıtpaqshy, Lıza Batýrınoda júrgen kezde bizdiń kedeıligimizdi jasyrǵan shildeniń aptaby edi: kóleńkeli baqtyń kógaly, jasmın men roza gúliniń ańqyǵan hosh ıisi, toǵanǵa shomylsań qandaı raqat, bizdiń jaǵalaýdy baqtyń kóleńkesi kómkerip turatyn, kıizdeı kókoraıdan salqyn lep esedi de butaǵy salbyrap, japyraǵy tógilip turatyn sámbi taldar erekshe sán beredi... Lıza meniń esimde alǵash sýǵa shomylyp, gúlge oranǵan shildeniń qyzyqty kúnderimen qalypty — jasmın men rozanyń hosh ıisi, túski asta aldymyzǵa keletin jıdektiń dámi, aýzyńa salsań japyraǵy kermek tatıtyn jaǵalaýdyń sámbi taly, jyly sý, kún qyzdyrǵan toǵannyń tunba qumy...

Men jaz boıy Ývarovtarǵa qatynaǵanym joq, óıtkeni gımnazıada oqý-toqýy máz bolmaǵan soń Glebochkany jer sharýashylyǵynyń mektebine aýystyryp jibergen; Ývarovtar da aradaǵy qyrǵı-qabaqtyqtyń saldarynan bizge kelgendi qoıǵan - baıaǵy sol el ishindegi usaq-túıek urys-keris; degenmen Ývarovtyń jubaıy toǵannyń bergi betinde shomylýǵa ákemnen ruqsat aldy da Bıbıkovamen birge kún saıyn kelip turdy, al men kezdeısoq kezdesken bolyp aralasyp júrdim de ádeıi qıylyp sálem beretin edim, Bıbıkova hanymnyń qashanda basyn kegjıtip pań júretin ádeti, ústinde keń balahon, ıyǵynda túkti oramal, burynǵydaı emes iltıpatpen sálem qaıyratyn boldy, meniń kitaphanadan atyp shyqqan sátimdi esine alatyn bolýy kerek, oqta-tekte ezý tartyp jymıyp qoıady. Áýelde uıalshaq edi, kele-kele Lıza da jantartyp jyly sóılesetin boldy, az kúnniń ishinde kúnge totyǵyp, janarynda jylt paıda bola bastapty. Qazir ol kók jaǵaly aq matroska kıip, shop-sholaq kók ıýbka kıip, aq bantıkpen órgen burymyn, qap-qara buıralaý shashyn kún kózinen jasyrmaıtyn bolǵan. Sýǵa shomylmaıtyn, sámbi taldyń tasasynda sheshesi men Ývarova jýynyp bolǵansha jaǵada otyratyn da qoıatyn; keıde týflıin sheship, ylǵaldyń raqatyn seziný úshin kók shalǵyndy keship júretin, men birneshe dúrkin onyń jalańash aıaǵyn kórip qalǵanym bar. Kók shalǵynnyń arasyndaǵy súırikteı appaq aıaǵy keremet ásem edi...

Taǵy da aıly túnder ótip jatty, men endi tún balasynda uıyqtamaıtyndy shyǵardym -kún shyǵa jatamyn da túnimen bólmede shyraq jaryǵynda otyramyn, kitap oqımyn, óleń jazamyn, baq ishin aralaımyn, ara-tura toǵan bógetinen Ývarovtardyń ýsadbasyna qarap qoıamyn...

Kúndiz bóget ústinde qatyndar men qyzdar qaptap turady, jaǵany jalǵastyrǵan jalpaq taqtaıǵa tońqaıysyp, balaqtaryn túrip tastap, tyrsıǵan toq baltyrlary jarqyldap, toqpaqpen kir kóılekterdi urǵylap jamyrasyp sóılesip jatady; keıde eńkeıisip mańdaıdan aqqan terdi jeńimen súrtisedi de men qastarynan ótip bara jatsam álde neni megzegendeı ázil-qaljyńy aralas: "Áı, barchýk, birdeme joǵalttyń ba?" - dep qyljaqtasyp qalady, onan saıyn tońqaıysyp, onan saıyn ekilene urǵylasyp, ózara sóılesken bolyp qarqyldasyp kep kúlisedi, men bolsam tezirek ketýge tyrysamyn, tońqaıǵan qatyndardyń torsıǵan borbaılaryna qarap turýǵa dátim barmaıtyn edi...

Ýsadbasy kósheniń qarsy betindegi, balasy jer aýdarylyp aıdalyp ketken ekinshi bir kórshimiz Alferov shalǵa Peterbýrgten juraǵatshyl bir top sylqym bıkeshter kelgen, solardyń ishindegi eń kishisi Asá degen qyz kádimgideı áp-ádemi-aq eken, uzyn boıly, ári pysyq, ári kóńildi, áńgimege qysylmaıtyn aqjarqyn. Ózi kroket oınaýǵa qumar, fotoaparatpen ne bolsa sony shyrtyldatyp basa beredi, meni boqmuryn bala dep mensinbeıtin, sóıte tura sol boqmurynnyń súıgen isinen lázzat alatynyn da sezemin. Men sol úıge jıi-jıi barǵyshtaıtyn boldym, salt atpen serýen quryp, aramyzda ájeptáýir dostyq jibi kúrmelgen sıaqty. Meni qaıta-qaıta sýretke túsiredi, ekeýmiz saǵat boıy kroket balǵasyn tyqyldatýmen bolamyz, árıne, quddy men bir qatelik jasap qoıǵandaı ol sot saıyn toqtap maǵan aıqaıdy salady, "l" árpin jep qoıatyn tiliniń múkistigi jáne bar, onysy ózine jarasyp ta turady: "oı, ne qylǵan aqymaqsyń, ne qylǵan aqymaqsyń!" -dep urysady. Ásirese keshqurym úlken jolda atpen shoqytýdy jaqsy kóredi, shaýyp kele jatyp aıqaılap aıtqan sózin muqıat tyńdap, onyń qyzyl-kúreń reńine, jelbiregen shashyna qyzyǵa qaraımyn, ıen dalada ekeýmizdiń ońasha ekenimizdi sezemin de er ústinde eki búktetilip nyq otyrǵan dene bitimin, úzeńgini kórgen sol aıaǵynyń toq baltyryn jel keýlegen qysqa kóıleginiń astynan kórgende kádimgideı esim ketedi...

Biraq munyń bári kúndiz, nemese keshte ótedi. Al túndi tek poezıaǵa arnaımyn.

Dala qaraquryq tartqan, ymyrttyń jyp-jyly keshinde Asá ekeýmiz aıańdap úıge qaıtyp kelemiz, jazǵy derevnányń tanys ıisi tanaý qytyqtaıdy. Asány úıine jetkizip salyp ózimizdiń ýsadbaǵa kelemin, attyń tizginin qyzmetshige ustata salamyn da keshki asqa asyǵamyn, ústel basyndaǵy aǵalarym men jeńgelerimniń meni mazaqy kúlkimen qarsy alatyn ádetteri. Keshki astan soń solarǵa erip serýenge shyǵamyn, barar jerimiz baıaǵy sol toǵan syrtyndaǵy jazyq, bolmasa taǵy da úlken jol, ańdıtynymyz jyrtylǵan qara barqyt dalanyń shetinen munartyp kóteriletin qyzyl kúreń aı, sol jaqtan jyp-jyly jumsaq jel tartyp turady. Serýennen soń jalǵyz ózim qalamyn. Dúnıe tym-tyrys — úı de, aýla da, derevná, aı astyndaǵy jazyq ta. Men ashyq terezeniń aldynda otyramyn, oqımyn, jazamyn. Oqtyn-oqtyn baq jaqtan salqyn samaldyń lebi keledi, jalpyldaǵan shyraqtardyń sáýlesi, soǵan úımelegen jyndy kóbelekter otqa úıtilip, tyrs-tyrs túsip jatady da ári-beriden soń ústel ústin toltyryp tastaıdy. Birazdan soń uıqy meńdep, qabaǵym túsip, basym salbyrap ketedi, biraq men de qasarysyp baǵamyn. Ádette tún ortasyna taman uıqynyń seıiletini bar. Men turyp baqqa shyǵamyn. Jaz kezinde jańa aıdyń tómen turatyn ádeti. Qazir úıdiń buryshynda tur eken, sodan túsken kóleńke sozylyp sonaý jazyqqa deıin kósilip jatyr, sol kóleńkeden shyǵystan týatyn jaryq juldyz jaqsy kórinedi, baqtyń syrtynan, derevnányń arǵy jaǵynan, shalǵyn arasynda júrgen bódenelerdiń bytpyldyǵy da ap-anyq estiledi. Úı irgesindegi kártemish jóke aǵashy gúldegen edi, ıisi keremet ǵajap, sary altyndaı balqyǵan aı nury jyp-jyly. Shyǵys beldeý bozara bastaǵan, tań belgisinde maıda esetin jyly lep bar. Sol lep toǵan jaqtan shalqıtyp sıaqty, men de bógetke bet aldym... Ývarovtardyń aýlasy óriske baryp jalǵasatyn da tý syrtyndaǵy baq ańyzǵa tireledi. Bógette turyp solardyń úıine qaraımyn da kimniń qaı jerde uıyqtap jatqanyn oısha joramaldaımyn. Lızanyń Glebochkanyń bólmesinde uıyqtaıtynyn biletinmin, terezesi baqqa qarap qalyń aǵashqa suǵynyp turatyn... Sol bólmedegi Lızany kóńilmen kórip turǵan sáttegi sezimimdi jetkizý qıyn, aǵash japyraǵynyń baıaý syldyry men terezeden esken maıda samaldyń lebinde, túngi barqyt dalanyń jupar ıisine tunshyǵyp beıkúná sábıdeı montıyp jatqan shyǵar-aý, dúnıede buǵan jeter tazalyq, buǵan jeter táttilik bolar ma eken!

X

Osy bir tátti tirshilik jaz boıy meni tastaǵan joq edi. Kútpegen jerden kúrt buzyldy. Bir kúni erteńgisin Bıbıkovalardyń Batýrınoda joq ekenin bildim — keshe ketip qalypty. Kúndi zorǵa batyrdym da keshkisin Asáǵa bardym — munda da jetiskenim shamaly.

— Biz erteń Qyrymǵa júremiz, — dedi meni kóre salyp kúlimdep, áste bir meni qýantqysy kelgendeı-aq.

Osydan keıin men úshin tirshilik bos qalǵan sıaqty kórindi de zerikkennen qý janymdy qoıarǵa jer tappaı, eginjaıǵa baryp, bizdiń qarabıdaıdy oryp jatqan shalǵyshylarǵa qarap ańyz basynda kúni boıy otyramyn da qoıamyn. Sarǵaıǵan mıdaı dala, mańdaıdan urǵan aptap, ándetken shalǵynyń yzyńy; ystyqtan ońyp ketken bozǵylt aspannyń astynda teńizdeı tolqyǵan bitik qarabıdaıdyń ormany masaqtary salbyrap taǵzym etkendeı ızeń-ızeń bas shulǵıdy; biriniń sońyna biri túsip, birin-biri yrǵań-yrǵań qýalaǵan mujyqtardyń kún kózine jarqyldaǵan shalǵylary egin sabaǵyn baýdaı túsirip sol jaqqa tekshelep tastap jatyr, artynda edireıgen orma, adym jetpes jol qalyp barady — eginjaı birte-birte jalańashtanyp, ózgerip, kókjıek barǵan saıyn ashyla beredi...

— Barchýk, nesine tekke qarap otyrasyz? — dedi uzyn boıly kelisti qara mujyq, tik aıtqanmen sózinde zil joq. — Meniń ekinshi shalǵymdy alyńyz da qatarǵa tura qalyńyz.

Men ornymnan turdym da úndemesten sonyń arbasyna bettedim. Sodan bastaldy...

Alǵashynda qatty qınaldym. Mashyqtyń joqtyǵynan orynsyz qopalaqtap, keshke taman sharshap-shaldyǵyp úıge zorǵa jetetin boldym — belim búkireıip, ıyǵym syzdap, oıylǵan alaqanym qantalap, ter qatqan shashym synysyp qalady da ermen tatyǵan tańdaıymnyń ashshylyǵy zapyrannan beter. Kele-kele erkimmen kıgen quldyqtyń qomytyna jatyqqanym sonsha, basym jastyqqa tıer aldynda:

— Erteń taǵy da oraqqa shyǵý kerek! — deıtin boldym.

Oraq bitisimen baý tasý bastaldy. Bul jumys burynǵydan da qıyn. Qıyndyǵy sol -nyǵyzdap býǵan úlken baýǵa aıyrdy tyǵa almaı bir qınalasyń, odan zildeı nemeni laqtyra almaı jáne dymyń qurıdy, aıyrdyń saby alaqandy osyp, tóbeńnen topan saýlap, birte-birte bıiktep bara jatqan arbanyń ústine jetkizgenshe tıtyqtap bolasyń... Endi ony siresken arqanmen tas qylyp baılaýyń kerek, eger qatar-qatar jatqan baýlardy retimen úımeseń shashylyp qalyp eńbegińniń esh bolýy da múmkin... sodan keıin taýdaı arbanyń sońynan salpaqtap er de otyr, jol bolsa oıly-shuńqyr, arba bolsa bulǵań-bulǵań, borpyldaq shań topyraqqa dońǵalaqtar myqshıa kirip ketedi de arbanyń aldynan bóksesi zorǵa kóringen attarǵa qaıta-qaıta jaltaqtap, solarmen birge kúshenip, múshe-múshesi syqyrlap ilbip kele jatqan arbań qaı burylysta aýyp qalar eken dep záre-qutyń qalmaıdy... Bul qaljyń emes, ashshy kúnniń astynda jalańbas, ter kómgen kókiregińdi qyltanaq tesip, ezýiń ermen tatyp, tizeń qaltyrap arba sońynan erip kór...

Al qyrqúıekte kúni boıy saraıda otyrdym. Surǵylt ta kóńilsiz shaqtar ótip jatyr. Astyq qoımasynan tańnyń atysy men qara keshke deıin yryldap-gúrildep dúnıeni shań men topanǵa toltyryp molotılka qaqsaıdy da turady, qatyndar men qyzdar sonyń astynda shań keptelgen oramaldaryn kózine túıip tastap tyrmaýyshpen arpalysyp jatady, endi bireýleri buryshtaǵy veıalkanyń qulaǵyn burap, bir qalypty shyr aınalǵan qapalaqtyń qasynda muńdy bir ándi syzylta salǵanda men de qalbyrdyń qulaǵyna jarmasqan bolyp solardy tyńdaımyn, ara-tura qalbyrdan túsken tap-taza dóńdi ólsheýishke sypyryp, odan shúmekke telip qoıǵan aýzy ashyq qaptarǵa quıamyn. Bara-bara qatyn, qyzdarmen aralasyp, dostasyp ketip edim, eger oıda joqta bir oqıǵa bolmaǵanda aıaǵy nemen biterin kim bilsin — bir kúni sıraǵy syryqtaı, ándi elden erekshe eljirete salatyn jıren qyz aı-shaı joq qıylyp kelip maǵan ashyqtan-ashyq, jańa qaıshy ákelip berseń seniń bar tilegińdi oryndaımyn degeni. Oraıy kelgende meni taǵy bir qýanyshty jaǵdaı kútip tur edi: kútpegen jerde atyshýly jazýshylardyń esimimen qatar Peterbýrgtiń aı saıyn shyǵatyn aptarıqaly jýrnalyna óleńderim basylyp, ol az bolǵandaı sol kezdegi ushan-teńiz aqsha — on bes som qalamaqy jiberipti. Osy eki oqıǵadan esim shyqqany sonshalyq, já, jeter, osy qyrmannan da, qyz-qyrkynnan da aýlaq ketip, kitap pen jazýǵa otyraıyn dep dereý Kabardınkany erttedim: qalaǵa baryp aqshamdy alamyn da jumysqa otyramyn... Kesh bolyp qalǵan, sonda da at erttep, derevnány kesip ótip úlken jolǵa shyqtym... Dala kóńilsiz, ıen de salqyn, sýyq qarsy aldy, biraq ómirge degen qulshynysy, úmiti taýdaı jalqy da jas kóńilim jigerge toly edi.

XI

Dala qaraquryqtap qasqaraıyp barady, yzǵyryq jel uryp tur, keler qystyń habarshysyndaı sýyq jeldi kókiregimmen kere jutyp, qyj qaınaǵan betimdi raqattana tóseımin de atymdy tebine túsemin. Júris qatty bolsa janym jadyraıdy, syryn bilgen atqa úıirsekpin, sóıte tura ony aıamaıtyn ádetim jáne bar. Búgin de quıǵytyp kelemin. Ne oılap, neni kóksedim eken sonda? Adam ómirinde mańyzdy bir oqıǵa, nemese sál-pál qýanyshty sát bolǵanda oılanyp bir sheshim qabyldap jatpaıdy, kóbine kóńildiń buıryǵyna eretin ádeti. Meniń esimde qalǵany, qalaǵa jetkenshe jol boıy kóńilim kókti sharlap, tynymsyz sharq urǵan. Sonda neni oılapty? Ózim de bilmeımin, áıteýir ómirimde bir ózgeristiń bolaryn sezgendeımin, erkindikti ańsap, erteńgi kúndi armandaý...

Stanovoıǵa jetkende sál aıaldaǵanymdy bilemin. Tas qarańǵy, mylqaý dala burynǵydan da úreıli. Tiri jan joq, mynaý ıen jol turmaq, aınalasy júz shaqyrymda buryn-sońdy eshkim júrmegen sıaqty. Sheti de, shegi de joq qý medıen... Eh, netken ǵajaıyp dedim tizgindi bosatyp. Kabardınka kilt toqtap, jan-jaǵyna elegizip qatty da qaldy. Men tizem qaltyrap, jyp-jyly erden syrǵyp tústim de aınalama qadalyp qaraımyn, Stanovoı qaraqshylary týraly ańyzdy esime aldym, ishimnen qorqynyshty bir oqıǵa bolsa eken, apash-qupash arpalysqa tússem dep tiledim de attyń aıylyn tartyp, beldigimdi qynaı býyp, qyndaǵy kezdigimdi yńǵaılap qoıdym. Jel barǵan saıyn údep, búıirimnen qysyp, muzdaı sý shashqandaı bet-aýzymdy osqylap tur, qýraǵan egin men qaýsaǵan qýraılardy shýlatyp, úńireıgen túpsiz dalany kúńirentip barady; qos búıirden salbyraǵan eki úzeńgi, shoshaq erdiń eki qasyndaǵy edireıgen eki tuqylynan qarańǵy túnde Kabardınka qara súlikteı keremet ásem kórinip edi, ol da bul óńirdiń jaman yrymyn sezgendeı eki qulaǵyn tigip, jol boıyna sekemdene qarap qoıady. Qara jerden tula boıy barqyttanyp, qabyrǵasy yrsıyp júdep qalǵan, biraq onyń tózimdi ekenin bilemin, sál tynystap, entigin bassa boldy, shaý tarta bastaǵanymen bar kúshin salyp, ıesin jolda qaldyrmaıtyn ólermendigi áli de jetedi. Men atymnyń moınynan músirkeı qushaqtap, barqyt erninen meıirlene ıiskedim de, qarǵyp minip shaba jóneldim...

Qarańǵy tún qarsy júzip keledi, kózge túrtse kórgisiz, naǵyz kúzdiń tuńǵıyq túni, bul tún taýsylmaıtyndaı, lepirgen jel basylmaıtyndaı, tarsyldaǵan tuıaq dúbiri tolastamaıtyndaı kórinip edi... Áıteýir ne zamanda kóz ushynan jyltyraǵan qalanyń oty qylań berdi, ásirese kúzgi túnde jetim ottyń japandaǵy jalǵyz shyraqtaı qaltyrap turyp alatyn ádeti...Aqyry olar da birte-birte kóbeıip, jaqyndaı tústi, jol jıeginen qaraýytqan shatyrlar, solardyń astynan jyltyraǵan terezeler, úı ishi, otbasy bolyp dastarhanǵa júgingen adamdardyń qarasy kórine bastady... ar jaǵynda qalanyń tanys ıisi keldi, jan-jaqtan jamyraǵan ottar, jarqyraǵan terezeler, atymnyń tuıaǵy shaqyldap tas kóshege de ilikken... Qala tym-tyrs, jyp-jyly, áli ymyrttan ozbaǵan, daladaǵy dúleı jel, tas qarańǵy da munda joq, men Nazarovtyń jolaýshylar toqtaıtyn úıine týra keshki astyń ústine keldim...

Bul keshte meniń kóńilime ne kelmedi deısiń! Ataqty jýrnaldyń betinde atyshýly aqyndarmen qatar shyqtym dep mastanǵanym joq, bul da maǵan osylaı bolýǵa tıis sıaqty kóringen. Tek kóńilim kók tirep, boıymdaǵy bar qaırat, bar jigerimdi tejemeı, sezimmen de, sanammen de muqym tirshilikten lázzat alǵanym ras: kúzgi keshki dala, jele jortyp Nazarovtyń qaqpasyna kelgenim, tot basqan symtemirden tartyp qalyp ilmektiń qońyraýyn qaqqanym, ar jaǵynan tyrp-tyrp basqan aqsaq kúzetshiniń aıaq tyqyry, qaqpa ashylǵanda múńk ete qalǵan kóń-qoqyrly aýlanyń ıisi, qarańǵy túkpirde, ár sańylaýynan aspan jyrtıǵan baspanyń astyndaǵy qaptaǵan arbalar, kúrt-kúrt shóp jegen attar, shirigen taqtaı baspaldaqty sýyqtan siresken etigimmen syqyrlata taptap, tutqany sıpalap júrip zorǵa tapqanymda tas qarańǵy seınekten ýezik eski qalaǵa tán qashanda tanaý keptep turatyn dárethananyń yzy, odan sońǵy jaryq bólme, ystyq tamaqtyń ıisine bókken as úı, dastarhan basyndaǵy mujyqtar, onyń ar jaǵyndaǵy tap-taza bólmede, dóńgelek ústel basynda, aspaly shamnyń astynda ústińgi erni dúrdıgen shubar qatyn, súıegi arsa-arsa, murny soraıǵan, bora-bora býryl shashymen kerjaqqa uqsaıtyn kártamysh úı ıesi tamaq iship otyrǵan, bulardan basqa da qajaq-qujaq jasap jatqandar jetkilikti, bári de kúnge kúıip, jelqaqty bolǵan jurt, bári de qısyq jaǵaly kóılek kıip, jeıdeniń etegin sholaq jendi beshpenttiń ishinen solańdatyp bos jibergen... Úı ıesinen basqasy túgeldeı araq iship, et aralasqan kapýstaly kójege jyrǵap otyr... Paı-paı, keremet-aý, budan ótken raqat bolar ma dep oıladym — daladaǵy álgi bir úreıli tún, janǵa jaıly qalanyń keshki tirligi, mynaý iship otyrǵan, jep jatqan mujyqtar men meshandar, bir sózben kóne de ýezik Rýstiń dókirligi men kereǵarlyǵy, qaıraty men úıkúshiktigi, maǵan ertegideı bolǵan Peterbýrg pen Máskeý týraly armanym, ataqty jazýshylardy ańsaýym, eń aqyry men de qazir ash qasqyrdaı suǵyna iship-jep yrǵynǵa batatyn shyǵarmyn degen úmitim...

Rasynda, iship-jep yrǵynǵa batqanym sonshalyq (jurt oryn-oryndaryna tarqap, biri aýlada, biri as bólmede, endi biri qoımada, jetken jerlerine, tapqan jerlerine qısaıa ketip, taraqan men qandalany erkine jibergen), artynan baspaldaq ústinde uzaq otyrdym: qazannyń shyńyltyr aýasynan basym da aıyǵyp qaldy, ıen kósheniń túkpirinen qumyǵyp jetken áldebir dúńkil men bı sarynyn tyńdadym, kúrt-kúrt shóp jep, keıde qyrqysyp qalatyn attardyń qıańqy dybystary da qulaǵymda, áıteýir masań da bolsa basymda ár túrli oılar bar...

Erte me, kesh pe, áıteýir bir kúnderi Batýrınodan ketýim kerek degen oı osy keshte kókeıime oralyp edi...

XII

Úı qojaıyndary bólek, túnemelde jatqan, olary altyn, kúmis jalatqan ıkondarymen shaǵyn shirkeýdi eske salady, bir buryshtaǵy shyraq ydysynyń astynda tik qoıǵan tabyt sekildi qaraıyp birdeme tur, al qalǵan beseýimiz, jóni túzý degen jolaýshylar keshegi tamaq ishken bólmede túnep shyqtyq. Úsheýi kıiz tósegen edende uıyqtady da, endi bir úsheýimiz, ishinde men baıǵus ta barmyn, arqalyǵy tip-tik tastan qatty aǵash dıvanda jattyq. Al qandala degen qut (ózi up-usaq, ári shaqqany qandaı ashshy, sirińke jaqsań jastyǵynda qujynap órip júredi) meni de aıamaı jedi-aý, aınala qoryldan úı kóshkendeı, bul tún qaıtyp tań atpaıtyndaı bolyp edi, dúńkildegen daptyń dúńgiri qulaq jaryp, tup-týra terezeniń túbinen ótkendeı tynym berseshi, qojaıyndar jatqan túnemeldiń esigi jartylaı ashyq qalǵan, shyraqtyń qyzyl saǵymy meni kózden urdy da turdy, qyzyl tildiń ortasyndaǵy qaraıǵan biltesi qyryq buralyp, maǵan áldebir órmekshi sekildi bolyp kóringen... Degenmen men túk kórmegendeı bolyp oıandym, úı ıeleriniń oıanǵanyn, kerilip-sozylǵanyn, túregelip edende jatqan etikterin kıgenin estidim, aspazshy qatyn jorǵalap júrip ústel ústine tútini basylmaǵan shartyq samaýyrdy tars etkizip qoıa salǵan, sonyń lebinen áp-sátte tereze men qabyrǵadaǵy aına terlep saldy.

Sodan bir saǵat ótkende poshtaǵa kelip tuńǵysh qalamaqymdy aldym, oǵan qosa dúnıede menen basqa eshkim ustamaǵan jumyrtqanyń sary ýyzyndaı sary tysty keremet kitap qolyma tıdi, alǵashqyda ishindegi óleńderi quddy meniki emes, áldebir naǵyz aqynnyń ǵalamat óleńderi sekildi bolyp kóringen. Budan soń ákemniń tapsyrmasy boıynsha astyq satyp alatyn Ivan Andreevıch Balavın degen bireýge kirip, astyǵymyzdyń sapasyn kórsetip, baǵasyn bilip, múmkindik bolsa saýdalasa ketýim kerekti. Poshtadan týra soǵan tarttym, jol boıy qaıta-qaıta baıaýlap, keıde toqtap, qaıta-qaıta kitaptyń betine qadalǵan aıaǵynda etik, basynda kók kartýz, búrmeli beshpent kıgen jas jigitke mujyqtar men meshandar tańdana qarasqan.

Balavın meni orys saýdagerlerine tán salqyn da sebepsiz jaqtyrmaı sýyq qabyldady. Astyǵy aýzy-murnynan shyqqan ambary týra kóshege tirelip tur eken. Pirkáshigi meni osy ambarmen ertip kelip, túkpirdegi shynyly esikti qorǵanshaqtaı qaqty.

— Kire ber! — dep áldebir qatqyl ún ar jaǵynan zirk etti.

Kirip baryp edim, abajadaı jazý ústeliniń ar jaǵynan jas shamasy belgisiz bir adam ornynan turdy, eýropasha kıingen, bet-aýzy muntazdaı, sarǵysh óńdi, býryl shashyn jelkesine qaraı jylmıta tarapty, murty sary, kókshil kózi oınaqshyp tur.

— Iá, ne sharýamen? — dedi ol kelgen boıda.

Men ózimdi tanystyryp, beshpentimniń qaltasynan eki túıinshekti asyǵys sýyryp aldym da ústeldiń ústine qoıdym.

— Otyryńyz, — deı saldy ol oryndyqqa jaıǵasyp jatyp, sodan soń maǵan qaramastan túıinshekterdi sheshe bastady. Bir dándi alyp alaqanyna saldy, saýsaǵymen ýqalap-ýqalap ıiskedi de ekinshi dándi sýyrdy.

— Barlyǵy qansha? — dedi taǵy da nemketti.

— Chetvertin aıtasyz ba? — dedim men.

— Endi vagon emes shyǵar, — dedi ol kekete kúlip.

Men ashýlanaıyn dep edim, ol múmkindik bermedi.

— Áńgime onda emes. Ózińiz bilesiz, qazir astyqtyń baǵasy arzandap ketti ǵoı, — dep óz baǵasyn aıtty da astyqty erteń ákelseńizder de erikteriń dedi.

— Men osy baǵaǵa da razymyn, — dedim uıalǵanymnan. — Kepildik beresiz be?

Ol ún-túnsiz janqaltasynan ámıanin sýyryp, júz teńgelikti maǵan ustatty da qalǵanyn táptishtep turyp qaltasyna qaıta saldy.

— Qolhat qajet pe? — dep suradym, ózimniń ásire pysyqtyǵyma uıalǵandaı qatty qysylyp.

Ol myrs etip kúldi de, qudaıǵa shúkir, Aleksandr Sergeevıch Arsenev jurtqa belgili adam ǵoı dedi, osymen sharýa bitti degendi sezdirip, ústel ústinde jatqan kúmis portsıgardy ashyp maǵan usyndy.

— Rahmet, temeki tartpaıtyn edim, — dedim.

Ol temekisin tutatyp, ánsheıin jorta suraǵandaı:

— Óleń jazyp júrgen siz be? — dedi.

Men oǵan tańyrqaı qaraǵan edim, ol jaýabymdy kútpesten:

— Oǵan tańǵalmańyz, men bul sharýamen de aınalysqan adammyn, — dep ol taǵy da jymıdy. — Senseńiz, men de aqyn súreımin. Bir kezde kitabym da jaryq kórgen. Qazir óleń degen shirkindi tastap turmyn, oǵan ýaqyt ta joq, talant degeniń de onsha máz bolmaı shyqty, ara-tura maqala jazǵan bolamyn, múmkin oqyǵan da shyǵarsyz, biraq ádebıetten habarym barshylyq, kóptegen gazet, jýrnaldy jazdyryp alyp turamyn... Eger qatelespesem, bul sizdiń qalyń jýrnaldaǵy alǵashqy debútińiz bolar. Shyn kóńilden quttyqtap qoıýǵa uqsat etińiz, sosyn bir aýyz sózim bar.

— Ol netken sóz? — dep suradym, sharýamen kelip qyzyq áńgimege tap bolǵanyma tańǵalyp.

— Aıtsam bylaı, siz bolashaǵyńyz týraly qatty oılanýyńyz kerek. Meni keshirińiz, ádebıetpen aınalysý úshin ómirlik qarajat ta, úlken bilimdarlyq ta qajet, al sizde ne bar? Ózimniń ótkenimdi esime alamyn. Ótirik múláıimsigenim emes, bala kezimnen-aq estıar edim, kórmegenim joq, ony týrıser de basynan keshpegen shyǵar. Sonda ne jazdyń deısiz ǵoı? Eske alýdyń ózi uıat!

Qý medıen qashyqta,

Týyppyn men lashyqta.

Ulpadaı mamyq ornyna,

Buıyrypty-aý,

Aǵash tósek soryma...

— Osyny jazǵan qaı maýbas deısiz ǵoı? Birinshiden, ótirik. Men mylqaý túkpirde de, lashyqta da emes, qalada týǵanmyn, ekinshiden, aǵash tósek pen mamyqty salystyrý — aqymaqtyq, úshinshiden, aǵash tósek eshqashan terbetilmeıdi. Men muny bilmedi deısiz be? Bilgende qandaı, biraq bile turyp ottaı berý zerdeniń joqtyǵy, mádenıettiń jetispegendigi, al bilim alýǵa kedeılik múmkindik bermedi... Ǵafý etińiz, — dep ol ornynan turyp, qolyn berip qatty qysty da kózime qadalyp kep qarady. — Meniń ókinishti ótkenim sizge de sabaq bolsyn. Derevnáda tapjylmaı otyryp, ómir kórmeı, tek saýsaqtan soryp jaza berý alysqa aparmaıtyn karera. Sizde ájeptáýir talant bar, betińizge aıtqanyma keshirim ótinem, siz maǵan óte unap tursyz...

— Saý bolyńyz, — dep taǵy da beı-jaı aıta saldy da ornyna qaıta otyrdy. — Aýyrlyq bolmasa ákeńizge sálem aıta baryńyz...

Jurttan jasyryp, Batýrınodan ketýim kerek degen ishteı oıyma kútpegen jerden taǵy bir kepildik aldym.

XIII

Bul oıym da iske asty, biraq dál sol kezde emes.

Baıaǵy kúıki tirlik qaıta bastaldy, tipti kún ótken saıyn burynǵydan da ońa bastaǵan sıaqty. Bara-bara derevnányń kádimgi bota tirsek bozbalasyna aınaldym: ýsadbadan alysqa ozbaımyn, sodan artyq tirlikti tańdap ta jatpaımyn, ańǵa shyǵamyn, qydyryp kórshilerge baramyn, jańbyrda da, boranda da zerikkennen derevnány sharlaımyn, kóńilim soqqan úılerge kiremin, úı ishimen samaýyrdy aldanysh qylyp, áıtpese kitap oqyp dıvanda jatamyn da qoıamyn... Aqyry erte me, kesh pe, áıteýir bastan keshetin bir oqıǵaǵa tap boldym.

Jalǵyz basty Alferov degen kórshimiz qaıtys boldy. Aǵam Nıkolaı ıen qalǵan sonyń úı-jaıyn jalǵa alyp, bizden bólinip qys boıy Alferovtardyń ýsadbasynda turdy. Qyzmetkerleriniń ishinde Tonka degen jas áıel de bar edi. Jýyrda ǵana turmysqa shyqqan, biraq baıǵa tıer tımesten kedeıliktiń, baspanasyzdyqtyń zardabynan kúıeýinen bólek turýǵa májbúr boldy: ol baıǵus etikshi edi, úılene salyp taǵy da kásip izdep qańǵyryp ketti de kelinshegi aǵama jalǵa keldi.

Jasy jıyrmaǵa jańa jetken. Úndemeıtin minezi úshin derevnáda ony taǵy mylqaý dep ataıtyn. Boıy onsha uzyn da emes, bıdaı óńdi, denesi tyǵynshyqtaı, aıaq-qoly balǵadaı, qıyqtaý kelgen qaraqat kóz. Turǵan boıy úndi qyzynan aýmaıtyn: budyry joq kúnqaqty súıkimsiz keskin, kómirdeı qap-qara juqa shash. Biraq men osynyń ózinen de bir ádemilik kóretinmin. Men kún saıyn aǵama baryp turatyn edim de oǵan kóz salyp qaraı beretinmin, ústelge samaýyr nemese sorpa ákelgendegi tyq-tyq basqan nyǵyz júrisi, qıylyp bizge qaraıtyn suqty janary meni qyzyqtyratyn edi: osy bir tompyldaǵan júrisi, qyzǵylt sary oramaldyń astynan jıegi shyǵyp turatyn qaıratty qara shashy, uzynsha kelgen qyzǵyltym erini, ıyǵyna ıilip baryp jalǵasatyn uzyn da balǵyn moıyn — osynyń bári meniń tátti sezimimdi qytyqtaıtyn. Keıde kireberiste, senekte kezdese qalsam, jorta qyljaqtap, qushaqtap qabyrǵaǵa qysatynym bar... Ol sytylyp shyǵyp ketetin de bar sharýa osymen bitetin. Ekeýmizdiń aramyzda yntyq sezimi eshqashan oıanǵan emes.

Sodan qysqy ymyrttyń keshinde derevnány qydyryp júrip ózim de ańdamaı Alferovtardyń aýlasyna kirip ketippin, omby qarǵa maltyǵyp úıdiń baspaldaǵyna kóterildim. Tas qarańǵy kireberiste, ásirese tóbesinen kóz tastasań erteginiń úńgirindeı qaraquryqta endi ǵana qyzǵan peshtiń qyzyl shoǵy balqyp jatyr, al Tonka jalańbas, jalańaıaq, jyp-jyltyr baltyryn jarqyrata sozyp jiberip, týra ottyń qasynda, edende otyr eken, qolynda kóseý, onyń bir basy qyzyl shoqta, jalaqtaǵan jalyn men sonyń órtteı qyzýynan ala bórtken betin alyp qashyp, bir sheti qaraýytyp, bir sheti endi qozdaı bastaǵan qyzyl shoqqa qalt etpeı tesilip kelip qaraıdy. Men kire berip esikti sart etkizip japqanda da aınalyp qaraǵan joq.

— Qarańǵyda qalaı otyrsyń, álde úıde eshkim joq pa? — dep suradym.

Ol onan saıyn shalqaıyp, maǵan nazar salmastan mıyǵynan jymıǵan boldy da:

— Bilmeı turǵan shyǵarsyz! — dep kekesin kúldi.

— Neni?

— Já, boldy...

— Nesi boldy?

— Olardyń qaıda ekenin neǵyp bilmeı qaldyńyz, sizderge ketken joq pa...

— Men qydyryp júrgem, olardy kórgem joq.

— Bilemiz ǵoı sizdiń nege qydyratynyńyzdy...

Men onyń qasyna júrelep otyrdym da jalańash baltyryna, oramalsyz qara shashyna suqtanýmen boldym, ishim qaltyrap bara jatsa da jorta qyzyl shoqty, jalpyldaǵan jalyndy qyzyqtaǵan syńaı tanyttym... Kenet shap berip qushaqtap, edenge jyqtym da menen ala qashqan ystyq ernin taýyp aldym... Kóseý ushyp ketti de peshten ushqyn shashyrady...

Men tysqa atyp shyqtym da naqaqtan kisi óltirgen adamdaı bireý kórip turǵan joq pa dep jan-jaǵyma jaltaqtap qaradym. Jan joq eken, bári baıaǵysyndaı jym-jyrt; túk bolmaǵandaı, kádimgi qysqy túnniń qaraýytqan sýyq súlderi, derevnányń syǵyraıǵan shamdary... Qarańǵyǵa úńilip tyń tyńdadym da qol-aıaǵym jerge tımeı aýladan zyttym, kóńilimde eki túrli sezim qaldy: ómirimde aıaq astynan bolǵan alǵashqy toryǵý, sodan soń áldebir jeńistiń eleýretken saltanaty...

Túnimen shym-shytyryq tús kórip, ólerdeı qatty qapalandym, qylmys jasaǵandaı uıattan uıqy kórmeı qor boldym. Erteńgisin eseńgirep zorǵa turyp, bári de bitti dep oıladym. Bári de bitti, qurydy, dúnıe búlindi, biraq amal joq, bolar is boldy, endi qaıtyp ony túzete almaısyń...

Tań bozynan turyp, jan-jaǵyma jańa bir kózben qaraǵandaı bolamyn, túnimen jaýǵan qar ejelden tanys bólmemdi taza aýamen jańartyp qoıǵan: kún kózi joq, biraq aq shaǵyrmaqtan bólme ishi jap-jaryq. Kózimdi asha salyp aldymen keshegi ótken oqıǵany esime alamyn. Oılap otyrsam, qorqatyn eshteme joq eken, sodan baryp uıat ta, qamyǵý da, kúná degen bir kúdik te kóńilimnen birte-birte kóshedi. Óstip ózimdi ózim jubattym. Shaıǵa shaqyrǵanda ne betimmen shyǵamyn dep ýaıymdadym. Jalpy, endi ne isteý kerek? Ýaıymdaıtyn ne tur, eshkim eshnárse bilmeıdi, ómiri bilmeı ketedi, tirshilik te baıaǵysyndaı, tipti jaqsara túsken sıaqty: tysta janymdy jadyratqan ashyq kún, qardan maıysqan qalyń baq, taýdaı bop úıilgen qasat qar, bólmem bolsa jyp-jyly, men uıyqtap jatqanda áldekim peshti jaǵyp qoıǵan eken, kerneıi gúr-gúr etip jez qaqpaqty sýyra tartyp tur... Aldynda jatqan kók terektiń toń butaqtary jylyǵa kirgen soń aýaǵa erekshe qyshqyltym jupar shashqan... Bolǵannyń bári bolmysqa tán, qalamasań da qajet nárse edi — meniń jasym on jetige jetken joq pa... Meni taǵy da elirme sezim bılep, erkektik namysymdy qozdyrdy. Túni boıy mıymdy ashytqan eserlik ánsheıin aqymaqtyń azaby eken-aý! Keshegi ótkenniń eserligi de, lázzaty da keremet eken ǵoı! Múmkin ol taǵy da qaıtalanatyn shyǵar, dál búgin! Shirkin, men ony súıedi ekenmin ǵoı, súıemin!

XIV

Sol kúnnen bastap meniń tynyshym ketti.

Janymnyń da, tánimniń de bar qýatyn soryp alǵan naǵyz eserlik dese de bolady, bir sáttik qumarlyqty kóksep, bolmasa sony kútýmen kúnim ótti, onyń ústine qyzǵanysh degen de qınap qoımaıdy, kúıeýi onymen kezdesýge kelgen saıyn Tonka keshke qaraı ketip qalady da, ekeýi kópshilik bólmesinde túnep shyǵady, al men bolsam júregim syzdap, jarylyp kete jazdaımyn.

Ol meni súıdi me eken? Alǵashqy kezde súıgen sıaqty edi, erekshe qadir tutyp, mahabbattyń baqytyna maltyǵandaı, qanshama tyrysqanmen maǵan degen yntyǵyn jasyra almaı, bizge shaı ákelip júrip te aǵa, jeńgemniń kózinshe janarynyń otymen meni iship-jep ketetin. Budan ármen keıde súıip, keıde súımeıtindeı beı-jaı, tym salqyn, keıde tipti óshpendilikpen qaraıtyn boldy, osy bir túsiniksiz, aıaq astynan ózgere qalatyn sezimniń oınaqylyǵy meni ábden sharshatty. Ara-tura men de ony jek kóre bastadym, sóıte tura onyń kúmis syrǵasy kóz aldyma elestep, táttiligi mas qylatyn baldaı erni, úlbiregen balǵyn alqymy, qabaǵynyń astyndaǵy qıǵash kózi, oramal astyndaǵy kúńsigen qaıratty shashynyń kermek ıisi esime túskende tula boıym shıryǵyp sala beredi. Sol kezde men alǵashqy súımendi sátterimizdi qaıtaryp alý úshin onyń aldynda kishireıip, ózimdi qorlyqqa salýǵa da daıyn edim.

Men shamamnyń kelgeninshe baıaǵysha, ótken kúnderdiń qyzyǵymen ómir súrýge tyrysyp-aq baqtym, biraq bul kúnderim ótkenniń kóleńkesindeı surqaı tarta berdi.

Qys ketip, kóktem keldi... men eshnárseni ańǵarmastan jatpaı-turmaı aǵylshyn tilin úırenýge kiristim...

Oıda joqta meni qudaıdyń ózi qutqardy.

Mamyrdyń maýjyraǵan kúni edi. Qolymda aǵylshyn tiliniń oqýlyǵy, bólmeniń terezesin ashyp tastap otyrǵanmyn. Kórshi balkonnan aǵalarym men jeńgelerimniń, anamnyń daýsyn estidim. Áńgimelerine onsha mán bergenim joq, kitapqa úńilip, oıym on, sanam san saqta ózimmen ózim áýre edim. Aǵam men jeńgemniń osynda otyrǵanyn paıdalanyp, Tonka jalǵyz qalǵan shyǵar, salyp-uryp Ývarovtardyń ýsadbasyna jetip barsam ba eken degen jaman oıym da bar. Sonymen qatar ózimniń osynshama quldyrap ketkenim de janymdy jeıdi, ózegim ashyp, qatty qınalǵanda ólim degen de baqyt eken ǵoı dep kúızelemin. Baq ishi kún nuryna malynyp, keıde kóleńkeli kók jasyl shymyldyq bolyp qubylady, tolassyz gýildegen aralar: kóktemniń túpsiz tuńǵıyq kók aspanynda, sonaý bıikte aq bulttar shıyrshyqtalyp, tutasyp kelip ara-tura kún kózin kólegeılep tastaıdy da áýe kók muzdaı salqyndap, aspan burynǵydan da keńeıip, bıiktep ketkendeı bolady, sol keńistikte, álemniń bos qýysynda kenet uly dúbir bastalǵandaı kúrkiregen dúńkil áýeli alystan jańǵyryǵyp, birte-birte jaqyndaı túsedi... Men qaryndash alyp, ólimdi oılap otyryp oqýlyq betine endi jaza bastaǵan edim:

— Sen úıdesiń be? — dedi Nıkolaı terezeme taıap kelip bir túrli qatqyl únmen. — Bir mınýtqa shyǵyp ketshi, saǵan aıtar sózim bar...

Júregim zyrq etti, biraq terezeden tysqa qarǵyp tústim.

— Iá, ne aıtpaq ediń? — dep suradym salmaqty keıip tanytyp.

— Biraz júrip qaıtalyq, — dedi salqyn júzben, sodan soń aldyma túsip toǵanǵa qaraı bettedi. — Tek meniń sózimdi aqylmen tyńdaıtyn bol.

Ol sál aıaldap maǵan buryldy:

— Áńgime bylaı, dostym, óziń de sezetin shyǵarsyń, bul jaǵdaı qazir eshkimge qupıa emes...

— Ol netken jaǵdaı? — dep men sezsem de qasaqana suradym.

— Árıne, sen jaqsy bilesiń... Sonymen saǵan eskertip qoısam deımin: men búgin tańerteń ol áıelmen esep aıyrystym. Áıtpese munyń aıaǵy qantógispen bitetin túri bar edi. Kúıeýi keshe qaıtyp oralyp, birden maǵan keldi. "Nıkolaı Aleksandrovıch, Antonınany taban astynda bosatyńyz, áıtpese munyń aqyry nasyrǵa shabady" dedi. Sen kórseń ǵoı, túsi órt sóndirgendeı, erini kebersip zorǵa sóılep tur... Endi esińdi tez jı da ol áıelmen kezdesýdi birjola tyı. Aıtpaqshy, kezdespeıtin de shyǵarsyń, óıtkeni, búginnen qalmaı olar Lıvna túbindegi bir jerge ketpek...

Men bir aýyz jaýap qatpastan teris burylyp toǵanǵa qaraı tarttym, aınadaı jaltyraǵan kúmis kóldiń betine ıilip turǵan jas sámbi taldyń túbindegi kógalǵa kelip otyrdym... Taǵy da túpsiz aspannyń kóginde kún kúrkiredi, tóńirek saldyr-suldyr uıtqyp jóneldi de kóktemniń dymqyl lebin qýalap keldi... Meniń dál tóbemde turǵan qardaı appaq úlken bulttan ótkinshi kesek jańbyrdyń shynydaı jyltyr sýyrtpaǵy sorǵalap berdi de aınadaı jaltyraǵan tunyq sýdyń betinde qara noqattar sekirip, aıdynǵa shege qaǵyp jatqandaı edi...

TÓRTİNSHİ DÁPTER

I

Meniń Batýrınodaǵy sońǵy kúnderimmen birge qara shańyraqtyń dástúrli tirshiligi de toza bastaǵan sekildi.

Baıaǵy zamannyń semip bara jatqanyn bárimiz de sezdik. Ákem anama aıtatyn edi: "Aınalyp keteıin, bizdiń uıamyzdyń da ıen qalatyn ýaqyty jetti-aý deımin". Rasynda, Nıkolaı bul uıadan ushyp ketken. Georgııdiń "qamaýdaǵy" merzimi bitken, endi birjola ketpek, endigi qalǵan jalǵyz men edim, meniń de kezegim keldi...

II

Taǵy da kóktem keldi. Taǵy da basqa, meniń ótken kúnderime múldem uqsamaıtyn sıaqty.

Kez kelgen aýrýdan aıyqqan saıyn ár tańyń erekshe bolyp atady, densaýlyq degenniń ózi de kúndelikti qarapaıym tirshilik ekenin sezesiń, saǵan qaıta oralǵan ómir, biraq tósek tartqanǵa deıingiden bólekteý, shúkirshilik etip, aqylyń da tolysa túsken sıaqty bolasyń. Mamyrdyń jaımashýaǵynda men de bir kúni dál osylaı oıandym, ásershil jastyq shaqtan ba, buryshtaǵy bólmeniń terezesine perde ustatpaıtyn edim. Kórpeni serpip tastap, túnimen tula boıymdy qyzdyryp, tósekti jylytqan qaınaǵan qýatyma, jastyq jigerime rıza boldym. Terezeme kún sáýlesi shanshylyp tur eken, shekedegi oıýly áınekten edenge órnek túsip qalypty. Tómengi ramany kóterdim — kádimgi jazǵy tań sekildi, jazǵa tán jadyraǵan kún, jup-jumsaq aýa, kún sáýlesine malynǵan baq, shyqqa meldektegen kók shalǵyn, jupar ıisti gúlder, gúlge qonaqtaǵan kóbelekter. Men jýynyp, kıinip, Arsenevterdiń ejelgi ádeti boıynsha buryshtaǵy qudaı sýretine shoqyndym, tirshiliktiń taýsylyp bermeıtin esepsiz kúıbeńinde úmitimizdi úzbeı, aldymyzdan aq jolymyzdy asha kór dep tiledim. Balkonda shaı iship, áńgime-dúken qurysyp otyr eken. Aǵaıym Nıkolaı da osynda, kúnde erteńgi dastarhandy qur jibermeıtin ádeti. Sóziniń syńaıyna qarasam, men týraly sekildi:

— Oılanatyn munda ne tur? Qyzmet izdep, bir jerge ornalasý kerek. Menińshe, Georgıı birdeme taýyp beretin shyǵar, aldymen ol ózi ornalasyp alsyn...

Tym alysta qalǵan kúnder eken-aý! Endi, mine, solardyń jaqyn janashyrlarym ekenin qınalyp otyryp esime alamyn, jazbalaryma qarap oılanamyn da áldekimderdiń jastyq shaǵynan obraz jasaýǵa tyrysamyn. Sonda ol kimniń obrazy? Ol — oz ýaqytymen birge baıaǵyda týmaı jatyp o dúnıege ketip qalǵan inimniń meniń joramalmen oısha jasalǵan beınesi.

Keıde áldebir beıtanystyń úıine bara qalsań, qolyńa foto-sýret álbomyn ustata qoıatyn ádet bar. Onyń ketken kóne sýretterdi kórgende seni ár túrli sezim bıleıdi. Eń aldymen sol beınelerdiń saǵan tym bóten ekendigi, óıtkeni keı sátte adam adamǵa jat bolyp kórinedi. Odan soń, sol sezimnen týatyn adamǵa, onyń ýaqytyna degen oı joramaly. Bul pendeler kezinde kim boldy eken? Bular da bir kezde, bir jerde ómir súrgen, árkim ózinshe, óz taǵdyrymen, óz dáýirinde tirshilik etken: kıimi de, dástúri de, harakterleri de bólek, qoǵamdyq qubylysqa, oqıǵalarǵa ortaq bolǵan shyǵar... Mynaý omyraýyna orden taqqan túsi sýyq sheneýnik shal, jalpaq, bıik jaǵaly súrtik kıgen, ıegin jyltyratyp qyrǵan maıly bet. Al mynaý Gersen zamanynyń siber-sylqymy, shashyn buıralap, bakenbard qoıypty, qolynda túbek qalpaǵy, keń súrtik, keń balaq pantalonnan aıaǵy kip-kishkentaı bolyp kórinedi. Minekı, muńaıyp otyrǵan kórikti áıel: jasandy shash, jarasymdy qalpaq, omyraýyn edireıtip, qyldyryqtaı belin qynaı býǵan qos etekti jibek kóılek, qulaǵynda solańdaǵan uzyn syrǵa... Mynaý jetpisinshi jyldardyń bozbalasy: krahmaldanǵan kóıleginiń dalaqtaı jaǵasy alqymyn jappaı qalypty, endi ǵana túbittene bastaǵan jumsaq bet, kózinde áldebir úmittiń ushqyny bar, uzyn shashyn tolqyndatyp tastaǵan... Bulardyń túr-turpatyn da, ómirin de, dáýirin de ertegi dersiń!

Bir kezde ózimniń qandaı bolǵanymdy kóz aldyma elestetemin dep men de qazir sondaı sezimde otyrmyn. Rasynda, men qandaı boldym eken? Vılgelm Ekinshi degen bolǵan, Býlanje degen bir general bolypty, baıtaq Reseıdiń qojaıyny, súbesi búıirin tepken Aleksandr Úshinshi de bolǵan... Ańyzǵa bergisiz sol bir ýaqytta, búginde typ-tıpyl quryp ketken Reseıde kóktem de bolǵan, sodan soń betiniń ushy narttaı aspankóz taǵy bireý bolǵan, nege ekeni belgisiz, ózin aǵylshyn tilimen qınap, kúni-túni bolashaǵyn ýaıymdap, quddy dúnıeniń qýanyshy men raqatyn sodan kútkendeı armanshyl bolatyn.

III

Jazdyń alǵashqy mezgili edi, derevnány aralap júrip Tonkanyń jeńgesin jolyqtyrdym. Ol ádeıi aıaldap:

— Sizge bir kisi sálem joldap edi, — dedi.

Osy sózden keıin men esim shyǵyp, úıge keldim de Kabardınkany erttep, betim aýǵan jaqqa shaba jóneldim. Malınovaǵa soǵyp, odan Lıvenniń kire jolyna shyqqanym esimde... Jazdyń alǵashqy aıynyń jaıdary keshi edi, toqtyqtyń belgisindeı dala tirshilik nárine meldektep tur. Men jol jıeginde biraz aıaldadym da qaıda barsam eken dep oılandym, sosyn joldy kesip ótip tarta berdim. Batar kúnniń keshki shapaǵyna qarsy júrip, áldekimniń qalyń toǵaıyna kelip kirgem, saı-jyralarǵa uıysyp ósken bıik shalǵynǵa at baýyryn júzdirip, gúl men shóptiń ymyrttaǵy burqyraǵan ıisine tunshyǵyp qaldym. Aǵash bitkenniń basynan saıraǵan bulbul úni tolastar emes, sonaý qashyqtan jalǵyz jarym kókektiń kúńkildegen muńdy daýsy estiledi, mynaý keshki ormannyń ylǵaldy aýasynyń salmaǵynan birde jaqyndap, birde alystap baryp sónedi. Men aıańǵa basyp kókek daýsyn sanaýmen kelemin: alda meniń qansha ǵumyrym bar eken, azabym qansha, baqytym, mahabbatym bar ma, neni kóksep, neden úmit kúter ekenmin?

Kókegim qaqsaýyn qoımady, oǵan sensem men máńgilik ómir súretin sekildimin. Sol máńgilik degen shirkinde ne qupıa bar eken? Mynaý jumbaq ta neǵaıbyl dúnıe bir qarasań úreıli de sıaqty. Men atymnyń moınyna, táptishtep jıǵandaı bir jaǵyna jyǵylyp jatqan jalyna, uıysqan kekiliniń arasynan qyltıǵan qulaǵyna qaradym, munda da ún joq, ertegideı baǵy zamannyń kúńirenisin kútkendeısiń: tas kereń mylqaýlyq, dir etken tirshiliksiz tynyshtyq, dúleı dúnıe, bári de maǵan jat emes, biraq báribir qorqynyshty, sóıte tura bári de men sekildi tiri jan, sanasy, oıy bar, sóıte tura bir sátte tynyshtyqty buzyp sarnap qoıa bere me dep taǵy da qorqasyń... Bulbuldar jan-jaǵymnan mán-maqsatsyz saırap jatyr, alystan árkimge bal ashqan baqsydaı kókek suńqyldaıdy, ǵumyr boıy bótenniń uıasyn izdeýmen kún keshken bul da bir súıkimsiz baıǵus...

Jaz kezinde men taǵy da qalaǵa baryp, Tıhvın jármeńkesinde Balavınmen kezdeısoq kezdesip qaldym. Qasynda alypsatar usaq saýdager. Saýdager alba-julba, ústi-basy kir, Balavın muzdaı kıingen, basynda jap-jańa sheten qalpaq, qolynda jaltyldaǵan taıaqsha. Saýdager jalbaqtap sońynan qalmaı álde nege ant-sý iship qaıta-qaıta oǵan suraýly keıippen jaltaqtap qaraı beredi - Balavınniń ony tyńdaıtyn túri joq, shegir kózi shaqyraıyp mizbaqpastan kósheden kóz almaıdy. Álden ýaqytta "bári de bos sóz" dep nemquraıly zirk etti de menimen qatarlasa berip, osydan eki jyl buryn emes, quddy keshe ǵana kezdeskendeı qoltyǵymnan alyp, "bir shynaıaq shaıǵa otyryp, azdap áńgimeleselik" dedi. Áldebir shaıhananyń kúrkesine kirgen boıda ol áńgime ústinde jymıa túsip menen ár nárseni suraı bastady: "ıá, tirshilik qalaı, nendeı jetistigiń bar" dedi de bizdiń "sharýamyzdyń shaıqalǵanyn" aıtyp, endi ne istegeısiń degendeı maǵan janashyrlyq bildirgen boldy, qaıdan estigenin kim bilsin, bizdiń jaıymyzdy ózimizden de jaqsy biletin bolyp shyqty. Osy áńgimeden soń kóńilimniń buzylǵany sonshalyq, onymen qoshtasa salyp tup-týra úıge tartqym keldi. Kesh bolyp qalǵan, monastyrde keshki minájattyń qońyraýy soǵyla bastady, qala shetindegi jármeńkeniń mańynda arbakeshtermen aralasyp ańyrap-móńirep sıyrlar óristen qaıtyp keledi, arbalary saldyr-kúldir sharqyldap, oıly-shuńqyrdyń shańyn aspanǵa kótere arbakeshter jyn qaqqandaı kire jolǵa talasa tyrqyrasyp barady... Men alǵashqy kezikken bireýine mindim de beketke burdym, dál osy kezde bizge qaraı júretin poıyz bar edi. "Al, endi ne istesem eken?" dep oıladym Balavınniń áńgimesi esime túskende. Rasynda naǵyz qysyltaıań shaq endi kelgen sıaqty. "Aldaǵy kúnderiń ne bolady, tipti mıym jetpeıdi, — dedi ol. — Ákeleriń mundaıda Kavkazǵa tartyp ketip, ár túrli kolegıalarǵa kiretin edi, al siz qaıda shappaqsyz, álde osynda qalasyz ba? Men bilem siz qyzmetke kiretin adam emessiz, óıtkeni armanyńyz múldem basqa. Bylaısha aıtqanda abyz bolǵyńyz keledi, kózdegenińiz tym qıanda. Batýrınaǵa kelsek, bir-aq amaly bar: shómshektep taratpaı turǵanda shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı satý kerek. Al ózińiz jaıynda ózińiz oılap kórińiz...". Sonda oılanatyn ne qaldy, — dep qınaldym.

Álde onyń ambaryna jalǵa barýym kerek pe?

Bul kezdesý meniń "Gamlet" ústindegi jumysymdy da sýytyp tastady. Men ony ózim úshin aýdaryp jatyr edim, prozamen — meniń mánerime keletin shyǵarmalardyń qatarynda da joq. Qalam tartýdy tap-taza jańadan bastasam degen kezde kezdeısoq qolyma túsken nárse edi. Birden iske kiriskenmin, kele-kele asa qıyn týyndynyń ústinde tynysym ashylyp, kóńilimdi qýanysh bıledi. Onyń ústine, birjola aýdarmashy bolsam degen oıǵa qaldym, tek kórkem sózdiń kózinen lázzat alý ǵana emes, kúnkóristiń de kózi bolsa dep edim. Endi úıge qaıtyp kele jatyp bul úmittiń de kúdigi kóp ekenin túsindim. Ýaqyttyń ótip bara jatqanyn da túsindim, Balavınniń aıtqysy kelmese de aýzynan shyǵyp ketken sózinen armanymnyń da ázirge qur qıal ekenin túsindim. "Sharýamyzdyń shalqaıyp ketkenin" tez umyttym. Al "armannyń" jóni bólek... Sonda arman degenniń túbi ne? Máselen, Balavın oıda joqta Kavkazdy esime saldy: "mundaı jaǵdaıda ákelerińiz Kavkazǵa qyzmet etýge tartyp ketetin" — men taǵy da, átteń ákelerimniń ǵumyryn maǵan berse, jarty ómirimdi qıar edim-aý dep qıaldadym... Jármeńkede syǵannyń jas kelinshegi alaqanymdy ustap turyp bal ashty. Bul syǵan degenderdi qoısańshy! Shymshýyrdaı qap-qara saýsaqtarymen qolymdy qysyp ustap turǵan sátte, odan keıin de mıyma ne kirip, ne shyqpady deısiń! Árıne, ústi-basy qyzyldy-jasyldy álem-jálem, myqyn, bókseni qylmyńdatyp qoıyp, shaqshadaı basyndaǵy shálisin mańdaıyna kótere túsip, qaıdaǵy joqty saıraıdy kelip, bultyńdaǵan myqyn ǵana emes, meni mólıgen kózimen, tompıǵan tátti ernimen arbaǵandaı, jer túbindegi beımaǵlum el týraly jyryna senseń kóne zamannyń kózi dersiń, solardyń ishinde bizdiń "ákelerimiz" de bar shyǵar-aý? — eger sol "ákelermen" qupıa kindik jalǵasymyz bolmasa, sol jalǵastyqty sezbesem, qanshama jańardy desek te mynaý jalǵan dúnıeni osynshama ólip-talyp súıer me edik?

Sol kezde men ózimdi ózim toqtatyp, jastyq albyrttyqpen ózime ózim qatal suraq qoıatyn edim: degenmen meniń mynaý túsiniksiz, máńgilik te sheksiz dúnıedegi ómirimniń máni nede, meni qorshaǵan ótkenniń esebi, bolashaqtyń belgisi joq Batýrıno sekildi tar qýysqa tyǵyp qoıǵan keńistik pen ýaqytqa shektelip qalǵan tirshiliktiń muraty nede? Sondaǵy kórgenim, ómir degenimiz kún men túnniń almasýy, jumys pen tynys, kezdesý men áńgime-dúken, lázzat pen jerkenish, keıde muny oqıǵa dep te qoıamyz; san túrli áserdiń jıyntyǵy, kórgen-bilgeniń men kóz aldyńnan ótken beıneler, bulardyń da este qalary neken-saıaq (jáne olardyń nege qajeti bar edi); budan soń ótkendi eske alý men bolashaqty bopsalaýdan týǵan, mıyń men sanańdy bir sátke bosatpaıtyn, bir-birimen baılanysy joq sezim men mazasyz oı; osydan kelip beımálim, ne qanyqtaýǵa, ne anyqtaýǵa kelmeıtin áldebir bulyńǵyr maqsat, eń bastysy ony jikteı de almaısyń, jilikteı de almaısyń, tek máńgilik kútýmen kúniń ótedi: árıne kil baqytty ǵana kútpeısiń, onyń baıandy emes ekenin bile tura, qaıtkenmen de mán men maqsatyń bir kúni aldyńnan jarq ete qalsa dep kókseısiń. "Siz abyz bolsam dep tym alysty kózdeısiz...". Ras-aý, shynynda ishteı kóz tikkenim kókjıek. Ne úshin? Múmkin mándi maqsatqa jetý úshin shyǵar?

VI

Aǵaıym Georgıı taǵy da Harkovqa ketip qaldy, taǵy da sol túrmege aıdalatyn qazannyń ashyq ta aıazdy kúni. Men beketke deıin shyǵaryp saldym. Tas bolyp qalǵan taqtaq jolmen salyp-uryp kelemiz, aldaǵy ajyrasar sáttiń muńyn, ótip bara jatqan ómirdiń ókinishin kóńildi áńgimemen jorta aldarqatyp, árbir qoshtasý tirshilik úziginiń bir túıini ekenin sezip kelemiz. Qudaı qalasa, bári de ońalady, — dedi Harkovten áldebir úmit kútkendeı kóńilin qobaljytqysy kelmegen aǵam. — Jan-jaǵymdy ańǵaryp, azdaǵan qarajat jınasymen-aq shaqyrtyp alamyn. Ar jaǵyn taǵy da kóre jatarmyz... Papıros shegesiń be? — dep meniń alǵash ret temeki sorǵanyma tańdana qarap qoıady.

Úıge jalǵyz ózim kóńilsiz qaıttym. Bir-birimizden jasyrǵanymyzben áldebir úreıdi kópten kútken edik, minekı, qasymda aǵam da joq, jalǵyz qaıtyp kelemin, Batýrınoda jalǵyz jatyp, erteńgisin jalǵyz oıanatynyma da sengim kelmeıdi. Úıde meni taǵy bir jamandyq kútip tur eken. Bozqyraýly keshte, qasqaraıa jetip edim. Qosarǵa jekken Kabardınka jol boıy elirip, dúptegi jýanbaqaıǵa damyl bermep edi, úıge kelgen soń esimnen shyǵyp ketipti, qara terge malshynǵan bıeni sýytpaı sýaryp, jabýsyz baılaı salǵan eken, tań ata sýyqtan qatyp ólipti. Baq syrtyndaǵy orǵa súırep tastapty, talma tústiń kezinde izdep bardym. Ien dala, shaqyraıǵan kún, shańqaıǵan shytqyl aýa, mylqaý dúnıe ólikteı tym-tyrys. Kabardınka jyranyń ishinde teńkıip jatyr, ishi shaǵanaqtap, uzyn moıyny erepeısiz sozylyp, basy aıdalada qalypty. It bazary qaınap jatyr, jan-jaqtan julqylap, sybaǵasyn kútip otyrǵan kári qarǵalardy qyzyl ala qan keptelgen aýyzdaryn arandaı ashyp arsyldap qýalaı jóneledi... Tańǵy astan soń bólmemde, dıvan ústinde sereıip jatyr edim, terezeden kúzdiń surǵylt aspany bozarady, japyraǵynan jurdaı bolǵan aǵashtyń butaǵy erbeıedi. Dálizden dúńk-dúńk asyǵys basqan aıaq dúrsili estildi de bólmeme ákem kirip keldi. Qolynda óziniń eń jaqsy kóretin belgıalyq qosaýyzy, keshegi bar baılyǵynan qalǵan qymbat zatynyń sońǵy jurnaǵy.

— Minekı! — dedi, meniń qasyma qoıyp jatyp, — syıladym saǵan, barymen bazar degen osy. Múmkin bir ermegińe jarap qalar.

Men atyp turyp qolyna jarmasyp edim, súıgizbesten tartyp aldy da eńkeıip samaıymnan ıiskedi.

— Sen unjyrǵańdy túsire berme, — dedi óziniń ádepki sabyrly qalpyn saqtaýǵa tyrysyp. — Men atty oılap turǵam joq, seniń jaǵdaıyńdy aıtqanym da... Men eshteńe kórmeıdi, seniń jaǵdaıyńdy oılamaıdy dep pe ediń? Oılaǵanda qandaı! Bárine men kinálimin, bárińdi qaıyrshy qylǵan menmin, basqalarda áıteýir bir jurnaq bar. Nıkolaıdyń eptegen tirshiligi bir ózine jetedi, Georgıı bolsa bilim aldy, al sende she, sende qý janyńnan basqa neń qaldy? Olarda ýaıym da joq. Nıkolaıdyń tula boıy turǵan qajyr-qaırat, Georgıı máńgilik stýdent bop ótedi, al sen she... Bárinen de qıyny — áke-shesheńdi qanjyǵańa baılap júrmeısiń, aldynda ne kútip tur, ony bir qudaıdyń ózi ǵana biledi! Tek meniń sózimdi umytpa: qasirettiń eń úlkeni — ýaıym...

VII

Sol bir kúzde bizdiń úı ıen qalǵandaı tym-tyrys boldy. Ákem men sheshemdi buryn-sońdy dál osyndaı jaqsy kórmegen shyǵarmyn, al jalǵyzdyqtyń jan qajaǵan azabynan meni qutqarǵan qaryndasym Olá. Serýendi, syrlastyqty, bolashaqtyń armanyn tek qaryndasymmen bólip-jarystym, men oılaǵandaı emes, onyń boı jetip, aqyl toqtatyp, estıar bolyp qalǵanyna, maǵan janashyr eń jaqyn adam ekenine kózim jetti. Osy bir jaqyndyqtyń áserinen men balalyq shaqtyń tátti kúnderine qaıtyp oralǵandaı boldym.

Ákemniń men týraly aıtqany: "Aldynda ne kútip turǵanyn bir qudaıdyń ózi ǵana biledi.". Al qaryndasymdy ne kútip tur eken? Jastyq dáýrenniń qyzyǵynan basqa mynaý kedeılik pen Batýrınodaǵy jan júdeter jalǵyzdyq pa?

Shynymdy aıtsam, ol kezde men tek ózimdi ǵana oılap edim...

VIII

Jumysty tastadym. Ýaqyttyń kóbin derevnáda taýystym, ár úıdi sharladym, ańǵa shyqtym — keıde Nıkolaımen, áıtpese jalǵyz ózim. Ańshy ıtter taýsylyp, eki tazy ǵana qalǵan. Ýezegi aty shýly ańshylar ár jerde qasqyr, túlki soǵyp jatty, biraq olar bizdiń mańda emes, taǵynyń jymy bar tym alysqa ketip júrdi. Biz bolsaq jetim qoıanǵa da razy edik, kúzdiń salqyn aýasyn jutyp, kúzdiń laısańynda salpaqtap sonyń sońyna ergenimizge de mázbiz. Birde sóıtip júrip qarashanyń aıaǵynda Efremovtyń túbinen shyqqanym bar. Tańsáride ystyq kartoshkamen orazamdy ashtym da myltyǵymdy asynyp, eki ıtti ertip shyǵyp edim, mingenim shaban júristi sharýanyń tyraqysy. Aǵam astyq jelpip jatyr edi, jalǵyz shyǵýǵa týra keldi. Kún ashyq, erekshe jaımashýaq jyly boldy, biraq dala kóńilsiz, aldyńnan ań da qashpaıdy: kóńilsiz bolatyny — jazyq bitken jalańash, mylqaý tynyshtyqtan qulaq tunǵandaı, kúzdiń aqyrǵy kúnderinde eń aqyrǵy kórkinen aıyrylyp qalǵan óńir tym júdeý, al ań kútýden qaıyr joq, óıtkeni jýyrda ǵana basylǵan kúzdiń aq jańbyry jerdiń mıyn shyǵaryp jibergen: dúnıe laısań, tek jol ǵana emes, shymdy dala, eginjaıdyń ańyzy da ezilip jatyr, sonan soń da eki ıtpen úsheýimiz ańyzdyń jıek-jıegin jaǵalap júrýge májbúr boldyq. Birazdan soń ań aýlaımyn degen úmitti de umyttym, sony túsingendeı ıtterim de aldyma túsip alyp búlkektep keledi, tipti aldymnan ań qashsa da mynadaı mı batpaqta qarys jerge júgire qoıýdyń ózi qıyn, tek anda-sanda butaly toǵaıǵa kirgende, bolmasa emendi qula saı-jyraǵa kılikkende ǵana eleńdesip qalady. Biraq munda da dym joq, búkil óńir bos qalǵan, tym-tyrys, kúzdiń aq shaǵyrmaq aspanynyń astynda jylýy joq kún nuryna bólengen sheksiz jazyq sarǵaıyp kósilip jatyr — tilik-tilik eginjaıdyń ańyzy, tebindep qalǵan shabyndyq, qońyr-qoshqyl buta-qaraǵan, alystan qaıyń men kók terektiń shoshaıǵan araldary qaraýytady.

Aqyry Lobanovadan keri qaıttym. Shıpovony kókteı ótip, ataqty Kroptovkoǵa, Lermontovtyń atamekenine kelip kirdim. Tanys mujyqtyń úıine aıaldap, baspaldaqta otyryp kvas ishtim. Qarsy aldymyzda ıen óris jatyr, onyń ar jaǵynda tirshilikten jurdaı shaǵyn ýsadba, shaǵyn baq, boz aspannyń etegin túrtip eski bir úıdiń tozǵan shatyry qyltıady. Kroptovkaǵa kelgen saıyn óstip uzaq otyryp oılanatyn ádetim edi: ıapyraý, dál osy úıde Lermontovtyń balalyq shaǵy ótti me eken, týǵan ákesi ómiriniń aqyryna deıin dál osynda ǵumyr keshkeni ras bolǵany ma? — Satylady dep estidim, — dedi bir kózin syǵyraıtyp eski jurtqa tesile qarap otyrǵan mujyq. — Saýdalasyp júrgen Efremovtyń Kamenev degen bireýi kórinedi.

Mujyq maǵan qadalyp, kózin onan saıyn qysa tústi.

— Al sizder she? Áli satqan joqsyzdar ma?

— Ol ákemniń sharýasy ǵoı, — deı saldym.

— Árıne, árıne, — dedi óz oıymen otyrǵan mujyq. — Búginde búkil dúnıe satylyp jatqan soń aıtqanym da, qazir aqsúıekterdiń kúnkórisi qıyndap barady. Jurt tym áspensip ketti, baılarǵa jaldaný bylaı tursyn, óziniń sharýasyn da ońdyryp istemeıdi, al suraıtyny erdiń quny, ózi jarymaı otyrǵan myrzalar ondaı somany qaıdan taýyp bere qoısyn, kedeılik olardy da qýyp jetken joq pa...

Budan soń men ermek bolsyn dep úlken sheńber jasadym, ondaǵy oıym jolaı Vasılevskge soǵyp, Pısarevterge baryp qonsam dep edim. Jol boıy týǵan ólkeniń ǵalamat tozyp ketkenin kórip qatty qınaldym. Kisi shoshyrlyq kedeılik, bári júdegen, mylqaý tirshilik. Úlken kire jolǵa túsken edim, munyń da kútimsiz, ıen qalǵanyna tańǵaldym. Soqpaqpen de júrdim, derevnálardy, ýsadbalardy basyp óttim: dala turmaq batpaqty jolda da, odan da bylǵanysh eldi mekenderdiń kósheleri men ýsadbalardyń aýlasynda da tiri jan joq. Túsinsem buıyrmasyn: bul adamdar qaıda ketken, mynaý kúzdiń sary ýaıymdaı surqaı kúnderin jappa men lashyqtaryna tyǵylyp otyryp qalaı óltiredi? Artynan zaıa ketip bara jatqan óz ómirim de esime túsip, mynaý joqshylyqtan zárem ushty da taǵy da Lermontovqa qaıtyp oraldym. Kóz aldymda Kroptovka, kórgen saıyn kóńilimdi sherli muńǵa toltyratyn ıen úı... Bir buryshta adyra qalǵan besigi, bul maǵan da ortaq, táı-táı basqan alǵashqy kúnderi, meniń de sábılik shaǵym, bulqynǵan dármensiz janym "ǵajaıyp keremetti kókseýmen" qundaqtaýly ótken, alǵashqy shýmaqtar, ol da meniki sekildi byldyraq... Al odan keıin she? Kenetten "Demon" týdy, "Msyrı", "Taman", "Jelken", "Emen japyraǵy enesinen úzilip tústi..." Mynaý Kroptovkaǵa búkil Lermontovty qalaısha ákelip telirsiń!? "Osy Lermontov degenimiz ne?" dep oıǵa qaldym. Aldymen shyǵarmasynyń eki tomdyǵyn kórdim, portretin kórdim — janary tup-tunyq bozbala eken, odan soń óleńderi birinen soń biri tizile bastady, olardyń syrtqy formasy ǵana emes, búkil sýretteri, durysyn aıtqanda solarǵa baılanysty Lermontovtyń fánıdegi bar tirshiligi: Kazbektiń qarly shyńy, Darál shatqaly, men áli kórip-bilmegen Grýzıanyń ǵajaıyp ańǵaryndaǵy "qos qurbydaı qushaqtasyp jatqan Aragva men Kýra", bult astyndaǵy Tamannyń túngi lashyǵy, tumandy teńiz tórindegi qyltyldaǵan aq jelken, ertegi sekildi áldebir Qara teńizdiń jaǵasyndaǵy kók jasyl shynar... Netken ómir, netken taǵdyr! Bar bolǵany jıyrma jeti jas, biraq sonshalyqty sheksiz baı, ári qyzyqty taǵdyr, talqany taýsylǵansha, Mashýk taýynyń baýraıynda, qarańǵy keshte, qara joldyń ústinde áldebir Martynov degenniń baıaǵynyń batpan pıstoleti zeńbirekteı kúrs etkenshe, "Lermontov kesken terekteı kúrs etip qulaǵansha"... Bar bolǵany jıyrma jeti jas... Men osynyń bárin erekshe bir sezimmen kóz aldymnan ótkergenim sonshalyq, júregim qatty soǵyp, qyzǵanyshtan órtenip kete jazdadym da jeter endi Batýrınoǵa qamalǵanyń degende daýsym shyǵyp ketti.

IX

Men erteńinde úıge qaıtyp kele jatyp ta osyny oıladym.

Túnimen bólmede otyryp alyp ta oılandym, onyń ústine qaıtalap "Soǵys jáne beıbitshilikti" taǵy oqydym. Bir kúnde aýa raıy da ózgerip sala berdi. Tún salqyn ári tynyshsyz boldy. Tas qarańǵy, úı-ishi tym-tyrys. Peshti mazdatyp qoıyp edi, qutyrǵan jel baqty silkilep, úı terezesin ekilene tarsyldatqan saıyn pesh kerneıi gúrildep jóneldi. Kitap oqyp otyryp ta tún jamylyp peshtiń gúriline, ulyǵan daýylǵa qulaq túrip, taǵy da ózimniń halimdi oıladym. Aqyry turyp kıindim, qonaq bólme arqyly tysqa shyqtym da esik aldyndaǵy toń bolyp qalǵan eski shalǵyndy torsyldatyp arly-berli júrdim de qoıdym. Aınala shýlaǵan baq, aýlada kireýkeli saǵym bar. Aıly tún edi, biraq sáýlesi tym az, bulyńǵyr, tek qana muń shaqyrady. Teristen urǵan jel súıekten ótedi, ushar basy qýrap qalǵan kári aǵashtar syqyrlap, buta bitken kóship bara jatqandaı zar eńireıdi; kirli aspanda aı júzin sıpalap áldebir túıdek-túıdek bulttardyń dóńgelek sheńberi kóship jatyr, bizdiń jaqta buryn bolmaǵan, sonaý teńizden kelgen yzǵarly qubyjyq sekildi, baıaǵynyń sýretshileri tún balasyndaǵy keme apatyn osylaı salýshy edi. Birde sýyq jelge betimdi berip, birde oǵan tý syrtymdy tósep arly-berli oı ústinde sendeldim de júrdim — oı deıtin de qaıbir jetisken oı deısiń, jastyq kóńildiń sandyraq sekildi kókeıde jatqan jasyryn syry da. Sondaǵy oıymnyń bar bolǵany mynaý:

"Qurysyn, osynyń bárin oqymaýym kerek edi ǵoı! Degenmen "Kazaktar", Eroshka, Maránka she? Bolmasa Pýshkınniń "Arzerýmǵa saıahaty?" Iapyraý, netken baqytty jandar edi — Pýshkın, Tolstoı, Lermontov!

Keshe úlken jolmen bizdiń irgemizden ańshylar toby ótse kerek, ishinde Tolstoı áýletinen jastar da bar desti. Tańǵalarlyq emes pe — men solardyń zamandasymyn, kórshisimin desem kim sener?! Bul endi bir kezde Pýshkınmen qatar ómir súrýmen birdeı ǵoı! Bári de sonyki — álgi Rostovtar, Per, Aýstreles maıdan dalasy, ajal aýzyndaǵy knáz Andreı: "Ómirdegi men bilgenniń bóri beısharalyq, meniń túsine almaǵanymnyń bári uly da mańyzdy bolsa kerek..." Perge áldekim aıta bergen: "ómir degenimiz — mahabbat... ómirdi súıý — jaratqandy súıý..." Sol áldekim maǵan da aıta beredi, men bárin de súıemin, tipti mynaý adyra qalǵan túndi de! Men jalpaq dúnıeni kórgim keledi, jalpaq dúnıeni súıgim keledi, maǵan jer men kók te, Natasha men Maránka da súıikti, sol úshin de men mynaý quryǵan qýystan qutylyp shyǵýym kerek!"

Tumandanǵan bulyńǵyr aıdyń sheńberinde áldebir qasirettiń izi bar. Bir sheti sál ketilgen surǵylt júzi aspannyń laıymen barǵan saıyn kirlenip, birde qara, birde qorǵasyndaı aýyr bulttar sapyrylysyp jaryqtyqtyń muńdy júzin qaıta-qaıta kúrgeıleı beredi... teristen, shýlaǵan baqtyń irgesinen qap-qara bult kóterildi de qardyń ıisi burq etti. Al men bolsam áli júrmin, oılanyp júrmin:

"Joq, búıtip ómir súrýge bolmas. Tipti bir emes, dáýletti on Batýrınam bolsa da qalmas edim. Tańǵalarlyq nárse, Tolstoıdyń ózi jas kezinde-aq úılensem, otbasyn qursam, sharýamen aınalyssam dep armandapty. Al endi búgin jurttyń bári "halyq úshin qyzmet etip", "halyq aldyndaǵy paryzymyzdy óteýimiz kerek" dep bósedi. Al men halyq aldynda boryshym baryn sezingen de emespin, tipti oılamaımyn da. Halyq úshin ózimdi qurbandyqqa shalyp, oǵan "qyzmet" ete almaspyn, ákem aıtpaqshy uly-jińgir jınalystarda partıa bolyp oınaý da meniń nıetimde joq, odan aýlaqpyn... Joq bir sheshimge keletin ýaqyt jetti!"

Sonda qandaı sheshim, ary oılap, beri oılap, mánisi joq óz oıymnan ózim shatasyp, aqyry úıge keldim. Pesh óship qalypty, sham sónýge aınalǵan, múńkigen keresin ıisi keńsirik qaýyp, surqaı túnniń alakeýim sáýlesi bólme ishinde qalqyp tur. Jazý ústeliniń basynda biraz otyrdym da qolyma qalam alyp Georgııge, jýyrda orlovtyń "Golosynan" bir oryn izdep baryp qalarmyn dep hat jazdym...

X

Meniń taǵdyrymdy sheshken osy hat boldy.

Árıne, taban astynda kete qoıǵanym joq, ol úshin eptep tıyn-teben jınaý kerek boldy, aqyry shyqtym-aý áıteýir.

Úıde sońǵy ret orazamdy ashqanym esimde. Taǵy bir esimde qalǵany, as iship bolar bolmastan tereze túbinen qońyraýdyń kúńgiri estildi de sharýanyń uıpalaq-uıpalaq par attary tura qaldy, sol kúngi sútshe sorǵalaǵan kóbik qardyń shubar shymyldyǵy kók júzin múldem tumshalap tur edi... Qudaı-aý, qoshtasý degen ejelden tanys eski dástúr bolǵanymen men úshin jańalyq sıaqty kórindi. Sol kúngi jaýǵan qar da maǵan erekshe bolyp kóringen — ákemniń bulǵyn ishigin súıretip, úı-ishimizben tysqa shyǵa kelgenimizde sútteı appaq dúnıeniń shynydaı taza aýasyna qaqalyp qala jazdaǵanmyn.

Budan arǵysy tús sekildi — taýsylmaıtyn mylqaý jol, japalaqtaǵan qar astynda ızeń-ızeń shulǵyǵan shana, jer de joq, kók te kórinbeıdi, tek tóbeden sorǵalaǵan aq kóbik pen jol boıyndaǵy adamdy mas qylatyn qystyń ǵalamat ıisi; múńkigen attyń teri men sý sińgen bulǵyn ishik jaǵasynyń tanys dymqyly, shyrpymen tutatqan mahorkanyń kúkirt sasyǵan tútini... Bir zamanda sol aq bulyńǵyrdyń arasynan alǵashqy telegraf baǵany, jol jıeginen qar kómip tastaǵan qalqandardyń tóbesi qyltıdy, dala tirshiligine uqsamaıtyn basqa bir ómirdiń sheti, orys adamyna qashanda tańsyq kórinetin temir jol deıtuǵyn bóten ómir bastaldy...

Poıyz kelgen soń qyzmetshilerimmen qoshtasyp, ishigimdi sheship berdim de Batýrınoǵa myń da bir duǵaı sálem joldap úshinshi klastyń ıin tiresken tar vagonyna kelip kirgenimde osy bir ushy-qıyrsyz uzaq joldyń azaby ómiri taýsylmaıtyndaı kórinip edi. Áldekimniń qannen-qapersiz shaı iship, tamaq jep otyrǵanyna tańqalǵanym bar, endi bireýler byrdaı bop uıyqtap jatyr, taǵy bireýler basqa ermegi taýsylǵandaı onsyz da búıiri qyp-qyzyl bolyp búkil vagondy jalynǵa bólep turǵan temir peshti qaıta-qaıta otynmen nyǵarlap júr. Men de qyzǵan temirdiń ystyǵyna, shoıyn men qaıyńnyń ıisine raqattanyp otyrmyn, syrtta solańdaǵan qar ushqyny áli sorǵalap tur, birte-birte dúnıeni ymyrt basyp kele jatqan sıaqty...

Vagonǵa kirgendegi meniń alǵashqy sezimim aldamapty — meniń aldymda áli taýsylmaıtyn kúıbeń tirlik kútip tur eken: jyldar boıǵy qańǵyrys, úısiz-kúısiz aqylǵa syımaıtyn, bas-aıaǵy joq qońyltaq ómir, keıde qýanyshtan jarylyp kete jazdap, keıde muńmen janshylǵan kúnderim, bir sózben, basqa túsken kóreshegimdi kórgen ekenmin, múmkin, bul da syrttaı ǵana zaıa ketken bos ǵumyr shyǵar...

XI

Búkil saǵynyshym men muńymdy tym-tyrys Batýrınonyń jalǵyzdyǵyna tastap shyqqandaǵy meniń júrek syzdatqan ýaıymym artta qalǵan jetim tirshilikke degen janashyrlyq pen qımastyqtan týsa kerek; kózben kórgendeı ornymnyń úńireıip qalǵanyn sezip kelemin, ıen turǵan bólmem meniń ótken ómirimdi túgel tuıyqtap alyp, tyrs etpeı, meńireý tynyshtyqta múlgıdi. Biraq osy bir muńda úlken úmit, jasyryn qýanysh ta bar sıaqty, arqannan bosap, noqtasyz erkindikke shyqsam-aý degen armannyń oryndalǵany (ol da kóńildegi neǵaıbyl úmit). Árbir jańa beketke jetken saıyn bul sezim órekpı túsip, alǵashqysy birte-birte kómeski tartty da aqyry birjola óship tynǵandaı, onyń esesine jańa bir kórgenimnen shyt jańa sezim oıana bastady: maǵan beıtanys qarapaıym ortaǵa kóndikken sekildimin, bóten jurttyń júzi jyly tartyp, tek óz sezimim ǵana emes, olardyń da muńyn túsinip, ortanyń tynysyna otyǵyp ta qaldym, oılanyp, olar týraly da ár túrli oıǵa qalyp, joramal jasadym, mahorkanyń Asmolov temekisinen aıyrmashylyǵyn, áldebir qatynnyń tizesindegi túıinshekten meniń qarsy aldymda otyrǵan jas jigittiń shyntaǵyna basqan emen japyraqty oıýy bar dorbasynyń táýirleý ekenin ańǵardym; endi mine, vagonymyzdyń jap-jańa, tym taza ekenine kózim jetti — boıaýy sary tús, shoıyn peshtiń qyzýynan juqa taqtaımen qaptalǵan qabyrǵasynan jylý tebedi, ár túrli temekiniń ashshy tútininen tynys qansha tarylǵanmen, áıteýir osharly jandardyń shúıirkelesken ortaq tirshiligine osynyń ózi de ájeptáýir yntymaq jasaǵandaı, mynaý tereze syrtyndaǵy dińgegi múlgip, shyjymy salbyraǵan telegrafty qarly dalanyń yzǵary esińe túskende buǵan da táýbe; biraq meniń tysqa shyqqym kelip otyr, qardyń ıisine, ókpek jelge betimdi tósegim keldi de sendele basyp esikke bettedim... Qarly dalanyń tastaı yzǵary tambýrdyń jyrtyq-tesiginen uryp tur, aq kórpege oranǵan belgisiz bóten óńir. Qar qylaýy birte-birte sırep, dala barǵan saıyn aǵarań tartty da aspan aq shaǵyrmaqtanyp, álden ýaqytta poıyz bir jerge kelip, birneshe mınýtqa aıaldady: belgisiz bir shaǵyn beket, óli tynyshtyq, tek aldyńǵy jaqtan parovozdyń pysyldaǵan demi estiledi — osynyń ózinde de ásem bir ǵanıbet bar sekildi: ýaqytsha bolsa da mylqaý tynyshtyq, pysqyryp qoıyp jol kútken parovoz, jaltyraǵan relstiń ústinde vokzaldy kúrgeılep melshıip qalǵan qyzyl vagondar, solardyń arasynda túrtkilenip birdeme izdep júrgen qapersiz taýyq, búkil taýyqtyq ǵumyryn dál osy bekette ótkizýge taǵdyr jazyp qoıǵan baıǵus qustyń seniń qaıda, qandaı arman qýyp bara jatqanyńda, ol armanyńnyń qanshalyqty asqaq bolǵanymen syrt kózge kúıbeńnen aspaıtyn, túkke turmaıtyn qıal ekeninde sharýasy qansha...

Kún keshkirýi muń eken, barlyǵynyń da kútkeni tek úlken beketti kórsek degen taǵatsyzdyqpen asyǵa bastady. Men bolsam oǵan deıin taǵy da tambýrda qol-aıaǵym muzdap uzaq turdym. Aqyry, qaraquryq ymyrtta ilgeri jaqtan jypyrlaǵan sham jaryǵy, jan-jaqqa tyrapaılap qashqan aıqysh-uıqysh relsterdiń tarmaǵy da kórindi-aý, odan soń dúńgirshekter men jol aıyryqtyń nusqamalary, tuıyqta turǵan parovozdar, eń sońynda jolaýshysyn kútken vokzal alańyndaǵy qalyń tobyrǵa da jaqyndadyq... Vagonnan túse salyp júgirgenim, ıisi ańqyǵan býfetten asyǵyp-aptyǵyp dúnıedegi joq tátti shıge aýzymdy kúıdirgenim esimnen ketpeıdi.

Osy bir abyr-sabyrdan keıin kóńil ornyqqan sıaqty: taǵy da saldyr-kúldir jula jónelgen vagonnyń qaraýytqan terezesiniń túbinde papırosymdy soraptap, buryshtaǵy aspa shamnyń judyryqtaı jýan shyraǵynyń byqsyǵan tútinine tunshyǵyp otyryp oıǵa qaldym — aldymda buryn-sońdy men kórmegen, osy saparymnyń túpki maqsaty deıtuǵyn Orel, búkil Reseıdi shyrmaǵan toǵyz joldyń toraby da sonda: teriste — Máskeý men Peterbýrg, tústikte — Kýrsk men Harkov, eń bastysy, aıtqanyna sensem, ákemniń jastyq dáýreni qalǵan Sevastopol... Kenet ózime ózim: "ıapyraý, men osy qaıdaǵy bir "Golosqa" qyzmet izdep bara jatqanym ras pa?" dep tańǵaldym. Árıne, onda da meni ózine tartqan nárseler bar shyǵar — áldebir redaksıa, qaıdaǵy bir baspahana. Al Kýrsk, Harkov, Sevastopol she?.. "Joq, sóz emes! — dedim taǵy da ózime ózim. — Orelǵa jaı soǵyp shyǵamyn, tanysamyn, ne qyzmet berer eken, bilemin, sodan soń oılanaıyn, aǵama da jolyǵýym kerek edi dep syltaýratatyn shyǵarmyn... Solaı, soǵamyn da Harkovqa tartamyn!"

Biraq aıaldaýdyń da qajeti joq eken. Bul másele men oılaǵannan da ońaı bolyp shyqty: qasaqana men Orelǵa keshigip jettim de joǵarǵy jaqtan keletin Harkov poıyzyna tap boldym.

Poıyzy da buryn men kórmegen bir keremet eken — júrisi jyldam, amerıkanyń eresen kúshti parovozy, vagondary tek birinshi, ekinshi klasty, salmaqty da keń, perdeleri men abajýrlary kók jibek matadan, ári jyly, ári kól-kósir baılyqtyń ortasynda shalqyp jatyp tún ótkizý men úshin taptyrmaıtyn eresen baqyt sıaqty kórindi...

XII

Harkovqa kelisimen jańa bir dúnıege kirdim de kettim.

Jaratqannyń maǵan bergen erekshe bir qasıeti, ashyq kún men taza aýany jaqsy kóremin de sonyń sál-pál ózgerisin ańǵara qoıatyn ádetim. Harkovta meni birden tańǵaldyrǵan nárse: aýasy keremet jumsaq, bizdiń jaqtan jaryǵy mol eken. Vokzaldan shyqtym da arbakeshterdiń shanasyna otyrdym - arbakeshter ekeý-ekeýden júredi eken, kúmis qońyraýdyń syldyrymen jarysyp, bir-birimen kúbirlesip, "siz-biz" dep sypaıy sóılesip qoıady, jan-jaǵymdy sholyp, bizdiń óńirge múldem uqsamaıtyn, quddy kóktem sıaqty shýaqty, ári nurly aspanǵa qatty súısindim. Munda da qar appaq, biraq kóz qaryqtyratyn ushqyny janyńa maıdaı jaǵady. Kúnniń kózi joq, alaıda jaryqtyń moldyǵy jeltoqsan aıyna tym artyq sekildi kórindi, bulttyń arǵy betinde qalǵan kúnniń jylymyǵy aldaǵy bir jaqsylyqtyń nyshanyn ańǵartqandaı. Jyly da jumsaq aýadan dúnıe eljirep turǵandaı: vokzaldan esken taskómirdiń ıisi, arbakeshterdiń beıǵam kúbiri, par attyń jelkesindegi qońyraý syldyry, vokzal alańynda toqash, piste, shoshqa maıyna oraǵan qara nan satyp otyrǵan qatyndardyń daýysy... Alańnan shyǵa beriste qazdaı tizilgen bıik terekter japyraqtan jurdaı bolsa da tákappar — biz tústikpiz, malorýssıalyqpyz degendeı. Al kósheleri yljyrap erip jatyr...

Degenmen sol kúngi meni kútip turǵan kóp oqıǵanyń qasynda bul kórgenderim túk te emes eken: osynshama tanystyqty buryn-sońdy kezdestirip, osynshama baı sezimdi buryn-sońdy bastan keshirip kórgen emespin. Keıde bir jerge kele salyp, jana orta, jańa tanystyqtan alatyn áserińde shek bolmaıdy. Men de dóp sol kúni ǵajap bir áserdiń qushaǵynda qaldym.

Men keledi dep kútpese kerek, ári tańyrqap, ári qýanyp qarsy alǵan aǵamda bir ózgeris bar sekildi — Batýrınodaǵy aǵam emes, bir túrli salqyn, qýanyshpen qaýyshsaq ta bóten tárizdi kórindi. Harkovtaǵy tirshiligi de bóten. Ákemniń aıtqanyndaı "máńgilik stýdent" bola-aq qoısyn, biraq báribir Arsenev áýleti emes pe. Men ony qaıdan tapty deısiz ǵoı? Taý bókterinen quldılap túsken tar kóshe, taskómirdiń tútini men evreı asqanasynyń kúlimsi ıisi múńkigen kóń-qoqysqa meldektegen tas qorǵan, Blúmkın deıtin balaly-shaǵaly tiginshiniń tar bólmesi... Ras, osynyń ózi de maǵan jańalyq, biraq ishteı kóńilim qolq etip túsip qaldy.

— Jeksenbi kúni kelgeniń qandaı jaqsy boldy, áıtpese meni tappaıtyn ediń, — dedi aǵam qushaqtap betimnen súıgen soń. — Degenmen, munda nesine keldiń? — dep ejelden bizdiń otbasyna tán astarly ázilge jyǵyp jymıǵan boldy.

Men ózim de bilmeımin dep jaýap berdim... sodan soń, árıne, budan bylaıǵy meniń jaı-kúıim ne bolmaq degendi yqtıattap aqyldassaq dep syltaý aıtqan boldym. Aǵam munymdy den qoıyp tyńdaǵan da joq, "oılastyryp kórermiz" dedi de taban astynda asyqtyryp, jýynyp, kıin, "pan" Lısovskııdiń asqanasyna baryp tústenip alaıyq dedi, onysy aımaqtyq statısıka qyzmetkerleriniń kún saıyn baryp tamaqtanatyn orny eken. Ekeýmiz tysqa shyqtyq ta kósheden kósheni saǵalap, joqtan-bardy áńgime qylyp kele jatyrmyz, sirestirip qalasha kıinip alǵan edim, jan-jaǵyma alaqtap, kóshe bitkendi kózimmen tintkileýmen esim shyqty: buryn kórmegen nárseniń bári maǵan tańsyq, onyń ústine tús aýa kún kózi de jadyrap sala berdi, erı bastaǵan jol boıynyń saryq sýy jaltyrap, Sýmskaıa kóshesiniń záýlim terekteri tútindegen boz aspandaǵy torsıǵan jentek-jentek aq bulttardyń baýyryn ushar basymen sıpalap tur...

Pan Lısovskııdiń asqanasy táp-táýir eken, jozysy alasa, tamaǵy arzan, ásirese quımaq sekildi ashshy buryshqa bólegen párámishi tym dámdi-aq, quny da eki-aq tıyn. Biz úlken bir jeke ústelge otyrýymyz muń eken, qasymyzǵa bóten jurt jınala bastady, poshymy bólek jandarǵa qadalyp qarap otyrmyn, sonaý Batýrınoda aǵamnyń jyr qylyp aıtatyn tanystary osylar shyǵar degen oıdamyn. Aǵam áldebir maqtanyshpen solardy maǵan túgeldeı qýanyshpen tanystyryp shyqty. Keshikpeı basym shyr aınalyp jóneldi: maǵan múldem beıtanys qyzyǵy mol orta, mynaý tóbeńnen mılyqtata basyp turǵan alasa asqana, jartylaı jer astynan syǵalaǵan terezeden arly-berli sapyrylysqan neshe túrli aıaqtar, búıirden kókteı túsken kóktemniń qıǵash-qıǵash kún sáýlesi, qyzyl kúreń kapýsta sorpasy, men túsinbeıtin dastarhan basyndaǵy áldebir áńgime, sonyń ázi de maǵan bir túrli qyzyq kórindi: Annenskıı deıtuǵyn ataqty statısiń atyn aspanǵa kóterip, edil boıynyń bir gýbernatory ashtyqtan buralyp jatqan mujyqtarǵa, ashpyn degen sóz aýyzdaryńnan shyqpasyn dep dúre saldyrypty desti, úlken oqıǵa bolaıyn dep turǵan Pırogov sezi de tilge tıek boldy. Osylardyń ortasynda arpa ishindegi bir bıdaı sekildi meniń turpatym elden erek bolsa kerek — túbitıek, betinen qany tamǵan kúnqaqty bozbala, tula boıynan ot órgendeı shymyr densaýlyq, jurttyń aýzyn ańdyǵan ańqaý neme aqymaqtaý shyǵarsyń dep otyrǵandar da bar shyǵar. Aǵaıym da aınalasynan bólek edi. Orta bir bolǵanmen ózgelerden zaty da, tegi de basqa: kóptiń ishindegi eń jasy, peıili aq, jany názik, tipti tili de erekshe sekildi kórindi.

Keıinnen bildim, syrt keıip-kespir, oı-sanasy jaǵynan da bir-birine qatty uqsas eken. Keıbirin ishteı unata qoıǵanym joq: bireýi sereıgen uzyn boıly, keýdesi qýshyq, eki qolyn qaltasynan almaı, eki aıaǵyn bir-birine artyp qoıyp dirildetedi de otyrady; endi bireýi jıren shash, yljyraǵan sap-sary, ári aryq, bir baıqaǵanym aýyz jappaı sóıleı beredi eken, qolyndaǵy temekiniń tuqylyna qaramastan taramys-taramys soraıǵan suq saýsaǵymen kúlin qaǵa beredi; kelesi bireýi kókesin jymıyp otyryp maǵan unamaıtyn jerkenishti qylyq kórsetti: eki saýsaǵymen appaq nannyń túıirshigin asjaýlyqtyń ústinde ary-beri shıratyp, qap-qara balshyq qylyp shyǵardy... Esesine birazynyń júzi jyly sekildi: shúńirek kóz, janary muńdy, onsyz da janyp turǵan papırosyn qaıta-qaıta tamyzyp, qomaǵaılyqpen soraptap otyrǵan polák Ganskıı; túr-turpaty Ioan Kresıtelden aýmaıtyn eńgezerdeı dýdar shash Krasnopolskıı; saqaldy Leontovıch basqalarynan kártamyshtaý sekildi, statıs retinde de óresi bıik, maǵan erekshe unaǵany -súıkimdi de baısaldy júzi, janashyr aqylgóıligi, eń bastysy, qulaqqa jaǵymdy malorýsstiń jup-jumsaq qońyr daýysy; budan soń tanaýy bizdıgen kózildirikti bireý, tapal boıly, qashanda abyrjyp otyryp joqtan ózgege qystyrylyp daýlasa beretin jigittiń bala sekildi beıkúná jaıdary minezin Leontovıchten de jaqsy kórip qaldym. Endi bir maǵan qatty unaǵany statıs Vagın - myǵym da zor deneli, tisteri marjandaı, erkektiń kórkemi, ári kóńildi, keıin bildim, dúnıede statısıkadan basqa eshteńe joq dep, statısıka dese shybyn janyn otqa da salatyn adam kórinedi, shyqqan tegi mujyq desedi, "o" qarpin basa sóılep, qarqyldap kúlgende tóbeni qaqyratqandaı... Tek eki adamdy ǵana janym jaqtyrmady: burynǵy jumysshy Bykov, jún jeıdeli qapsaǵaı jigittiń buıra basynda, jýan moıyn men bultıǵan semiz kózinde rasynda buqaǵa uqsas birdeme bar edi. Budan soń Melnık degen bireý: byrysyp qalǵan óleksedeı aryq, jyrtıǵan syqsıma kóz, sap-sary sekpil bet, pushyqsha mańqyldap sóıleıdi eken, menmensigen tikbaqaı neme, keıingi zamanda bólshevıkterdiń beldi qaıratkeri, "nan dıktatory" atanǵanyn estigende shalqamnan túskenim bar...

Meniń Harkovtaǵy alǵashqy qysym osyndaı pendelerdiń ortasynda ótti (árıne, munan sońǵy da kóp jyldarym).

Bul ortanyń kim ekeni, qalaı qalyptasyp, ne kúı keship, nege sengeni kópke belgili.

Bóten-ala kózge túsetini, bular sonaý mektep qabyrǵasynan áý degennen-aq ózderine qajet qareketten bastady. Máselen, áldebir úıirme uıymdastyrdy, odan soń stýdenttik "qozǵalystarǵa", ár túrli "jasyryn isterge" qatysty, qýdalaýǵa ushyrap, onyń aıaǵy jer aýyp, túrmemen jalǵasty, sonda da qoımaı "jumystaryn" júrgize bergen, aqyry qarapaıym orys adamynan jerip, ózderinshe erekshe ómir keshýde, bul az deseń, tirshilik úshin tynymsyz tyrbanyp kún keshken jurtty, saýdager men dıhandy, dárigerler men ustazdardy (saıasatqa jolamaıtyn), sheneýnikterdi, dinı qaıratkerlerdi, áskerılerdi adam sanatyna qospaı, ásirese jandarm men polısıa dese tóbe shashtary tik turyp, olarmen jaqyndasa qalǵan pendelerdi satqyndyqqa sanaıtyn, kerisinshe ózderin erekshe jandarmyz dep erekshe baǵalaıtyn, baǵytynan aınymaıtyn maqsattary bar: ózderine ǵana tán tirshiligi, óz múddesi, qareketi, ózderi qadir tutatyn ataqtylary, ónegesi, tipti mahabbatta da, otbasylyq, dostyq qarym-qatynasta da bólek dástúri bar, Reseıge degen kózqarastary da bólek: onyń ótkeni men búgingisin múldem joqqa shyǵaryp, bolashaǵyna degen úmiti, senimi, sol úshin kúressek degen armany. Árıne, búl ortada san túrli adamdar boldy, olar tek revolúsıonerlik qareketi, halqyna degen "súıispenshiligi", "jaýyna" degen óshpendiligimen ǵana emes, syrt bolmysy men ishki oı-sanasymen de ala-qula edi. Biraq jalpy alǵanda, báriniń de maqsaty tym shaǵyn, birbetkeı, ymyraǵa kónbeıtin, ýaǵyzy da qysqa jiptiń boıyndaı qarapaıym bolatyn: adam sanatynda — tek biz, sodan soń "kemistik pen qorlyq kórgender"; zaýal ataýly — oń jaqta, jomart ataýly — sol jaqta; jarqyn bolashaq halyqta, onyń "tiregi de, úmiti de — halyq"; búkil qasiret — bılik pen aqymaq basshylardan (bulardy erekshe bir taıpa sanaıtyn); qutqarýshy — tóńkeris, konstıtýtsıa, nemese respýblıka...

Minekı, Harkovte men de osy ortaǵa kelip qosyldym. Tek kóreıin degenim osy ma edi?! Biraq basqa qaıda baryp tyǵylmaqpyn? Eshbir ortamen baılanysym da joq, izdegen de emespin: tipti bolǵan kúnniń ózinde mynaý jańa tanysqan toppen otasa almaı júrgende budan da bótenge qalaı syıyspaqpyn, onyń ústine saýdagerlermen, sheneýniktermen qaıbir meniń ortaq muńym bar edi? Degenmen osy ortamnyń ózinde de janyma jaǵatyn jaıttar tolyp jatyr. Tanystarym da birte-birte molaıyp, ózimdi yqtıarmen erkin ustaı bastadym. Maǵan unaǵany, stýdenttik quba tirlik, ádet-ǵuryptyń, araqatynastyń qarapaıymdylyǵy. Oǵan qosa bul ortada ýaqyt ótkizý kóńildi edi. Erteńgisin — qyzmette bas qosyp shaıǵa jınalý, temeki ústindegi pikirtalasy; odan soń túgelimen túski asqa otyryp áńgime-dúken qurý; keshkisin taǵy jınalys: áldebir májilis, áldebireýdiń úıinde, bolmasa keshki bir saýyqta... Sol bir qysta biz kóbine turmysy baqýatty Ganskııdiń úıine jınalatyn edik, odan qaldy ári baı, ári keremet kórkem İİİklárevıch degen jesir áıeldiń úıine baratynbyz, munda jıi-jıi malorýsstiń akterleri kelip án salatyn, "vılnoe kazastvı"-di, ózderiniń marselezasy: "Do zbroı, gromada"-ny bozdatyp otyratyn.

Bul ortada maǵan jat ersilik te tolyp jatyr. Et úırenip, áp nárseni ańǵara kelip, ashý shaqyratyndy shyǵardym, keıde sol renishimdi jasyrmaı aıtyp ta salatyn edim, árıne, odan lázzat alǵan men joq, tyńdaǵan olar da joq, áıteýir kópshiligi meni jaqsy kóretin de qıqarlyǵymdy keshire beretin.

Basqa ortany jón-josyqsyz jamandaı beretin bulardyń syryna qanyqqan saıyn, men osylardyń ózinen ne taptym degen oıǵa qaldym. Qyzdar men jetkinshekterge saıası ekonomıany oqytady da ózderiniń qolynan Korolenko men Zlatovratskıı túspeıdi, al Chehovty saıası enjarlyǵy úshin jek kóredi.

Tolstoı dese aýyzdaryna aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp, "zulymdyqqa zorlyqpen qarsy turma" deıtin keseldi ýaǵyzy úshin, "qudaıdy qasıetti kitaptyń dorbasyndaı arqalap", dıhan men etikshiniń oıynyn oınaıdy da ózi bıik dastarhanǵa maltyp júrgeni úshin jamandaıdy kelip, qanshama júregi eljirep múláıimsigenmen sol ıasnopolán mujyqtary ashtyqtan isip-keýip jatqan joq pa desedi; al kórkem ádebıet jaıynda aıtatyndary-meıli, shamyrqanyp móńkı ber, sen de birte-birte mynany jazýǵa bolmaıdy, mynaý týraly ter tógýdiń qajeti joq, al mynany (Makar sorly, nemese katarjandar qaqynda) jazýǵa mindettimin degenge kóndigip kelesiń deıtuǵyn; Reseıdi jarylqaý úshin bárine daıynbyz desip kúpinedi, al orys soslovıesiniń qaıyrshy men qarańǵysynan basqanyń bári shetinen kúdikti; "Otechestvennye zapıskıdiń" ýaqytyn altyn ǵasyr dep, al onyń jabylýyn orys bolmysynda buryn-sońdy bolmaǵan atyshýly qaıǵyly oqıǵa dep sanaıdy, búgingi kúndi almaǵaıyp zaman dep, "budan da qıyn ýaqyt bastan keshken, biraq dál osyndaı zaýal bolǵan emes" degenge saıady, quddy almaǵaıyp zamannan búkil Reseı tunshyǵyp jatqandaı; bulardyń ýaǵyzynan sál taıyp ketkenderdi azǵyn dep, áldekimderdiń "sabyrlylyǵy men taqýalyǵyn" sát saıyn mysqyldap, mazaq qylysyp otyrady; Vagınniń áıelin sıqyrly shamnyń alakeýiminde ádebı kesh uıymdastyryp, "jalyn atqan taýlar" deıtuǵyn kórkemsóz jıynyn daıyndaǵany úshin jer-kókke sıǵyzbaı dáripteıdi kelip; mundaı keshterde saqaldylardyń ózi de: "tóbemizden jaýyzdyqtyń quıyny tónip tur" dep móńireıtinin qaıtersiń, sol quıynnyń ótirik ekenin sezemin, jalǵan oı, jalǵan sezimmen búkil ómirin sarp etpek bolǵan pendelerdiń aldamshy tirligine túrshigip, jerge kirip kete jazdaǵanymda:

— Aý, Alesha, sizdiń poetıkalyq ezýińiz taǵy da qısaıyp barady ǵoı! — deıdi.

Muny aıtatyn Bogdanovtyń áıeli, álgi aıaqtaryn qyryq burap, arqansha esip otyratyn statısıktiń qatyny. Bul kúni Bogdanovtarda úlken jıyn, aıadaı bólmede jurt ıin tiresedi, temekiniń kók tútini, samaýyr ústelden túspeıdi, burysh-buryshta tońqaıyp jatqan syranyń bos shólmekteri: Harkovke jasyryn kelip qalǵan ataqty kári "kúreskerdiń" qurmetine jınalǵan, aıtýlaryna qaraǵanda, ataǵy qajyrly da qaıtpas qaısarlyǵymen shyqsa kerek, san ret bekinisterge qamalyp, soltústik sheńberdiń arǵy betinen de qashyp kelipti, túrine qarasań kisikıik sekildi, júrisi qorbań, bet-aýzyn jún basqan, qulaǵy men tanaýynyń ishinen jup-jýan qylshyqtar edireıip tur, syǵyraıǵan tyshqan kózderi aqylmen qadalyp qaraıdy eken, sózi maıda, hatqa jazǵandaı tógilip tur. Bogdanovtyń ózi qubatóbel adam, al áıeli jurtqa belgili, ataǵynyń ózi aıqaılap tur: osy ǵumyrynda onyń kórmegen adamy, bir basynan keshpegen oqıǵasy joq. Kezinde urǵashynyń kóriktisi bolǵan, oǵan qyryndamaǵan erkek te az, kúni búginge deıin pysyq, ári kóńildi, tili ótkir de tapqyr, kez kelgendi logıkasymen kesip túsýge bar, ári názik, ári ajary qaıtpaǵan, keshke sylanyp-sıpanyp keledi, mańdaı shashyn buıralap qoıatyn ádeti. Meni jaqsy kóredi, biraq qyms etse qaǵytyp otyrady. Endi mine, "ezýimdi qısaıtyp" qoıdy, óıtkeni ataqtylardyń atyna toıyp, sheshen sózden qulaǵym sarsydy, ishimdikten ishteri kepken soń bir buryshta otyryp alyp: "Biz barlyq jaýyzdarǵa qarǵys aıtyp, barlyq kúreskerlerdi maıdanǵa shaqyramyz!" — dep baryldasyp on salýda. Meniń qysylatynym da, qınalatynym da osy, qasymda shegedeı papırosty saýsaǵyna qystyryp dıvanda otyrǵan úı ıesiniń áıeli osynymdy sezip yzadan býlyǵa bastaıdy. Men ne aıtarymdy bilmeımin, jaýaptyń retin tapqanymsha ol: "Bos shattanyp, bosqa qyrtyp, qolyn qanǵa batyrǵandardan..." dep syńsyta jóneledi. Men úshin budan ótken beıaýyzdyq joq - sonda shattanyp júrgen kim, bosqa qyrtyp, qoldaryn qanǵa batyrǵandar kim dep oılaımyn. Taǵy da bir qanymdy qaınatatyn — stýdenttik daraqylyq: "Sonaý túkpirden, alystaǵy elden, Edildeı ulan-darıa jerden, qajyrly eńbek, ańsaǵan bostandyq kóksep, qyzyqty dýman úshin kelgem!.." Men sol Edil-darıadan da, qajyrly eńbekten de teris aınalyp qashqym keledi, sol sátte Braılovskaıa deıtin kóp sóılemeıtin, biraq ár nársege qumarshyl, qadalsa óńmenińnen ótetin jebireıil kózdi súıkimdi bıkeshtiń janarynan maǵan degen óshpendiliktiń ushqynyn baıqap qalamyn.

Men osylarǵa qaraǵanda tipti kertartpa da emespin, álgi jeńiltek revolúsıashyldyqty aıtam da, men de janashyrlyq pen adamgershilikti, ádiletti ańsaımyn, biraq jynym keletini — qaljyńshyny aralas bolsa da (kóbine nyǵyzdap aıtatyn): "Aqyn bolmaı-aq qoı, biraq azamat bolý mindetiń!" degendi qulaǵyma qaıta-qaıta quıa beretinderi, sol mindetti maǵan júktep qoıyp, ómirdiń bar maqsaty "qoǵam úshin qyzmet etý", bylaısha aıtqanda, mujyq pen jumysshy úshin janyńdy sal deıtin jalǵan pálsapalary. Jyndanbaı qaıtersiń: qaıdaǵy bir maskúnem slesar men jaıaý-jalpy Klım úshin men ózimdi nemenege qurbandyqqa shalýym kerek, ol jáne tiri de Klım emes, áldebir jıyntyq beıne, kóshedegi kóringen arbakeshke eshkim kóz qıyǵyn salyp ta jatpaıtyny sekildi, ol baıǵusty elep te jatqan eshkim joq, al men bolsam kerisinshe, batýrındik klımovtarǵa júregim eljirep turady, arqasyna qaby men qol arasyn tańyp alyp, qasyma kelip, "barchýk, jeńil-jelpi jumys tabylmas pa eken" dep ózindeı túr jaǵym jas jigitke jasqanyp turyp sybyrlaıtyn qańǵybas baltashyǵa eń sońǵy tıynymdy qaǵyp berýge barmyn. Túsinsem buıyrmasyn, "qoǵam úshin adal qyzmet atqarǵan soń" typ-tynysh óle salýǵa da bolady dep ótirik kólgirsýdiń ne qajeti boldy eken? Kóringen jerge kósemsitip ilip qoıatyn Shedrınniń Iýdýshka, Glýpov qalasynyń kóshege aqboz at minip shyǵatyn bastyqtary týraly sıtatalardy oqyǵan saıyn kókiregimniń qyjyly qozyp, ár úıdiń qabyrǵasyn bosatpaıtyn Chernyshevskııdiń portreti men tabyttan turyp kele jatqan ólikteı qup-qý, esikten endi kirgen jandarmdarǵa baqyraıyp qaraıtyn Belınskııdiń úreıli kózin kórgende tisim shyqyrlap ketedi.

Bul topta Bykovtar da, Melnıkter de boldy... Solardyń túrlerine qarap otyryp, osylar da tamasha bolashaq úshin qyzmet etedi-aý, adamzatty armanyna jetkizetin bilimpaz basty tulǵalar osylar-aý degenge sený qıyn-aq.

Maks deıtin jalǵan aty bar taǵy bireý, qaıdan ekeni belgisiz, anda-sanda Harkovqa kelip turatyn: uzyn boıly, aıaǵy emenniń bujyr butaǵyndaı ıir-qobyz, soǵan laıyq shveısar bátińkesin kıedi, ózi óte sabyrly, sózi naqpa-naq, kúnqaqty beti oıqy-shoıqy, sonyń tóbesinde qumyra sekildi dop-domalaq qańyltyr bas. Ádette az jeıdi, az uıyqtaıdy, sodan soń áıteýir bir belgisiz jaqqa ketip bara jatady...

XIV

Bir qysym osylaı ótti. Erteńgisin, aǵam qyzmetke ketkende men kópshilik kitaphapasynda otyramyn. Odan soń sandalyp júrgenim, oqyǵan kitaptarym jóninde oılanamyn, ary ótken, beri ótkender jaıynda oıǵa qalamyn, bári de baqytty, báriniń de kóńilderi toq sekildi kórinedi - árkimniń ózinshe qareketi bar, bardy qanaǵat tutyp, joqty daýlamaıtyn jandar, tek men ǵana birdeme jazsam degen armanmen júrmin, biraq neni jazýdy ózim de bilmeımin, oǵan mashyq ta, táýekel de joq, áıteýir kúni erteń dep bárin bolashaqqa syrǵytýmen kelemin, kedeıliktiń taýqymetinen kópten beri kókeıimdi tesken armanym -qoıyn dápterin satyp alýǵa da shamam joq: bir dápterdiń qusalyǵy sonshalyq, bar kiltıpan sol dápterge tirelip turǵandaı-aq, sol dápter qolyma tıse ómirim ózgerip, qıalym qyran qustaı samǵap jóneletindeı kórinetin. Sóıtip júrgende kóktem de kelip qaldy, Dragomanovtyń malorýs "Oı-sanasyn" oqyp shyqqanym sol edi, endi kezdeısoq "Igor polki týraly soz" qolyma tústi de onyń ǵajaıyp týyndy ekenine tańǵaldym, sonyń áserinen taǵy da Harkovty tastap, shyǵandy sharlap ketkim keldi: kókeıimde Igor jyryndaǵy Dones, eleń-alańdaǵy tań shapaǵynda, qala bekinisinde jas kelinshek knágına Efrosınıa kún salyp qarap turǵandaı, qazaqtar zamanyndaǵy Qara teńiz, jaǵadaǵy aq mármár tastyń ústinde otyrǵan "qyran jigit", árıne, ákemniń jastyq dáýreni ótken Sevastopoldi de kókseýmen boldym...

Erteńgi ýaqytymdy óstip óltiremin de odan soń Lısovskııge qaraı tartamyn — kúndelikti ádetke aınalǵan ústel basyndaǵy áńgime-dúken, daý-damaıǵa aralasqan soń kádimgi kúıki tirlikke qaıtyp oralamyn. Aqyry aǵamyz ekeýmiz evreıdiń ashymal múńkigen qýyqtaı bólmesine kelemiz de tósek ústinde shalqamyzdan túsip ósek-aıańmen demalǵan bolamyz. Odan qaldy eptep jumys jasaımyz, ara-tura maǵan da usaq-túıek tapsyrmalar berip turatyn edi. Al keshkisin taǵy da kópshilikti izdeı bastaımyz.

Maǵan unaıtyny Ganskııdiń otbasy. Ózi tamasha mýzykant, keıde kesh boıy biz úshin pıanınoda oınap beretin. Buryn-sońdy men túsinbegen, men keshpegen jan kúızelisine bergisiz, belgisiz bir tátti dúnıege sezim baýratyp, alǵashqy dybystyń ózinen-aq áldebir qýanyshqa toly qas qaǵym sát seni aspanǵa kóterip áketkendeı bolady da, tek poetıkalyq shabyttyń, mýzykanyń qudiretimen sheksiz aldanyshtyń (qudaıdyń quzyrymen shattyqqa, jeńimpazdyqqa, bilimdarlyqqa jetesiń deıtuǵyn) raqatyna batasyń. Óziniń revolúsıashyl ólermendigine qaramastan, basqalardaı emes kózqarasyn ashyp aıta bermeıtin sabyrly Ganskııge sol sát qarap otyrýdyń ózi qyzyq edi - erekshe shabyttanyp, búkil dúnıeni umytyp, mýzyka áýenine berilgeni sonshalyq, erini qaraıyp ketkenshe tistenip alatyn. Áýen barǵan saıyn sharyqtap, birde tolqyndaı jaıbaraqat, birde kóńildi oınaqylyqpen ıirimdeı úıirip áketedi de tula boıyńdy shymyrlatyp jiberedi, sol kezde meniń kóz aldyma Ganskııdiń muń shalǵan qasiretke toly beınesi elesteıtin edi: meniń oıymsha, ol túbi jyndanatyn shyǵar deýshi edim, qýyqtaı temir torly mylqaý bólme, ar jaǵynda ernin jymqyryp sur halat kıgen Ganskıı tur, janarynda erekshe bir sezimniń ushqyny bar, biraq onyń endigi ǵumyry mýzykasyz taskereń aldamshy dúnıemen taýsylmaq...

Ganskıı birde áńgime ústinde bala kezinde Zalsbýrgte bolyp, Mosarttyń úıine barǵanyn aıtyp edi: sazgerdiń kóne klavıkordyn, onyń qasynan shynyǵa salǵan bas súıegin kóripti. "Tipti, bala kezinde! Al men she?". Qorlanǵanym sonshalyq, sol sátte atyp turyp úıge bezgim keldi, otyra salyp áli eshkim jazbaǵan keremet bir poema, bolmasa poves jazsam, atymdy aıǵa shyǵaryp, ataǵymdy jalpaq dúnıege jaısam, Zalsbýrgkke baryp sol klavıkordty, sol bas súıekti kórsem dep oıladym.

Kóp jyl ótken soń kókeıimde júrgen kóp armannyń birindeı oıymnan ketpeı qoıǵan kóne maqsatymdy da oryndadym: Zalsbýrgke de bardym, klavıkordty da, bas súıekti de kórdim. Klavıkordtyń tıekteri men bas súıektiń túsi birdeı eken, basymdy ıip, alaqanymmen sıpap, súıip alǵym keldi. Bas súıek sábıdikindeı tym kishkentaı bolyp kórindi...

XV

Erte kóktemde Qyrymǵa jol tarttym.

Maǵan bóten bireýdiń atyna bılet alyp bergen, áldebir temir jol jumysshysy bolyp jolǵa shyqtym... Jastyq shaǵym aıtsa nanǵysyz joqshylyqta ótti.

Poshtanyń solańdaǵan up-uzyn poıyzy, buryn men kórmegen las ta ter múńkigen tar vagon. Áýelde-aq ózi jolaýshyǵa lyq tolyp kelip edi, Harkovta taǵy da jumys izdep ońtústikke jóńkilgen qalyń jurt japyra basyp kirdi, báriniń arqasynda móshek, oǵan qosa joqtan ózgeniń bárin - kúıeli shaınek, sharqaı, borsyp ketken shaınamaǵa deıin tańyp tastaǵan túıinshek: tot basqan baqyrash, ıistenip ketken pisken jumyrtqa... Onyń ústine mezgil kesh edi, birden uıqysyz túnge tap boldym, onyń ar jaǵynda uzaqty kún, taǵy da uıqysyz tún kútip tur edi... Biraq men bárine shydap baǵýǵa tyrystym, óıtkeni alda ákemniń jastyq dáýreni shaqyryp turǵandaı kóringen.

Men sábı kezimnen-aq ákemniń jastyq shaǵyn elestetýmen boldym. Bul bir baıaǵynyń jarqyraǵan altyn kúzi edi. Ol kúnderdiń muńy da, qýanyshy da mol edi. Sonyń bári meniń Qyrym soǵysyna baılanysty shala-pula túsinigimnen týatyn: qaıdaǵy bir redýttar, qaıdaǵy bir shabýyl, "basybaıly" deıtuǵyn "basybaıly" zamannyń qaıdaǵy bir soldattary, Malahov qorǵanynda qaza tapqan naǵashym, kórikti de alyp deneli polkovnık Nıkolaı Sergeevıch: naǵashym baılyǵymen de, jomarttyǵymen de bizdiń otbasymyzǵa ańyzǵa bergisiz jyr bolǵan. Eń bastysy - sol kúnderde meniń kóz aldymda teńiz jaǵalaýyndaǵy áldebir ıen, ásem jotalar elesteıtin, jotanyń tas qorymynda ósetin eńlik sekildi aq gúlder, bul da meniń sábı kezimde, qys kúnderiniń birinde ákemnen estıtin áńgimelerden sońǵy qıaldan týǵan kórinis:

— Bul ýaqytta biz Qyrymda jelbegeı mýndırmen júrip gúl teretin edik, — deıtin.

Al shyndyǵynda men ne kórdim?

Esimde qalǵany, alǵashqy kúni Harkovtan alystaǵy aıdaladaǵy bir bekette tańsáride oıanyp edim, tar vagonnyń bir buryshynda janshylyp jatyr ekenmin. Túngi shyraq áli óshpepti, kún de shyqpaǵan, biraq aınala jap-jaryq, aspanda qyzyl shapaqty reń bar. Sol qyzyl shapaqtyń astynda qalaı bolsa solaı úımelep, shyrt uıqyda jatqan jurtqa úrke qaradym da asyǵys terezeni baryp ashtym. Iapyraý, tańǵy shapaq dál osylaı bolar dep kim oılapty! Shyǵys jaq qyp-qyzyl órtteı shalqyp tur, taza aýa, kirshiksiz aspan tek jazyq dalada, kóktemniń alǵashqy kúnderinde ǵana bolatyn edi; múlgigen tynyshtyq, kózge kórinbeıtin bıikte kóktemniń alǵashqy jarshysy boztorǵaılar quıqyljytyp án salyp jatyr, ońǵa qarasań da, solǵa burylsań da shubalańdaı sozylǵan bizdiń poıyzdyń vagondary, eki qadam jerde, taptalǵan qyrmandaı tep-tegis jazyqtyń ortasynda zırattyń úlken qorǵany maǵan qarap úńireıip turǵandaı... Soǵan nege tańǵalǵanymdy kúni búginge deıin bilmeımin. Bul ózi syrt nobaıymen de, kózge jyly ushyrap turatyn súıkimdi kórinisimen de esh nársege uqsamaıtyn qurylys, eń bastysy, ishinde jatqan qupıasy. Soǵan qosa tym qarapaıymdylyǵymen de esh nárseni qaıtalamaıdy, ári kóne, búgingi tirshilikke múlde bóten, sóıte tura árkimge tanys, ári jaqyn, ári týǵan topyraǵyndaı.

— Kórdiń be, baıaǵyda adamdy qalaı jerlegenin? — dedi maǵan alys túkpirden bir shal. Uıyqtamaǵan jalǵyz osy qarıa, bet degende ájim men qyzǵyltym bozala júnnen basqa dym joq, buzaý terisinen tikken jyrtyq qulaqshynnyń astynan jyrtıǵan jipsik kózinen sorasyn aǵyzyp, búkshıip otyryp trýbkasyn raqattana sorýda. — Baıaǵyda adamdy jerlegende eskertkish bolsyn deıtin. Bul da baılyqtan ǵoı. — Biraz únsizdikten keıin: — Múmkin tatarlar shyǵar bizdi ardaqtap kómgen, — dep qosty. — Jaryq dúnıede bári de bolǵan — jaqsylar da, jamandar da...

Al ekinshi tań maǵan budan da ǵajap kórindi. Áldebir bekette shoshyǵandaı taǵy da atyp turdym — kórgenim jumaqtan kem emes: jazdyń appaq tańy, bul jerde jaz baıaǵyda shyqqan sıaqty — tóńirek gúl jaınap tur, shyq pen gúldiń ıisi shalqıdy, raýshanǵa oranǵan áldebir kishkentaı appaq vokzal, sodan qıalap shyǵar ormandy betkeı, ekinshi jaqtan entelep túsken qalyń bytqyldy toǵaı... Álde qýanyshtan, álde bir nárseden úrikkendeı parovoz da qyshqyryp-qyshqyryp jula jóneldi. Jabaıy orman-toǵaıly qyrattardan keń jazyqqa jetkende kókjıekke deıin ulasqan qaraquryq bos qýystan silbideı kireýkeli tún túnegin tesip shyqqandaı áldebir kógildir saǵym maǵan qaraı qarsy júzsin. Birden tanyp, kóńilim órekpip ketti. Iá, esime tústi de tanı kettim.

Sevastopol maǵan tropıkalyq elesteı bolyp kórindi. Aptapqa malynyp, jarqyrap turǵan ásem vokzal. Kún kózine shaǵylysqan relster kúmisteı jaltyraıdy. Qapyryqtan aspan da kilegeılenip bozamyq tartqan sekildi, biraq osynyń ózi de tústikke tán ásemdik pen baqyttyń nyshany emes pe! Mujyqtar bastap arqalap kelgen aýyr júgimiz jol boıy ezilip ketken. Minekı, men de jurttyń sońyn ala poıyzdan tústim, ata-anam qoıǵan kádimgi óz atymdy qaıtyp alyp, ashtyqtan aryp-ashyp, sendelip birinshi klasqa kelip kirdim. Talma tús, tiri jan joq, ańǵardaı býfet zaly (kýrer poıyzymen keletin baılar men ıgi-jaqsylardyń túsetin oryny) tap-taza, tym-tyrs, shamdal, vaza qoıǵan ústelder aınadaı jaltyraıdy... Jol boıy qaıyrshydaı qaǵyp-semip kele jatqan basym endi shydaı almadym — kofe, toqash suradym. Berýin berdi-aý, biraq kóziniń qıyǵymen jaqtyrmaı qarady, tegi túrim sonshalyqty kúdikti bolsa kerek. Meıli, maǵan báribir, men taǵy da baıaǵy qalpyma keldim, esik pen terezeden esken ystyq lepte, tynyshtyq pen taza aýada tynystap, raqattanyp otyr edim, bir kezde platforma jaqtaǵy ashyq esikten sesarka sekildi bir shup-shubar tirshilik kirip kelgeni... Sodan beri tústiktiń vokzaldary dese, kózime shubar taýyq elesteıdi. Biraq meniń alystan izdep kelgen saǵynyshym qaıda ketken? Sevastopolde zeńbirek dobynan qıraǵan úıler de, múlgigen tynyshtyq ta, kúızelis te joq — ákem men Nıkolaı Sergeevıchtiń kezindegi denshıkterden, qoıma men qazynalyq páterlerden de eshteńe qalmapty. Qala olardy áldeqashan umytqan, qaıtadan sán túzegen aq úıler, aq shatyrly jalpaq kúımeler, kóshe tolǵan qaraıym men grekterdiń qalyń tobyry, akasıaǵa bólengen alandar, temeki dúkenderiniń ózi de kózdiń jaýyn alady, búkireıgen Nahımovtyń eskertkishi Graf prıstaninde, kók teńizdiń jaǵasynda jýsaǵan bronenosesterge aparatyn baspaldaqtyń aldynda tur. Tek sol kók teńizdiń arǵy betinde Teriskeı nemese Baýyrlastar zıraty dep atalatyn jerde ákemizden qalǵan bir iz bar sıaqty. Tek sol jaqtan ǵana maǵan ótken kúnderdiń tátti saǵynyshy muń bolyp jetkendeı, ol da búgin typ-tynysh, máńgilikke óshken, maǵan qansha bir jaqyndyǵy bolǵanmen jurt ony baıaǵyda-aq umytqan...

Men taǵy da jolǵa shyqtym. Qala shetindegi arzan bir músápirhanaǵa túnegen edim, Sevastopolden eleń-alańda shyǵyp kettim. Tús bolmaı Balaklavadan da asqanmyn. Jap-jalańash taýly ólke kózge bir túrli ersi eken. Taýsylyp bermeıtin sur tas jol, kóz aldyńda sup-sur ańǵar, surǵylt qorymdy órkesh-órkesh taýlar seńgir-seńgir bolyp qalǵyp-shulǵyp seni jetelep kóz ushyna qasha beredi... Jaqpar tasty bir shatqalǵa kelip demalyp otyrdym. Áýdem jerde uzyn quryq ustaǵan tatardyń qoıshy balasy turǵan, aldyndaǵy maly shashylyp qalǵan aq malta tas sekildi. Birdeme jep turdy. Jep turǵany irimshik pen nan eken, qasyna baryp eki tıyn usyndym. Ol kúıseýin qoımastan basyn shaıqady da ıyǵyndaǵy mósheginiń aýzyn ashty. Men qol sozǵan kezde qýanǵandaı yrjıyp kúlip edi, qap-qara tunyq janary jaırańdap, dóńgelek bórkiniń astyndaǵy qalqań qulaǵy jelkesine qaraı jymyraıyp jabysa qalǵany... Syńǵyrlaǵan qońyraýdyń, tasyrlaǵan tuıaq daýsy estildi de irgemizdegi sur tas jolmen úsh at jekken jeńil arba qasymyzdan óte berdi: delbede tatar jámshik, arbada qap-qara qaýǵa saqaldy kenep kartýz kıgen shal, qasynda óń-tús joq oranyp-shymqanyp alǵan, baqyraıǵan qaraqat kóz júdeý qyz... Aıtpaqshy, Ialta túbindegi taý betkeıinen, kıparıs pen raýshan gúliniń arasyndaǵy jypyrlaǵan kóp molanyń ishinen, teńizden esken jyly jeldiń ótinde turǵan onyń mármár qulpytasyn kóp jyl ótip ketken soń da san ret kórgenmin...

Baıdar qaqpasynda poshta beketiniń baspaldaǵynda túnep shyqtym. At jaldamaıtynymdy bilgen soń kúzetshi meni bólmege jibermeı qoıǵan. Qaqpa syrtyndaǵy túpsiz tuńǵıyqta teńiz shirkin arsy-kúrsi bolyp, keıde qalǵyp ketkendeı baıaý kúrsinip túni boıy tynymsyz yńyrandy da jatty. Ara-tura tysqa shyqtym: kózge túrtse kórgisiz tas qarańǵy, arǵy jaǵyń jerdiń sheti sekildi, soqyr tuman men tolqyn yzǵary uryp tur, teńiz shýyly birde basylyp, endi birde qalyń ormannyń gúrilindeı aspandap ketedi... Túpsiz dúnıe, tún soqyr ári dúleı, tirige qaskóı, ózine mánsiz, aqyrǵy demin taýysa almaı qınalyp jatqandaı...

XVI

Ár sapardan oralǵan saıyn sen joqta birdeme bolyp qalǵan joq pa eken, áldebir hat-habar bar ma dep oılaısyń. Kóbine ondaı dáneme de bolmaı shyǵady, tirshilik túk kórmegendeı tym-tyrys. Aǵam meni qatty qysylyp qarsy aldy: birinshiden, ákem Batýrınony satyp jiberipti, bizge aqsha salǵan eken, keshirim suraǵandaı kóńilsiz hat jazypty... Áýelde men qýanǵanymnan jarylyp kete jazdadym — demek, taǵy da bir jaqqa jortyp ketýge múmkindik týdy, biraq artynsha esirgen kóńilim sap basyldy: bizdiń ejelgi turmysymyz osymen bitkeni de. Ákeme, shesheme, Oláǵa janym ashyp, ishim ezilip sala berdi: biz ǵoı munda ahahý-ahahýmen júrmiz, mezgil bolsa kóktem, qaptaǵan jurt, qala, al olar bolsa japanda, jalǵyz úı, oılaıtyndary tek biz, endi oǵan panasyzdyqtyń ýaıymy qosyldy. Men ákemniń kóńilsiz shaǵyn kórgim kelmeıtin, ásirese "men senderdi qaıyń saýǵyzyp jiberdim-aý" degen ókinishin estigende sol sózi úshin ishimnen razy bolyp, júgirip baryp qolynan súıip alǵym keletin. Endi mynaý Sevastopolden keıin kózimniń jasyn zorǵa ustap qaldym... Baǵymyzǵa qaraı ol jerdi ǵana satyp, ýsadbany ustap qalypty.

Al ekinshi jańalyqty men kútpegen edim. Aǵam sony aıtyp turyp jaman qysyldy: "Osy ýaqytqa deıin jasyryp kelgenime keshirim suraımyn, budan bylaı da bizdiń úı muny bilmeıtin bolsyn... Qysqasy men úılenip qoıǵanmyn... Árıne, shirkeýge barǵanymyz joq, balaǵa bola ol áli kúnge deıin kúıeýimen turyp jatyr. Sen meni túsinesiń ǵoı... Qazir ol Harkovta, erteń qaıtady... Kıimińdi aýystyr, qazir soǵan baramyz, ol seni biledi, syrtyńnan jaqsy kóredi..."

Sodan ol asyǵys-úsigis basynan keshkenderin aıtyp shyqty. Ol baı da tekti bir tuqymnyń qyzy eken, biraq qyzýqandy, erkindikti ańsaǵan halyqshyldyq ortada ósipti, halyqqa qyzmet etip, halyq úshin kúresip, "súıgenimmen qol ustasyp ótemin" dep erterek turmysqa shyǵypty... "Súıikti adamy" áıeliniń arqasynda ábden baıyp alǵan soń áýelgi maqsatyn múldem umytsa kerek, al halyq úshin ózin qurbandyqqa shalý áıel úshin qasıetti borysh, ómiriniń bar muraty eken, halyq qasiret shegip otyrǵanda men baqytty bola almaımyn dep, tipti óziniń sulýlyǵyn da artyq kórip, birde jurt tamsana beretin súırikteı saýsaqtaryn qyshqylmen kúıdirmek te bolypty... Aǵam ekeýi ońtústikte kezdesipti, ol kezde aǵamyz bóten atpen jasyrynyp júrgen. Ólerdeı ǵashyq bolǵan áıel mahabbattyń kúıigine shydaı almaı teńizge qoıyp ketken eken, kezdeısoq balyqshylar qutqaryp qalypty...

Men úndemeı kıinip, osynyń bárin tyńdap bolǵansha qatty tolqyp, aǵamnyń kózine tiktep qaraı almadym. Áńgime maǵan onsha unaǵan joq, týysqanym úshin qorlanyp, áıelge degen óshpendik paıda boldy, óıtkeni, ásireleýi tym kóp sıaqty kórindi. Biraq dáýlettiler ǵana toqtaıtyn qymbat qonaq úıiniń bosaǵasyn attaı bere burynǵydan da ǵajap qaldym. Ol lyp etip turyp qarsy aldy da týysqanyndaı meıirlene qushaqtap, jaırańdap kúlip, jadyrap sóıleı jóneldi. Kisi qabyldaýdaǵy onyń ári jyly, ári meıilinshe qarapaıymdylyǵynan tektiniń tárbıesi, aq júregi, áıelge tán súıkimdi qylyǵy tanylyp turdy, ádepte uıań, sonymen katar júris-turysy erkin, shalys baspaıtyn map-maıda, qońyr úninde qulaqqa jaǵymdy bir áýen bar, kirpigi qap-qara, sál jymıyp turatyn kókshil kózi adamǵa jasqanbaı jyly qaraıdy - osynyń bárinde jumbaq bir ásemdik jatyr...

Degenmen osy kútpegen tanystyq, matqapy jańalyq meniń janymdy kúızeltip tastady: shyǵarda ǵana janymyz bólek dep júrsek, aǵamyzdyń bizden basqa da tirshiligi, bizden jasyrǵan syrlary da bar eken. Men ózimdi taǵy da jalǵyz qalǵandaı sezindim, jastyǵyma da, kóktemniń jadyraǵan kórkine de qaramastan ózegimdi óńezdeı ashshy muń basyp, joq jerden túńilip qaldym. Sonda da ishteı oılaǵan boldym: "meıli, maǵan tipti jaqsy, endi ǵana tanı bastaǵan ǵajaıyp elimde emin-erkin saıran salatyn shyǵarmyn!". El degenim tústik Rýs, kóz jetpeıtin keń jazıra kóktemi, qıalymdy jetelegen kónesi men búgingi kórinisi. Onyń búgininde uly da baı ólke jatyr, sýy kól-kósir, nýy shalqyǵan sheksiz dala, dala tósindegi hýtorlar men selolar, Dnepr men Kıevi, tirshiligi taza, túri ásem, qajyrly da kórkem jurty — dýnaı men karpat shanándarynyń naǵyz muragerleri. Al olardyń kónedegi kózi Svátopolkter men Igorler, pechenegter men qypshaqtar emes pe, osy bir sózderdiń ózi-aq meni esimnen tandyrǵan, budan sońǵy ǵasyrlar qazaqtardyń túriktermen, láhtarmen soǵysy, Qulamalar men Hortısa, herson atyraýlary... "Igor polki" dese mende es qalmaıdy: "Hoshý bo, reche, kopıe prelomıtı kones polá Poloveskogo s vamı Rýsısı... Ne býrá sokoly zanese cherez polá shırokaıa; galısı stady bejat k Doný velıkomý... Komonı rjýt za Sýloıý; zvenıt slava v Kyeve; trýby trýbát v Novgorode; stoıat stázvı v Pýtıvle... Togda vstýpı Igor knáz v zlat stremen p poeha po chıstomý polú. Solnse emý tmoıý pýt zastýpashe: mosh stonýshı emý grozoıý ptıch ýbýdı... Dıv klıchet vrhý dreva, velıt poslýshatı zemlı nezname, Vlze ı Pomorıý, ı Posýlıý, ı Sýrojý..."

"Krıchat telegı polýnoshı, rsı lebedı raspýshenı, rı zovýt, lı Igor voı k Doný vedet... Orlı klektom na kostı zverı zovýt, lısısı breshýt na chrlenye shıty... O Rýsskaıa zemle! Ýje za shelománom esı".

Keshikpeı men taǵy da el kezýge shyqtym. Bir kezde Knáz "barsha tyshqandaı qýraıdyń qýysynda, qasqaldaqtaı aǵyn sýda" tutqynnan qashqan Donnyń jaǵalaýynda boldym; odan soń Dneprge, álgi "qypshaq jeriniń astynan taýdyń tasyn tesip" shyǵatyn qıanǵa da bardym, Dnepr qoınaýyndaǵy aq shańqan selolardyń qasynan órlep Kıevke de jettim — kóktemniń kól-kósir bula shaǵynda kóńilimde Igor týraly jyrdyń shýmaqtary tógilip jatqanyn qalaı jetkizsem eken? "Kók júzinde kún kúlimdep, Knáz Igor orystyń otanynda! Dýnaıdan shyrqaǵan qyzdardyń áni kók teńizdi kókteı ótip Kıevke de jetip tur!"

Kıevten shyǵyp Kýrsk men Pýtıvılge tarttym. "Ertte, baýyrym, sáıgúlik attaryńdy, meniń erimdi Kýrskge jetkende salarsyń..." Tek kóp jyldar ótken soń ǵana men Kostroma, Sýzdal, Ýglıch, Uly Rostovty túsine bastadym: ol kezde bular maǵan pálendeı áser etpep edi. Kýrsk esh qyzyǵy joq gýbernıalyq qalashyq bolatyn, al Pýtıvıl onan da ótken suryqsyz. Baǵy bir zamanda, qula shańnyń astynda, tireýge súıengen balshyq tamda otyryp "Iaroslavna jylaıtyn" ıen túkpirdegi qalashyqtan aıyrmashylyǵy shamaly edi.

"Iaroslavna rano plachet Pýtıvlú gorodý: polechú, reche, zegzıseıý, omochú býbrán rýkav v Kaıale rse, ýtrý Knázú krovavye rany ego..."

XVII

Dál osy jolmen úıge keri qaıttym. Tipti asyqqanym sonsha, qańǵybastyqqa ábden toıyp bolǵan sıaqtymyn, endi demalyp, eptep jumys ta istegim keldi, Batýrınoda meni jadyraǵan jaz kútip tur, bul da aptyqqan kóńilge úlken medet edi — úmit degen shirkinge shek bar ma, josparym kóp, taǵdyryma da senip kelemin. Biraq qur bosqa sene berýdiń ózi de aldamshy ǵoı.

Qysqartyp aıtqanda jolaı Orelǵa soqtym.

Osymen qydyrympazdyǵym da bitken shyǵar dep oıladym: endi birer saǵattan soń Batýrıno. Endigi qalǵany tek Orelǵa — Leskov pen Týrgenevtiń otanyna kirip shyǵý, sodan soń redaksıa, baspahana degenimiz ne eken, sony bilsem dedim.

Denem shıraq, boıym jeńil. Bazardan bazar qoımaǵan syǵan sekildi totyǵyp qap-qara bolyp aryqtaǵanmyn: jaıaý-jalpy da júrdim, Dneprmen de júzdim, palýbadan túskenim joq — shyjyǵan ystyq kún, saǵym býǵan sý beti, lypyp turǵan parohodtyń trýbasy áldebir shyny untaǵy tárizdi qıyrshyqty qusady da turady, mashına men asqananyń qapyryq ıisi, yǵy-jyǵy jurt. Osyǵan tózimimniń jetkenine de ózime rahmet aıtýym kerek shyǵar. Sodan Orelǵa jetisimen arbakeshke eń qymbat qonaq úıge apar dedim... Qyzǵylt reńdi shańdaq kesh edi, sham endi ǵana jana bastaǵan, ózenniń arǵy betindegi qala baǵynda úrme aspaptardyń orkestri oınap jatyr... Tanymaıtyn bóten qalanyń keshinde jalǵyz óziń júrip san túrli sezimdi bastan keshetiniń bar. Álde qýanysh, álde muń, sondaı bir sezimde otyryp tańdap túsken qadirli deıtuǵyn qonaq úıdiń dańǵaradaı ıen zalynda tamaq ishtim, odan soń bólmeniń balkonynda otyrdym, týra astymyzda kóshe shamy bar eken, sonyń jaryǵynan irgedegi aǵashtyń japyraqtary temir sekildi bolyp kórindi. Tómende bir sóılep, bir kúlip, biriniń aýzynda temeki, ary-beri sabylǵan jurt, qarsydaǵy úlken úılerdiń terezeleri ashyq jatyr, ar jaǵynan jarqyraǵan bólmeler, shaı iship, nemese ústel basynda is tigip otyrǵan adamdar kórinedi — bóten bireýdiń jumbaq ta qyzyq ómirine osyndaı sátte qumartyp qaraıtyn ádet emes pe... Keıin, dúnıeniń júzin baıyz tappaı aralap júrip, talaı ret pendelerdiń tirligin syrtynan ańdyp, solardan alǵan jadaǵaı aqylgóıligim de joq emes. Biraq ol kezde maǵan aqylgóılikti kim bersin, qalanyń jyp-jyly túninde, ózenniń arǵy betinen birde syzylta muń tógip, birde tarsyl-kúrsil esiriktigimen aspandy tepken áskerı mýzykanyń áserinen onsha artylǵan joq edim.

Men tipti adamsha uıyqtaýdan da adasyp qalyppyn — sol túni maǵan jup-jumsaq keń kereýet te, maqpal tún, keń bólme de bir túrli ersi sıaqty kóringen. Jolaýshynyń ádetinshe tań syza atyp turǵanym. "Golos" redaksıasyna qulqyn sáriden jetip kelgenim de sodan.

Erteńgisin qapyryq edi. Jalańash surǵylt kóshe áli ıen. Ádepti buzyp redaksıaǵa eleń-alańnan suqsıyp jetip barmaıyn dep ýaqytty soza túsý úshin bas kóshemen biraz júrgen soń kelesi bir saýda-sattyqtyń úlken jolyna buryldym: áldebir kópirden ótisimen aldymnan neshe túrli qoımalar, ambarlar, temir-tersektiń, boıaý men dári-dármektiń lepkeleri, qysqasy, sol kezdegi Reseı qalalaryndaǵy asta-tók bolyp jatatyn eski-qusqy taýarlardyń bar baılyǵy osynda eken. Shyjyǵan ystyqqa bojyǵan osy baılyqtyń qasynda Orlıktiń bıik munaraly shirkeýi tańǵy qulshylyqqa shaqyryp qońyraý qaǵyp jatty. Tula boıdy titirentken qońyraý únimen men taǵy bir kópirden ótip taýǵa kóterildim, ár túrli mekemelerdi jaǵalap, Nıkolaı, Aleksandr zamanynda salynǵan úılerdiń aldyndaǵy alańnan biraq shyqtym, osy aradan biri ońǵa, biri solǵa burylatyn keń aleıa erteńgilik aǵash kóleńkesinen áli sap-salqyn eken. Qarsy jolyqqan bireýden "Golos" redaksıasynyń kóshesin surap edim.

— Áne tur, eki-aq attam, — dedi ol, qazir redaksıaǵa baramyn-aý degennen-aq júregim dúrsildep qoıa berdi.

Redaksıanyń jupynylyǵynan naǵyz provınsıanyń ózin endi kórgendeı boldym. Alańnyń arǵy jaǵy tunyp turǵan baq eken, sony boılaı shóp basqan typ-tynysh kóleńkeli kósheler. Sonyń birine, baq ishinde up-uzyn sur úıde redaksıa ornalasypty. Keldim de týra kóshege shyǵatyn esiktiń qońyraýyn tartyp qaldym... Qońyraý daýsy áldeqaıdaǵy alystan estildi, biraq eshqandaı tyrp etken dybys shyqpady: mynaý ıen dala sekildi úı de ıesiz qalǵandaı; tym-tyrs, aınala qalyń aǵash, kádimgi janǵa jaıly dalanyń gýbernıalyq qalasynyń tańǵy taza kórinisi. Men taǵy da qońyraý qaǵyp, aqyry dybys bolmaǵan soń ishke kirdim. Up-uzyn dáliz sonaý túkpirge deıin sozylyp jatyr. Men solaı qaraı júrdim de ár túrli mashınalar syǵylysqan las zalǵa tap boldym, tóńirek shashylyp jatqan maıly qaǵaz. Mashınalar bezek qaǵyp tur, bir qalypty tarsyldap, qap-qara urshyqtardyń ústindegi qorǵasyn tústes taqtaıdy arly-berli terbetip, áldebir tordy bir kóterip, bir túsirip, etekteı qaǵazdardy bir jaǵyna laqtyryp tastap jatyr, qaǵazdyń asty appaq, ústi qara ýyldyryq sepkendeı shup-shubar, osy mashına bitkenniń tarsyl-kúrsil shýy men ara-tura estilip qalatyn baspashylar, temirshilerdiń daýsynan bir túrli jaǵymsyz ıistiń lebi keledi, tanaýdy jarǵan boıaý men qaǵazdyń, qorǵasynnyń, kárásin men maıdyń ıisi — bári de osy sátten bastap (ómir boıy) maǵan erekshe tanys bolǵan nárseler.

— Redaksıa ma? — dep áldekim osy tarsyl-kúrsildi jaryp zirk ete qaldy. — Bul baspahana ǵoı! Eı, redaksıaǵa alyp barshy!

Aıaq astynan edireıgen qorǵasyn shashty satal-satal bir bala jetip keldi.

— Beri júrińiz.

Men de abyrjyp bala sońynan keri qaraı dálizge qaıta shyqtym. Sodan bir mınýt ótpeı redaktordyń qabyldaý bólmesinde otyrdym, redaktor kip-kishkentaı súıkimdi jas kelinshek eken, birden asqanaǵa ertip kelip, kádimgi úı tirshiligindeı emin-erkin kofe iship otyrdyq. Qaıta-qaıta ár túrli dám usynyp, ár túrli suraýlar qoıady, astanalyq basylymdarda shyqqan óleńderimdi maqtaǵan boldy, "Golosqa" qatysyp tur dep shaqyrdy... Men qyzaryp, rahmetimdi aıttym, orynsyz kúldim-aý deımin, kútpegen qoshametten alǵan lázzatymdy jasyrǵan túrim bolsa kerek, qolym dirildep áldebir pecheneni aýzyma salamyn, ol shirkin táp-tátti eken, tańdaıyńa tıer-tımesten erip jóneledi... Bir kezde esik syrtynan dabyrlaǵan álde kimderdiń daýsy estildi de áıel kilt toqtap kúlip jiberdi:

— Minekı, meniń uıqyshyl sylqymdarym da keldi, — dedi. — Qazir men sizdi eki birdeı asqan sulýlarmen tanystyramyn, biri meniń nemere sińlim Lıka, ekinshisi sonyń qurbysy Sashenka Obolonskaıa...

Aıtyp aýyz jıǵansha asqanaǵa eki qyz kirip keldi, ústerinde túrli-tústi oqaly orys kıimi, óńirin ádemi monshaqtarmen, lentamen áshekeılep tastapty, qyp-qysqa jeńderinen jas bıkeshterdiń torsyqtaı súıkimdi bilekteri jarq-jurq etedi...

XVIII

Oıda joqta tap bolǵan osy bir oqıǵa qas qaǵymdaı tez, alas-qapas sekildi óte shyqty da soǵan eriksiz eltip, qarsylyqsyz jyǵyla salǵanyma qaıran qalamyn, áýelde oısyz-kúısiz qýanyshpen bastalyp edi, artynan azaby bir basyma jeterlik ýaıym men jan kúızelisin alyp keldi.

Men Lıkany nege tańdap edim? Obolonskaıa da odan kem emes bolatyn. Biraq Lıka kirgen boıda maǵan jantarta jaqyndap, Obolonskaıadan keri qysylmaı jyly sóılesti... Sonda men onyń nesine ǵashyq bola qaldym? Árıne, bárine qulshyna qumarttym; úsh uıyqtasam oıymda joq jap-jas bıkeshterdiń ortasyna túse qalǵanym; kelinshektiń ádemi bashpaǵy, qyzdardyń monshaqty oqaly kıimderi, torsyqtaı súıkimdi bilekteri men etjendi ádemi tizeleri de kózden tys qalǵan joq; baqqa tónip turǵan kún sáýleli terezeler, keń bólme; tipti kútýshi tystan jetelep kirgizgen jas balanyń alaburtqan júzi de súıkimdi edi, ol shirkin de sheshesi mańdaıynan ıiskep, kúrtesin sheship bolǵansha kókshil kózi jaýdyrap maǵan asa bir meıirimmen qadalyp qarady da turdy... Osy kezde ústeldiń ústin jınastyryp túski asqa dastarhan jaıa bastaǵan, kelinshek maǵan as-sýsyz eshqaıda tyrp etpeısiń degen syńaı tanytyp, jalpy Orelden ketýge asyqpa dedi, al Lıka bolsa kartýzymdy tartyp alyp, ózi pıanınoǵa otyryp "Sobachıı válsti" oınaı bastady... Qysqasy, men redaksıadan saǵat úsh kezinde biraq shyqtym. Sonyń ózinde de ýaqyttyń zý etip óte shyqqanyna tańǵaldym: ýaqyttyń kóz ilespes shapshańdyǵy, sharaptyń býyna mas bolǵandaı ýaıymsyz áser shaq ǵashyqtyqtyń lapyldaq bastamasy ekenin ol kezde men oılaǵanym da joq...

XIX

Meniń ómirimdegi úlken bir oqıǵaǵa tatyrlyq taǵy bir mahabbatym osylaı bastaldy. Jánede ol este qalarlyq ekinshi bir jaǵdaıǵa tap kelip edi.

Áldebir qımasym qalyp bara jatqandaı Orelden artyma qaraı-qaraı attanyp edim, kóńilimde alǵashqy mahabbatymmen ajyrasqandaı muń, keshikpeı kezdesemin-aý degen tátti úmitim jáne bar. Dál sol kúnge áldebir asa mańyzdy qaraly poıyzdyń tap kele qalǵany. Ol neme týra saǵat ekide, meniń poıyzymnan bir saǵat buryn kelmek eken, jańa dosym, "Golostyń" qojaıyny sol jıynǵa qatysatyn bolǵandyqtan meni vokzalǵa shyǵaryp salmaqqa nıet bildirip, sonyń arqasynda men de sırek saltanattyń kýágeri boldym. Orelǵa kelgeli tosyn jaǵdaılar kóbeıip ketti. Platformada sap túzegen soldattardyń aldynda jınalǵan tańdaýly ıgi-jaqsylardyń qalyń tobyna aralastym da kettim. Úreı týdyrǵan álgi bir uly kósh jaqyndap ta qalǵan, sınklıtke (tóreler jınalysy) jınalǵandaı qala men gýbernıa basshylary. Jarq-jurq etken frak, jańa mýndır, áskerı semiz epoletter, ortasynda shirkeý shapandary men arhımandrıtterdiń qalpaqtary da júr. Mundaı saltanatty qoǵamnyń jıynyna tap bolǵan pende shirkinniń áýelde eseńgirep qalatyn ádeti, platformada jarty saǵattaı turǵan men búkil vokzaldy kúńirentip qaraly tý baılaǵan dúleı poıyz gúrsildep kelip toqtaǵanda shoshyp oıanǵandaı boldym. Kóz aldymnan jibek perdeli, altyn jalatqan samuryqty gerb ilgen úlken terezeniń jarq etip óte shyqqanyn bilemin... Sol sátte qalyń tobyr japyrylyp keıin shegindi de baıaý jyljyp kelip toqtaǵan ortanshy vagonnan kúni buryn tóselip qoıǵan qyzyl shuǵany eppen basyp áldebir jas gýsar túse qaldy: eńgezeldeı sary jigit, ústinde qyzyl doloman (gýsar kıetin uzyn kúrte), sopaqsha kelgen atjaqty, jelbezekti juqa tanaýy tákapparlyqty tanytqandaı, ıegin aspandatyp ustaıdy eken, meni tańǵaldyrǵany — jópsheńkige bitpegen uzyn boı; túp-túzý tolyq baltyr, qyrǵıdaı qyraǵy kóz, sándep qoıǵan jıren buıra saqal, juqalaý kelgen sary buıra shash, jelkesine qaraı sol shalqaıǵan tákappar basy tym asqaq...

Sol bir kóktemniń jyly keshinde ony taǵy da qaıtyp kóremin-aý dep oılappyn ba!

XX

Odan beri de aıhaı ómir ótip ketti.

Reseı, Orel, kóktem... Endi mine Fransıa, tústik, jerortanyń qys kúnderi.

Ekeýmiz baıaǵydan beri bóten elde júrmiz. Ol meniń jaqyn kórshim, osy qys kópten beri syrqat edi. Bir kúni erteńgilik Fransıanyń jergilikti lıstogin aqtaryp otyryp qolymnan túsirip aldym: ol dúnıeden ótip ketipti. Men ony gazet betinen únemi qadaǵalap júrýshi edim, ózim turatyn taý betkeıinen sonaý alystaǵy búkir túbekten kóz almaı qaraıtynmyn da sonyń beınesin izdeıtinmin. Endi sol eles te múldem joǵaldy.

Erteńgilik kún jarqyrap turady, ári yzǵyryq. Úıden shyǵamyn da túıetaıly baqpen pálma túbindegi qıyrshyq tóselgen alań-qaıǵa túsemin. Osy jerden shalqar qoınaý, kók aspannyń etegindegi kún kózine shaǵylysqan taýlar men kók teńiz anyq kórinedi. Ushy-qıyrsyz qoınaýlar tolqyn-tolqyn bolyp birte-birte kóterilip, sonaý teńiz jaǵasynan órkesh-órkesh qyrattardy men otyrǵan Alpiniń etegine ertip keledi. Tómende, meniń oń jaǵymda, tastaqty tik qıada, Pravanstyń bir medıeni — dórekileý sarasın munarasy soraıyp kóne bekinis jatyr. Bul da ánsheıin dolbar, bir-birine jabysqan qojyr-qojyr sur tas, tóbesinen qarasań tot basqan kirpish qorymy sekildi. Qarsydaǵy kókjıekte bulyńǵyrlaý aspanmen ulasyp tumandy teńiz kórinedi. Sol jaqtaǵy búkir túbekti teńizdiń jybyrlaǵan kúmis jaltyry jutyp qoıypty. Sol tusqa súzilip kóp qaradym. Dúrkin-dúrkin soǵyp ótken yzǵyryq baq ishindegi pálmanyń soraıǵan qý sabaǵyn silkilep, tabytqa japqan venok japyraǵynynyń syldyryndaı boı tońazytqan yzǵarly lep shalqıdy... Barsam ba eken? Túske de kirmeıtin nárse — bul ómirde eki-aq ret kezdestik, ekeýi de elim kezinde. Iá, tańǵalarlyq. Iapyraý, baıaǵy zamannan beri san túrli jurt jaılaǵan mynaý seńgir taýlardyń basyn shalyp turǵan kún bizdi de shýaǵyna bólep pe edi?

XXI

Kúni boıy yzǵyryq esti, pálma da tynysh tapqan joq, shaǵylysqan kún qylaýy da ótkir.

Keshke qaraı basylǵan sıaqty.

Sozalańdaǵan uzyn jol qalyń baqtyń ortasymen kóterilip keledi. Aqyry keń jaılaýdaı kóne qonysqa da jettim: aýmaqty úlken baq, aleıa túkpirindegi kil kártamysh pálmalardyń ortasyndaǵy eńseli aq úıdiń qaqpasy ashyq jatyr. Úı artynan batar kúnniń qyzyl shapaǵy jamyraıdy. Kóńil aıtýǵa kelgender úshin ashylǵan úńireıgen qaqpanyń mańy qaptaǵan mashına, ar jaǵy qaraly muń.

Aleıa bos, jurt úıde bolsa kerek. Asyǵys solaı júrdim. Aıaǵymdy basqan saıyn tas qıyrshyq syldyrlap qoıa berdi.

Baspaldaqta da jan joq. Kirsem be eken?

Bul ánsheıin aıta salǵanym, áıtpese dál osy sátte abdyrap qaldym: baspaldaq ústinde pogondy gımnasterka kıgen kókshil kóz orys ofıseri turǵandaı kórindi. On jyl boıy kezdespeı ketken beıne meniń ótken ǵumyrymdy tirilip kelip esime salǵandaı boldy...

Bıik baspaldaqtyń shynyly esigi de ashyq jatyr. Esiktiń arǵy jaǵynda qarańǵylaý vestıbúl, onda da esik, onan ormen kúńgirtteý fransýzdyń keń salony erekshe de ásem eken: qıalaı túsken kún sáýlesine shaǵylysqan jibek perdeli oımyshtaý kelgen terezeler, salon ishi áli jaryq bolsa da bıik tóbeden salbyraǵan injý monshaqty lústrany jarqyratyp jaǵyp qoıypty.

Vestıbúlde syǵylysqan únsiz jurt. Iyǵym salbyrap ekinshi esikke jettim de basymdy kóterdim — birden kózim shalǵany, emennen jasalǵan sarǵysh sarkofakta, erepeısiz uzyn tabytta jatyr eken; iri bet-júzi sup-sur, romanovtarǵa tán keń mańdaı, baıaǵy qyzyl shyraı tozyp, kárilikten boz tartqan, jansyz basy áli de zildi, tákappar: kókbýryl saqaly sál kóterilip qalypty, tanaýy qýsyrylyp, álde neni jaqtyrmaı jatqan sekildi...

Endi salondy qadaǵalap qaıta qarap shyqtym. Bir túrli súıkimsiz alakeýim, keshki qyzyl shapaqtan alqyzyl saǵym shashqan perde, injýdeı móldir tústi lústra, shirkeýdiń uzyn shyraqtarynyń bozǵylt jalyny lapyldap shalqyp tur. Qabyrǵany boılaı ıintiresken jurt, salonnyń din ortasyn tutastaı ózi alyp jatyr. Qabyrǵanyń sol jaǵynda, búrkeýli aınanyń qasynda búıiri shyǵyńqy tabyttyń qaqpaǵyn mármár kamınge súıep qoıypty, laktaǵan sarǵysh emenniń formasy da erekshe kerindi. Túkpirde, tabyttyń bas jaǵynda balalardyń túnemel bólmesindegi maıda shamdaı eleýsirep, kóneniń kúmis qursaýly qudaı sýretiniń aldynda shyraǵdan jyltyraıdy.

Báriniń nazary tabyt-sarkofakta. Onyń da eki búıiri keń, erepeısiz uzyn, jaltyraǵan legi men ásemdiginen ústirikten jańa shyqqanyn ańǵardym. Eń qorqynyshtysy — tabyttyń ishinde aq barqytpen qaptalǵan taǵy bir myrysh tabyt bar. Shyr aınala áskerı tártippen tapjylmaı siresip qalǵan eń sońǵy qurmetti qaraýyl — ofıserler men kazaktar kúzeti. Qylyshtary jalańash, jartylaı búgilgen oń qoldarynda — fýrajka, kirpik qaqpaı shaqshıǵan kózder ne buıryqqa da ázirmiz degendeı ólikke qalt etpeı qadalyp tur. Al marqumnyń ózi onsyz da uzyn denesin sozyp jiberip, úsh tústi týǵa oranyp alyp búlk etpeı jatyr. Burynǵy jarqyn da kórkem júzi qazir qarttyqtyń, qarapaıym pendeniń keıpine túsken. Aǵarǵan shashy qaıratyn joǵaltqan, mańdaıy tóbesine túrilip, jalańashtanyp ketipti. Basy tym úlken, ıyǵy balanyń músinindeı qýshyq, ári yrsıǵan aryq. Ústinde jaı ǵana sherkeshtiń sur shapany — kókireginde Georgıı kresi, qysqalaý jeńi keń eken, saýsaǵynan joǵary sarǵaıyp ketken jalańash kesek qoldaryn keýdesine aıqastyra salypty, keýip, qýrap qalǵan, biraq erekshe kúshtiń ıesi ekenin tanytqandaı tastaı qatyp, kıparısten jonylǵan afonnyń qara-qoshqyl kóne kresin qapsyra qysyp alǵan... Men jaqyndap baryp pálma men venoktar súıegen tabyttyń qasyna turdym... Sol sátte marqummen qoshtasý rásimi bastaldy. İshki bólmelerden jaqyn juraǵattary shyqty, sváshennık saltanat shekpenin kıdi, bárimizdiń qolymyzda syzdyqtap janǵan balaýyz shyraq... Munyń bári maǵan úırenshikti mashyq — bir qalypty qońyr áýen, kadıldiń názik syńǵyry, qasiretke moıynsuný, qaıǵyǵa toly qaraly ún, qudaıǵa qulshylyq etý — jer betinde buǵan deıin de mıllıon dúrkin qaıtalanǵan shyǵar. Tek adamdardyń aty ǵana ózgeredi, árbir esimniń óz ýaqyty bar, árkimniń óz kezegi keledi.

— Jaratqannyń raqymy árqashan, búgin de, ǵasyrdan-ǵasyrǵa máńgilik!

— Bárimiz qudaıǵa qulshylyq etelik...

— Qudaıdyń qulyn máńgilik este saqtaý úshin...

Onyń aspany shaıdaı, ystyǵy qaınap turǵan Oreldiń vokzalyna túsken kezi esimnen ketseshi. Biraq bul da bir sátke jarq etedi de joǵalady. "Asa qaıyrymdy uly knáz" úshin jaratqanǵa jalbarynǵan qaraly kúı qorǵanshaqtap bastalyp edi, "Hrıstostyń jubatýyn jatqa biletin" qaraly jıyn endi oǵan "tynyshtyq pen raqat" tilep, qıamet-qaıymnan qınalmaı ótýin qudaıdan surap tur. Máıittiń bizge túsiniksiz jumbaq júzi áli buzyla qoımaǵan, sabyrly da tym-tyrs. İsingen qabaǵy jabýly, murtynyń astynan kebergen erinderi bozarady... Kárilikten juqarǵan keń samaıynan pileýlengen kúre tamyryn kórdim — ishimnen erteń qaraıyp ketetin shyǵar dep turmyn... Men onyń uzaq ta qıly-qıly ómirin elestetip, ózimniń de ótkenimdi umytqanym joq...

— Marqumnyń janynyń jaı tabýy úshin taǵy da jalbarynalyq... erkimen de, eriksiz de jasaǵan qıanaty bolsa keshirsin...

— Raqymy mol qudaı, álemniń patshasy, marqumnyń búkil kúnásin bizdiń máńgilik patshamyz, qudaıymyz Hrıstostyń quzyryna qaldyra kór...

Meniń nazarym taǵy da onyń aıaǵyn qymtaǵan úsh tústi týda edi: sol qarapaıym sherkesh shapany, qara kresi syǵymdap ustaǵan tastaı qol; miz baqpaı siresip qalǵan qaraýyl, solardyń fýrajkalary, jalańash qylyshtary men pogondary — meniń bulardy kórmegenime de on jyl bolypty...

Biz tysqa shyqqanda kesh túsip qalǵan. Kún jańa batqan eken, qaraıǵan pálma aǵashtarynyń syrtynda qyzǵylt reń bar. Al ilgeride, sonaý alysta, Jerorta jaǵalaýynyń máńgilikke syzylǵan ǵalamat sýreti. Sonyń túkpirinde, muzdaı shyǵys beldeýde, báriniń tóbesinen tónip Joǵarǵy Alpiniń siresken qarly qyrattary jatyr, qyzyl-jalqyn munary birte-birte semip, búkil tirshilikti jatsynyp, qystyń dúleı túnine sińip barady. Etektegi teńiz túnge qaraı kókshaǵyr tartyp yzǵar tepti...

XXII

Tolassyz ulyǵan yzǵyryq jelden meniń taýym túnimen gúrildep arsy-kúrsi týlap shyqty. Uıyqtap jatyp kenetten oıanyp kettim. Túsimde kórdim be, álde oılap jattym ba, áıteýir keshegi qaraly jıynda jurttyń eń sońy bolyp marqummen qoshtasqan uzyn boıly, betine qara perde ustaǵan júdeý qyzdy esime aldym. El kózinen qysylmaı kelip, sarkofaktyń jıegin, máıittiń qýshıǵan ash keýdesin denesimen kólegeıleı áıel juraǵatyna tán asa bir qımastyqpen basyn ıip edi... Yzǵyryq aǵyn sýdaı josylyp, pálma butaqtary burq-sarq sapyrylysyp, bir jaqqa jóńkilip bara jatqandaı... Ornymnan turyp balkonnyń esigin zorǵa ashtym. Yzǵarly jel betimdi qaryp tústi, tóbemnen qara bult ushqyndap, aǵy bar, kógi bar, qyzyly aralas juldyzdy aspan bir jaqqa arpalysyp asyǵys kóship barady... Men tóbemnen josylǵan úreıli de qaraly kóshke qarap turyp keýdeme kres belgisin bastym.

BESİNSHİ DÁPTER

I

Sol bir kóktemgi alǵashqy saıahatym meniń bozbalalyq jalǵyzdyǵymnyń sońǵy kúnderi bolsa kerek.

Orelda alǵash túnegen kúni sapardaǵy jolaýshydaı erte oıandym — japadan jalǵyzbyn, erik ózimde, eshteńeden qysylmaımyn, qonaq úıge de, qalaǵa da bótenmin, mezgil — jurt jatyqpaǵan eleń-alań. Ekinshi kúni elmen jarysa turdym. Asyqpaı kıindim, aınaǵa qaradym... Keshe, redaksıada syǵan sekildi totyqqan júzimnen, shyrysh-shyrysh bet álpetimnen, qobyraǵan shashymnan qatty qysylyp edim. Endi jurt kózinen uıalmaıtyndaı ózimdi tártipke keltirsem deımin, sátin salǵanda ony jaǵdaıym da kóteredi, keshe "Golosqa" qatysyp tur degen qur nıet qana emes, avans ta bergen, qaıteıin, yńǵaısyz bolsa da qyzara-qyzara aldym. Sonymen bas kóshemen týra tarttym, aldymen temeki dúkenine kirip eń qymbat papırostyń birin satyp aldym, odan shashtarazǵa baryp basymdy jeńildetip ıis maıǵa bógip shyqtym, júrisim shıraq, qashanda shash qıdyrǵan erkektiń erkinsip ketetin ádeti emes pe. Taban astynda redaksıaǵa qoıyp ketip, keshe ǵana taǵdyr syılaǵan tanystyqtyń merekesin jalǵastyrǵym keldi. Biraq osy boıda jetip barýdyń reti joq edi: "Óı, mynaý taǵy da keldi me? Qulqyn sáriden?" dese she? Amalsyz qala kezdim. Aldymen keshegideı Bolhovskaıamen quldılap, odan vokzalǵa aparatyn saýda kóshesi Moskvaǵa buryldym, biraz júrgen soń onyń aıaǵy shańdaq, áldebir júdeý súrleýge aınalyp ketti de kelesi Pýshkar Slobodasyna túsip edim, búl álgiden de beter qaıyrshylardyń mekeni bolyp shyǵa keldi, aqyry áýelgi Moskvaǵa qaıtyp oraldym. Odan Orlıkke jettim de ary ótken, beri ótken kólikterden dúńgirlep jóneletin selkildek kópirden ótip, ár túrli mekemelerge taıana bergenimde shirkeý bitkenniń qońyraýlary kúńgirge basty. Osy qańǵyr-kúńgirdi qaq jaryp býlvardyń boıymen qos qarker jekken arhnereıdiń karetasy saltanatpen qarsy jolyqty, qolyn ońǵa da, solǵa da sermep jolyqqan pendeniń bárine iltıpat shashyp keledi eken.

Redaksıa adamǵa lyqa, abajadaı ústeldiń basynda kishkentaı Avılova tanaýynan shanshylyp otyr, maǵan bir qarap jyly júzben ezý tartty da qaıtadan shuqshıdy. Tańǵy as taǵyda uzaqqa sozyldy, ári kóńildi boldy, astan soń Lıkanyń roıalda shabyttana oınaǵan mýzykasyn tyńdap, odan soń ekeýmiz Obolonskaıany ertip baq ishinde átkenshek teptik. Shaıdan keıin Avılova úıimen tanystyryp, bólmeleriniń bárin aralatyp shyqty. Túnemelden áldebireýdiń portretin kórdim — ramadan bet-aýzyn jún basqan, ıyǵynyń súıegin yrsıtyp bir erkek kózildiriktiń astynan renishpen kirjıe qarap otyrǵan. "Meniń marqum kúıeýim" dep Avılova kúńk etkende shalqamnan túse jazdadym: osyndaı pysyq ta tamasha kelinshektiń qaıdaǵy bir kóksaýdan shirip ketken beısharaǵa jar bolyp, qysylmaı ony "kúıeýim" degenine tańǵaldym. Ári-beriden soń kelinshek taǵy da jumysyna otyrdy. Lıka sylanyp-sıpanyp: "Al, balalarym, men qazir joǵalamyn!" — dedi, sózdiń osy bir jasandy mánerin kidi qabyldaýshy edim, sóıtti de bir jaqqa ketip qaldy, al Obolonskaıa ekeýmiz onyń bir sharýasyna barmaq boldyq. Ol maǵan Qarashaevkaǵa baryp qaıtalyq dep tilek aıtqan, sondaǵy bir tiginshige soqpaq eken, ekeýmizdi ishteı jaqyndastyrǵan mindetsiz usynysyna razy bolyp qaldym. Kóshede qatar kele jatyp ta osy sezim kóńilimnen kóshken joq, daýsy da qulaqqa jaǵymdy edi; tiginshi ekeýiniń áńgimesi men kelisim sharty bitkenshe tapjylmastan syrtta kútip turdym. Qarashaevkadan qaıtqanymyzda kún keshkirip qalǵan. "Siz Týrgenevti jaqsy kóresiz be?" dep surady. Men qıpaqtap qaldym, sebebi men derevnáda týyp, sonda óstim, Týrgenevke degen meniń yqylasymdy bilý úshin qashanda maǵan osy suraqty qoıa beretin. "Meıli, onda turǵan eshteńe joq, — dedi qyz, — degenmen bilgeniń jaqsy ǵoı. Osy mańda ýsadbasy bar, jurttyń aıtýynsha "Dvorán uıasyndaǵy" úı osy desedi. Kórgińiz kele me?". Sodan biz qalanyń shetine qaraı tarttyq. Jan-jaǵyn aǵash kómkergen jym-jyrt kóshe, Orlıktiń irgesindegi jar astynda, kógi jańa tebindep kele jatqan eski baqtyń ortasynda ıen úı tur, mújile bastaǵan kerneıine uzaqtar uıa salyp alypty. Alasa sharbaqtyń syrtynan, sırek aǵashtardyń sańylaýynan syǵalap biraz turdyq. Móldir aspandaǵy sharby bulttyń baýyryn batar kúnniń shapaǵy jalap tur... Lıza, Lavreskıı, Lemm... Men de keremet ǵashyq bolýǵa qumarttym.

Keshkisin bárimiz de qala baǵyndaǵy jazǵy teatrǵa bardyq, Lıka ekeýimiz qarakóleńkede otyryp orkestr men sahnada júrip jatqan dańǵaza daraqylyqqa qarq boldyq, alańqaıdyń astynan túsken jaryqta qalanyń ájeptáýir kelinshekteri men koról saýytyn kıgen jigitter edendi tepkilep, qalany qutylaryn saldyrlatyp kúmpildegen mýzykanyń yrǵaǵynda bılep jatty, teatrdan soń osy baq ishinde tamaq ishtik, men keń terrasta bir bótelke sharapty aldyma alyp áıelderdiń ortasynda otyrmyn. Bıkeshterge ár túrli tanystary kelip-ketip jatyr, olarǵa meni de tanystyrǵan bolady, bári de maǵan erekshe iltıpat kórsetip edi, tek bireýi ǵana nemketti ıile salyp, qaıtyp maǵan qaraǵan da joq: keıin maǵan rýhanı kop qıanat jasaǵan da osy adam — atjaqty surqaı bet, uzyn boıly ofıser, tastaı qatqan qara kóz, qara bakenbard, uzyn súrtikti tizesinen tómen jiberip, tyltıǵan pantalonyn balaq baýmen tańyp tastapty. Lıka kop sóılep, appaq tisterin jarqyldatyp kóp kúldi, jurttyń oǵan nazar aýdarǵanyna máz bolsa kerek, al meniń shydamym taýsylyp barady, ofıser keter aldynda biraz aıaldap, dobaldaı qoldarymen onyń súırikteı saýsaqtaryn qysyp turyp alǵanda jynym kelip, bir túrli sýynyp qalǵanymdy sezdim.

Men attanarda alǵash ret kún kúrkiredi. Ol da esimde, Avılova ekeýmizdi vokzalǵa alyp bara jatqan qos dońǵalaqty kareta da esimde, búl da maqtanysh, súıkimdi áıeldiń qasynda otyrǵanym da maqtanysh, soǵan qosa, alǵashqy mahabbatymnyń artta qalyp bara jatqanyna muńdanyp ta baramyn, shyn ǵashyq bolǵanymdy sezinbesem de sony oıdan shyǵaryp alyp, endi soǵan sengim de keledi. Bárinen de buryn, Orelǵa kelgennen beri bir nárseni tyndyryp tastaǵandaı, qymbat bir nársege qolym jetkendeı kóńilimde bir qýanysh bar. Vokzaldyń platformasyna shyqqanymda meni tańǵaldyrǵany — tańdap jınaǵandaı adamdardyń eresen iriligi, shirkeý rásiminde kıingen dinı qyzmetshiler qanshama jarq-jurq kózge túskenimen júzderi qarapaıym, qatardaǵy pendelerdiń biri bolyp kórindi. Bular jurttyń eń aldynda, qoldaryna kadıl, kres ustap túr edi, uly knázdiń qaraly poıyzy platformaǵa kúńirene kirip, qyzyl shyraıly eńgezerdeı gýsar qyp-qyzyl dolamanymen qalyń topty jasqanta vagonnan sekirip túskende osharylǵan ıgi-jaqsylar da, shirkeý qyzmetshileri de opyr-topyr aralasyp ketti. Budan ary ne bolǵanyn bilmeımin, áıteýir emis-emis esimde qalǵany — qaraly jıynnyń qaıǵyly saltanaty. Kenet alyp parovoz aýyr salmaǵymen poıyzdy julqyp qaldy da kerneıleri burqyldap, ys basqan týyn jelbirete arsy-kúrsi jónele berdi, altyn samuryqty jyltyraǵan kókshil vagondar baıaý ǵana ilgeri jyljyp, artynda jaltyraǵan bolat jol qaldy. Men jypyldap aınalǵan shoıyn dońǵalaqtarǵa, tormoz ben ressorlarǵa súzile qarap turyp ańǵarǵanym: óne-boıy qula shań, uzaq joldyń, tústiktiń, Qyrymnyń sıqyrly shańy. Poıyz kúrsildep kózden uzap barady, ulan-ǵaıyr Reseıdi qaq jaryp, qaraly júgin bas ordaǵa alyp barady, al meniń kóńilim ertegi bolǵan Qyrymda, ańyz bolǵan Pýshkınniń tańǵajaıyp gýrzýf zamanynda júr.

Ýeziń jupyny poıyzy meni búıirdegi platformada kútip tur edi, soǵan jetemin-aý, typ-tynysh jatyp demalatyn shyǵarmyn-aý dep oılaǵannan-aq boıym jeńildep sala berdi. Avılova poıyz qozǵalǵansha qasymnan ketken joq, ár nárseni aıtyp kúldirip, Orelda taǵy da kezdesetin shyǵarmyz dep qoıady, osyndaǵy meniń basymnan keshken hıkaıattarymdy da jaqsy túsinetinin bildirip jatyr. Qońyraý úshinshi ret soǵylǵanda qolyna jatyp kep jarmasyp edim, ol da meniń betimnen ıiskep qarymta qaıyrdy. Vagonǵa qarǵyp minýim muń eken, poıyz da julqı jóneldi, terezeden basymdy shyǵaryp, kelinshektiń qarasy buldyrap ketkenshe qaradym da turdym.

Jol ústi maǵan burynǵydan da jyly ushyrap ketti: birde baıaýlap, birde shar-shurq beze jóneletin mynaý sholaq poıyz da, keıde búl shirkin sharshap qalǵandaı-aq myńq etpeı uzaq turyp alatyn ıen beketter de, kóz aldymda qaıta jańǵyra bastaǵan tanys kórinister de: áli kókteı qoımaǵan, terezeden lypyldap ótip jatqan bel-belester, kóktemdi kútip turǵan jalańash shoq-shoq qaıyńdy toǵaılar, bozarǵan júdeý kókjıek... Ymyrt ta júdep keldi, kóktemniń dymqyl salqyny, alasa bulyńǵyr aspan...

II

Orelden bir armanymdy ala shyqqanmyn: sonda bastalǵan bir isti múmkindiginshe tezirek qaıtadan jalǵastyrý. Biraq Orelden uzaǵan saıyn terezeden tanys dalaǵa, sáýirdiń semip bara jatqan keshki shapaǵyna qarap turyp ony da umyta bastaǵan sıaqtymyn. Vagon ishi alakeýim, terezeniń arǵy jaǵy da bulyńǵyr, poıyzdyń sol jaq betindegi ıir-qobyz sekildi sıdıǵan emendi toǵaı men qardan endi ǵana bosaǵan qý japyraqty alańqaılar da qaraquryq tartqan. Men qopańdap ornymda otyra almadym, qolymda sómke, kóńilimde qobaljý: mynaý Sýbbotın ormany ǵoı, endi ıek artpadan Pısarevo da qylt ete qalatyn shyǵar. Poıyz muńdana aıdalaǵa aıqaı saldy; men esikke qaraı umtyldym: baıaǵydaı dymqyl aýa, biraq taza, sebelegen jańbyr, beket aldynda taýar vagony jalǵyz ózi qalǵyp túr. Poıyz sony aınalyp ótkende men de qarǵyp tústim. Sol boıda júgirip óleýsiregen jaryqtyń astyndaǵy qashanda qaıǵyryp, múlgip turatyn, mujyqtar taptap tastaǵan vokzalǵa kirdim de arǵy betine atyp shyqtym. Seldir aǵashty dóńgelek qorǵannyń ishi qystan qalǵan balshyqtan áli qutyla qoımaǵan eken, ymyrt arasynan arbakesh mujyqtyń aty qaraýytady. Keıde apta boıy jolaýshyny bosqa kútetin búl baıǵus ta eki týyp bir qalǵanyn kórgendeı maǵan tura júgirsin, men ne aıtsam da kóne ketip, "áıteýir ókpeletpeıtin shyǵar" degen úmitpen ne berseń de senimen jer túbine barýǵa ázir sekildi. Endi bir sátte jaıdaq arbaǵa minip alyp selkildep jóneldim: áýeli kór zamannan qalǵan tas qarańǵy derevnádan óttik, sodan dúnıe birte-birte qulaqqa urǵandaı tynyshtalyp, aldymyzdan tas mylqaý, búkil álemge jat ıen dala, teńizdeı qap-qara súdigir shyqty, onyń ar jaǵynda, sonaý qıyrdaǵy bult astynan áldebir syzat qana bozarady. Qarsydan dalanyń súıkimsiz jele esip túr, sáýirdiń jylbysqy sırek jańbyry, jańbyr astynan ár jerden uıadan qashqandaı bódeneniń qanat sartyly estiledi. Orystyń alasa aspanynda, bult arasynan juldyzdar jymyńdaıdy... Taǵy da bódene, kóktem, dala — meniń baıaǵy mylqaý da júdeý jastyq shaǵym. Joldyń uzaqtyǵy da qajytty: qý dalada orys mujyǵymen on shaqyrym batpaq keshý de azap emes pe. Al mujyqta ún joq, ishki syry ózinde, denesinen jerkepeniń, aqjemtir bolǵan sholaq tonnyń kúlimsi ıisi keledi, asyqsańshy desem, taǵy da jaýap joq, jerge qarǵyp túsedi de kendir delbesin qolyna alyp, betin aıdalaǵa burǵan qalpy tyrtyńnan zorǵa tartyp kele jatqan tyraqy bıesimen qatarlasa jóneledi... Vasılevskge kelgenimizde tún ortasy sıaqty edi: jylt etken ot ta joq, tirshilik ólip qalǵandaı. Qarańǵyǵa kóz úırengen soń árbir úı, keń kósheniń boıyndaǵy árbir tal aıqyn kórine bastady; sáýirdiń ylǵaldy túni deneńdi qurystyrady, sol jaqta ózenge salynǵan kópir bar, al oń jaqta úńireıe qaraýytqan ýsadbaǵa aparatyn jol. Kóńildi ár túrli sezim bıleıdi: bári de baıaǵydan tanys, sóıte tura bári de jańa sekildi — kóktemdegi tas qarańǵy derevná, onyń sıyqsyz keıpi, órteseń de selt etpeıtin selqos tirshiligi. Taýǵa qaraı órmeleımin dep mujyqtyń dińkesi qurydy. Kenet aýladaǵy samyrsyn arasynan jylt etken ot kórindi. Qudaıǵa shúkir, áli uıyqtamaǵan eken. Qýanysh pen shydamsyzdyq qatar býyp, arba esik aldyna kelip toqtaǵanda balalyq bir uıańdyq paıda boldy: qazir kireberistiń esigin ashamyn-aý, kirip barǵanda kúlip qarsy alyp, bas-aıaǵymdy tinte qaraıtyn shyǵar...

Erteńgisin Vasılevskiden salt atpen attandym. Kóktemgi jyly da sybyrlaq jańbyr birde nóserlep, birde saıabyrlap, ańyz ben súdigir ústi býlanyp jatyr edi. Mujyqtar jer jyrtyp, dán seýip ábiger. Soqa sońynan ergen dıhan jalańaıaq, jumsaq borazdanyń qıǵash jolynda taıǵanaqtap, birde súrinip, soqany myqshıa tartqan attardyń beli búkireıip ketken, bulardyń izin ala jorǵalaǵan kógildir uzaqtar qyzǵylt shylaýshyndardy terip jep júr de olardyń sońynan moınyna asqan dorbasy bar jalańbas shal adymdaı basyp oń qolymen tuqymdy atyzǵa sheńberleı shashyp keledi.

Batýrınodaǵy qýanyshty kezdesý kóńilimdi bir túrli tolqytyp tastady. Meni qatty tolqytqan tipti anamnyń qýanyshy da emes, qaryndasym — meni terezeden baıqap baspaldaqqa júgirip shyqqanda onyń sheksiz qýanyshyn kórip júregim eljirep sala berdi. Turǵan boıy ǵajaıyp sýret — muntazdaı tap-taza, búldirshindeı pák, men keledi dep sol kúni alǵash kıgen jańa kóılegimen-aq úlbirep tur. Úı de maǵan óziniń dórekileý kóneligimen jyly ushyrady. Men jańa ǵana shyǵyp ketkendeı bólmem de sol báz baıaǵy qalpy: bári de óz ornynda, tipti qystyń kúni men attanarda jartylaı janyp temir qutynyń ústinde qalǵan shyraq ta jazý ústelinen tapjylmapty.

Kirgen boıda aınala qarap shyqtym: buryshtaǵy qaraıyp ketken qudaı sýreti, joǵarǵy jarym shynysy órnektelgen terezeden baqtyń sıdıǵan taldary, ár jerinen jyrtyla bastaǵan aspan, endi ǵana kúshiktep kele jatqan aǵash butaqtaryna búrkip turǵan sirke jańbyr - osydan da bolar, bólme ishi bulyńǵyr, esesine keń, tynysty... tóbeniń jyp-jylmaǵaı taqtaılary qara-qoshqyl, bóreneden qalanǵan qabyrǵa da dáp osyndaı qara-qoshqyl... emen kereýettiń jıegi jup-jumyr, ári qalyń..

III

Sharýanyń retimen Orelǵa baryp qaıtýǵa taǵy bir sebep tabyldy: bankke prosent aparyp tapsyrý kerek edi. Aparýyn apardym, biraq jarmysyn ǵana ótkizdim de qalǵanyn jep qoıdym. Búl qaljyń kótermeıtin qylyq edi, sóıte tura men oǵan mán bere qoıǵan joqpyn. Qashanda bir esepsiz daraqylyqqa salynyp ketetin ádetim. Orelǵa shyqqan boıda jolaýshylar poıyzyna keshigip qaldym da taýar parovozyna iligip kettim. Áli esimde, bıik temir baspaldaqpen kóterilip, áldebir las qýysqa kirdim de turyp qaldym. Mashınıster temir saýyt kıgendeı ústi-bastary jyltyraǵan maı-maı; bet-aýyzdary da maıdan jyltyrap túr, negrler sekildi kózderiniń aǵy alaqandaı, akterlerge uqsap qastaryn da ádeıilep boıap alǵan ba dersiń. Jas jigit edendegi taskómirdi kúrekpen sapyryp-sapyryp, peshtiń qaqpaǵyn ashyp qalǵanda kómeıinen qyzyl jalyn lap ete qalady, sol kezde kúrekpen kómirdi kósip alyp jalaqtaǵan jalyndy tunshyqtyra qoıady. Kártámish mashınıst maı basqan qolyn kir shúberekpen súıkep-súıkep laqtyryp jiberedi de bir tutqany shyr aılandyryp, endi birin julqylap áýre... Bir kezde jan túrshigerlik ysqyryq estildi de álde qaıdan ystyq bý burq etip, qulaq tundyrǵan kúrsil parovozdy ilgeri qaraı jetelep jóneldi...Tarsyl-kúrsil birte-birte údep, ǵalamat bir kúsh dúnıeni selkildetip, sekirtip, dedektetip zymyraıdy kelip. Ýaqyt bir núktede qatyp qalǵan sekildi, qos búıirde dóń-tompaqtar jalpyldap qalyp jatyr, sodan es jıǵansha bir peregon da taýsyldy. Árbir aıaldamada túngi tym-tyrs tynyshtyqty jelpigen ormannyń shyńyltyr taza aýasy saraıyńdy ashqandaı, ár butadan quıqyljyta saıraǵan bulbul áni aıyzyńdy qandyrady... Orelda yzdıyp turyp kıindim — juqa qonyshty sándi etik, beli búrmeli jup-juqa qara beshpent, qısyq jaǵaly jibek kóılek, qyzyl jıekti dvorán kartýzy, bylǵary ıisi ańqyǵan syqyrlaýyq áskerı er-túrman satyp alǵanmyn, sonyń qasymda jatqanynyń ózine qýanyshym qoınyma syımaı úıge jetkenshe asyqtym. Taǵy da Pısarevaǵa tartyp kelemin, oıym at satyp alý, dál osy kezde seloda jylqy jármeńkesi ótip jatqan. Jármeńkede ózimmen tustas jigittermen tanysyp, solardyń kómegimen asyl tukymdy bir qýlyq bıe satyp aldym. Jigitterdiń bári de búrmeli beshpent, dvorán kartýzyn kıip alǵan, jármeńkeniń ejelgi qydyrympazdary bolǵan soń jylqy jaıyn jaqsy biletin qýlar edi. Osydan keıin búkil jaz men úshin merekemen ótti — Batýrınoda úsh kúnnen artyq bolǵan emespin, kóbine jańa dostarymda qonaqta júrdim de Lıka Oreldan oralǵan soń qaladan shyqpaı qoıdym: "keldim, kórýge asyqpyn" degen qysqa tilhat alysymen beket qaıdasyń dep tartamyn, bir japyraq tilhattyń ánsheıin ospaq ekenin de ańǵarmaı, kúnniń keshkirip, aspandy bult torlaı bastaǵanyna da qaramastan dalaqtap shabamyn, al vagonǵa kirgen soń poıyzdyń alyp qashqan shapshańdyǵyna da qýanamyn. Kúrkirep, jarqyldaǵan naızaǵaı poıyzdy qýalap kele jatqandaı, dońǵalaqtardyń tarsyly aspannyń kúrsilimen ulasyp, vagon shatyry qalyń nóserden saıtan sabalaǵandaı satyrlap ketedi, jańbyr sýynan jylap turǵan terezeniń qara barqyt áınegin naızaǵaıdyń lapyldaǵan kókjasyl jalyny jalap ótedi.

Kóńildi kezdesýden basqa eshteńe bolmaǵan sıaqty edi. Bir kúni, jaz aılary taýsylyp ta qalǵan, qart ákesi, qaryndasymen qala shetindegi ózen jaǵasynda birge turatyn dosym bárimizdi qonaqqa shaqyryp, Lıkany da qaldyrǵan joq. Oǵan ózi ádeıi kelgen eken, ekeýi sharabanchıkke otyrdy da men sońdarynan salt erdim. Kún astyndaǵy jyltyldaǵan keń jazyq kóz uıaltady, shubar dala jypyrlaǵan shómelege toly. Joq jerden jyn qysty ma, atymdy bir jiberip, bir tartyp otyrdym da aqyry erkine qoıa berdim. Qarsy kelip qalǵan shómelelerden qarǵytyp ótip edim, keıin baıqasam, ótkir taǵaǵa paıasyn shaptyryp alǵan ekenmin. Shirı bastaǵan balkondaǵy qonaqasy keshke deıin sozylǵan, keshten túnge jetkizdik, túni boıy shamnyń jaryǵynda sharap ishildi, án aıtyldy, gıtarada tynym bolǵan joq. Men onyń qasynda otyryp eshkimnen qysylmastan qolynan ustap edim, ol da ketári demedi. Kelisip qoıǵandaı tún ortasynda ekeýmiz balkonnan túsip qarańǵy baqqa kirdik, ol kóleńkege jete berisimen aǵashqa arqasyn súıedi de maǵan qolyn sozdy, men onyń qımylyn ańǵardym da nıetin sezdim... Tań tym erte bozardy, tus-tustan qorazdar aıqaılap jatyr, keshikpeı shyǵystyń alqyzyl shapaǵy baq ishin jarqyratyp jiberdi de ózenniń arǵy betindegi sary jazyqty aıdaı qylyp ashyp tastady... Budan soń ózenniń jarqabaǵyna barǵanbyz, ol meni kózine de ilmesten kókjıekten kóterilip kele jatqan kún nuryna qarap turyp Chaıkovskııdiń "Tańyn" aıtty. Ánniń shyrqaý bıigine daýsy jetpegen soń ony kilt úzdi de shubar ala bátes kóıleginiń etegin jıyp alyp úıge qaraı júgire jóneldi. Men qalt turyp qaldym, birdemeni oılamaq túgili, aıaǵym basýǵa da kelmeıdi. Sendelip jar jaǵasyndaǵy kári qaıyńnyń astyna keldim de qurǵaq shóptiń ústine jata kettim. Kún arqan boıy kóterilip qalypty, jazdyń sońǵy aıynyń jaımashýaǵynda kún shyqsa dúnıeniń ysyp sala beretin ádeti. Men basymdy qaıyńnyń jýan tamyryna qoıyp qalǵyp barady ekenmin. Biraq kúnniń ystyǵy baıyz taptyrar emes, birazdan soń turyp, sandalyp saıa izdeýge kiristim. Qapyryq kúnniń astynda uıqydaǵy úı múlgip týr. Uıyqtamaǵan tek shal ǵana. Jabaıy bolyp ketken kári sırenniń sańylaýynan kabınettiń ashyq terezesi kórinedi, ar jaǵynan shaldyń jóteli estiledi, tegi qaımaq qatqan tańǵy shaıdan soń qarıa trýbkasyn raqattana soryp otyrsa kerek. Meniń aıaq tyqyrym men sırennen dúr etip kóterilgen qalyń torǵaılardyń shýylynan shal terezeden basyn shyǵaryp qarady da túriktiń tozyǵy jetken oıýly jibek shapanynyń óńirin qaýsyrynyp, betiniń qatpar-qatpar ájimin qyryq burap dúńkıgen qabaǵynyń astynan jymıyp kúlgen boldy. Men kináli keıippen basymdy ıdim de balkon arqyly qonaq bólmeniń ashyq qalǵan esigine bettedim: tym-tyrs ıen bólme maǵan ǵajap kórindi - jelpildegen kóbelekter, kógildir tústi túsqaǵaz, birneshe kreslo, kóne dıvandar, solardyń birine jata ketip edim, jambasyma batqan oıqy-shoıqysyna qaramastan qatyppyn da qalyppyn. Uzaq uıyqtasam da jańa ǵana jatqan sekildi edim, áldebireý qasyma kelip kúle sóılep, shashymdy uıpalaqtatyp birdemelerdi aıtyp jatty. Oıana kelsem aldymda osy úıdiń jas qojaıyny men qaryndasy tur eken, ekeýi de totyqqan kúnqaqty, kózderi jaınap túr, tatardyń kórkem jastary, jigit qısyq jaǵaly sary jibek kóılek kıgen, qyzdyń ústinde de sary jeletke. Men atyp turdym. Ekeýi de jarysa sóılep, turyp tańǵy asqa kelińiz, qasyńdaǵy qyz ketip qaldy, jalǵyz da emes, Kýzmınmen ketti dep qolyma tilhat ustatty. Sol sátte maǵan Kýzmınniń kózi elestedi - shaqshıǵan tym suǵanaq, aranyń teńbil bóksesi sekildi tarǵyl. Tilhatty aldym da tysqa bettedim, oryndyqqa qoıǵan legen qasynda qumyra ustap shymqaı qara kıingen, qoldary shıdeı bir kempir kútip túr eken. "Meni endi izdep áýre bolma" degendi júre oqyp jýynýǵa kiristim. Sýy muzdaı, osyp tústi, "bizdiń sýymyz tumaniki" dep kempir sala qulash kendir oramal usyndy. Men asyǵys kireberis dálizge shyqtym da kartýzym men qamshymdy ala salyp shyjyǵan ystyqta atqoraǵa júgirdim. Túkpirde turǵan atym meni kórip oqyranyp jiberdi. Kesheden beri eri de alynbaǵan, jemsiz aqyrǵa telmire-telmire ishi qabysyp qalypty, tizgindi sheship, qarǵyp mindim de qaınaǵan ashýymdy zorǵa tejep, aýladan shý qaraquıryq dep taıyp otyrdym. Ýsadbadan shyǵa salyp shuǵyl buryldym da eginjaıdyń ortasymen quba jazyqqa, betimniń aýǵan jaǵyna quıǵyta jónelgen edim, birazdan soń birinshi kezdesken bıdaı shómelesine toqtap, sekirip tústim de túbine baryp otyrdym. Atym masaqqa birden bas qoıdy. Sabaqtan sorǵalaǵan dán quddy shynynyń untaǵyndaı syldyrlaıdy. Saban arasy qaptaǵan shegirtke, aınala qum shaǵyl sekildi kóz jetpeıtin sary dala. Men eshteńe estigenim de joq, kórgenim de joq, oıymda bir-aq nárse: ne onyń ózi qaıtyp keledi, ne búgingi tańdy, mynaý túndi, shalǵyn basyn shaıqaltqan qos etekti bátes kóılekti kóz aldyma qaıta alyp keledi, áıtpese endigi jerde ekeýmizge de ómir joq!

Osy bir esirik sezimmen, essiz senimmen qalaǵa shaba jóneldim.

IV

Bul joly qalada uzaq bógeldim. Boıdaq ákesiniń aýla túkpirindegi shań basqan baq ishinde kúni boıy otyramyz da qoıamyz. Ákesi (lıberal doktor, salaq adam) ony betinen qaqqan joq. At terletip kelgen sátte qyz meni kóre salyp qos qolyn kókiregine basyp qarsy alǵan, budan kimniń mahabbaty kúshti ekenin aıyrý qıyn edi — meniki me, álde onyń maǵan degen mahabbaty ma? Aqyry bir birimizge maza berý úshin ýaqytsha aıyrylysa turýǵa kelistik. Óıtpese sharamyz da bolmady, sebebi shamama qaramaı dvorándar qonaq úıine toqtaımyn dep edáýir qaryzǵa batyp qalyp edim. Onyń ústine aqjańbyr bastaldy. Aıyrylý sátin qanshama sozǵanmen amal qansha, aqjańbyrdyń astynda malmandaı bolyp úıge qaıttym. Úıde tek uıyqtadym da jattym, sendelip bólmeden bólmege kóshtim, eshteńe istegenim joq, esh nárse oılaǵanym da joq. Sodan jatyp kelip qınalamyn: osy maǵan ne boldy, munyń aıaǵy nemen biter eken? Bir kúni aǵam Nıkolaı keldi, meniń bólmeme kirdi de kartýzyn sheshpesten otyryp jatyp:

— Sonymen, baýyrym, áli kúnge armanǵa semirip júrip jatyrsyń ba? Bári de baıaǵy, baqsynyń taıaǵy: "Táńirdiń buıryǵyna, túlkiniń quıryǵyna erip taýǵa órmelep" — al taýdyń ar jaǵynda ne baryn bir qudaıdyń ózi bilsin. Men bárine qanyqpyn, estigenim de kóp, estimegenimdi de bopsalaımyn, ózgere qoıǵan eshteńe joq. Bilem, aqyl toqtatatyn ýaqyttan da ótip kettiń. Degenmen ne oılap júrsiń, sony aıtshy?

— Túlkiniń quıryǵy árkimdi ár saqqa jeteleıdi, — dep men qyljaqtaı jaýap qattym. — Biraq ol qaıda, nege aparady, ony eshkim de bilmeıdi. Qasıetti ýaǵyzdyń ózinde aıtpap pa edi: "Jetkinshek, júregiń neni qalasa, nazaryń qaı jaqqa tússe — tarta ber!".

Aǵam úndegen joq, baqtan estilgen jańbyrdyń sybdyryna qulaq túrgendeı edenge telmirip biraz otyrdy da:

— Meıli, endeshe tarta ber! — dedi keıisti únmen.

Ne istesem eken degen caýaldy men de ózime san ret qoıǵanmyn. Ne isteý kerektigin de bilemin. Kúnde erteńgisin aqyrǵy qoshtasý hatyn jazamyn dep ózime ózim sert beremin, búl sonsha qıyn da nárse emes, onyń ústine aramyzda uıattan attaǵan esh nárse bolǵan joq, biraq osyny oılasam oǵan degen sezimim barǵan saıyn taǵat taptyrmaı, qumarym tasyp, onyń maǵan degen pák mahabbatyn, móldiregen janaryn, tipti jyly júzin, kúlkisi men daýsyn da qıa almaımyn... Al birneshe kún ótkende keshki ymyrtta basynan balaǵyna deıin malmandaı bir salt atty keldi de: "tózimim taýsyldy, kútemin" degen umajdalǵan tilhatty qolyma ustata saldy. Endi birneshe saǵattan soń ony kóremin-aý, daýsyn estımin-aý degen úmitpen tań atqansha kózim ilingen joq...

Sonymen birese úıde, birese qalada júrip kúzdi de taýystym- aý. Atymdy da, erimdi de sattym, qalada baıaǵydaı dvorán qonaq úıinde shánıip jata almaı Shógir-SHómshek alańyndaǵy Nıkýlınanyń aýlasyndaǵy kúrkege baryp tyǵyldym. Qala qazir basqa, meniń bozbala shaǵymdaǵy belgilerden dym da qalmaǵan. Bári de kúnkóristiń qarapaıym kúıbeni, tek keı kúnderi Ýspenskıı kóshesindegi bak pen gımnazıa úıiniń qasynan ótip bara jatyp júrekke jyly ótken bir shaqtarymdy eske alamyn. Shylym shegýdi ábden úırengenmin, shashtarazǵa baramyn, kezinde momaqan ǵana bala bolyp sartyldaǵan qaıshynyń astynda edenge ushyp túsip jatqan jibek shashyma kózimniń qıyǵyn tastap qoıyp otyrýshy edim. Biz erteńnen qara keshke deıin asqanadaǵy túrik dıvanynda ońasha otyratyn edik: doktor ertesimen joǵalady, gımnazıs inisi sabaǵyna ketedi, ákesi túski astan keıin jatyp alyp uıyqtaıdy da tura salyp taǵy joǵalady, al gımnazıs jyn qaqqandaı bóltirigimen asyr salyp oınap jatqany, ol nemesi tynymsyz sháýildep, ekinshi qabatqa kóteriletin taqtaı baspaldaqty tarsyldatyp damyl bermeıdi. Kúni boıǵy uzaq otyrys, múmkin meniń orynsyz emirenip, aımalaı bergenimnen jalyǵa ma, áıteýir bir sebep taýyp ara-tura úıden ketýge tyrysady, qurbylaryna, tanystaryna barady, al men gımnazısiń aıqaıy men tasyr-tusyryn, baspaldaqtan sekirgen kúshiginiń sháýilin tyńdap dıvanda otyrǵanym, odan qaldy papırosty birinen keıin birin soraptap, jartylaı jabylǵan perdeniń jyrtyǵynan mólıip boz aspanǵa qaraımyn... Artynan taǵy da qubylyp sala beredi: úıden shyqpaı otyryp alady da meni músirkep, erekshe jaqsy kórgen bolady, men onyń netken jan ekenin túsine almaı basym qatty. "Amal joq, janym, taǵdyrdyń jazǵanyna kónemiz de!" dep bir kúni jylap jiberdi. Bul erteńgi astan keıin edi, doktordyń tynyshtyǵyn buzbalyq dep bárimiz de aıaǵymyzdyń ushymen júrgenbiz. "Men tek papamdy ǵana aıaımyn, — dedi. — Dúnıede odan basqa meniń eshkimim joq". Onyń ákesin óte jaqsy kóretinin biletin edim. Osy sátti ańdyp turǵandaı-aq gımnazıs jetip keldi de birdeme dep myljyńdap, meni doktordyń shaqyryp jatqanyn aıtty. Qyzdyń óńi qashyp ketti. Men onyń qolynan súıdim de joǵary bettedim.

Doktor uıqysy qanyp oıanǵan eken, jýynyp-taranyp, jumyrtqadaı bolyp otyr, temekisin shúıirip, meni kóńildi qarsy aldy.

— Al, dostym, otyra qal, — dedi temekisin usynyp. — Kópten beri senimen sóılessem dep júr edim, ne jaıynda ekenin túsinetin shyǵarsyń. Men joqqa senetin eskiniń adamy emespin, ony da jaqsy bilesiń. Maǵan qyzymnyń baqytynan qymbat nárse joq, saǵan da janym ashıdy, sondyqtan erkek qos bolyp betpe-bet sóıleselik. Ersi bolsa da aıtaıyn, men seni múldem bilmeımin. Aıtshy, sen óziń kimsiń? — dedi ol jymıyp.

Bir qyzaryp, bir surlanyp men temekini uzaq soraptadym. Rasynda men kim edim? Gete sekildi shirenip sóılegim de keldi, (jýyrda ǵana Ekkermandy oqyp shyqqan edim): "Men ózimniń kim ekenimdi bilmeımin, ózińdi óziń tanyǵannan qudaı saqtasyn!" Biraq men kishireıip baqtym:

Men jazatyn adammyn ǵoı... Sol jazýymdy jalǵastyra beretin shyǵarmyn... Múmkin daıyndalyp ýnıversıtetke túsermin...

— Árıne, ýnıversıtet degeniń jaqsy-aq, — dedi doktor. — Biraq oǵan daıyndalý da ońaı sharýa emes. Sonda qandaı qyzmetke ázirlenbeksiń? Tek ádebıetke me, álde qoǵamdyq qyzmetke me?

Taǵy da tilimniń ushynan Geteniń ketpeı qoıǵany: "Men pendeshiliktiń turaqsyzdyǵyna kýáger bolyp ǵasyrlar boıy tirlik keshemin... Saıasat esh ýaqytta poezıanyń enshisi bolmaq emes..."

— Qoǵam aqynnyń ýaıymy emes, — dep jaýap berdim.

Doktor maǵan tańdana qarady:

— Sonda senińshe Nekrasov aqyn bolmaǵany ma? Degenmen sál de bolsa qazirgi qoǵam tynysyna nazar salsań qaıtedi, búgingi adalmyn degen kez kelgen orystyń mádenıetti azamaty neni ýaıymdap, neden qobaljyp júr, sony ańǵardyń ba?

Men oılanyp, oz bilgenimdi topshyladym: reaksıa, jergilikti bastyqtar jaıynda jurt ár nárseni dúńkildetip júr, uly reforma kezindegi jaqsy bastamadan yrym da qalǵan joq desedi... Tolstoı "shyrsha astyndaǵy shirkeýge" shaqyryp, shyndyǵynda biz Chehovtyń "İmyrtynda" ómir súrip jatyr ekenbiz...

Tolstoıshylardyń taratyp júrgen Mark Avrelıdiń qaǵıdalary esime tústi: "Ózderin aqsúıektermiz deıtuǵyn pendelerdiń jan seziminiń jalǵan ekenin maǵan Fronton túsindirdi." Kóktemde Dneprde parohod ústinde kezdesken qaıdaǵy bir sektant músápir hohol shal apostol Paveldyń sózin ózinshe septep mazamdy alǵan: "Jaratqan Hrıstosty kók turaǵyna kótergende qazirgi jáne bolashaq zamannyń bıleýshilerinen, bıliginen, zorlyqshyl kúshterden, baıpatshalardan, or zamannyń atyshýly tórelerinen bıik bolsyn degen, endeshe bizdiń maıdan qan men súıekke sińgen jaýyzdyq emes, biz tek sum zamannyń basshylary men ústemdigine qarsymyz". Men burynnan-aq tolstoıshylarǵa kóńildes edim, óıtkeni olar qoǵamshyldyqtyń shyrmaýynan qutylýǵa, sonymen birge "zamannyń tutqasyn ustaýshylarǵa qarsy turýǵa" shaqyrady, sonan soń da men tolstoıshyldyqty ýaǵyzdaýǵa qol ushyn berdim.

— Sonda senińshe búkil zaýal men qasiretten qutqaratyn "zulymdyqqa zorlyqpen qarsy turma" deıtuǵyn jalǵan ósıet pe? — dep doktor nemketti suraq tastady.

Men qarap jatpaımyn, qarsylyqqa da baramyn, tek meniń "qarsylyǵym elden erekshe" dep asyǵys jaýap bergen boldym. Meniń tolstoıshyl bola qalýyma sebepshi Per Bezýhov pen Anatolıı Kýrakınge elikteýden týǵan qarama-qaıshy sezim edi, odan soń "Holstomerdegi" knáz Serpýhovskıı men Ivan Ilıch, "Al, endi ne isteımiz?" "Adamǵa sonsha kóp jer kerek pe?" Máskeý sanaty týraly maqalada aıtylǵan bylyq pen sumdyq joqshylyq, "Kazaktar" povesi men Malorossıadan alǵan óz áserimnen týǵan poetıkalyq qıalym bolatyn; osy kúnáhar balshyq tirshiligimizdiń nájisin óksheńnen qaǵyp tastap, aıdaladaǵy bir hýtorda, nemese Dnepr jaǵasyndaǵy aq tamnyń birinde eńbekpen jańa ómir bastaǵanǵa ne jetsin! Tek aq tamdy qospaı osylardyń keıbirin doktorǵa jetkizgen boldym. Ol muqıat tyńdaǵan sıaqty edi, alaıda tym selsoq otyrdy. Keıde uıqy meńdegen kózi kilmıip, esineý qysqan ezýi qısaıyp ketedi de ózin ózi zorǵa ustap, tanaýynan ǵana demigip tynady.

— Iá, ıá, tyńdap otyrmyn, — dedi. — Demek sen búl ómirden qara basyńa esh raqat dámetpeıtin boldyń ǵoı? Biraq qara bastyń qamynan basqa da kareket bar emes pe. Máselen, men halyq deıtuǵyn tobyrdy maqtanysh tuta almaımyn, ókinishke qaraı ony jaqsy bilemin, danalyqtyń kózi, izgiliktiń bastaýy da sonda degenge sene bermeımin, nege men solarǵa qosylyp jerdi ustap turǵan úsh kıt dep qyzyltanaý bolýym kerek, desek te olarǵa degen mindetimiz, paryzymyz joq pa? Já, búl jóninen saǵan aqyl qospaı-aq qoıaıyn. Qalaı degenmende sóılesip alǵanymyz durys boldy. Endi áńgimemizdiń basyna oralalyq. Qysqa jáne toq eterin biraq aıtaıyn. Meniń qyzymmen aralaryndaǵy sezim qatynasynyń qaı dárejede bolǵanyna qaramastan aldyn ala aıtaıyn: árıne, onyń bir basynyń erki bar, eger senimen bir bolamyn dep menen bata suraı qalsa, men buǵan túbegeıli qarsymyn. Sen maǵan qatty unaısyń, saǵan baıandy baqyt tileımin, muny aıtarǵa ǵana dep túsin. Nelikten? Pendeshilikpen jaýap bereıin: ekeýińdi de baqytsyz qylǵym kelmeıdi, joqshylyqtyń taýqymetin tartyp qor bolmasa eken deımin. Odan soń týra ashyǵyn aıtýǵa ruqsat et: senderge ortaq ne qasıet bar? Glıkerıa jaman qyz emes, ótirik aıtyp kúnáhar bola almaımyn, minezi oınaqy, búgin bir nársege áýes bolsa, erteńinde ekinshi bir nárseni kókseıdi — árıne, tolstoıdyń "shyrsha astyndaǵy shirkeýinen" aýlaq, baıqaısyń ba, qarańǵy túkpirde júrip qalaı kıinetinin. Buzylǵan dep aıtýǵa aýzym barmaıdy, meniń ýaıymym, ol saǵan tipti de teń emes...

Ol meni baspaldaqtyń astynda kútip túr eken, úreıli kózi baqyraıyp jylarman bolyp qarsy aldy. Men oǵan doktordyń sońǵy sózin qaz-qalpynda jetkizdim.

Iá, men onyń ruqsatynsyz tyrp ete almaımyn, — dep tómen qarady.

V

Nıkýlınanyń aýla túkpirinen ara-tura tysqa shyǵyp, İİİómshekti alańymen basym aýǵan jaqqa qańǵyp ketetinim bar. Monastyr syrtyndaǵy keń jazyqta eski qorǵannyń ishinde úlken zırat jatatyn. Munda ulyǵan jelden basqa dym joq: qasiret pen máńgilik muńnyń elesindeı baıaǵyda umyt bolǵan qý medıen. Zırat qaqpasynyń mańdaıynda surqaı keń jazyqtyń sýreti tur: ashylyp qalǵan molalar, qısaıyp jatqan qulpytas, astynan soraıyp shyǵyp jatqan adamnyń qańqalary, qaı zamanda kómilip, qaı zamanda jer betine shyǵyp qalǵanyn kim bilsin, alba-julba kebin ishinen qýarǵan súıekter yrsıyp kórinip jatyr. Ezýinde kerneı, búkil jazyqty jańǵyryqtyryp keriskedeı perishte ushyp júr, ústindegi sur kebinin lapyldatyp, kóstıgen uzyn sıraǵyn tizesinen bir búktep, sozyp jibergen... Aýla syrtynda kúzdiń qońyr shýaǵy, búl mańda da tiri tyshqan joq, ishke kirer jol da joq. Men keri qaıttym, aýlaǵa kirgenimde erkektiń etigin súıretken aspaz kempir bir qorazdy umar-jumar alyp kele jatyr eken, "úıge alyp bara jatyrmyn, — dedi ózimen-ózi máz bolyp kúlip, — kárilikten ábden aljyp bitti, búl sorly endi menimen birge tursyn". Men tastan órgen jalpaq bastyrmaǵa kóterildim de odan sákili as pisiretin bólmeden ótip qonaqjaıǵa shyqtym, munda úı ıesiniń túnemeli, kelimdi-ketimdiler, meshandar men din qyzmetshileri jatyp júretin qos dıvandy bólme bartuǵyn, ázirshe bulardyń ıesi men ǵana.Tym-tyrs, tynyshtyqty buzǵan tek túnemeldegi qońyraýly saǵattyń tyqyly. Sol jaqtan shyqqan Nıkýlına jymıyp qana meıirimdi keıippen "serýendep qaıttyńyz ba?" deıdi. Daýsy qandaı jumsaq, názik deseńshi! Beti dóp-dóńgelek tolyq áıel. Men onyń júzine qarap otyryp tamsanatyn edim, ásirese keshkilik qyzara bórtip monshadan shyqqan kezinde — úrgen búıendeı jup-jumsaq sanyn sál ǵana jalańash qaldyryp, tizesiniń ústine tarǵyl kózdi aq mysyǵyn otyrǵyzyp alady da uzaq otyryp raqattanyp shaı ishedi, sol kezde áli taralmaǵan kómirdeı qara shashyn, mólıgen tup-tunyq janaryn kórseń ǵoı! Syrttan tyqyr estiledi, búl terezeniń qaqpaqtaryn myqtap jaýyp jatqan aspaz kempir, sol kezde jumyr temir soraıyp kásektiń jaqtaýyn tesip shyǵa keledi, baıaǵynyń bir qorqynyshty qarýy dersiń. Nıkýlına ornynan turyp temirdiń basyna ilmek kıgizedi de taǵy da kelip shaıǵa otyrǵanda úıdiń ishi bir túrli jylynyp sala beredi...

Sol sátte men de áldeqandaı buzyq oıǵa ketemin: tirshiliktiń bárin tastap,osy úıde, osy áıeldiń jyly tóseginde saǵat tilin tyqyldatyp qoıyp birjola qalsam ba eken... Dıvannyń jelkesinde búkil qabyrǵany alyp bir sýret túr: ǵajaıyp jasyl orman, onyń shetinde bóreneden qıǵan jetim tam,onyń qasynda búkireıgen ǵarip shal momaqan qońyr aıýdyń mańdaıynan sıpap túr; endi bir fotografıalyq sýrette súrtik kıgen aqbas shal, Nıkýlınanyń kúıeýi tabytta jatyr. Ac bólme jaqtan birqalypty tyrsyl, syńsyǵan án estiledi, bular eki keshtiń arasynda qysqa ázirlep kapýsta týrap jatqan jataqtyń jaldamaly qyzdary. Meshandardyń osy bir áninde, dókir kezdiktiń tyqylynda, kóne sýret pen fotodaǵy ólikte de ótkenniń mán-maqsatsyz tirligin jalǵastyryp turǵandaı ári jyly, ári ashshy muń bar edi...

VI

Qarashada úıge qaıttym. Qoshtasarda Orelda kezdesetin bolyp kelistik: ol birinshi jeltoqsanda, al men ádep úshin bolsa da bir juma keshikpekpin. Men soǵan da shydamaı jeltoqsannyń birinde aıazdy aıly túnde Lıka otyratyn poıyzǵa úlgerý úshin asyǵys Pısarevoǵa shaptym. Ertegideı sol bir ǵajaıyp túndi kúni búginge deıin umytar emespin. Batýrıno men Vasılevskiniń arasyndaǵy tep-tegis karly jazyqpen quıǵytyp kelemin. Dúptegi jýan baqaı arshyndaı jelip, doǵany silkilep bir ornynda tapjylmaı turǵan sekildi de qosardaǵy besti bókseni kóterip-kóterip tastap, taǵaly tuıaǵymen qardy burqyratyp keledi... keıde joldan jańylyp, omby qarǵa maltyǵyp qalady da júrisinen tanyp, salbyrap ketken shilıaǵa shalynyp baryp joldy qaıta tabady, taǵy da kóldeneń urshyqty shirente kerip dúrildetip jóneledi... Búkil dúnıe asyǵyp-aptyǵyp ushyp kele jatqandaı, endi bir qarasań bári de tapjylmaı bir orynda qatyp qalǵan sıaqty: alysta, aı astynda kúmisteı jaltyrap qarly dala siresip jatyr, jıegi kempir qosaqpen sheńberlengen aıdyń boz tumanmen kireýkelengen muńdy júzi de ornynan qozǵalar emes, men de qozǵalmaı siresip otyrmyn, osy tyrs etpeı qalǵan tirshilikpen birge, mynaý lepirgen shabystyń ekpinimen aldan áldebir úmit kútkendeı, soǵan qosa ótken bir kúnderdiń elesi de kóz aldymnan ketpeıdi: Vasılevskidegi dál osyndaı qys, dál osyndaı jol, aıyrmasy — Batýrınodaǵy meniń alǵashqy kórgen qysym edi, jas edim, pák edim, kóńilim qýanyshqa toly edi, Vasılevskiden alyp kelgen kóne tomdardyń poetıkalyq naqyshyna endi ǵana bas qoıyp, qunyǵa kirisken alǵashqy balań qýanyshym bolatyn:

Zaýlaıdy. Mańaıda dym joq kórdiń be

En dala Svetlananyń kezinde...

"Sonyń bári qaıda ketken?" deımin ezime ózim, biraq áldekimdi asyǵa kútken jaıymdy da umytar emespin. "Meıli, dúnıe kóshe bersin" deımin ózimdi ózim jubatyp, aıý ishikke oranyp alyp álde qaıda aǵyzyp bara jatqan erlerdeı sezinemin ózimdi, al shyndyǵynda kóz aldymda kar jamylyp otyrǵan pushpaq tondy atqosshym, qatyp qalǵan aıaǵymnyń basyndaǵy sulynyń karly sabany... Vasılevskiden shyǵa bere joldyń oıly-shuńqyrynda súrinip jyǵylǵan dúptiń aty dárteni syndyryp tastady da atqosshy sony baılap mataǵansha poıyzǵa keshigetin boldym-aý dep janym shyǵyp kete jazdady. Kele salyp eń sońǵy aqshama birinshi klasqa bılet aldym da platformaǵa júgirdim, ol da osy vagonda otyrmaq edi. Esimde qalǵany, aı nurynan kúńgirt tartqan alańnyń sarǵysh sáýlesi men telegraftyń syǵyraıǵan terezeleri. Poıyz da jaqyndap qalǵan, bulyńǵyr qarly dalaǵa kóz tigemin, aıazdan ózim de shyny sekildi synaıyn dep turmyn, ishim de qaltyrap barady. Kenet qońyraý qańǵyrlap qoıa berdi de esikter sartyldap, vokzaldan júgire shyqqan jurttyń aıaq syqyry jamyrap jóneldi. Alystan parovozdyń nobaıy qaraýytyp, aýyr kúrsingen demigi estildi, kilegeılengen úshburysh qyzǵyltym ot tún túnegin tesip keledi... Poıyz ysyldap-pysyldap, syqyrlap-shıqyldap zorǵa toqtady. Men vagonǵa qarǵyp minip esigin ashqanda ol ton jamylyp shamnyń kúńgirt sáýlesiniń astynda japadan jalǵyz búrisip otyr eken, menen kózin almaı qadaldy da qaldy...

Vagon tym eski, qos-qostan úsh par dońǵalaqty eken, ózi zańǵardaı bıik; ekpindegen saıyn aıazdan saldyr-gúldir tarsyldap, qabyrǵasy, esik bitkeni syqyrlap, muz qursaǵan terezeleri jalt-jult etip es ketirdi... Biz uzap ketip edik, tas qarańǵy tún... Bári de bizdiń erkimizden tys, oıda joqta bolǵan oqıǵa edi... Ol ornynan turdy da eki beti alaburtyp, shashyn ońdap buryshqa baryp kózin jumyp otyra ketti...

VII

Qys boıy Orelda turdyq.

Erteńgisin vagonnan shyǵyp, jańadan etene jaqyndasýymyzǵa dáneker bolǵan redaksıǵa kirgen sáttegi jan sezimimizdi aıtyp jetkizý qıyn.

Men shaǵyn bir qonaq úıge toqtadym da ol ádepkideı Avılovanyń páterinde qala berdi. Bizdiń bar ýaqytymyz sonda ótti de eń tátti sátterimizdi qonaq úıinde taýystyq.

Bul da bir baqytqa bergisiz, biraq jandy da, tándi de azapqa salyp qınaǵan qıyn kúnder edi.

Áli esimde, keshkilik ol muz aıdynyna ketti de men redaksıada qala berdim, maǵan azdaǵan jumys tapsyryp, eptep tıyn-teben tólep turatyn bolǵan, úıde eshkim joq, tym-tyrys, Avılova áldebir jınalysqa ketken, mılyqtan basqan sylbyr kesh taýsylyp bermedi, tiri janǵa keregi joq tystaǵy shamdar óleýsirep qalǵyp tur, kóshedegi ary ótken, beri ótken adamdardyń aıaq tyqyry meniń kóńilimniń kúıin úzip alyp ketkendeı; ókpe men qyzǵanyshtan júregim syzdaıdy — men bolsam sol úshin qor bolyp aqyn basyma laıyqsyz túkke turmaıtyn jumysty myjyp otyrmyn, al ol ǵoı shyrshaly aq qardyń káýsar aýasyn jutyp, muz aıdynynda, quıqyljyǵan mýzykaǵa mas bolyp san túrli jarqyl-jurqyldyń astynda saıran salyp júr... Aıaq astynan oıymdy qońyraý syldyry bólip jibergeni, sóıtsem ol esikten kirip kele jatyr eken. Ústinde sur kostúm, basynda surǵylt tıyn bórik, qolynda jarqyraǵan jap-jańa kónkı, aıazdan alaburtqan júzi jastyqtyń nuryn shalqytyp bólmege birden jarqyn kóńildi ala kirgendeı boldy.

"Úh, keremet sharshadym!" dedi de bólmesine ótip ketti. Sońynan ere kirdim. Ol kónkıin qolynan tastamaǵan kúıi dıvanǵa sylq etip jata ketti de ádeıi sholjaqtaǵandaı aıaǵyn kóstıtip sozyp jiberdi. Men boz shulyqty jyrta kergen baltyryna, qysqa kóılektiń eteginen ashylyp qalǵan qara sanyna jutyna tónip ózimdi zorǵa tejedim de qaraǵym-aý, biz kúni boıy bir-birimizdi kórgen joq edik qoı dep kinálaıyn dep tursam, ol shirkin uıyqtap ta ketken eken, qanshama janym ashyp eljirep tursam da kóńilimniń sylq etip túsip qalǵanyn jasyra alǵanym joq... Ol oıana salyp múláıimsip, muńdana jaýap bergen boldy: "Men bárin de estip jattym. Renjı kórme, men shynynda da qatty sharshadym. Bıyl meniń kórmegenim joq qoı!.."

VIII

Orelde turý úshin bir sebep kerek boldy da ol mýzykadan sabaq ala bastady. Men de bir syltaý taptym: áıteýir tirshilik qamy úshin bolsa da bir nársemen aınalysý kerek boldy, bir nársege jaýap berý kerek boldy. Osynyń ózi de áýelde qýanysh sıaqty kórinip edi, keıin, meniń armandaǵanym tek osy ǵana ma edi degen saýaldy ózime jıi qoıatyn boldym. Bir qarasam qazir meniń dúnıeniń tetigin shyr aınaldyratyn shaǵym, al meniń aıaǵymda durys kebisim de joq. Áıteýir ázirshe dep, búginshe dep júrip jatyrmyn. Al erteń she? Oılap otyrsam, bizdiń jaqyndyǵymyzdyń ózi de kúmándi sıaqty, sezim, talǵam, sanamyzda da úılesim shamaly, demek, adaldyǵymyz da kúdikti degen sóz: arman men kúıki tirliktiń arasy jer men kókteı eken, shynaıy mahabbattyń dámi bólekteý bolsa kerek-ti, bir qysta men osynyń bárin túsingendeı boldym da taǵdyrdyń maǵan degen qıanatyn sezindim.

Onymen birge balǵa, qonaqqa barǵanda qatty qınalatyn boldym. Menen kóri pysyqtaý, kórkem jigittermen bıge shyqqan kezde onyń jelbiregen kóıleginiń etegine, urshyqtaı shyr aınalǵan aıaǵyna qarap turyp qushaǵyndaǵy jigitke qumarta emirenetinin baıqap qalamyn, tipti mýzyka da meniń júregimdi tilip túskendeı bolady, qystalyqtan janarym ysıdy. Ásirese Týrchanınovpen bıge shyqqanda jurttyń bári oǵan qyzyǵa qaraıtyny bar — álgi erepeısiz uzyn boıly, qysqa bakenbardasy bar, qatyp qalǵan qara kóz ofıser. Qyz da boı jaǵynan odan qalyspaıtyn, degenmen sál de bolsa alasa, baýyryna qatty qysyp, uzaq aınaldyryp júredi de joǵarydan onyń betine súzile kep qaraıdy, qyzdyń qumartqan júzinen qýanyshty baıqaımyn da sol kezde ol maǵan keremet jekkórinishti bolyp ketedi. Dol qazir bir shataq shyqsa eken dep jatyp kep qudaıdan tileımin, tym bolmasa eńkeıip súıip alsa ǵoı, bári de osymen sheshiler edi, júregimniń dúrsili de, shıryqkan janym da jaı tabar edi-aý!

— Sen tek ózińdi ǵana oılaısyń, — dedi ol birde, — bári de tek seniń oılaǵanyńdaı bolýy kerek. Seni erkińe jiberse, meni dúnıeniń raqatynan jurdaı qylyp, óziń sekildi jurttan bólip tastar ediń.

Dál taýyp aıtty: jazylmaǵan qupıa zań boıynsha kez kelgen mahabbatta, ásirese áıelge degen mahabbatta janashyrlyq sezim, aıaýshylyq músirkeý bolýǵa kerek, al men, ásirese jurt kózinshs onyń kóńildi júrgenin, kópke unaǵysy kelgenin jaqtyrmaımyn, kerisinshe, qarapaıymdylyǵyn, shý shyǵarmaıtyn momyndyǵyn unatamyn, jylasa eken dep otyramyn, jylaǵan kezde kóziniń isip shyǵa keletini bar. Rasynda kóp ishinde meniń ońasha júretin ádetim bar, árkimdi syrttaı baqylap, soǵan ózim ishteı dásterdeı bolyp, bireýdiń kem-ketigin kóre qoıatyn qyraǵylyǵym men sezimtaldyǵyma ózimshe semiretinim de ras. Esesine ony jan tartyp baýyryma bassam degen yntyǵymda shek joq. Men oǵan ylǵı da óleń oqıtyn edim.

— Tyńdaımysyń, myna bir óleń ǵajap emes pe! "Janymdy kúmbirlegen kókke kóter, Kóńilim kókke órlegen Aıǵa jeter!"

Biraq ol ǵajaıyp eshteńe tapqan joq.

— Iá, munyń tym áıbát eken, — dedi dıvan ústinde jaıbaraqat alaqanyn jaǵyna jastanyp jatyp maǵan nemketti kóz qıyǵyn tastaǵan boldy, biraq kóńilim kókke erlegen aıǵa jeteri nesi? Búl Fet shyǵar? Onyń orynsyz tabıǵatty jaza beretini bar.

Men jarylyp kete jazdadym: jazǵany qalaı! — adamnan alshaq tabıǵat joq, úf etken samaldyń lebinde de bizdiń tirshiligimiz bar dep túsindirýge týra keldi. Ol jatyp kelip kúlsin:

— Óıtip tek órmekshiler ǵana ómir súredi, súıiktim!

Men taǵy da oqı bastadym:

— Kóńilimdi muńǵa bólep kókjıekten kún qashty

Orman shetin kelegeılep ertesimen shań basty.

Kúmis jylan sýmańdaıdy kóz janaryn uıaltyp,

Qasat kardan pana izdegen quddy dersin albasty...

— Ol qaıdaǵy jylan? — dep surady.

Ol burqasyn, syrma dep túsindirýge týra keldi. Men ashýmen taǵy da óleń oqı jóneldim:

Lashyǵymnyń jabyǵynan,

Syǵalaıdy sýyq tún.

Aıdyń keıis qabaǵy da,

Tur eken ǵoı tógip muń...

— Janym, men munyńdy eshqashan kórgen emespin ǵoı! — demesi bar ma.

Bul joly men tek ishteı yza boldym:

Bult astynan syǵalaǵan kúnniń nury sembedi,

Qum betine sýret salǵan, qaraǵym-aý, sen be ediń?

Bul joly kádimgideı nazar salyp tyńdaǵan sıaqty edi, biraq men bilsem, ol qolshatyrdyń ushymen qumǵa sýret salyp otyrǵan ózim dep oılaǵan bolar.

—Rasynda munyń ádemi eken, — dedi ol. — Já, osy da jeter, óleńdi qoıyp qasyma kelshi... sen qashanda maǵan razy emes ekenińdi bilemin.

Men oǵan jıi-jıi balalyq shaǵym, bozbalalyq kezim jaıynda, bizdiń mekenimizdiń keremet tamasha ekenin, ákem, anam, qaryndasym týraly áńgime aıtyp beretinmin, onyń bet-júzinen janashyrlyq nyshan ańǵaramyn ba degen nıetpen keı-keıde bizdiń otbasymyzǵa túsken joqshylyqty da jasyrmaıtynmyn, mysaly, bir kúni úıdegi sýret bitkenniń tysyn sypyryp qaladaǵy Mesherınova degen jalǵyzbasty kempirge kepildikke tapsyrdyq, ol ózi shyǵys jurtyna uqsaıtyn kisi edi: muryny ımıgen, edireıgen murty bar, kóziniń qarasynan aǵy úlken, saýsaǵy tolǵan saqına, ylǵı da jibekke oranyp júretin, murajaı zattaryna lyqa tolǵan ıen úıde tańnan qara keshke deıin bir totyqus barqyldaıtyn da otyratyn — osynyń bárin záýimen aıtyp bergenimde onyń beti de búlk etken joq.

Iá, bul sumdyq eken, — deı saldy.

Qalada uzaq turǵan saıyn ózimniń eshkimge keregimniń joq ekenimdi seze bastadym — tipti Avılova da ózgerip sala berdi, burynǵydaı emes salqyn, keketip sóılesetin boldy; qaladaǵy tirligim surqaı, kóńilsiz tartqan saıyn qyzben ońasha bolǵym keledi de turady, birdeme oqytsam deımin, birdeme aıtsam deımin, syrlassam deımin. Qonaq úıdegi bólmem tar ári kúńgirt, ıyǵymnan bir ýaıym basady da turady — múlik degennen jalǵyz chemodan, birneshe kitap, jalǵyzdyqtan uıyqtaı da almaı tań qashan atar eken dep kórshidegi munaranyń aıazdy eleń-alańdaǵy qonyraýynyń qańǵyr-kúńgirin ańdyp dóńbekship shyǵamyn. Onyń bólmesi de tar edi, ózi dálizdiń eń túkpirinde, baspaldaqtyń astynda, esesine terezesi baqqa qaraıdy, typ-tynysh, ári jyly, ári muntazdaı; ymyrtqa qaraı peshke ot jaǵylady, áp-ádemi kebisin sheshpesten aıaǵyn baýyryna jınap dıvanǵa jata qalatyn ádeti bar, sol kezde tipti súıkimdi kórinip ketetin. Sol kezde men óleń oqı bastaımyn:

Túngi boran alaı-túleı týlaıdy,

Taǵat tappaı dúleı orman shýlaıdy.

Ekeýimiz ońashada ot basynda otyrmyz,

Syrymyzdy syrtyldaǵan otyn ǵana tyńdaıdy...

Biraq alasurǵan boran da, orman men dala da, baspana da, jyp-jyly peshtiń qyzýy da oǵan bóten edi. Ony bir nársege tamsandyrý úshin uzaq otyryp: "Surǵylt rezeńke sekildi at tuıaǵymen taptalyp, kólbeı túsken kún nuryna jaltyrap jatatyn kúzdiń taqtaq joly esińde me?" — degim keledi. Birde aǵaıym Georgıı ekeýimiz qara kúzde bórenege qaqtaý úshin qaıyń satyp alýǵa bardyq: oıda joqta as pisiretin bólmeniń tóbesi qulap, únemi sondaǵy pesh ústinde uıyqtap jatatyn burynǵy aspazshy shalymyzdy maıyp qyla jazdaǵany, sodan belaǵash izdep toǵaıǵa barmaımyz ba. Jańbyr tolassyz quıyp tur, mujyqtarǵa erip alǵashynda kire jolmen jele-jortyp shyqtyq ta artynan qalyń toǵaıǵa kelip kirdik, sibirlegen sirke jańbyrdyń astynda kúz kelse de áli japyraǵyn tastaı qoımaǵan syptaı symbatty qaıyńdar kózdiń jaýyn alady. Basynan etegine deıin japyraq jamylǵan bula qaıyńdy jyǵýǵa da qımaısyń, biraq amalyń bar ma, mujyqtar ony bir aınalyp shyqty da súıelden kónteri bop ketken alaqandaryna bir-bir túkirip, baltalaryn alabajaq qabyǵyna kirshildetip saldy-aı kelip... "Sen kóz aldyńa elestete alasyń ba, dúnıe laısań, mańaıdyń bári sýdan jalt-jult etedi" — dep tamsana aıtyp berdim de aqyry áńgime jazsam degen oıym bar dep úmitimdi de aıtyp qoıǵanym.

— Oı, sonda turǵan ne bar? Aýa raıyn jaza bergennen maı shyǵa ma?! — dedi.

Meni qatty tolǵandyratyn da, men úshin bar dúnıeniń lázzaty da mýzyka edi. Keıde ol jaqsy bir shyǵarmany oryndaı qalsa oǵan degen súıispenshiligimde shek bolmaıtyn. Ol dese janym jadyrap júregim eljirep sala beredi. Ýaıymsyz uzaq ómir súrgim keledi. Ony tyńdap otyryp keıde oıǵa qalamyn: "Eger kúnderdiń kúninde aırylsa qalsaq, mynaý ǵajap áýendi jalǵyz qaıtyp tyńdarmyn! Bul bolmasa men nege qýanyp, neni armandap, kimdi súımekpin!" Al onyń maǵan bir qylyǵy unamasa, ol da meniń qazymyrlyǵymnan, soǵan ol tóze almaı shıryǵady.

—Nadá! — dep aıqaı salady da klavıshti tastaı berip kórshi bólmege moınyn burady. — Estımisiń, mynaý ne dep myjyp otyr?!

— Myjymaı qaıteıin! — dep men de aıqaı salamyn. — Bul sonettiń tórtten úshi bylapyt, byljyraq, ánsheıin qýyrdaq! Óı, mynaý tusta qabir kúreginiń shańqyly estilip tur ǵoı! Shyraǵym, myna jerde feıa sorlyń shalǵynda maltyp júr, sarqyramań tysta qaldy! Feıa degeniń sýqanym súımeıtin sóz, gazettiń "qyrtymbaı" degeninen beter!

Ol teatr degende jarym janymdy bólip berýge barmyn deıtin, al men ony ıt etinen jek kóremin, akterler men aktrısalardyń talantynyń basqa súretkerlerden aıyrmashylyǵy tek ádepsizdigi men pasyqtyǵynda, soǵan qalyptasyp alǵan mashyǵynda dep túsinetin edim. Tıt Tıtychtyń aldynda qyryq buralyp, bas salyp qushaqtap, tátti sóılep jatatyn jibekke oralǵan máńgilik qudaǵılar men bir qoly qara súrtiktiń qaltasynda, sol qolyn júregine basyp ıilip turatyn qudalardy kórsem qusqym keletini bar; álgi shoshqa sekildi gorodnıchıler, bulań quıryq Hlestakovtar, túksıgen Osıpter, qolańsaly Repetılovtar, ózimen-ózi talqan bolǵan Chaskıler, saqınasymen oınap, qaraórik sekildi baljyraǵan ernin burtıta beretin Famýsovtar; ústinde shyraqshynyń shapany, basynda qaýyrsyndy qalpaq, áldekimniń ashynasyndaı kóringenge qylmıyp qaraıtyn, qara sany qara barqyttan tyrsıyp, qulǵa laıyq maımaq tabandy Gamletter — osylardy kórgende men jyndanyp kete jazdaımyn. Al opera she?!. Úsh búktelip, aıaǵyn tizesinen tańyp tastaǵan botatirsek Rıgoletto, ólip bara jatqandaı kózi alaryp, aspanǵa qarap "Meniń de tańym atady" dep ańyraıtyn Sýsanın, aǵashtyń qýrap qalǵan butaǵyndaı tarbıǵan qoldary qalshyldap, neke saqınasyn saýsaǵynan sheshpegen qalpy, bir úıir qutyrǵan ıt talaǵandaı alba-julba bolǵan "Rýsalkadaǵy" dıirmenshi kimge rýhanı qanaǵat bermek?

Teatr týraly talasta bir mámlege kelgen emespiz: bir-birimizge eseteńdik bermeı, ózara túsinistik bolǵan emes. Mysaly, ataqty provınsıalyq akter Orelda gastrólde júrip "Jyndynyń jazǵandaryn" oqydy: kórermende es joq, tamsanyp, tańǵalyp kóz almaıdy, al ol bolsa, aýrýhana tósegine otyryp alǵan, ústinde halat, kempirleý betindegi bes tal saqalyn da qyrmaǵan, ún-tún joq melshıip qalǵan, bet-aýzynda áldebir daraqy kúlkiniń izi bar, sodan bir ýaqytta aqyryn ǵana bir saýsaǵyn shoshaıtyp, jaqshyqshytyn syndyrǵandaı qısaıtyp, áıteýir bólip-bólip: "Búginnen bastap..." degen bir sózdi aıttym-aý. Al kelesi kúni Lúbım Torsov bolyp yrbańdaıdy da úshinshi kúni qyzyltanaý Marmeladov bolyp: "Qaıyrymdy meniń ámirshim, sizben bir aýyz marhabatty sózge kelýge bolar ma eken?" dep maıysyp turady. Mine, ataqty aktrısa sahnada hat jazyp otyr, áldebir sumdyq hat bolsa kerek, ústel basyna otyra qalyp, qurǵaq qalamdy qurǵaq saýytqa tyǵyp alyp úsh-aq syzyq júrgizdi de qaǵazyn konvertke tyǵa saldy, sodan soń qońyraý qaǵyp edi, óńirine aljapqysh baılaǵan áp-ádemi bıkeshke : "mynany qolbalamen tez jónelt" dep buıyrdy. Teatrda ótken árbir keshten soń Avılovaǵa uıqy bermeı túngi saǵat úshke deıin aıqaılasamyz, men bul kezde tek Torsov pen Marmeladovty ǵana emes, Gogoldiń ózin de, Ostrovskııdi de, Dostoevskııdi de tórkinine aparyp tastaımyn.

— Meıli, seniki durys-aq bolsyn, biraq sonsha nege aıqaılaısyń Nadá?

— Surashy mynadan! — dep ol da kózi qaraýytyp jatyp kep aıqaıǵa basady.

— Aıqaılaımyn! — dep men de qoımaımyn. — Sebebi, bir ǵana "aromat" degen sózdi "a-ro-mat" dep sozǵany úshin ǵana akterdi tunshyqtyryp óltirýge barmyn!

Orel jurtynyń kez kelgen paqyrymen kezdesken saıyn keshkilik mundaı aıqaı bizde kún saıyn bolyp turady. Men ózimniń kinámshildigimdi, kirpıazdyǵym men qyrsyqtyǵymdy, mańaıymdaǵy jurtty shaınap tastaǵym kelip otyratyn minezimdi oǵan da juqtyrǵym kelip edi, biraq meniń bul maqsatymnan túk te ónbeı, bári de kerisinshe bolyp shyqty. Bir kúni oǵan ádeıi:

—Meniń jaýymnyń qanshalyqty kóp ekenin sen bilseń ǵoı! — dedim.

— Qaıdaǵy jaý? — dep ol tańǵaldy.

— Tolyp jatyr: qonaq úıde, dúkenderde, kóshelerde, vokzalda...

— Ol netken jaýlar?

— Tolyp jatyr dedim ǵoı: túri jeksuryn pendelerdiń bári maǵan jaý!

Apostol Paveldiń ózi aıtqan joq pa : "Kez kelgen tuqym bir-birine uqsamaıdy, adam urpaǵy bir basqa, haıýan urpaǵy bir bóten..." Keıbireýlerge qarap tursań sumdyq. Aıaǵyn shalys basyp, tońqańdap júrgende júresinen endi ǵana turyp kele jatqan sıaqty. Keshe men Volhovskaıa kóshesinde keýdesi qaqpaqtaı tyrsıǵan polısıa prıstavynyń sońynan erdim, sonyń jalpaq jaýyryny men shınelinen, jaltyraǵan etiginiń qonyshynan kóz alǵanym joq: jalpaq qonyshynyń bylǵary múńkigen ıisi-aı deseńshi, asa qymbat shıneliniń shuǵasy qandaı, óńirindegi túımesiniń ózi nege turady, osynyń bári qyryq jasar haıýannyń ústindegi ábzel-saıman!

— Nedegen uıattan bezgen adamsyń! — dedi ol asa bir jekkórinishti sezimmen. — Shynynda sen osyndaı ońbaǵan, merez jansyń ba? Men seni túsinýden qaldym. Óne boıyń tolǵan qyrsyq!

IX

Degenmen, kún saıyn redaksıaǵa kelgen bette ilgishten onyń sur tonyn kórip, sonyń ishinde ózi turǵandaı janym kirip qýanyp qalamyn, al ilgishtiń astynda jatqan qonyshty kebisi maǵan qol jetpeıtin toq baltyrdyń táttiligin eske salatyn. Sony kórýge asyǵatynym sonshalyq, jurttan buryn kelip ústelime otyramyn da jergilikti hattardy qarap shyǵyp, keıbirin qorytyp, túzetip shyǵamyn, astanalyq gazetterdi oqyp, sodan ózime kerekti telegrammalar jasaımyn, provınsıalyq beletrısterdiń táýir degen áńgimelerin tutas kóshirip shyǵatyn kezderim de bolady, biraq eki qulaǵym tysta, aqyry tyqyldaǵan shapshań júris pen sýsyldaǵan kóılektiń etek dybysy da estiledi. Ol kirgen boıda ańǵaratynym, tynysh uıqydan sońǵy janarynyń jaltyly, ıne-jipten jańa shyqqandaı tazalyǵy, súıkimdi salqyn alaqany, asyǵys jan-jaǵyna qaraıdy da meni kelip súıedi. Keıde ol dál osy keıpinde qonaq úıge de júgirip kirip, tonynyń sýyq shalǵaıymen dalanyń aıazyn ala kiretin. Men onyń almadaı sup-sýyq betinen súıip, qolymdy tonnyń ishine júgirtemin de jyp-jyly myqynynan qushyrlana qatty qysamyn, ol "jibershi, men sharýamen keldim" dep bulqynyp shyǵyp ketedi de dáliz qyzmetkerin shaqyryp bólmeni jınatady, ózi de kómektesedi.

Bir kúni kezdeısoq Avılova ekeýiniń áńgimesin estip qaldym. Olar meni baspahanada dep oılasa kerek, as bólmede otyryp meni sóz qylyp jatyr eken.

— Lıka, aınaldym, budan soń endi qaıtpeksiń? — dep surady Avılova. — Ol týraly meniń pikirimdi bilesiń, árıne súıkimdi jigit, sen ony jaqsy kóresiń... Al budan ary ne istemeksiń?

Men quzdan qulap ketkendeı boldym. Men tek "súıkimdi" ǵana ekenmin ǵoı. Al ol ánsheıin "jaqsy kóredi" eken! Qyz jaýaby budan da sumdyq boldy.

— Men ne isteı alady dep ediń? Tyǵyryqtan shyǵatyn mende eshqandaı amal joq...

— Muny estigende jyndanyp kete jazdadym, as bólmege atyp kirip, amal bar dep aıqaı salyp, bir saǵattan soń Oreldan qaramdy batyramyn deıtin edim, kenet qyz taǵy da sóıledi:

— Nadá, men ony shyn súıetinimdi bilmeı júrsiń be? Odan soń sen ony jaqsy bilmeısiń, sen syrttaı kórip júrgennen myń ese artyq.

Iá, syrt kózge men munan da jaman bolyp kórinýim múmkin. Únemi qystyǵyp júrdim, kóńilim kúpti, jurtpen til taba bilmeımin, joq nársege muńaıyp qalamyn, ylǵı da ashýǵa erik beremin ; biraq ózgere salýym da op-ońaı, ekeýmizdiń aramyzǵa ot tastaıtyn eshkimniń joq ekenine, oǵan eshkimniń qıanat jasamaıtynyna kózim jetse boldy, sol sátte-aq maǵan tuqymnan qalǵan jomarttyq, súıekke bitken jaıdary qasıet qaıtyp oralady. Ekeýmiz álde bir keshke jınalyp jatyp, eger sol kesh maǵan eshqandaı renish, keıistik ákelmeıtinin bilsem, toıǵa baratyndaı sándenip, aınanyń aldynan shyqpaı, betimniń sekpili, kózimniń qarashyǵyna deıin qyzyqtaıtynym bar, krahmaldanǵan qardaı appaq kóılegimniń qyrtys-qyrtysy dar etip aıyrylǵanynyń ózi men úshin bir lázzat. Eger ishtegi qyzǵanyshymnyń qyjylyn qozdyrmasa bal da maǵan kámil raqat. Tek balǵa barar aldynda meni qatty qınaıtyn nárse — Avılovanyń marqum bop ketken kúıeýiniń fragin kıýim kerek, baıǵus bir dúrkin de ıyǵyna ilmegen bolar, tipti sý jańa, biraq sonda da men bir túrli qysylatyn edim. Degenmen, úıden shyǵýymyz muń, taza aýa jutyp, juldyzdy aspandy qyzyqtap, kóshirdiń shanasyna otyrǵan soń bul da tez umytylady... Mıǵa syımaıtyny — onsyz da álem-jálem kireberisti qyzyl ala shatyrmen kúrgeılep, esik aldyna súıek jutqan sıyrdaı kekireıtip kvartal saqshysyn qoıýdyń ne qajeti bolǵanyn bir qudaıdyń ózi bilsin. Meıli, bul báribir bal ǵoı, kirer aýyzdyń álem-jálemi, appaq qarmen shaǵylysqan kóz qaryqtyrar shańqıma jaryq ta, polıseıdiń qulaq jardy shańqyldaǵan daýsy men esik kózin shıyrlaǵan jyltyr etigi, muz qatqan edirek murty, bir syńary qaltasynan shyqpaıtyn aq perchatkaly qoly — bári de baldyń qyzyǵyna jutylyp ketedi. Erkekterdiń barlyǵy derlik formamen keletin — qudaıǵa shúkir, Reseıde ol kezde forma degen ıtte de bar — bári de shenimen, odan qalsa formasymen shirenedi. Meniń sol kezde baıqaǵanym, búkil ǵumyryn bılik basynda ótkizgen tıtýldy adamdar ómir baqı sol dárejesine otyqpaı-aq ketedi. Bular kelgen bette-aq meniń qıtyǵyma tıedi de nazarymnan tys qalmaıtyn jyrtyq-tesigi men kem-ketigi kekesindi mazaqqa aınalatyn edi. Esesine urǵashy ataýly maǵan súıkimdi de sulý kórinetin. Vestıbúlde ton men qysqy etikterin sheship tastap qyzyl kilem tóselgen baspaldaqpen kóterilgen kezde qarsydaǵy aına betinde eki ese kóbeıip, búkil keshtiń shyn mánindegi sánine aınalatyn. Bı bastalǵanǵa deıingi bos turǵan keń zal kenet taza aýa men pýdranyń qosh ıisine tolady da, almastaı jarqyraǵan lústralar, aınadaı jaltyraǵan úlken terezeler, áli taptalmaǵan tap-taza parket kózdiń jaýyn alady, balǵa kelgen ásem top ǵajap bir tolqý ústinde mýzykanyń alǵashqy kúmbirin, bóde zaldyń edenin qyzdyratyn júreginiń túgi bar alǵashqy jupty kútedi.

Men balǵa basqalardan buryn shyǵatyn edim. Endi ǵana jınala bastaǵan jurt men kelgende qyzmetshilerdiń aldyn ton, ishik, shekpenge toltyryp tastaıtyn, biraq úı salqyn, frakpen júrgender búrseńdegenin sezdirgisi kelmeıdi. Bireýdiń kıimin kıip alyp, shashyn jylmıta tarap, syqıyp turǵan syptaı aryq jigit ózin jurttan erekshe ustaǵysy keledi, al redaksıada qolbalanyń rólinde júrgeni qaperinde de joq, sol keıpine qaramaı top ishinde muzdaı alqarakókpin dep oılaıdy. Birte-birte adamdar kóbeıe bastady, mýzykaǵa da qulaq otyǵyp, esik kózine syǵylysqan áıelder osynda erekshe bir jylý alyp kelgendeı, men sol jylylyqqa mas bolyp áıelderge erkin tap berip, erkekterdi qaǵyp-soǵyp, frak kıgen, mýndırli áldekimderden jorta keshirim suraǵan bolamyn... Bir ýaqytta olar da keldi-aý, kúlimdep kópti jaryp kele jatyr, solar ma, olar emes pe dep júregim dúrsildep qoıa berdi. Ásirese qyz — soǵan uqsaıtyn da uqsamaıtyn da sekildi.

Osy sát meni tańǵaldyrǵan onyń ýyzdaı jastyǵy, náziktigi edi: kársetpen tańyp tastaǵan qypsha bel, saltanatta kıetin jeńil de ásem kóılek, qolǵaptan ıyqqa deıin jalańash bilek sýyqtan eptep qyzyl kúreń tarta bastaǵan, júzinde áli de bolsa jatyrqaýlyq bar... Aqsúıekterdiń tákappar kelinshekterindeı shashyn tikireıtip túıgen eken, osynyń ózinen-aq men senen bólekpin, seni mensinbeımin dep turǵandaı, boıynan erkindiktiń, áldebir jat qylyqtyń lebi seziledi. Sol kezde áldebireý sýyrylyp jetip bardy, ol jelpýishin Avılovaǵa ustata saldy da qolyn birden jigittiń ıyǵyna artyp qalyqtap jóneldi, keshikpeı mýzyka únine ilesip kóptiń ishine sińdi de ketti. Men onymen múldem qoshtasqandaı ishteı óshpendilikpen artynan qarap qala berdim. Qashanda jınaqy, pysyq, kishkentaı ǵana Avılova da bul keshte meni súıkimdiligimsn tańqaldyrdy, tipti tym jasaryp ketken sıaqty. Osy bı kezinde onyń bar bolǵany jıyrma alty-aq jasta eksni esime tústi de keıingi kezde maǵan degen pıǵylynyń ózgerýin endi túsindim, onyń da mende kóńili bar eken, qyzǵanyshy da joq emes.

X

Budan soń biz uzaq ýaqyt bir-birimizdi kóre alǵanymyz joq. Oǵan sebep kútpegen jerden doktordyń kele qalýy edi.

Bir kúni, qystyń aıazdy tańynda redaksıaǵa kirip kelip papırostyń tanys bir ıisine tap boldym, as bólmeden dabyr-dubyr daýys, kúlki estiledi. Bul ne boldy eken dep tura qaldym. Búkil úıdi tútinge toltyrǵan doktor eken, dabyrlatyp otyrǵan da sol, biraz jasqa jetken soń jyldar boıy sol qalpynda ózgermeı qalatyn adamdar bolady, munyń da densaýlyǵy myqty, ezýinen temekisi túspeıdi, aýzynan sózi úzilmeıdi. Bul nemenege kele qaldy dep sasaıyn dedim. Qyzyna taǵy bir talappen keldi me eken? Qalaı kirsem, ózimdi qalaı ustasam? Alǵashqy sátte eshteme de bolǵan joq. Tez esimdi jıdym da kirip baryp tańǵaldym... Qashan da jarqyn júzdi doktor áýelde qysylyp qaldy da asyǵys kúle sóılep, "demalaıyn dep provınsıadan bir aptaǵa qashyp shyqtym" dedi. Qyzynyń da qobaljyp turǵanyn seze qoıdym. Buǵan da sebep kútpegen qonaq ekenin túsindim, vagonda tún katyp, endi mine provınsıadan gýbernıaǵa kele salyp bireýdiń asqanasynda raqattanyp shaı soraptap otyr. Meniń kóńilim ornyna túsken. Biraq maǵan degen soqqynyń úlkeni alda eken: doktordyń áńgimesinen uqqanym, ol jalǵyz emes, Bogomolovty erte kelipti, bizdiń qaladaǵy bylǵary ıleıtin ataqty da eń baı jigit, kópten Lıkaǵa kóz salyp júrse kerek; doktor qarqyldap kúldi:

— Lıka, ol saǵan ólerdeı ǵashyq eken, osy joly maqsatyma jetemin dep keldi, endi onyń taǵdyry seniń qolyńda, aıasań — jar bolasyń, aıamasań óltiresiń...

Bogomolov tek baı ǵana emes: óte aqyldy, harakteri jarqyn, jurtqa jaǵymdy, ýnıversıtet bitirgen, shetelde turady, jattyń eki birdeı tilin biledi eken; syrt poshymyn kórip áýelde shoshyp qalasyń: mys sekildi qyzyl jıren shashyn artyna qaraı jylmıtyp taraǵan, jup-jumsaq jalpaq bet, pendege bitip kórmegen semizdik, bylaı qarasań mezgilsiz ósip ketken besik jasyndaǵy sábıge uqsaıdy, áıteýir dúnıege syımaıtyn alyp, tup-tutas maıǵa bókken ıorkshır dersiń; biraq osy ıorkshırdiń tula boıy tunǵan tazalyq, keıde sonysyn qyzǵanasyń da: shaǵyr kózinde kók aspannyń kógildir tunyǵy, óńinde náresteniń páktigi, kisimen sóılesse de, kúlse de daýsynda erekshe ún, jaýdyraǵan kózinde, jup-jumsaq erninde janyńdy jylytar súıkim bar; aıaq-qoly kip-kishkentaı, kıimi tek aǵylshyn matasynan, shulyǵy, kóılegi, galstýgi de kil jibekten. Men qyzdyń betine jalt qaradym da yńǵaısyz kúlkini ańǵardym... Sol sátte bári de maǵan tym alys, bóten sıaqty kórindi, ózimniń bul úıge keregim joq artyq jan ekenimdi sezdim de ishteı oǵan degen óshpendilik órtenip shyǵa keldi...

Osydan keıin ekeýmiz bir saǵat ta ońasha qalǵan emespiz, ol birde ákesinen, birde Bogomolovtan aıyrylmaı qoıdy. Avılovanyń júzinen jumbaq kúlki úzilgen joq, Bogomolovtyń asty-ústine túsip kútti, sodan soń da ol osy úıdiń bir múshesindeı ózin erkin ustaıtyn boldy da erteńnen qara keshke deıin ketpeı koıdy, qonaq úıge tek túneýge ǵana barady. Onyń ústine áýesqoılardyń dramalyq úıirmesinde Maslenısaǵa arnalǵan spektákldiń repetısıasy bastaldy da, Lıka sonyń múshesi retinde soǵan ákesinen bastap Bogomolovqa deıin tartty. Lıka Bogomolovtyń úıirsektigine tek ákesine bola kónip júrgenin, úzildi-kesildi qolyn qaǵyp tastasam ákem renjıtin shyǵar dep qorqatynyn aıtqan, men soǵan sengen synaı tanyttym, qalamasam da repetısıalarǵa qatysyp, sol arqyly qyzǵanyshymdy, bularǵa degen óshpendiligimdi jasyrýǵa tyrystym: men onyń "oınap" júrgenin bilip uıattan júzimdi jasyrar jer tappaı qınaldym. Pendeniń darynsyzdyǵynan ótken masqara joq eken-aý. Repetısıany basqarǵan jumyssyz qalǵan kásipqoı akter edi, árıne ózin asqan talantpyn dep oılaıtyn bolýǵa kerek, jas shamasy da belgisiz, betine jelim jaqqadaı, onyń ústine qysyr sıyrdyń jelinindeı shalbar-shalbar, sonysyna qaramastan bolar-bolmas tájirıbesine máz bolǵan tyrash baıǵus.

Mınýt saıyn ashýǵa býlyǵyp, qaı roldi qalaı oınaý kerektigin aıtyp, buıryq berip, aýzyna aq ıt kirip kók ıt shyǵyp árkimdi balaǵattaǵanda shekesiniń tamyry arqandaı bop badyraıyp shyǵyp ketetin, ózi de birde erkektiń, birde áıeldiń rólin oınaǵan bolady, qalǵandary sony qaıtalaımyz dep silikpesi shyǵyp sharshaıdy, al solardyń qımylyn baǵyp, daýsyn estigende meniń jynym keledi: akterdiń ózi ónerden maqurym bolǵan soń basqalary odan da ótken. Sonda osylar nemenege, ne úshin oınap júr? Solardyń ishinde provınsıal qalalarǵa tán joǵarǵy toptyń on eki múshesi túgel yrsıǵan pań báıbisheleri de júr, erin jymqyrýdy ádet qylyp alǵan, únemi bir nárseni kútkendeı elegzip turatyn sylqym bıkeshter de bar, búkil qalaǵa uqsastyǵymen tanymal bolǵan, ylǵıda bir-birinen qalmaıtyn egiz qyz da osynda: ekeýi de iri deneli, shashtary qap qara, qara qastarynyń ortasy qosylyp ketken, ursań úndemeıtin meńireý — naǵyz dúpke shegetin jýan qaragerlerdiń ózi dersiń; gýbernatordyń erekshe tapsyrmamen júretin sheneýnigi de qalmaıtyn — áli jap-jas jigit, biraq tóbesi erte túleı bastaǵan, kókshil kózderi adyraıyp sharasynan shyǵyp kete jazdap tur, boıy tym uzyn, jaǵasy odan da uzyn, áńgimeshil, ásire sypaıy; jergilikti atyshýly advokatty da osynda kórdim — alpamsadaı nemeniń kókiregi qaptaı, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, eki aıaǵy talystaı, frak kıip bıde júrgende muny osy jerdiń bas lakeıi shyǵar dep qalatynmyn; kóptiń ortasynda jas sýretshi de júrdi: ústinde qara barqyt keýdeshe, shashyn solańdatyp qoıa bergen, qyrynan qarasań tekeden aýmaıdy, onyń ústine tekesaqal, qysyq kózinde áıelgs tán qylymsý bar, jylbyraǵan qyp-qyzyl ernine qaraýdyń ózi jerkenishti.

Aqyry spektákl de bastaldy-aý. Shymyldyq ashylmaı turyp kýlıske kirip barmaımyn ba: jurttyń bári jyndanyp ketken sekildi, biri kıinip, biri boıanyp, aıqaılasyp, ursysyp, bir-birine soqtyǵysyp, bir-birin tanymaı ábiger, kıimderi de alabóten — biriniń ústinde qońyr frak, endi birinde qyzyl kúreń dambal — óli parık, óli saqal, muryn men mańdaıǵa japsyrǵan jamaýdan bet-aýyz qımyldamaı siresip qatyp qalǵan, kóz atyzdaı baqyraıyp, aǵash kirpikter manekenniń qabaǵandaı bir birine juǵyspaı edireıip tur. Men onymen betpe-bet túıisip tanymaı qaldym, ásirese qýyrshaq sekildi turpatyn kórip tańǵaldym -ústinde qyzyl-kúreń kóne zamannyń kóılegi, basynda qula parık, kózge uryp turǵan jasandy ádemilik, súıkimsiz kámpıt bet... Bogomolov qula-jıren aýla sypyrýshyny oınaıtyn, ony aıamaı-aq qul-qutansha kıindirgen eken, al doktor kári laqsa otstavkadaǵy general: spektákldi bastaǵan da sol, saıajaıda bolsa kerek, astynda toqymaly kreslo, kókke boıalǵan taqtaı taldyń kóleńkesi, ústinde túkti jańa kostúm, munyń da bet-aýyzy syǵysqan boıaý, erepeısiz uzyn murt, kresloda shalqaıyp jatyp alyp, aıqarylǵan gazetke shirene qaraıdy, dekorasıa boıynsha jazdyń ashyq kúni edi, etekten urǵan rampanyń jaryǵynda samaıdyń aǵyna qaramastan ýyzdaı jas bop kórindi; gazetti oqyp otyryp ol birdemeni kúbirlep aıtýy kerek edi, biraq dym syzbaı baqyraıyp otyryp alǵany, sýflerdiń qýysynan shyqqan sybyrǵa da qulaq túrgen joq, tek kýlısten erke kúlkimen júgirip shyqqan qyz tý syrtynan kelip qushaqtap, kózin basyp turyp: "tapshy, men kimmin?" dep aıqaılaǵanda ǵana: "bosat, bosat, qozym, bilem seniń kim ekenindi" dep ár sózin baptap jaýap bergen boldy.

Zal kúńgirt, sahna jaryq edi. Men birinshi qatarda otyryp birese sahnaǵa, birese mańaıyma qaraımyn ; aldyńǵy qatarda kil baılar, semizdigimen oryndyq kergen áskerı jáne polısıanyń ataǵy jurtqa belgili shenderi, bári de sahnany ańdyp tyrs etpeı qalypty — siresken better, shala kúlkiden jymyraıǵan erinder... Men birinshi kórinistiń aıaǵyna deıin de shydaı almadym. Sahna jaqtan álde ne dúńk etip, qazir úzilis bolady dep belgi bergende-aq zyttym. Sol kezde zalda yzyń-shý bastalǵan, kópke tanys qarıa meni kıindirip bolǵansha artıserdiń daraqy daýysy dálizge de jetti. Úh dep, dalaǵa atyp shyqtym. Shúkir, tipti jalǵyz qalǵanyma da qýandym. Dúnıe tym-tyrys, aýa shyńyltyr taza, kósheniń shamdary shaqyraıyp-aq tur. Men redaksıaǵa tarttym, óıtkeni qonaq úıdegi qýyqtaı bólmem tym kóńilsiz edi. Mekemelerdiń qasynan janaı ótip, ıen alańǵa buryldym, sobordyń altyn jalatqan kúmbezi juldyzdy aspandy túrtip túr eken... Ien kóshede tabanyńnyń astynan shyqqan qar syqyry da kósh jerge jańǵyryǵyp úreı shaqyrady... Jyp-jyly úı tynyshtyqtan tunyp tur, Avılovanyń uly uıyqtap jatyr eken, esik ashqan uıqyly-oıaý kútýshi áıel betime bir qarady da ketip qaldy. Baıaǵydan ózime tanys, ábden mezi qylǵan baspaldaq astyndaǵy bólmege óttim de, ábden mezi qylǵan dıvanǵa otyra kettim... Qara kóleńkede kútip otyrmyn, qazir keledi-aý degende tula boıym titirkenedi, shýyldasyp kiredi, birine-biri des bermeı jamyrasyp, kúlisedi, samaýyrdy ortaǵa alyp pikir bólisedi, men ásirese Lıkanyń kúlkisi men daýsynan qorqyp otyrmyn... Dál qazir osy bólmede ol bar da sıaqty, joq ta sıaqty, onyń tanys ıisi meniń qasymdaǵy dıvannyń jaqtaýynda jatqan kóıleginen, jup-jumsaq halatynan ańqyp turǵandaı... Terezede qystyń sup-sýyq muzdaı aspany, baqtaǵy aǵashtardyń qýarǵan butaqtarynyń arasynan juldyzdar syǵalaıdy...

Orazanyń alǵashqy aptasynda ákesi men Bogomolovqa erip qaıtyp ketti

(Bogomolovqa baıǵa tıýden bas tartty). Men onymen sóılesýdi birjola tyıǵanmyn. Keter aldynda únemi jylaýmen boldy, sát saıyn ketpe dep aıta ma dep maǵan úmittene qaraýmen muń arqalap ketti-aý...

XI

Provınsıada uly orazanyń kúnderi ótip jatty. Kireshiler búrisip burysh-buryshta jolaýshy tappaı júr, ara-tura qoldaryn erbeńdetip ary ótken, beri ótken ofıserlerdi jasqanshaqtap shaqyrǵan bolady "Marhabatty myrza! Meniń atym júrdek!" Kóktemniń jaqyndap qalǵanyn sezgen uzaqtar kóńildi shýlasady, al qarǵalardyń qarqyly áli de jeksuryndaý.

Jalǵyzdyq tún balasynda jaman eken. Tún ortasynda oıana salyp: endi qaıtyp kún keshemin, nesine ómir súremin dep oılaımyn. Iapyr-aý, osy menmin be, qaıdaǵy bir gýbernıalyq qalada, myń san bóten adamdardyń ortasynda, mynaý albastydaı basqan qarańǵy túnde jalǵyz jatqanym qalaı? Búkil qalada jalǵyz ǵana jaqyn adam — Avılova. Jaqyn ekeni ras pa? Ári-sári, yńǵaısyz jaqyndyq...

Men endi redaksıaǵa kesh keletin boldym. Avılova qabyldaý bólmesinde otyryp kire beristen meni kóre salyp kúlimdep qarsy alatyn boldy — taǵy da baıaǵy súıkimdi qalpyna tústi, meıirimdi, keketip-muqatqanyn da qoıdy, men onyń maǵan degen súıispenshiligin de anyq baıqadym, bir sát nazardan tys qaldyrmaı, erekshe kútip, kesh boıy meniń qasymnan ketpeıtindi shyǵardy, men úshin uzaq otyryp pıanınoda oınaıdy, al men bolsam dıvanda jantaıyp jatyp kózimdi jumamyn da mýzykanyń áserinen kózime kelip qalǵan jasty tyıa almaı, oǵan qosa áıelge degen yntyq sezimdi jasyra almaı janym ezilip azapqa túsemin. Qabyldaý bólmesine kirgen boıda men onyń kip-kishkentaı súıkimdi qolynan súıemin de turaqty qyzmetkerler otyratyn jaqqa ótip ketemin. Onda qashan kórseń temekisin burqyldatyp, Orelǵa polısıanyń baqylaýymen kelgen, túrine qarasań bir túrli topas adam otyrady da qoıady: mujyqtarsha saqal jibergen, ústinde taıteri kúrte, aıaǵynda ıisi múńkigen maıly etik, ózi solaqaı: oń qolynyń jarmysy joq, jeńine jasyrǵan molaǵymen qaǵazdy ústelge basyp otyrady da sol qolymen jazady: uzaq oılanyp otyrady, qaıta-qaıta temekisin soraptaıdy, kenet qaǵazyn qatty qysyp alyp zyryldatyp jazady-aı kelip, qımyly maımyldan da shapshań. Bir kezde sıraǵy bir tutam qartamysh shal kirip keldi, kózinde baqyraıǵan kózildirik, osyndaǵy shetel habarynyń sholýshysy; kireberiste qoıan terisinen tikken jarǵaǵy men tyńdaý apparatyn qystyrǵan shápkesin sheship edi on jasar bala sekildi shúmpıip shyǵa keldi, aıaǵynda ózinen úlken etik, butynda keń balaq shalbar, onyń syrtynan solańdatyp qoıa bergen maqtaly jeıdeni belbeýmen shyrta býynyp alypty, edireıgen alqara kók shashy tikireıip quddy dıkobrazdan aýmaı qalypty; badyraıǵan kózildirigi de adam shoshytqandaı; ol qashan bolsa da eki birdeı qorapty qushaqtaı kiretin, birinde gılzi, birinde temeki, jumys ústinde keshke deıin temekisin nyǵyzdaıdy da otyrady: ádette ortalyq gazetterden kóz almaıdy, eki qoly mashınkada, sonyń mys trýbkasyna temekini tyǵyndap, gılzini sıpalap taýyp alady da mashınkanyń sabyn kókiregine basyp qalǵanda papırostys daıar sabaǵy ústel ústine sart ete qalady. Budan soń metranpaj, korektor keledi. Metranpaj qashanda sabyrly, eshkimge jaǵynbaıtyn adam, biraq kishipeıil, kóp sóılemeıdi, ishin de eshkimge aldyrmaıdy; tyrtıǵan aryq, ábden qýrap qalǵan qý súıek, shashy syǵandar sekildi shymqaı qara, bet terisi kók-jasyl deýge de bolady, murty da qap-qara, erni qan-sólsiz kebersip ketken, únemi taza kıinip siresip júredi: qara shalbar, kók jeletke, krahmaldanǵan jalpaq jaǵa -bári de tap-taza ári jańa; keıde baspahanada onymen áńgimelesip qalatyn da kezderim bolady: ol ádepki úndemes tártibin buzyp, maǵan telmirip qarap alady da daýsyn kótermesten bir mánerde saırap beredi, sondaǵy aıtatyny bir-aq nárse — dúnıeni jaılaǵan ádiletsizdik, qaıda barsań da kóretiniń osy. Korektor da kelip-ketip turady, birese bir nárseni túsinbedim deıdi, birese bir nárse unamaı qaldy deıdi, maqala avtorynan ne túsindirip berýin, ne túzetip berýin talap etip jatqany: "keshirińiz, myna bir tús onsha sátti shyqpaǵan" dep jabysatyny bar; qorbańdaǵan semiz adam, buıra shashy qashanda dymdanyp júredi, búkshıip qorqyp turatyn ádeti, onyń da jóni bar, masań keıpin jurtqa sezdirmeımin dep demin ishine tartyp, álgi túsinik suraǵan adamynan alysyraq turyp, barjıǵan saýsaqtaryn qalshyldatyp kúnshilikten birdemeni nusqap álek. Osy bólmede men de bóten bireýlerdiń jazǵandaryn qaıta shımaılaımyn, nemese ózim ne jazsam eken dep terezege telmirip otyrǵanym.

Sóıtip júrip taǵy bir qupıa azapqa tap boldym, "oryndalmaıtyn" ashshy arman. Taǵy da birdemelerdi shımaılaı bastadym, kópshiligi proza, taǵy da jarıalaı bastadym. Biraq meniń oıym da, armanym da budan basqa edi. Jazyp júrgenim de, jarıalap jatqanym da kóńilimnen shyqqan joq, jazarym da, kóńilimdi kónshiter dúnıelerim de alda shyǵar dep úmittenýmen bolamyn. Ómirdiń maǵan bergen sabaǵynan eshkimge uqsamaıtyn, eshkim áli jaza qoımaǵan naǵyz shynaıy dúnıe týdyrsam budan ótken baqyt bolar ma, buǵan jeter rýhanı eńbek bar ma! Endigi jerde meniń ómirim sol "oryndalmaıtyn" armanmen arpalysýmen, qolǵa túspeıtin baqytty qýalaýmen, sony izdeýmen, sony oılaýmen ótetin shyǵar.

Túske taman poshta keledi. Qabyldaý bólmesine kiremin, taǵy da kóretinim táptishtep taranǵan, artyq bir qylaýy joq Avılovanyń uqypty da kórikti beınesi, qashanda ústelge eminip otyratyn turpaty, shegren bylǵarydan tikken qasyqtaı týflıi árqashan ústeldiń astynda jatady, ıyǵyma jamylǵan bulǵyn terisinde terezeden túsken kún sáýlesiniń saǵymy oınaıdy. Men pochtadan astanalyq jýrnaldy aldym da asyǵys ashyp qalǵanymda Chehovtyń jańa áńgimesine birden kózim tústi... Osy esimniń ózi-aq sıqyrdaı dýalap, áńgimeniń basyn oqymaı jatyp onyń keremettigin kúni buryn sezgendeı qyzǵanysh oty burq etti. Qabyldaý bólmesine biri kirip, biri shyǵyp halyq degen topyrlap ketti: habarlandyrý ákelgender de bar, jazýshy bolamyn degen ár túrli adamdar da tolyp jatyr: solardyń ishinde túbit sharf, túbit qolǵap kıgen bir shal úlken formatty etekteı arzan qaǵazǵa baıaǵy qaýyrsyn qalammen ádemilep turyp "Óleńder, oılar" degen birdemesin súıkep kelipti, onyń sońynda qysylǵanynan qyp-qyzyl bolyp jap-jas ofıser tur, qoljazbasyn usynyp jatyp sypaıylap qana, eger jarıalana qalsa shyn famılıasyn kórsetpeı, "redaksıanyń múmkindigi bolsa tek atyn ǵana jazýdy" ótinedi, onyń sońyn ala terlep-tepship ton kıgen egde sváshennık Spectator degen jasyryn atpen "Derevná sýretteri" deıtuǵyn týyndysyn jarıalatpaq eken, ýeziń zań qaıratkeri de jazǵyshtardan qalǵysy kelmepti... Qaıratker kisi tańǵalarlyq náýetek adam eken, kireberiste naıqalyp turyp jańa kebisin, jańa teri qolǵabyn, jańa bulǵyn paltosyn, jańa boıar bórkin sheshti, sheshine kelgende uzyn boıly tyrlı aryq sıyr tisti pende bop shyqty, jarty saǵat boıy appaq betoramalmen baptanyp murtyn súrtti, men jazýshyǵa tán suǵanaqtyqpen onyń ár qımylyn qalt jibermeı qaradym da otyrdym:

— Iá, onyń náýetek bolmasqa, muntazdaı bop taza júrmeske, ózin-ózi kútpeske sharasy joq, óıtkeni tisi qurǵyr kúrekteı, ári yrsıǵan, murt degeniń qoǵadaı, almadaı tyrsıǵan mańdaıy qasqaıyp barady, kóz shirkin de adyraıyp ketken, jaǵy kóksaýdyń ókpesindeı shup-shubar, túıe taban, alaqany astaýdaı, tyrnaq kóseýdeı!

Kútýshi kempir azanǵy asqa balany serýendetip alyp keldi. Avılova kireberiske júgirip shyqty da júresinen otyra qalyp onyń bas kıimin sheshti, ishigin sheship, aıazdan alaburtyp qyzaryp ketken betinen súıdi, balasy beıǵam, aıdalaǵa qarap tur, ózimen-ózi, sheshindirip jatqanyn da, súıip jatqanyn da sezbeıtin sıaqty — men osyny da qyzǵanyp turmyn: balanyń ýaıymsyz beıjaılyǵyn, Avılovanyń analyq qýanyshyn, kártámish kútýshiniń tynysh qalpyn. Ómirde tyndyratyn daıyn sharýasy bar, sodan asyp-tógilmeıtin jurttyń bárine men búginde qyzǵanyshpen qaraıtyn bolǵanmyn, pendeniń kúıbeń tirshiliginen tys, oıdan shyǵaryp alyp oryndaı almaı júretin jazý deıtuǵyn armandaı nárseni kún saıyn kútkenshe búgin qolma-qol bir isti bitirip tastap, erteńgisin qolyńnyń da, mıyńnyń da ýaıymsyz bos júrgenine ne jetsin.

Tańǵy astan soń men ylǵı da ketip qalamyn. Japyraq-japyraq kóbik qar qala ústinen qalǵyp túsip tur, kókti aq ulpamen shymyldyqtap, jup-jumsaq jylylyǵymen kóktem jaqyndap qaldy dep aldap turǵandaı. Kóbik qardy tilgilep meniń qasymnan kireshi zý etip óte shyqty, ákesiniń basyna shapqandaı elirýine qaraǵanda jańa ǵana bir jerden iship alǵanǵa uqsaıdy... Onda turǵan ne bar eken? Biraq osyndaı qıt etkenniń bári meniń jynyma tıedi, jynyma tıse de sony bosqa jibermeı, ol da meniń kópten beri oıymda júrgen menshigimdeı bir nársege paıdalanyp qalǵym keledi. Minekı, meniń kóz aldymnan kireshi qylt etip ótip ketti, nemen ótti, qalaı ótti, sol zý etken qalpy meniń kókeıimde sýret bolyp kópke deıin óshpeı qalyp qoıdy. Budan ári: áldebir dáýletti ǵımarattyń aldynda qardyń shubar shymyldyǵynan kúıme qaraýytady, dońǵalaqtary kóbik qarǵa batyp ketken, kóldeneń taqtaıdyń ústindegi oryndyqta kúrjıip, jas baladaı belbeýin qoltyǵynyń astynan býynyp alǵan arbakesh otyr) kenet jibek qaptaýly kúımeniń jyltyraǵan terezesinen syǵalap otyrǵan kishkentaı ǵana súp-súıkimdi ıtke kózim túskeni, emingen túrine qarasań saǵan birdeme aıtqysy kegendeı, qos qulaǵy túıip tastaǵan bantıkten aýmaıdy... Taǵy da jylt etken bir qýanysh: esińnen shyqpasyn — naǵyz bantık!

Budan soń kitaphanaǵa kirdim. Bul ózi bir eski, óte baı kitaphana edi. Biraq kórdeı kúńgirt, eshkimge kereksiz bop qalǵan qymbat qazyna. Iesiz qalǵan eski úı, dańǵaradaı jalańash seńkeler, ekinshi qabatqa kóteriletin muzdaı baspaldaq, jyrtyq klenkamen kómkerilgen kıiz qaptamaly esik. Alba-julba kitaptar jıǵan úsh zal. Jaqtaýly uzyn ústel, kontorka, kókiregi taqtaıdaı, kisige jatsyna qaraıtyn jupyny ǵana kishkentaı áıel osynyń meńgerýshisi eken, qoldary jip-jińishke, úshinshi saýsaǵynda sıanyń daǵy bar, onyń qasynda kir-qojalaq, zamannan beri shashyna sý tımegen uıpalaq-uıpalaq qolbala áıeldiń buıryǵyn oryndap júr... Men oqý kabınetine ótip edim, munysy ortasynda dóńgelek ústeli bar ýgár múńkigen bólme eken, ústel ústinde "Eparhıalnye vedomostı", Týsskıı palomnık" jatyr. Qalyń kitapty paraqtap búkshıgen bir jigit otyr - bul kitaphananyń turaqty oqýshysy, óte júdeý gımnazıs, ústinde tozyǵy jetken kóne shekpen, jumarlanǵan bet oramalmen qaıta-qaıta tanaýynyń sorasyn súrtip qoıady... Búkil qalany jalǵyzdyǵymen tańyrqatqan ekeýmizden basqa munda kim kelýshi edi, onyń ústine ekeýmizden basqa kitap oqıtyn da adam tabylmas. Gımnazısiń oqyǵany — gımnazıske tekke keregi joq "Shyryndy hat". Meńgerýshi maǵan da tańyrqap qaraı beretin: meniń suraıtynym "Severnaıa pchela" , "Moskovskıı vestnık", "Polárnaıa zvezda", "Severnye svety", Pýshkınniń "Sovremennıgi"... Aıtpaqshy jańa dúnıelerdi de alyp turamyn — álgi "Ataqty adamdardyń ómirbaıany": maǵan da bir súıeýi bola ma dep, ózimdi solarmen salystyrsam degen qyzǵanysh ta joq emes... "Ataqty adamdar!" Jer betinde qanshama ataqty aqyndar, romanıser bolǵan, solardyń jer basyp júrgeni qansha? Bári de máńgilikke qalǵan baıaǵy sol esimder! Gomer, Gorasıı, Vergılıı, Dante, Petrarka... Shekspır, Baıron, Shellı, Gete... Rasın, Moler... Baıagy sol "Don-Kıhot", baıaǵy sol "Manon Lesko"... Dál osy bólmede alǵash ret Radıshevti oqyǵanym esimde— keremet razy boldym... "Men mańaıymdy sholyp adamzattyń azabynan janym qor boldy!"

Kitaphanadan keshtete shyǵyp qarańǵy kóshemen tartyp kelemin. Ár tustan qońyraýdyń baıaý úni bastaldy. Ózimdi oılap, ony oılap, alysta qalǵan týǵan úıdi oılap muń basyp kele jatyp shirkeýge kirdim. Munda da eshkimge keregi joq ómir. Qańyrap tur, kúńgirt, jyltyldaǵan eki-úsh shyraqtyń sáýlesi, eki-úsh kempir men shal. Shyraq kasasynyń qasynda shirkeý starostasy tur, meńireý, kókshýlan shashyn mujyqsha jibergen, kóziniń qıyǵynda saýdagerdiń qatygezdigi bar. Kúzetshi aqsaq shal aıaǵyn súıretip kelip bir tusta qyńyraıyp balaýyzy tamshylap jatqan shyraqty túzetip, kelesi bir janyp bitkenin úrlep óshirdi de tuqylyn álsiz qolymen syǵymdap alaqanyndaǵy balaýyzdyń buzaýshyǵyna qosty — tegi bizdiń myna pendelik tirligimizge, sonyń jumbaq qupıasyna ábden toıyp bolsa kerek: shoqyndyrý, básire salty, neke qıý, ólik shyǵarý, tolyp jatqan meıram, taýsylmaıtyn oraza, osynyń bári jyl saıyn jyl qusyndaı kezek-kezek keledi de turady. Sváshennıktiń ústinde shekpen de joq, jelbegeı kıimnen tym júdeý kórinedi eken, onyń ústine ot basyndaǵy áıelderdeı shashyn jaı ǵana bos qoıa bergen, jabyq turǵan patsha qaqpasyna qarap ıilip taǵzym etýde, eńkeıgen saıyn kókiregindegi spıtrahıli salaqtap, mynaý muń basqan qaıǵyly ıen qýysta kúrsingen qońyr daýysy kúńirenip shyǵady: "Jaratqan, meniń qý janymnyń arashashysy..." Shirkeýden aqyryn shyǵyp, men taǵy da kóktemniń belgisindeı qystyń jumsaq aýasyn qushyrlana juttym da boz ymyrtqa kirdim. Kókshýlan basyn ótirik te bolsa jerge deıin tuqyraıtqan qaıyrshy aldyma kelip alaqanyn jaıdy, bes tıyndyq baqyr tastaǵanymda basyn kóterip edi, ejelgi maskúnemniń mólıgen sýly kózin, tomardaı tanaýyn kórdim, kertpeshinde badyraıǵan úsh qulpynaı tur eken... Oh, bul da maǵan bir qýanysh: umytpa — úsh qulpynaı!

Volhov kóshesimen tómen quldadym. Qaraýytqan aspanǵa qarap kók júzinen kóne úılerdiń shatyryn kórgendeı boldym, kóńildi jubatatyn belgisiz bir eles. Adamzattyń kóne baspanasy — osyny jazǵan kim edi? Kóshe shamdary jana bastady, dúken terezeleri jarqyrap, trotýardan qarańdaǵan jurttyń nobaıy kórindi, dúnıe boıap jibergendeı kógildir tartty, qala ishi kóńildenip sala berdi... Men tyńshy sekildi kez kelgen adamnyń sońyna tústim, tý syrtynan ańdyp, aıaǵyndaǵy kebisine deıin baǵyp kelemin, birdeme tapsam, bir nárse túsinsem, tanysam deımin... Jazý kerek! Kók júzindegi shatyrdy, kebisti de, tek álgi "qıanatpen, zorlyqpen kúresý úshin emes, qanalǵan, qańǵyrǵandardy qorǵaý da emes, solardyń shynaıy, aıqyn beınesin jasaýdyń da, qoǵamnyń keń tynysty sýretin salýdyń, búgingi kúnniń qubylysyn, aǵysyn jazýdyń da" túkke qajeti joq. Men tezdetip Orlıkke qaraı tústim. Qasqaraıyp, kesh túnge aınalyp barady, kópir jaqtaýyndaǵy aspa shamdar burynǵydan da jarqyraı túsken, sham astynda eki qolyn qoltyǵyna qysyp selkildegen bala tur, maǵan kúshikshe telmirip, kúshikshe qalshyldap, "qurmetti myrzam" degen sózdi ernine erini juqpaı dirildep zorǵa aıtty, qar ústindegi barbıǵan jalańash aıaǵy qyp-qyzyl, ústinde jyrtylǵan shyt kóılek pen sholaq qońyr dambaldan basqa dym joq, bezeýli isik beti men kilegeı kózderi de muz bolyp qatyp qalǵan sekildi. Men sasqanymnan bas salyp qushaqtap, tutas teńgelikti ustata saldym... Adyra qalǵan ıt ómir! Tek solaı ma? Múmkin budan da beter, ıt ómirden de jaman shyǵar? Jýyrda dál osyndaı jalańaıaqqa bes tıyn berip turyp, ózimniń ańǵaldyǵymnan: "Munyńyz sumdyq qoı, osy da ómir me?" — degenimde, álgi maǵan jep qoıatyndaı óshpendilikpen qarap: munda turǵan eshqandaı sumdyq joq!" — dep aıqaı salǵany. Al kópirdiń arǵy betindegi dúken baılyqtan maıysyp tur, shujyqtyń san túri men shoshqanyń ystaǵan súbesinen dúkenniń áktelgen qabyrǵasy da kórinbeıdi. " Áleýmettik qarama-qaıshylyq" dep oıladym jarqyraǵan aınaly vıtrınanyń qasynan ótip bara jatyp... Moskva kóshesinde arbakeshterdiń shaıhanasyna kirip, býǵa toly tar jerde otyryp solardyń áńgimesin tyńdadym, jıren saqaldy qyzara bórtken maıly betterdi kórdim, tozyp, tot basyp ketken jaıma tabaqty aldyma alyp kelgen, ústinde eki aqquman tur, qaqpaqtaryn dymqyl jippen qulaqtaryna shandyp tastapty... El turmysyn zertteý me? Qatelesesiz — maǵan qajeti mynaý jaıma tabaq pen jylbyraǵan kendir jip qana!

XII

Keıde vokzalǵa da baratyn edim. Bas qaqpanyń arǵy jaǵy tas qarańǵy, ýeziń mylqaý túni. Minekı, men oısha osyndaı bir ýezik qalashyqty kóz aldyma elestetemin, týǵannan meniń búkil ómirim osynda ótken-mis dep esepteımin. Kúrtik qar basqan keń kóshesin, qar búrkengen jataǵan úılerin, solardyń birinen jyltyraǵan otty kórip otyrǵandaımyn... Qýanǵannan ózimdi ózim qaıraımyn: minekı, tek osylaı bastaý kerek — qar, jataǵan úıler, jyltyraǵan ot... tek qana úsh sóz, basqasynyń keregi joq. Daladan soqqan qysqy jel parovozdyń aıqaıy men pysyldaǵan kúshenshek únin qýalap kep tur, kóńilińdi alyp ushqan kóz jetpeıtin mynaý ulan-ǵaıyr jazyq, taskómirdiń ıisi... Jan-jaqtan andyzdap krekeshter shapqylap keledi, sirá, Máskeýdiń poshtabaıy da jetken bolar. Tap solaı -býfet zaly halyqqa qaınap ketken, ot pen samaýyrdyń, tamaqtyń ıisi ańqıdy, aljapqyshtary jalpyldap tatar-lakeıleri shapqylasyp júr, shetinen qamyt aıaq, atjaqty qara tory, kózderi badyraıǵan, qarbyz sıaqty domalaq bastaryn tyqyrlap qyryp tastaǵan... Ortaq ústeldiń basynda kópesterdiń bir top úıiri, súrlengen qyzyl balyq pen ashshy jelkekti burap soǵyp otyr: áıel óńdi bylshıǵan sary better, jyrtıǵan kózder, túlki ishik... Men úshin eń qyzyqty jer vokzaldyń kitap kıoskisi, ash qasqyrdaı sony shyr aınalyp shyqpaımyn, Sývorın kitaptarynyń sarǵysh muqabalaryna qadalyp kep qaraımyn. Osynyń bári meni sapar deıtin saǵynyshqa jetelep, shirkin, áldekimmen saıahatqa shyǵar ma edim degen arman taǵat taptyrmaı taban astynda kireshilerge júgiremin de qalaǵa, redaksıaǵa tartamyn. Osy arpalystyń ózi nege turady - júrektiń alyp ushqan ekpini! Shanada otyryp, sonymen birge shuqanaqtan-shuqanaqqa sekirip kele jatyp aspanǵa qaraımyn, sóıtsem aıly tún eken, aqyryn jyljyǵan qystyń kilegeı bultynyń ar jaǵynan bozaryp surǵylt júzi qalyqtaıdy. Bárinen bıik, bárimizge jat! Bulttar jyljyp barady, aı júzin birde jaýyp, birde ashyp, maǵan báribir, senderde esh sharýam joq degendeı. Men shalqamnan jatyp alyp jelkem uıyǵansha aıdyń júzin ańdımyn, bult astynan qashan júzip shyǵar eken, qashan jarq ete qalar eken dep? Óliktiń shólmekteı aqsur júzi? Iá, dál solaı! Solaı dep áldekimge aıtarmyn da! Tek ishinen sáýle shashyp turǵan balaýyz shyraq sham! Kireberiste abyrjyǵan Avılovamen soqtyǵysyp qala jazdadym: "Ah, sátimen keldiń-aý! Konsertke baramyz!" Ústinde torly qara kóılek, óte tamasha, denesine qatty jarasyp tur, bilegi, ıyǵy men omyraýy jartylaı ashyq, shashtarazǵa barsa kerek, juqalap qana opa jaǵynǵan, sodan bolar janary jaınap tur. Men onyń tonyn kıgizip jatyp, janymda jaqyn turǵan jalańash deneni súıip ala jazdap ózimdi zorǵa toqtattym... Lústralary jarqyraǵan Dvorándar saraıyndaǵy estradada astananyń aty shýly ataqtylary: asqan sulý ánshi áıel, zor deneli qara tory ánshi jigit, qashanda jurtty qaıratymen tańǵaldyratyn ánshilerge tán tula boıynan besti aıǵyrdyń ekpini teýip tur. Laktalǵan bıik óksheli týflıi jaltyldap, jurtta joq keremet frak, appaq kókirek, aq galstýkpen oıqastap, qaısar da órshil daýyspen shańyraqty jaryp jibere jazdady. Al ánshi bıkesh odan birde qashyqtap, birde jabysa ketip asyǵys jaýap beredi de onyń órekpigen ekpinin názik sezimmen toqtatqan bolady, nazy da bar, muńy da bar, qýanyshy da bar ásem daýsymen jurtty da uıytyp tastaıdy...

XIII

Jıi-jıi eleń-alańda qarǵyp turatyn ádetim. Saǵatqa qarap áli jeti bolmaǵanyn kóremin. Kórpeme oranyp jyly ornyma jata qalǵym-aq keledi: bólme ishi bozaryp qalǵan, áli de uıqydan oıana qoımaǵan qonaq úıdiń ár tusynan bolar-bolmas dybyr ǵana shyǵady -dálizdiń túkpirinde bir qyzmetshi kıim tazalap jatsa kerek, túımeniń sartyldaǵan dybysy estiledi.

Biraq taǵy da bir kúnim bosqa kete me degen qorqynysh, dál búgin, dál qazirden bastap ústel basyna otyrsam degen asyǵystyq bajyldatyp qońyraý basýǵa meni májbúr qyldy. Bári jat, bári jerkenishti — mynaý qonaq úıi, anaý shótkesin sharqyldatyp jatqan nas qyzmetshi, basyp qalsań muzdaı sýy betińe shapshıtyn myna bir qańyltyr qoljýǵysh! Juqa kóılekti tesip kete jazdap, arsa-arsa bolǵan aryq denemdi kórip ózimdi ózim aıaımyn, tereze syrynda, syrǵaq qardyń ústinde búrisip otyrǵan kepterdi de aıaımyn. Kenet oıymda bir qýanysh jylt etti de, jeter, búginnen bastap taı, Batýrınoǵa, ózimniń týǵan jyp-jyly qara shańyraǵyma degen sheshimge keldim. Biraq asyǵys-úsigis shaı iship alǵan soń qoljýǵysh qasyndaǵy kórshi bólmeniń esigine tirep qoıǵan alasa ústeldiń ústinen birneshe kitapty jınap aldym da taǵy da ózimniń kúndelikti ábigerime kiristim. Ári tolǵatyp, beri tolǵatyp, boıymda ne bar, oıymda ne bar dep kórgen-bilgenimdi talǵap, taldaǵan boldym, áldebir elester, áldebir sezim jylt etip kelip qaıtyp, kelip qaıtady da joǵalady... sony kúte-kúte taǵy da qorqynysh bıleıdi, taǵy da ýaqytty bosqa óltirip, qol sýyp, ábden kúder úzgen soń qalaǵa, bet aýǵan jaqqa, qıyn qylǵanda redaksıaǵa beze jónelem be?! Oıym on, sanam san saqta, qınalyp otyryp kókeıime buldyr-saldyr bir nárseler oralǵan bolady, ár túrli elester, ár túrli sezimder... Jurtty qanshama qadaǵalap, izine túskenimmen kóbi ózimdiki. Munda turǵan ne bar, múmkin ózim týraly povesteı bastarmyn? Biraq qalaı? "Balalyq, jastyq shaq" degen sıaqty ma? Álde ońaı jolyn tapsam ba eken? "Men áne jerde týyp, myna jerde óskenmin..." Oı qudaı-aı, netken masqara, shylǵı ótirik! Sony ózim de sezip otyrǵan joqpyn ba. Ári uıat, ári qısynsyz, tipti aıtýǵa da yńǵaısyz. Men shegi de, sheńberi de joq álem keńistiginde týǵanmyn, bir kezde kún sıstemasy degen bolypty-mys, odan soń kún, odan soń jer jaralypty... Rasynda solaı ma? Qur ánsheıin sózden basqa men ne bilemin? Áýelde jer jalyndaǵan gaz tárizdi bolypty desedi... Odan mıllıon jyl ótken soń suıyqqa aınalypty, suıyqtyń qatqanyna da eki mıllıon jyl ótse kerek, sóıtip bir kletkaly tirshilik paıda bolypty: jalbyz, taǵy sol sıaqtylar... Odan soń omyrtqasyzdar: qurt-qumyrsqa, mollúskiler... Odan keıin amfıbıalar... Amfıbıadan soń alyp omyrtqalylar... Odan soń úńgir adamdary dúnıege kelipti de otty oılap taýypty... Budan keıin qaıdaǵy bir Haldeıa, Assırıa, pıramıda turǵyzyp, mýmıa qatyrǵannan basqa túk bitirmegen qaıdaǵy bir Egıpet shyǵa kelgen. Artakserks degen áldekim Gellespontqa dúre saldyrypty... Budan keıin Perıkl men Aspazıa, Fermopıl túbindegi shaıqas, Marafon maıdany... Aıtpaqshy, buǵan deıin de ańyzǵa bergisiz kúnder bolǵan, estýimizshe, Avraam qoıyn aıdap jerdiń jumbaǵyn izdep shyqsa kerek... "Shamasyna sengen Avraam jaratqannyń buıryǵyna kónip, ózine mıras bop qalatyn eldi izdep shyqty, biraq qaıda bararyn ózi de bilgen joq..." Solaı, bilgen joq! Týra myna men sekildi! "Qabiletine senip..." Nemenege senip? Jaratqannyń janashyrlyǵyna ma? "Qaıda bararyn da bilgen joq..." Joq, bilgen: izdegeni baqyt bolatyn, qýanysh beretin, raqaty mol, mahabbat sezimine bóleıtin ómirdi izdegen... Men de sol qýanysh pen mahabbatqa bóleıtin ómirden dámetip júrgen joqpyn ba...

Ústelmen tirep qoıǵan esiktiń arǵy jaǵynda segiz jasar ulymen ajary toza bastaǵan sulý da muńdy áıel turýshy edi, sol jaqtan dabyrlaǵan daýys, qoljýǵyshtyń saldyry, sýdyń syldyry estildi, shaı qaınap qalsa kerek: "Kostenka, toqash jeseńshi!" dep áıel jalynyp jatyr. Men ornymnan turyp bólme ishinde sendelip júrmin. Endigi jetpegeni osy Kostenka edi... Sheshesi ony tamaqtandyryp túske deıin bir jaqqa ketip qalatyn. Qaıtyp kelip kerasınkaǵa birdeme pisirip, tamaqtandyrǵan soń taǵy da taıyp turady. Osy qonaq úıiniń asyrandy balasyndaı bolyp ketken Kostenka da bizge turǵan boıy azap: kúni uzaqqa bólmelerdi aralap, árkimniń esiginen bir syǵalap, eger ishinen áldekimdi taba qalsa, soǵan jaǵynǵan bolyp, jaramsaq sóz aıtyp mazany alady, ony tyńdap jatqan da eshkim joq, keıbireýler tipti: "Bar, bara qoıshy, baýyrym, tynyshtyq ber!" — dep qýalaıtyn boldy. Kórshi bir bólmede tuıǵyndaı laqsa kempir turatyn edi, óte tákappar, siresken bir pende, ózin jurttyń bárinen joǵary sanap, dálizde ary ótken, beri ótkenderdiń birine de kóz salmaı kıip-jaryp júretin, únemi dárethanaǵa kirip alyp shyqpaı qoıady da sýdy sapsyp kep jatqany. Sol kempirdiń arqasy taqtaıdaı, jardaı mops ıti boldy, semizdikten moıny tup-tutas, shadyraıǵan shaǵyr kóz, yrsıǵan tumsyǵyna qaraýdyń ózi jerkenishti, astyńǵy jaq súıegi salbyrap, eki azýdyń ortasynan salbyraǵan tili qurbaqanyń tilinen aýsa naǵylsyn. Suqtanyp qaraǵannan basqa qashan kórseń de bas terisi ózgermeıtin, biraq óte yzaqor. Minekı, Kostenkany áldekim bólmesinen qýyp shyqqanyn mops dálizden kóre qalsa, qaqalyp-shashalyp, yzadan býlyǵyp, bireý qylqyndyryp jatqandaı yryldap-qyryldap, aıaǵy arsylǵa aınalady da Kostenkanyń jan ushyrǵan aıqaıy búkil qonaq úıdi basyna kóshiredi...

Ústel basyna qaıta otyramyn da bul ómirdiń jalǵan ekenin, soǵan qaramaı, qanshalyqty kúıki bolǵanymen qıametiniń de qalyń ekenin oıǵa alamyn. Endi Kostenka týraly, basqalar jóninde de birdeme jazsam ba dep oqtalyp qoıamyn. Mysaly, osydan bir aptadaı buryn Nıkýlınanyń aýlasyndaǵy japsyrmada sarkidir tiginshi meshanka turdy, ústel basynda ár túrli shúberekterdiń qıyǵynan birdemelerdi piship, tigin mashınasyn zyryldatyp kep jatqany... Qaıshyny mataǵa salyp kirshildetip basqan saıyn kebersigen erinderi qaıystaı sozylyp, san qısaıyp yrbańdap ketetinin kórseńiz, nemese samaýyr qasynda raqattanyp otyryp Nnkýlınaǵa kóńil jubatar birdeme aıtqysy keletini, ony sózge aınaldyryp qoıyp jumystan tozǵan shyrysh qolyn ydystaǵy aq nanǵa sozyp, kóz qıyǵyn qutydaǵy vareneden almaıtyny óz aldyna bir sýret. Al jýyrda ǵana Qarashaı kóshesinde kezdesken baldaqty aqsaq she? Aqsaq, búkir ataýlynyń bári de mindetsip, qıtyǵyp júretin ádeti. Al myna áıel asa kishipeıil, qara baldaǵyn qos qoldap ustap maǵan qaraı shoqańdap sekirip keledi, sekirgen saıyn eki ıyǵy qopańdap, qoltyǵynyń astynan qysyp alǵan shıratpa toqashy seltıip kórinip qala beredi, eki kózi mende... tony balanikindeı qyp-qysqa, sábıdiń kózindeı móldiregen janarynda tunyp turǵan aqyl, kirshiksiz tap-taza, oǵan qosa ómirdiń qaıǵysy men búkil jumbaǵyn baıaǵyda jattap alǵan... Keıbir baqytsyz adamdardan ǵajap pende joq, olardyń bet-júzderinen, kózderinen búkil jan dúnıesi kórinip turady.

Men óz ómirimdi hatqa túsirýdi qalaı bastasam eken dep taǵy da oıǵa battym. Iá, qalaı bastasam eken? Álem jaratylysynyń bir qas qaǵymynda ómirge kelgenimdi aıtpaǵannyń ózinde eń bolmasa Reseı týraly bir áńgimeden bastaǵanym jón shyǵar: oqýshyǵa qaı eldiń azamaty ekenimdi, qandaı ómirde jaryq dúnıege kelgenimnen maǵlumat bergenim durys bolar. Biraq ol jaıly men ne bilemin? Slavándardyń rýlyq bolmysy, slavándardyń rýlyq talas-tartysy... Slavándardyń basqadan ereksheligi — deneli suńǵaq boı, jıren shash, erjúrek, qonaqjaı, naızaǵaıdy, kúndi qudaıdaı qurmet tutqan, leshı, rýsalka, sý perisin áýlıedeı syılaǵan, "jalpy tabıǵattyń qubylysy men kúshine tabynǵan"... Taǵy ne qaldy? Knázderdiń mindet-paryzy, Sargrad elshileriniń knáz Vladımırge kelýi, eńiregen halyqtyń kózinshe Perýnniń Dneprge laqtyrylýy... Iaroslav Mýdryı, onyń qanisher uldary men nemereleri... Qaıdaǵy bir Vsevolod Bolshoe Gnezdo... Bul bul ma, men búgingi Reseı týraly da dym bilmeıdi ekenmin! Iá, sóz joq, toz-tozy shyqqan pomeshıkter, ash-aryq mujyqtar, jergilikti basshylar, jandarmdar, polıseıler, selo sváshennıkteri, jazýshylardyń aıtýynsha úıli-barandy, bala-shaǵaly kúıki jandar... Al, budan ármen she? Orystyń ejelgi qalalarynyń biri Orel she, osynyń tirshiliginen, osynyń turǵyndarynan men ne uqtym? Kósheler, arbakeshter, ezilgen qar, dúkender, mańdaıyndaǵy jazýlar, tek qana jazýlar... Arhıereı, gýbernator... alyp deneli sylqym, haıýan prıstav Rashevskıı... Sonan soń álgi Palısyn: Oreldyń maqtanyshy, ataqty tirenishtiń, ejelden Reseıdiń atyn áıgilegen jyndy buqalardyń biri: ábden qartaıǵan, tektiniń tuqymy, Aksakov pen Leskovtyń dosy, qabyrǵalary kóne ıkondarmen qaptalǵan, bóreneden soqqan orystyń atamzamanǵy úıinde turady, qolqyldaǵan syrmaly keń shapan kıedi, shashyn shómeledeı shoshaıtyp qoıady, qysyq kóz, sózge sheshen, bilimdar, jurtqa sensek óte aqyldy... Polısyn týraly taǵy ne bilemin? Túk bilsem buıyrmasyn!

Osy tusta ózime ózim yza bolamyn: men nege bir nárseni táptishtep, bireýdiń túp-tuqıanyn túk qoımaı bilýge tıispin, óz bilgenimshe, ózimniń túısigimshe nege jaza bermeımin! Azaptan qutylýdyń bir jolyn tapqandaı qýanǵanym sonsha, ornymnan atyp turyp taǵy da arly-berli sendelip júre bastadym... Oıda joqta Svátogor monastyrine kózim túskeni, ótken jyly Dones jaǵasyndaǵy qorǵanyna jer túbinen shoqyndylar jınalǵandy, sonda bir túnge qonalqy taýyp bere ǵoı dep taqýa sopynyń sońynan júgirgenim bar, ol baıǵus basyn shaıqap, aýlany shyr aınala tyraǵaılap qashqan edi, aıaq-qoly erbeńdep, shashy jalpyldap, etegi dalpyldap jóneldi deısiń, men erkek kindiginen mundaı qypsha beldi kórgen emespin, sekpil basqan betinde balanyń páktigi, kókpeńbek kózinde tek úreı, altyndaı aqsary shashynyń ár taly jibekteı jelbireıdi... Odan soń Dneprde kememen júzip kóktemniń alǵashqy kúnderin kórdim... Odan soń mıdaı aıdalada atqan tańdy kórdim... vagonnyń muzdaı taqtaıynda oıana kelsem, tańǵy salqynda tisim tisime tımeı qalshyldap jatyr ekenmin, bozarǵan tersheń terezeden túk kórinbeıdi, poıyzdyń qaı jerde kele jatqanyn da bilmeısiń, sol belgisizdiktiń ózi de ǵajap ekenin keıin túsindim... tańǵy shıryqqan shapshańdyqpen baryp terezeni ashtym da shyntaqtap súıene kettim: appaq tań, appaq tuman, tanaýǵa kóktemniń, erteńgilik tumannyń ıisi keledi, zaýlaǵan jyldamdyqtan betińe dymqyl oramaldy silkip turǵandaı sezinesiń...

XIV

Bir kúni turatyn ýaqytymnan keshigip, tas bop uıyqtap qalyppyn. Oıanǵan soń da tyrp etpeı jata berdim, qarsydaǵy terezege, terezedegi qysqy kúnniń aqboz aspanyna qaraımyn da boıymdy bir túrli beıjaı salǵyrttyq bılep, jeńildep qalǵanyn sezdim, sanam da, kóńil kúıim de saırap tur, bólmem de sol qarapaıym qalpy. Uzaq jattym, mynaý qýys qanshalyqty tar bolǵanymen men úshin jarap tur, ári maǵan eshbir baılanysy da joq. Azdan soń turdym, jýyndym, kıindim, ádet boıynsha temir tósegimniń bas jaǵynda ilýli turǵan qudaı sýretine shoqyndym, bir tańqalarlyǵy sol sýret kúni búginge deıin meniń túnemelimde tur: ýaqyt ótken saıyn sarǵysh boıaýy qaraıyp, jyp-jylmaǵaı bop, kúmispen qaqtalǵan taqtaıy tas bolyp keýip qalǵan, jıeginde Avraamnyń perishteleri dám ústinde otyr, totyqqan júzderinen shyǵystyń taǵylaý kelgen qyzyl kúreń beıneleri jyrtyqtan syǵalap turǵandaı; sýret anamnyń ata teginen qalǵan mura edi, meniń ómirge attap basar shaǵymdaǵy sheshemniń maǵan bergen batasy ispetti, meniń kúnádan pák sábı kezimniń, balalyq, jastyq shaǵymnyń, tirshiliktegi alǵashqy aıaq alysymnyń, búginde múlde ózgerip, ózime de jat bolyp ketken ertegideı eskirip bara jatqan ótken kúnderdiń kýási... Shoqyndym da álginde ǵana tósekte jatyp oıyma kelgen nárselerdi satyp alý úshin dúkenge shyqtym. Jol boıy túnde kórgen túsimdi oıyma túsirdim: Maslennısa eken, men taǵy da Rostovsevtardyń úıinde turyppyn, ákem ekeýmiz sırkte otyrmyz, arenada bir úıir qap-qara ergejeıli jylqy jortyp júr, jezben qaqtaǵan áp-ádemi qońyraýly er-turmany bar, qyzyl barqyt tizginderin erdiń aldyńǵy qasyna tas qylyp tartyp tastaǵandyqtan bir tutam jýan moıyndary doǵasha ıilip, qyrqyp tastaǵan jaldarynyń tuqyly edireıip, kekilderiniń ortasynan qyzyl sultan erbeıip tur... bári de bir jelisten tanbaıdy, bári de bir tizbekti buzbaıdy, qońyraýlary syldyrlap, bastary kegjıip bezip júr — bári de bir-birinen aýmaǵan, báriniń de búıirleri toq, sıraqtary qyp-qysqa, jelip kele jatyp bir kezde bári de aýyzdyqtaryn shaınap tóbege urǵandaı toqtaı qalysty... frak kıgen dırektor aıqaıǵa basyp, bıshigin qaıta-qaıta sartyldatyp, aqyry tize búktirdi de jurtqa taǵzym etkizdi, aıaǵynda mýzykanyń qolpashymen sheńberdi shyr aınaldyryp qýalap jóneldi... Men dúkenge kirip qara kleenkamen qaptalǵan qalyń dápter satyp aldym. Qaıtyp kelgen soń shaı iship otyryp oılandym: "Osynym da jeter. Endi tek qana kitap oqımyn, qınalyp jatpaı-aq ara-tura keregimdi jazyp qoıarmyn — árqıly oılarymdy, sezgen-bilgenderimdi, kórgenderimdi..." Qalamymdy sıaǵa batyryp, anyqtap turyp: "Alekseı Arsenev. Jazbalary." — dep badyraıtyp jazyp qoıdym.

Sodan soń neden bastasam eken dep taǵy da uzaq otyrdym, bólme kók tútin, onsha qınalǵanym da joq, eptep keýilimde muń bar. Aqyry bastadym-aý:

— Redaksıaǵa belgili tolstoıshyl N. degen knáz kelip, týlalyq ash aryqtarǵa jıǵan-tergen qor men shyǵynnyń esep-qısabyn jarıalasańyzdar eken dep ótinish jasady. Onsha iri de emes, tolyqsha kelgen adam. Aıaǵynda kavkazdyqtar kıetin jumsaq qonyshty bylǵary etik, qarakel bórik, qarakól jaǵaly palto — bári de qyrqyla bastaǵan eski, biraq qymbat ta taza, belbeýli sur keýdeshesiniń astynan qozy qaryny tompaıyp tur, kózinde altyn pensne. Ózin óte qarapaıym ustady, biraq maǵan onyń múláıimsigen jumsaq júzi, jyltyraǵan beti men sýyq janary unaı qoıǵan joq. Men ony birden jek kórip qaldym. Árıne, men tolstoıshyl emespin, biraq jurttyń oılaǵanynan múldem bólek janmyn. Men de ómirdiń tamasha, adamdardyń baqytty bolǵanyn, mahabbat, tek qýanysh bolsa eken dep tileımin, osyǵan kesir keltirgenniń bárine janym qas.

— Jýyrda Volhov kóshesimen órlep kele jatyp mynadaı kóriniske tap boldym: kún keshkirip qalǵan, sary aıaz, batys kókjıek kóterilip, sol jaqtan jamyraǵan kók-jasyl sáýle qalany nurǵa bólep tur, kóńildi áldebir saǵynyshpen tolqytqandaı; al trotýarda sýyqtan kókpeńbek bop ketken alba-julba sharmanshık shal qıýy qashqan qyryq jylǵy sharmankasymen aıazdy ásem tynyshtyqtyń shyrqyn buzýda: fleıtanyń ysqyryǵy ma, áıteýir qyryldaǵan, yryldaǵan romantıkalyq bir áýen, onyń ózi de sheteldiń baıaǵy zamanda eskirip, umyt bolǵan, búginde sezim titirentkennen basqa lázzaty joq súıkimsiz nárse...

— Men qaıda barsam da saǵynysh pen úreıden qutyla almaıtyn boldym. Osydan eki apta buryn kórgenim kúni búginge deıin kóz aldymnan keter emes. Ol da osyndaı bulyńǵyr qarańǵy kesh edi. Shaǵyn bir shirkeýge kire ketken edim, amvon qasyndaǵy edennen jyltyldaǵan ot kórip jetip bardym da tóbege urǵandaı turyp qaldym : jıegin qaǵazben órnektegen kishkentaı tabyttyń bas jaǵynda balaýyz úsh shyraq tur, óleýsiregen jaryqpen tabyt ishindegi shekesi torsyqtaı sábıdiń júzin alastap qoıypty. Eger sábıdiń qan-sólsiz sup-sur beti, dombyqqan jansyz qabaǵy, mynaý jaryq dúnıeden múldem beıhabar jatqan beıqam qalpy bolmasa tiri dep qalǵandaısyń.

— Eki áńgime jazyp, ekeýin de jarıaladym, ekeýi de jalǵan, shyndyqqa janasymy shamaly: birinshisi men kórmegen, kórgim de kelmeıtin ashtyqqa ushyraǵan mujyqtar týraly, ekinshisi jutap qalǵan pomeshık jaıynda myjyma, bul da saýsaqtan soryp jazǵan ótirik, shynymdy aıtsam, R. deıtuǵyn pomeshıktiń esik kózinde ósip turǵan alyp terekke qyzyǵyp edim, odan soń sol pomeshıktiń shkafynda, sarǵysh shynynyń ishinde shubar ala qanatyn jaıyp jiberip, qashan kórseń de edenge qadalyp otyratyn qyrǵıdyń qańqasynan birdeme jazbaq bolǵanmyn. Al kedeılik qasireti tek poezıaǵa ǵana sıatyn taqyryp. Qýarǵan dala, qıraǵan áldebir qara orman, qańyraǵan baq, aýla, qańǵyryp qalǵan jylqy, tazy ıtter, kempir-shaldar, qysqasy, "keshegi myrzalar", búginde keń saraılaryn jastarǵa berip, ózderi úı syrtyndaǵy kúrkege Kamanın otyrǵandar — osynyń bári ýaıym, aıanyshty. Álgi "jas myrzalardyń" kim ekenin de aıta ketken jón: oqý qonbaǵan aramtamaqtar, búginde qaıyrshy, biraq ózderin taza qandy aqsúıektermiz, tektilerdiń eń joǵarǵy ókilderimiz dep sanaıdy. Dvorán kartýzy, qısyq jaǵaly kóılek, keńbalaq shalbar, etik... Jınalyp alyp araq ishedi, temeki tartady, maqtanshaq. Araqty shampan bokaldarymen qylǵytyp, qarqyldap kúlip otyryp myltyqty qur dárimen oqtaıdy da maı shamdy kózdep turyp atyp óshiredi. P. deıtin sol "jas myrzalardyń" biri tozyp ketken ýsadbasyn tastap sý dıirmenine birjola kóship alypty, qasynda pushyq tanaý ashynasy bar kórinedi. Ekeýi saban tósegen narda uıyqtaıdy eken, bolmasa baq, ishindegi alma aǵashynyń túbine qulaı salady desedi. Aspandaǵy aq bulttardy aǵash butaǵyna ilip qoıǵan aına synyǵynan kóredi. Erikkende dıirmen qasyndaǵy toǵanda júzgen mujyqtyń úırekterine tas laqtyryp, solardyń barqyldap, dalpyldap qashqandaryn qyzyqtap máz bolysady deıdi.

— Bizdiń burynǵy aýla kúzetshisi Gerasım degen soqyr shal jolyn taıaqpen túrtkilep, aspanǵa qarap keıkıip júretin edi. Jalǵyz ózi derevná shetindegi shoshalada turatyn, tiri jan degende torda otyratyn bir bódenesi bar, tóbesindegi tal toqymany urǵylaı-urǵylaı júni túsip, qyzylshaqa taz bolyp qalǵan. Jaz shyqsa boldy, kózi kórmese de bódene ustaý úshin dalanyń jyly jeline betin tósep kezip ketedi, qustardyń ánine qulaq túrip raqattanyp qalatyn. Sol aıtýshy edi, dúnıede bódeneniń torǵa túsken sátindegi qanatymen jer sabalaǵanyn estip turyp júregińniń dúrsilin tyńdaǵanǵa jeter raqat joq dep. Minekı, eshkimge mindeti joq naǵyz aqyn dep osyny aıt!

XV

Tańǵy asqa bola redaksıaǵa barǵym kelmedi. Máskeý kóshesindegi traktırge kire salǵanmyn. Tuzdaǵan balyqpen eki-úsh rúmke araq ishtim; balyqtyń basy qyljıyp tarelkada jatyr, soǵan qarap otyryp: "muny da jazyp qoı, balyqtyń basy marjandaı qulpyrady eken" dedim. Odan soń tabaǵa qaınatqan selánka ishtim. Halyq kóp edi, quımaq pen qýyrǵan balyqtyń ıisi tútindep, onsyz da alasa zaldyń tynysyn taryltyp tur, eden jýýshylar aq halat kıip alyp jortaqtap júr, birde búgilip, birde shalqaıyp bılep júrgen sekildi, qoqaımanyń arǵy jaǵynda keıkıip turyp alǵan traktır qojasy orystyń ótirik pańdyǵyn tanytyp árqaısysynyń syrtynan qadaǵalap, ejelden qanyna sińgen qataldyqtyń qaraqshysyndaı shirenedi-aı kelip; meshandar otyrǵan ústelderdiń arasyn saǵalap qara kıimdi monashkalar júr, túrlerine qarasań uzaq sekildi, aıaqtarynda tyqyrsyz bashpaq, árkimge bir ıilip, qoldaryndaǵy kúmis kres japsyrǵan bylǵary tysty qara kitapshalaryn sozady, meshandar kirjıip, ámıandarynan kirlep ketken kereksiz degen tıyndaryn usynyp jatyr... Osynyń bári meniń túsimniń jalǵasyndaı kórindi, araqtan eptep qyzǵan soń balalyq shaǵymdy esime alyp, janarymnyń ysı bastaǵanyn sezdim... Úıge kelgen bette jata qalyp edim, tars uıyqtap ketippin. Ymyrtta biraq oıandym, bir nársege ókingendeı boıym zil, taranyp turyp aınaǵa qarap edim, artıser sıaqty shashymnyń tym uzaryp ketkenin baıqadym da shashtarazǵa bardym. Men kelgende aq balahonnyń astynda jaltyrbas, qulaǵy qalqıǵan qortıǵan bireý otyr edi, aýmaǵan jarqanat, shash qıýshy onyń bet-aýyzyn ernimen qosa aq kóbikpen sabyndap tastapty. Endi sony ustaramen sypyryp aldy da taǵy da sabyndap, bul joly ıeginiń astynan joǵary qaraı súıkektete jónelgen, jarqanat búkshıip ornynan zorǵa turdy da aq jamylǵyny qosa kótere ketti, eńkeıgende qyp-qyzyl bop bórtip, bir qolymen jamylǵyny ustap, syńar qolymen jýyna bastady.

— Seýip jibereıin be? — dedi shashtaraz.

— Meıli, — dedi jarqanat.

— Shashtaraz pýlverızatoryn pysyldatyp, jarqanattyń dymqyl betin oramalmen jelpigen boldy.

— Marhabat, — dep jamylǵyny sypyryp tastady. Jarqanat ornynan turǵanda tipti masqara eken: qulaǵy tebingideı qańyltyr qazanbas, beti jap-jalpaq ári júdeý, qyrynǵannan keıin sábıdiń kózindeı janary jyltyrap ketipti, ezýi qap-qara, boıy byrtıǵan, jaýyryny qaqpaqtaı, keýdesi órmekshi sekildi bir ýys, shıdıgen qomytaıaq. Shashtarazǵa shaılyq berdi de jap-jańa paltosy men katelogin kıip, sıgarasyn tutatyp alyp shyǵyp ketti. Ol ketken soń shashtaraz maǵan burylyp:

— Munyń kim ekenin bilesiz be? — dedi. — Osyndaǵy eń baı kópes Ermakov. Sondaǵy maǵan bergen shaılyǵyn kórdińiz be? Minekı. — Ol alaqanyn jazdy da kúle sóılep. — Tup-týra eki tıyn! — dedi.

— Úırenshikti ádetim boıynsha kóshe qydyrýǵa shyqtym. Alǵashqy kezdesken shirkeýge kirdim, jalǵyzdyqtan shirkeýshil bolyp alǵanmyn. Kúni uzaqqa óshpeıtin shyraqtan jyp-jyly ári merekedegideı jap-jaryq eken, jıegine shyraq qadaǵan jaıpaq ústeldiń ústinde jasandy laǵyl taspen aptaǵan jez kres jatyr, aınaldyra qorshap alǵan qyzmetshiler: "Jaratqan, seniń kresińe bas ıemiz..." dep kúńirene daýys qylyp tur. Esik aldyndaǵy qara-kóleńkede, jegindiniń jýan kerigindeı solańdaǵan shuǵa shapandy dáý shal gújildep ún qosqan bolady. Balaýyz shyraqtyń qarsy aldynda kópke jaǵalasyp dýana da tur. Qur súıekten basqa qyryp alar qyzyly joq, áıelder sekildi samaıynan salbyratyp qoıa bergen uzyn shashynan kúnqaqty qońyrqaı beti de kórinbeıdi; sol qolynda zamannan beri súırete-súırete jyp-jyltyr bop ketken uzyn taıaq, arqasynda bylǵary qara móshek, mańaıyna nazar salmastan ózimen-ózi. Osynyń bárin kórgen soń taǵy da meniń kózime jas úıirildi — Otanǵa, Reseıge degen, sonyń qarańǵylyqtan qutyla almaǵan kóneligine degen kóńilimniń qyjylyn qozǵaǵan ashshy sezimnen bolsa kerek. Jaýyrynymnan áldekim aqyryn túrtip qaldy. Burylyp qarasam, basynda kóldeı sháli, jalǵyz qasqa tisten basqa aýzynda budyr joq ımıgen kempir eken: "Batúshka, shyraq!" — dedi, men onyń tyrnaǵyna deıin kógerip ketken sup-sýyq aryq qolynan shyraqty aldym da attap baryp qarsydaǵy shyraǵdanǵa qolym qaltyrap, ıkemsizdigimnen uıalsam da áıteýir zorǵa qadap qaıttym, dál osy sátte taǵy da: "ketý kerek!" — dep oıladym. Sodan soń taǵzym ettim de keıin sheginip, shirkeýdiń jyp-jyly jaryq sáýlesin artymda qaldyryp qarakóleńkege bettedim. Tabaldyryqtan óte bere meni súıkimsiz qarańǵylyq pen áldeqaıda, kók júzinde gúrildegen sýyq jel qarsy aldy... "Kettim!" — dedim ózime ózim bórkimdi kıip jatyp, Smolenskige tartpaq boldym.

Nege Smolensk? Bránskide, "Bránskiniń" ormanyn, "Bránskiniń" qaraqshylaryn kórsem dep kóksep edim ǵoı... Bir buryshta qabaqqa kelip kirdim. Ústel basynda áldebir sumpaıy jas jigit ótirik mas bolǵansyp, óziniń qarǵys atqan taǵdyryn orystyń bylapyt áýenine basyp: "Qatelesip, qaǵynyp, katorgege aıdaldym" dep daryldap otyr eken. Onyń qarsysyndaǵy ústelde sırek murtty bireý basyn kegjıtip oǵan oqty kózin ata qaraıdy, soraıǵan uzyn moınyna, juqa teriniń astynan yrsıǵan aǵash keńirdegine qaraǵanda ury bolsa kerek. Qoqaımaǵa súıenip syryqtaı mas qatyn sendelip tur, súmpıgen juqa kóılegi tánine jabysyp qalypty, tegi kir jýýshy shyǵarsyń dep oıladym: áldekimniń ońbaǵandyǵyn dáleldeımin dep sýdan aqjemtir bolyp jyltyrap ketken saýsaqtarymen taqtaıdy tarsyldatyp álek, aldynda qyrly staqan toly araq tur, anda-sanda qolyna alady da ishpesten qaıta qoıady, taǵy da qaqsaı jónelip, taǵy da saýsaǵymen taqtaıdy tarsyldatady. Men syra isheıin dep edim, biraq qabaqtyń borsyǵan ıisi tym sasyq eken, shamy da syǵyraıyp óleýsirep tur, muz qursaǵan kishkentaı terezeleriniń kásegine salǵan shúberekten tamshy sorǵalaıdy...

Qyrsyqqanda Avılovanyń asqanasynda da qonaqtar otyr eken. "A-a, bizdiń súıikti aqynymyz keldi, — dedi ol, — sizder tanyssyzdar ma?" Men onymen amandasyp, qonaqtarǵa bas ızeı saldym. Avılovanyń qasynda betin ájim basqan kártámish myrza otyr, murtynyń etegin qyrqyp qońyrmen boıap tastapty, samaıynda da qońyr boıaý, aq jibek jeıde, etegi deldıgen qara súrtik; ornynan atyp turyp, jasyna qaramastan asqan ınabatpen sálemdesti; súrtiginiń óńiri men kópten armandap júrgen qara taspamen kóktelgen eken, qatty qyzyqqanym. Ústeldiń qaq basynda aýyz jappaı sóıleıtin bir áıel otyr edi, qan tepken semiz qolynda qolǵap tigisiniń izi qalypty, sonysyn ıtbalyqtyń qanatyndaı bylsh etkizip alaqanyma tastaı salǵany. Asyǵyp, tez sóıleıtin adam eken: moıyn múldem joq, eresen jýan, ásirese tý syrtynan qaraǵanda qoltyǵy qaptaı, kársetpen tartyp tastaǵan myqyny dóp-dóńgelek; ıyǵynda túlki terisi jatyr, átir aralasqan jún kóılektiń qyzýynan terlep-tepship byrshyp otyr.

Saǵat on shamasynda qonaqtar qoshtasyp, máımóńkelesip zorǵa ketisti.

— Oh, qutyldyq pa, áıteýir! — dep Avılova kúldi. — Júr, maǵan kirip otyralyq. Myna bólmeni jeldetpese bolmas... Oý, qymbattym, búgin saǵan ne bolǵan? — dedi asa bir jyly shyraımen maǵan eki qolyn birdeı sozyp. Men onyń qolyn qystym da:

— Erteń ketemin, — dedim.

— Qaıda?

— Smolenskige.

— Nege?

— Mynaý tirlikten zerigip baramyn.

— Al Smolenskide ne bar?.. Kel, otyralyqshy. Men túkke túsinbeı týrmyn...

Biz ala matamen tystalǵan dıvanǵa baryp otyrdyq.

— Myna matany kórdińiz be? — dedim men. — Vagondy eske salmaı ma.

Men osyǵan da beıjaı qaraı almaımyn, saparǵa shaqyrady da turady.

Ol aıaǵyn meniń aldyma sozyp yńǵaılanyp otyrdy.

— Biraq nege Smolensk? — dedi ol maǵan tesilgen qalpy tańǵalǵan pishinde.

— Odan ary Vıtevsk... Polosk...

— Nemenege?

— Bilmeımin. Eń aldymen maǵan Smolensk, Vıtevsk, Polosk degen sózder qatty unaıdy.

— Joq, qaljyńdy qoı.

— Qaljyńy joq. Siz keıbir sózderdiń qulaqqa jaǵymdy ekenin biletin shyǵarsyz? Baıaǵyda Smolensk ylǵı da órtene beretin, ylǵı da jaý qorshaýynda jatatyn... Týǵan mekenimdeı tartady da turady, úlken bir órttiń kezinde bizdiń tuqymnyń kóne gramotasy janyp ketken eken, sonyń kesirinen baı muranyń quqynan, tektiliktiń erekshe pursatynan aıyrylyp qaldyq...

— Ketkennen kelerdiń jeńildigi joq! Saǵynyp júrsiz be? Hat jazǵan joq pa?

— Joq. Áńgime onda emes. Mynaý qalanyń tirligine otyǵar emespin.

"Ár buǵynyń sý isher sýaty bar". Jazý-syzýymnyń da berekesi bolmaı tur. Erteńdi-kesh jyndy adamdaı otyramyn da qoıamyn, basymda shym-shytyryq oıdan basqa dym joq. Sonda bul naǵylǵan ómir? Bizdiń Batýrınoda lápkeshiniń bir qyzy bar, baıǵa tıýden ábden kúder úzgen soń búkil dúnıege kekti kózben qaraıdy da otyrady. Men de sol sekildimin.

— Bala ekensiń ǵoı! — dep ol meni erkeletkendeı basymnan sıpady.

— Tez jetiletin tek maqulyq qana, — dep jaýap berdim. — Qazir kim bala emes deısiz? Birde Orelǵa kele jatqanymda qasymda Eleskiniń okrýgtik sotynyń múshesi otyrdy, qurmetti, salıqaly adam, týra qarǵanyń koroli sekildi... "Novoe vremány" oqyp uzaq otyrdy, sodan bir ýaqytta shyǵyp ketip edi, zym-zıa joǵaldy. Men álde neden kúdiktenip tambýrdyń esigin ashtym. Dońǵalaqtardsh tarsyl-kúrsilinen ol meni kórgen joq, estigen de joq, sol tarsyl-kúrsilge qosylyp satyrlatyp bılep júr eken.

— Avılova basyn kóterip, maǵan qarady da aqyryn ǵana sybyrlap:

— Qalasań Máskeýge baralyq, — dedi.

İshim bir túrli qaltyrap qoıa berdi... Qyzaryp ketsem kerek, birdeme dep mińgirlep bastartqan boldym... Qımas bir nársemdi joǵaltqanymdy umyta almaı kúni búginge deıin esime alamyn...

XVI

Kelesi túndi úshinshi klasty vagonnyń qý taqtaı kýpesinde ótkizdim.

Jalǵyz ózim, eptep qorqaıyn da dedim. Óleýsiregen sham jaryǵy qaltyrap qabyrǵada qańǵyryp júr. Tas qarańǵy terezeniń aldynda turmyn, áldebir jyrtyqtan samal ysqyrady, jaryqty qolymmen kólegeılep tystaǵy tuńǵıyq túnge, qaraýytqan orman nobaıyna tesilemin. Parovozdan búrikken ushqyn myń san shirkeı bop jamyrap keledi, ilgeriden shyńyltyr aýamen qosyla tútin ıisi uryp tur... Sol bir ormandy túnniń ǵajaıyp kórinisi keremet edi. Jol boıyn qýalaı taýsylyp bermeıtin orman jıegi, ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń samyrsyn jarysady da otyrady. Terezeden túsken tórtburyshty sáýle appaq qasat qardyń betin jalap, ara-tura telegraf baǵandary selteń etip óte shyǵady da endi bir sátte bári de jumbaq túnniń tuńǵıyǵyna jutylyp kete barady.

Erteńgisin aıaq astynan sergip turdym: jap-jaryq tynyshtyq, úlken vokzal, poıyz Smolenskide tur eken. Men vagonnan atyp shyǵyp taza aýany meshkeılene juttym. Vokzalǵa kireberiste jurt jınalyp qalypty, ne boldy eken dep jetip barsam ańshylar atyp ákelgen qaban bop shyqty, keremet dáý, dúńkıip aıazdan qatyp qalypty, tikenek sekildi tikireıgen qylshyq túgine qar seýip tastapty, shoshqa kózi syǵyraıyp, aıqasqan azý tisteri yrsıyp jatyr. "Qalsam ba eken? — dep oıladym. — Joq, tarttym Vıtevskige!"

Vıtevskige keshtetip keldim. Kún áli jaryq, aıazdy edi. Qaıda qarasań da úıilip jatqan qar, mylqaý tynyshtyq, jan baspaǵandaı tap-taza, kóne de bolsa maǵan orys qalasyna uqsamaıtyn sıaqty kórindi: úıleri tym bıik, shatyrlary tik, terezeleri kishkene, astyńǵy qabattyń qaqpalary tereń de tóbesi sheńberli. Anda-sanda egde tartqan evreıler kezdesip qalady, ústerinde uzyn etekti súrtik, aıaqtarynda aq shulyq pen bashpaq, qoshqardyń múıizi sekildi ishi qýys ıir-qobyz peıs, mólıgen kil qara kóz. Bas kóshede mereke — trotýar tola óńsheń bir semiz qyzdar, provınsıa evreıleriniń mereke dese ústerinen túspeıtin qyzyldy-jasyldy barqyt shapan. Bulardyń sońynan jas jigitter bólek kele jatyr, bastarynda qalpaq, opa-dalap jaǵynǵan qyzdardaı bet-júzderin maılap alypty, kózderinde kıiktiń janaryndaı móldirlik bar. Men esim shyǵyp osy kópke ilesip kelemin, mynaý kóne qala buryn men kórmegen tańsyq jańalyq edi.

Men áldebir alańǵa jetkenimde qasqaraıyp qalǵan, qaq tórinde qos munaraly sary kostel (katolıkterdiń shirkeýi) tur eken. İshine kirsem qarakóleńke, qatar-qatar skameıke, aldyńǵy jaqtaǵy jaıdaq ústelde jarty sheńber shyraq jyltyraıdy. Kenet joǵarǵy jaqtan organ kúńirenip qoıa berdi, áýelde aqyryn, muńdy bastalyp edi, birte-birte údep, jer astynan tunshyǵyp shyqqandaı dirildep, shıqyldap baryp aıaǵy aspandap uly áýenge aınalyp ketti... Aldyńǵy jaqtaǵy shyraqtardyń ortasynan mańqyldaǵan latyn sózderi birde kúbirlep, birde tańqyldap shyǵady. Qos qaptaldan jarysqan tas dińgekterdiń bıigi tóbedegi ymyrtqa sińip, sol jaqtan eles sekildi saýyt kıgen temir sarbazdardyń nobaıy qaraýytady. Áltardiń tóbesinde, sonaý bıikte túrli tústi úlken tereze kúńgirt tartyp óleýsirep barady...

XVII

Sol túni-aq Peterbýrgke taıyp turdym. Kostelden shyǵysymen keri júrip vokzalǵa, Poloskige baratyn poıyzǵa keldim: oıym, sonda baryp eski bir músápirhanaǵa ornalasyp, biraz ýaqyt japadan-jalǵyz jatsam deımin. Poıyz Poloskige tym kesh shyǵady eken. Vokzalda jan joq ári tas qarańǵy. Býfet túbinde jalǵyz sham qalǵyp tur, qabyrǵadaǵy tarsyldaǵan saǵat tili asyqtyryp ýaqytty jep bara jatqan sekildi. Men bolsam taskereń tynyshtyqta sol ýaqytty taýysa almaı otyrmyn. Áıteýir álden ýaqytta samaýyrdyń ıisi shyǵyp, vokzal ishi jaryq tartqanda, ne istegenimdi ózim de bilmeımin, júgirip baryp Peterbýrgke bılet aldym.

Vıtebskide, Poloskige baratyn poıyzdy kútemin dep zerigip otyrǵanymda ózimniń jurtqa juǵymym joq jalǵyz ekenimdi sezindim, kórgenimniń bári bóten, osylardyń ortasynda naǵyp júrmin dep oıladym. Tún ortasy, tym-tyrs býfet, qoqaımanyń ústinde jalǵyz sham qalǵyp tur, zańǵardaı bıik alakeýim zal, sonyń qaq ortasynda kerimsalǵa da, kedeıge de ortaq úlken ústel, samaýyrdyń ıisi shyǵýy muń eken, býfettiń arǵy jaǵynan búkireıgen uıqyly-oıaý shal óz etegin ózi taptap súıretilip shyqty da irgege jıǵan ústelderdiń birine sozylyp shyǵyp, qaltyraǵan kári qolymen qabyrǵadaǵy dóńgelek shardyń ishindegi shamdy jaqty... budan soń eńgezerdeı jandarym shporyn qasaqana shaqyldatyp platformaǵa kesip ótti, ókshesin qaqqan uzyn shıneliniń artqy jyryǵy besti aıǵyrdyń quıryǵyndaı bulǵaqtaıdy eken. Osynyń bári maǵan neme kerek? Ne úshin? Jandarm esikti ashyp-japqandaǵy laq etken túngi taza aýanyń bir jutym raqaty nege turady! Dál osy sátte shyrt uıqydan oıanǵandaı selt ettim de aıaq-astynan Peterbýrgke ketý kerek degen sheshimge keldim.

Qystyń kózi qyraýda Poloskids jańbyr jaýyp tur eken, jer batpaq, kóshe laısań. Men poıyz ben poıyzdyń arasyndaǵy áredikte kirdim de shyqtym, sonyma ózim de razy boldym. Budan arǵysyn bylaı dep jazyp qoıyppyn: "Ýaqyt taýsylyp bermedi. Taýsylyp bermeıtin qarly dala, qalyń orman. Tereze syrtynda bulyńǵyr aspan, bozarǵan qarly jazyq. Poıyz birde meńireý jynysqa súńgip ketip, endi birde múlgigen jazyqqa sopań etip shyǵa keledi, orman tóbesinde, sonaý alasa kókjıektiń eteginde qorǵasyndaı surǵylt áldene qaraýytady. Beketterdiń bári de aǵashtan salynǵan... Teristik. Naǵyz teristik!"

Peterbýrg qıyr teristiń ózi eken. Arbakesh alaquıyn burqasynda oqtaı túzý kóshedegi birkelki úılerdiń arasymen Nıkolaevsk vokzalyna qaraı Lıgovkaǵa salyp-uryp keledi. Saǵat áli úsh edi, záýlim vokzaldyń qaq mańdaıyndaǵy dóńgelek saǵat alaquıyn arasynan jalt-jult etedi. Men sodan eki-aq qadam jerde turmyn, Lıgovkanyń irgesinde kanal jatyr. Búl ózi ábden bylyqqan jer eken — otyn qoımasy, arbakeshterdiń qonalqysy, shaıhana, traktırler, basqasy da tolyp jatyr. Arbakeshtiń aqylymen toqtaǵan nomerde sheshinbesten uzak otyrdym, altynshy qabattyń bıiginen ýáıim basqan bulyńǵyr terezege, keshki bylǵanysh qarly aspanǵa qarap otyryp qalǵımyn, jol soǵyp sharshap ta qalǵan sekildimin... Peterbýrg! Umytylmastaı esimde qalypty: aınalam túnergen alyp ǵımarattar. Nomerge ot jaǵylmaǵan, borsyp ketken shoqpyttyń kúlimsi ıisinen deneń túrshigedi, arzannyń aty arzan, qyzǵyltym bir boıaýmen syrlaǵan tahtadan da jaǵymsyz bir ıis qolqany alyp barady. Atyp shyqtym da tik baspaldaqpen tómenge júgirip tústim. Tysta kózge túrtseń kórgisiz burqasyn ókpemdi qaýyp aldy, kóldeneń qylt etken bir kólikti ustap aldym da jat jurttyń shetin bassam degen oımen Fınlándıa vokzaly qaıdasyń dep taıyp turdym. Sodan mas bolǵansha ishippin, aıaq-astynan:

— Búrsigúni kelemin, — dep jedelhat berdim.

—  Ushy-qıyrsyz kóne Máskeý meni qaraqurym halqymen, jadyraǵan ashyq kúnimen qarsy aldy; kúrtik qar erip, kóshe boıy saryq sý, oıly-shuńqyr tolǵan kólshik, ary-beri sabylǵan jurt, qońyraýly at-arba jyrtylyp aıyrylady, taǵy bir tańǵalǵanym, aýyr júk artqan kúsh kerikter jyn atady, kóń qoqysty tar kósheler, solardyń ortasynda sýret tárizdi Kremldiń qorǵany, palatalar, saraı ǵımarattary, kúmbezi jaltyraǵan yǵy-jyǵy soborlar. Vasılıı Blajennyıdy kórip ǵajap qaldym, Kreml soborlaryn araladym, Ohotnyı Rádtaǵy ataqty Egorov traktırinde tústenip shyqtym. Tamasha eken: tómende saýda jasap júrgen dabyr-dubyr qarapaıym halyq, esesine joǵarydaǵy eki zal tap-taza, typ-tynysh, tekti adamdar, tipti temeki tartýǵa da ruqsat joq eken, aýla jaqtaǵy shaǵyn terezelerden túsken kún sáýlesi erekshe shýaq shashyp tur, tor ishindegi shymshyqtardyń shyryly da qulaqqa sondaı jaǵymdy; bir buryshta aqsur shyraq jalyndaıdy, bir qabyrǵanyń joǵarǵy betin tutas alyp jatqan qara qońyr sýret: etegi joǵary qaıqaıǵan shatyrly úı, uzyn sákide shaı iship otyrǵan tym erepeısiz qytaılardyń ústinde altyndy shekpen, qońyrqaı júzderine jasyl qalpaq jarasyp ta turǵan joq, arzan shamnyń tóbesine kıgizgen shyt kepesh sekildi... Sol kúnniń keshinde men Máskeýden júrip kettim...

Bizdiń qalada jurt arbamen júr eken, beket basynda azovtyń qutyryq jeli lepirip tur. Jeńil kıinip ol meni platformada kútip tur edi. Jazǵy qalpaǵyn jel kóterip týra qaraýǵa múmkindik bermedi. Men ony sonadaıdan-aq tanydym — ol jelden betin kólegeılep meni ótip jatqan vagondardan kózimen izdeýde. Ajyrasyp qalyp, qaıta tabysqanda jaqyn jandardyń bir-birin saǵynyshpen, janashyrlyq sezimmen qarsy alatyn ádeti. Júdeń tartypty, kıimi de jupyny. Men vagonnan sekirip túskende betindegi torly perdesin serpip tastamaq bolyp edi, úlgermegendikten yńǵaısyzdanyp tor ishinen súıgen boldy, júzi qan-sólsiz sup-sur eken.

Jol boıy betin jelden kólegeılep tuqyraıyp otyrdy da qoıdy, tek eki-úsh ret:

— Sen meni ne taǵdyrǵa dýshar qyldyń? — dep kúrsingeni bolmasa artyq sózge barǵan joq, sodan kenet. — Sen Dvorán qonaq úıine toqtaısyń ba, men de sonda baramyn, — dedi qatqyl únmen.

Nomer ekinshi qabatta, kireberisti úlken bólme eken, kirgen boıda ol kilemniń qaq ortasyna meniń chemodanymdy qoıyp jatqan qyzmetshiniń izin baǵyp dıvan ústinde tapjylmaı otyrdy da qoıdy. Taǵy ne buıyrasyzdar degen júkshiniń suraǵyna julyp alǵandaı:

— Eshteńe qajet emes, baryńyz! — dep men úshin jaýap berdi, sodan soń qalpaǵyn sheship jatyp, — nege sen úndemeısiń, maǵan aıtaryń joq pa? — dep bir qoıdy, nemketti qyp aıtsa da erini dirildep otyr eken.

Men júrelep onyń aıaǵyn qushtym da ıýbkasynyń syrtynan jylap otyryp tizesinen súıdim. Ol meniń basymdy kótergende taǵy da onyń kópten tanys, saǵynysh bolǵan erniniń táttiligin sezindim, qos júrektiń dúrsilin estidim. Men atyp turyp esiktiń kiltin burap japtym da qolym qaltyrap terezeniń aq bórtpe shymyldyǵyn túsirdim, tereze syrtynda uıtqyǵan jel áli kókteı qoımaǵan aǵashtardyń jalańash butaqtarynyń uıqy-tuıqysyn shyǵaryp tur eken, butaqqa jarmasqan áldebir uzaq mas nemedeı teńselip oıbaıyn salyp shyryldap jatty...

— Ákemniń bar tilegi — tym bolmasa jarty jyl nekelespeı shydaı turyńdar dep jalyndy, — dedi ol entigin basyp, sulyq qalǵan sátte sybyrlap qana. — Báribir, meniń qalǵan ómirim tek senimen ǵana, endi ne isteseń de men soǵan kóndim.

Aına aldynda janyp bitpegen shyraq óleýsireıdi, aqshaǵyrmaq tereze shymyldyǵy dirilsiz múlgip tur, áktelgen tóbede áldebir oıý-órnek jybyrlap qalqyp júr...

HVİİİ

Biz malorýstiń bir qalasyna attandyq. Onda Georgıı Harkovtan baryp zemsk statısıkasyn basqaryp otyrǵan, sonda qyzmetke ornalaspaqpyz. Pasqany Batýrınoda ótkizdik. Sheshem men qaryndasymnyń ol degende jany joq, ákem de ony jaqsy kórip, kúnde ertesimen "sen" dep sóılesip, qolyn ózi usynatyn boldy, tek Nıkolaı ǵana ustamdy, ádeppen ǵana syılap júrdi. Bul bolsa momaqan, ishteı qýanyshyn bildirgen joq, qýanyshy — jańa oshaq basynyń bir múshesi ekendigi, jańa úı, jańa meken, meniń balalyǵym ótken bólmem de oǵan keremet jyly sıaqty kórindi, kitaptarymdy aqtaryp, buǵan da qatty razy boldy... Sodan bir kúni attanyp kettik.

Orelǵa deıin bir túndi óltirdik. Erteńinde Harkov poıyzyna otyrdyq.

Vagon dálizinde turmyz, aspan ashyq, terezeden túsken kún sáýlesi qýyryp barady.

— Qyzyq-aý, Orel men Lıpeskiden basqa bir jerge aıaq baspappyn-aý! — dedi ol. — Qazir Kýrsk me? Búl men úshin tústik qoı.

— Iá, men úshin de.

— Kýrskide orazamyzdy ashatyn shyǵarmyz? Bilesiń be, men ómiri vokzalda tamaqtanyp kórgen emespin.

Kýrskiden alystaǵan saıyn kún jylyna tústi, kóńildi. Temir jol jazyqqa túskende jer kógerip sala berdi, jaıqalǵan gúl, aq qanat kóbelekter, kóbelek kelgen soń jaz shyqty deı ber.

— Jaz qapyryq bolatyn shyǵar, — dep ol jymıyp qoıady.

— Qala baýǵa malynyp tur dep jazady aǵam.

— Iá, Malorossıa ǵoı. Úsh uıyqtasam oıyma kirmep edi... Qarashy, kórdiń be, netken alyp terekter! Kókpeńbek! Osynshama kóp dıirmen nege kerek?

Dıirmen emes, jel qapalaqtary ǵoı. Qazir aq taýlar kórinedi. Onyń ar jaǵynda Belgorod.

Seni endi ǵana túsindim, mynadaı báısheshek teńizi turǵanda men de teristikti jersinbes edim.

Men terezeni túsirdim. Jyp-jyly samal jelpip tur, parovoz tútininen taskómirdiń ıisi shalqıdy. Ol kózin jumyp edi, teńbil-teńbil kún sáýlesi onyń betin aımalap, mańdaıyndaǵy ulpadaı jibek shashynda, qarapaıym shyt kóıleginde ásem bir saǵym oınap qulpyrtyp jiberdi.

Belgorod túbindegi keń alqap gúlge oranǵan baý-baqshaǵa irkildep tur, arasynda áktelgen appaq úıler. Vokzal basynda torsıǵan dóńgelek toqashtaryn tyqpalaǵan hohlýshkalardyń kóńildi daýsy, Lıka solarmen saýdalasyp, satyp alyp, meniń de sharýaǵa ıkemim bar degendeı, azdap bolsa da malorýs sózderin jatqa bilgenins máz.

Keshkilik Harkovte taǵy da jol aýystyrdyq. Tań ata barar jerimizge de jetip qaldyq.

Uıyqtap jatyr. Vagon shyraqtary óshýge aınalǵan, daladan eli tún qasha qoımaǵan, alakeýim, biraq sonaý shyǵys túkpirden keler tańnyń kógildir syzaty sibirlep keledi. Bul óńir bizdiń jaqqa múldem uqsamaıdy — sheksiz jalańash qulan túz, tastan qalap quıǵan surǵylt qorǵandar. Uıqyly beket jylt etip óte shyqty, mańaıynda ne tal, ne buta joq, tańǵy shapaqta tas qabyrǵalar kókshil bop kórinedi. Mine, vagon ishin de erteńgi alakeýim túrtkileı bastady. Tómende qara kóleńke, joǵaryda aqshyl kireýke. Ol basyn jastyqqa tyǵyp, aıaǵyn baýyryna jınap alǵan. Men anam syılaǵan eski shálimen aqyryn ǵana qymtap qoıdym.

XIX

Beket qaladan tym alysta, keń alqaptyń din ortasynda edi. Shaǵyn ǵana, áp-ádemi vokzal Lakeıleri jampoz, júkshileri jorǵa, par at jekken tarantastardyń arbakeshteri de lypyp tur. Qala kók jasyl baqtyń ortasynda otyr, taý etegindegi jar basynda getman sobory, osy tustan tústigiń de, shyǵysyń da ańyrap jatyr. Shyǵysyndaǵy jazyqta tóbesine kóne monastyrdi qondyryp alyp tik shoqy shoshaıady, odan ári ıen jatqan kókjasyl alqap, aıaǵy qyratty qý dala. Tústigindegi ózenniń arǵy beti shalǵyndy ózek, kúnniń qyzýy da, qyzyǵy da osynda sekildi.

Qala kóshelerin terek pen qalyń baq taryltyp tastaǵan, jıeginde "jaıaý jurtqa" arnalǵan taqtaı trotýar, kókiregi qaptaı, belin matamen býyp tastap úlken qumyramen sý kótergen tákappar qyzdar jol bermeı qaǵyp ótedi. Ǵasyrlar jasaǵan záýlim terektsr bizdi tańqaldyrdy; mamyr aıynda naızaǵaı jıi, nóser de kóp, soǵan da bylq etpesten etekteı-etekteı qalyń japyraqtary hosh ıis atyp burqyrap-aq tur. Kóktem bul óńirde qashanda este qalarlyqtaı kóńildi, jazy qapyryq, kúzi ashyq ta uzaq, qysy jumsaq, jeli ylǵaldy keledi, shanaly kireshiler ylǵı da syńǵyrlatyp qońyraý únimen júredi.

Biz toqtaǵan úıdiń ıesi Kovanko deıtin shashyn dóńgeletip qyryqqan aqbas shaldyń meken-turaǵy tutas bir sharýashylyq dese de bolady: qora-qopsy, flıgel, úı, úı syrtyndaǵy baý-baqsha. Ózi flıgelde turdy da aldynda úlken shynyly galereıa, artynda kóleńkeli salqyn baǵy bar, ákpen aqtalǵan úıin bizge berdi. Bir jerde qyzmet isteıtin, jumystan kelisimen myqtap tamaqtanady da demalǵan soń trýbkasyn tartady, terezesin ashyp tastap, jartylaı jalańash: "Oı, na gori ta jensi jnýt..." — dep yńyldap án salyp otyratyn.

Úı onsha bıik te emes, qarapaıym, kireberiste qatardy buzbaı túrli-tústi taspa temirmen aptalǵan kóne bir kebeje turatyn. Bizge qyzmet etken jap-jas qazaq qyzynyń kórkinde noǵaıǵa tán ádemilik bar edi.

Aǵam burynǵydan da jomart, meıirimdi boldy. Meniń úmitim bosqa ketpepti — ekeýiniń arasynda dostyq, týysqandyq qarym-qatynas ornady; keıde men ekeýiniń birimen ketise qalsam olar bir jaq bolyp shyǵa keledi.

Qyzmet babyndaǵy ortamyz ( dárigerler, advokattar, sheneýnikter) aǵamnyń Harkovtegi tanystaryna uqsas, men olarmen ońaı aralasyp kettim, burynǵylardan Harkovtan osynda aýysqan Leontovıch pen Vagındi kórip qýanyp qaldym... Harkovtaǵy toptan bulardyń aıyrmashylyǵy — shetinen salıqaly, sabyrly jandar, qala tirshiliginen alshaqtyǵy joq, sonyń ýaıymyn jep, kez kslgen qoǵammen til tabysyp qana qoımaı, tipti polısmeıstermen de qarym-qatynastaryn da túzetip alǵan sekildi.

Kóbine biz bir basqarma múshesiniń úıine jınalatyn edik: bes myń desátına jeri, on myń bas otary bar, úıin tek otbasy úshin ǵana ustap otyr — baılyǵy jetkilikti, tektiniń tuqymy eken, kezinde Iakýtskide bolypty, ózi tym qarapaıym, jupyny ǵana kıinetin adam, maǵan ol osy úıdiń pátershisi sekildi kórinip edi.

XX

Aýlada eski tas qudyq bar edi, flıgeldiń aldynda eki yrǵaı ósip turatyn, baspaldaqqa taıaý butaqty bıik kashtan shynyly gallereıanyń jartysyn kún kózinen kólegeılep salqyn lep ákeledi. Jazǵy tańda, saǵat jetiler shamasynda osynyń bári qaınap ketedi, aspan shaıdaı ashyq, kún shaqyraıyp turady, taýyq qoradan qylqynyp qoraz aıqaılaıdy, biraq terezeleri baqqa qaraıtyn teristegi bólmeler bul kezde áli salqyn, aıaǵynda oımaqtaı tatar týflıi, kókiregine salqyn sý shashyp jýynyp jatqan Lıkanyń túnemelinen sabynnyń hosh ıisi ańqıdy; jelkesi sabyn, beti sý, maǵan ımene burylyp: "Shyq, ary ket!" — dep ókshesimen eden tepkileıdi. Esigi shynyly sákige shyǵatyn bólmeden shaıdyń ıisi tanaý jarady — onda náli qaqqan bashpaǵyn tyqyldatyp kazachka júr; bashpaǵyn jalańaıak kıetin edi, tý baıtaldyń tilersegindeı syptyqtaı jalańash qyltasy ıýbkanyń eteginen jarq-jurq etedi; ıantarly alqa taqqan jup-jumyr moıny da meni ıiskeseńshi degendeı; kómirdeı shash, kórikti bas taǵat tappaı, qaraqat qıǵash kózi sıqyrlana jalt-jult oınaqtap, tusaq bóksesi qozǵalǵan saıyn bult-bult móńkıdi.

Aǵam tańǵy dastarhanǵa kúlimsirep papırosymen kiretin, bul ákemnen juqqan ádet; orta boıly, tolysa bastaǵan, ákeme onsha uqsamaıtyn, degenmen sodan daryǵan tákapparlyqtyń jurnaǵy sıtep bar; jaqsy kıinetin boldy, otyrǵanda bir aıaǵyn ekinshisine artyp qoıyp, papırosyn da saýsaǵyna ákem sekildi qystyrady; bárimiz de onyń bolashaǵynan úlken úmit kútetin edik, ózi de soǵan senetin, endi mynaý malorýsstiń túkpirindegi rólin de mise tutyp, shaıǵa da kózimen oınap shyǵatyn boldy: denim saý, ózin kemel shaǵymdamyn dep sezinetin, biz onyń otbasynyń jan tartar súıkimdi bir múshesimiz, qyzmetke birge baryp, baıaǵy sol Harkovtegideı shylym shegip, áńgime-dúkendi ermek qylǵanyna da máz. Kóp kúttirip, aqyry jaz kıimimen Lıka jaınap shyǵa kelgende bul da jadyrap sala beredi, sypaıy ǵana qolynan súıedi.

Biz kún sáýlesinen maımen sylaǵandaı jalt-jult etken myrza terekterdi saǵalap taqtaı trotýarmen jaıaýlap kele jatyrmyz, úılerdiń qabyrǵasynan jalyn búrkip, baq ishi búkke býlyǵyp turǵandaı; onyń aq jibek qolshatyry deldıip kók kúmbezin túrtip keledi. Budan soń ystyqtan qańsyǵan ıen alańdy kesip ótip basqarmanyń sarǵysh úıine kelip kirdik. Tómengi jaq kúzetshilerdiń etigi men solar shekken temeki tútininiń kúlimsi ıisine tunyp tur eken. Qoldarynda qaǵaz, hoholsha bastaryn ızep-shulǵyp ár túrli hat tasýshylar men is júrgizýshiler baspaldaqpen joǵarǵy qabatka biri shyǵyp, biri túsip sapyrylysyp júr, báriniń kıgeni jyltyr penjaq, jorta qarapaıym bolǵanymen shetinen tisqaqty qýlar. Biz birinshi qabattaǵy baspaldaqtyń astymen óz bólimshemizdiń alasa ǵana bólmesine óttik, bul jer ótirik sabylatyn ıntellıgent — symaqtardyń shýynan kóri tynysh edi... Bólmeden úıezderge jiberetin suranys qaǵazdaryn konvertterge nyǵarlap otyrǵan Lıkany kórip tańǵaldym.

Tús áletinde kúzetshiler bizderge arzan staqandarǵa quıyp shaı, arzan tárelkelermen bir kesim lımon ákelip beretin, alǵashqy kezde bul da maǵan ájeptáýir lázzat beretin. Ósek soǵyp, temeki tartý úshin basqa bólimderdegi dos-jarandar osynda jınalady. Basqarmanyń hatshysy Sýlıma da keledi. Altyn kózildirikti, sál eńkishteý kelgen erkektiń kórkemi, qara barqyt tolqyndy shashy, dál sondaı saqaly ózine qatty jarasady; aıaǵyn mysyqsha eppen basady, únsiz ǵana jymıyp, sybyrlap qana sóıleıtin ádeti; bet-júzinen únemi kúlki arylmaıdy, qashanda osy jumsaq minezimen, sypaıylyǵymen arbap turatyndaı kórinetin; ol úlken estet edi, don basynda turǵan eski monastyrdi qatyp qalǵan akord dep ataıtyn. Bizge jıi-jıi kelip turady, kelgen saıyn oǵan mólıip kep qaraıdy; ústeline taqap baryp eńkeıip qolyna úńiledi de kózildirigin sheship, jumsaq qana jymıyp kúletin, sonan soń: "Endi qaı jaqqa ne joldaıtyn boldyńyz?" — dep suraıdy. Ol tez boıyn jıyp, barynsha sypaıy, búkpesiz jaýap berýge tyrysatyn. Men tyrp etpeı otyra beremin, qazir ony eshkimnen qyzǵanbaıtyn bolǵanmyn.

Qyzmette men taǵy da eriksizden "Golos" redaksıasyndaǵydaı erekshe jaǵdaıǵa tap boldym, qyzmetker retinde bári de maǵan músirkeýi aralas kekesinmen qaraıdy. Bar bitiretinim, asyqpaı otyryp esep júrgizemin, málimet jasaımyn, qaı ýeziń qaı bolysynda qansha temeki, qansha qyzylsha sebildi, sol qyzylshany búldiretin jemir qońyzdarǵa qarsy qandaı sharalar qoldanyldy, keıde tipti jurttyń áńgimesine qulaq ta túrmeı birdemeni oqyp otyramyn da qoıamyn. Meni qýantatyny — basy baıly ústelim bar, jana qalam, qaryndash, jaqsy qaǵaz kerek bolsa keńseden qansha alamyn desem de erkim.

Saǵat ekide jumys aıaqtalady; aǵam ornynan turyp jurtqa kúle qaraıdy da: "Batyrlar, úılerińe jetip alyńdar!" — deıdi, sol sátte-aq árkim japatarmaǵaı kartýzdaryna, qalpaqtaryna júgiredi, topyrlap syrtqa shyǵysymen biriniń qolyn biri silkilesip, endi bir qarasań taıaq, trostaryn sermeı tastap áldeqaıda órip bara jatady.

XXI

Saǵat beske deıin qala bos edi, baq kúnniń aptabynan balqyp tur. Aǵam uıyqtap jatyr, biz jalpaq kereýette ánsheıin aýnap jatyrmyz. Kún úıdi aınalyp túnemeldiń terezesinen syǵalap tur, baqtyń ishin de tintkilep, aǵashtardyń, kók jasyl japyraqtardyń súlderin qoljýǵyshtyń ústindegi aınanyń betine japsyryp qoıypty. Gogol osy qalada oqyǵan, osy óńirdiń pushpaq-pushpaǵy da soniki — Mırgorod, Ianovshına, Shıshakı, Iareskı — biz jıi-jıi eske alyp kúletinbiz: "Malorossıanyń jazǵy keshi netken ǵajap, netken bula!"

Qalaı maqtasań da qapyryq-aý! — dep kúrsinedi etpetinen aýnap túsip, — qujynaǵan shybyn... Arman qaraı baqsha týraly ne deýshi edi?

— "Tarǵyl baqshanyń tóbesinen ızýmrýd, topaz, jaquttar kók aspannan qumyrsqadaı jaýyp tur..."

— Munysy qıaldan da tamasha eken. Átteń sol Mırgorodqa barsam ǵoı! Retin taýyp bir barý kerek shyǵar. Solaı ma? Ótinem, bir baryp qaıtalyqshy! Tek ómirde sonsha nege túsiniksiz, sonsha nege súıkimsiz boldy eken? Ómir baqı eshkimdi súımepti, tipti jas kezinde de...

— Iá, búkil jastyq shaǵynda jalǵyz ret jasaǵan qateligi — Lúbekke baryp qaıtqany.

— Seniń Peterbýrgke baryp qaıtqanyń sekildi deshi... Sen osy qydyrǵandy nege jaqsy kóresiń?

— Al sen áldekimderden hat alyp turǵandy nege unatasyń?

— Endi maǵan hat jazatyn kim qaldy deısiń!

— Báribir, kimnen bolsa da hat kútesiń. Adam bolǵan soń áıteýir bir nárseden lázzat almaq, áıteýir bir oqıǵadan qyzyq kútedi, qıalynan qýanysh izdeıdi. Sapar soǵan shaqyrady. Buǵan bostandyq pen keńdikti qos... jańalyq qashanda qyzyqty, ómirdi tanısyń, bizdiń tirshilikten bar kúterimiz de osy emes pe, qalaı deseń de sezimdi oıatar serpilis qajet.

— Iá, ıá, munyń ras.

— Sen Peterbýrg deısiń. Átteń sen bilseń ǵoı, sonda jabyqqanym sonsha, bir sátte bir ǵasyrǵa marqaıyp, janym da, tánim de tústikte ekenin sezdim. Gogoldiń Italıadan jazǵany bar: "Peterbýrg, qar, sumpaıylar, departament — osynyń bári túsime kirdi: men taǵy da otanymda oıandym". Men de dál solaı osynda oıandym. Chıgrın, Cherkasy, Horol, Lýbny, Chertomolyk, Dıkoe Pole degen sózderdi estigende shydap tura almaımyn, tanys shatyrlardy kórgende kóńilim buzylady, shómele shashty mujyqtar, qyzyl etikti qatyndar, tipti solardyń ıyǵyndaǵy moınaǵashqa ilgen shybyq shabata toly shıe men qara órik esime tússe kókeıimdi saǵynysh kerneıdi. "Chaıka skıglıt, lıtaıýchı, mov za dntmn plache, solnse grie, vnter vie na stepý kazachem...". Bul danyshpan aqyn Shevchenko ǵoı!". Dúnıede Malorossıadaı el joq. Eń bastysy, onyń qazir tarıhy da joq, onyń tarıhy atam zamanda máńgilikke ólgen. Tek ótkeni ǵana bar, ol da ánde, ańyzda, bulardyń da ýaqyty belgisiz. Bárinen de meni qaıran qaldyratyn osy.

— Qaıran qaldym, tańǵaldym degendi sen jıi aıtasyń.

— Tańǵalmasań, qaıran qalmasań ómirdiń ne qyzyǵy bar...

Kún eńkeıip barady, sáýlesi syrlanǵan edenniń betin jalap, saǵymy tóbede oınaqtap júr. Tereze kósekteri kúıip tur, soǵan jınalǵan shybyndar qurtsha qujynaıdy. Onyń jalańash bilegin shybyn talap tastapty. Terezege bir torǵaı kelip qondy da jan-jaǵyna saqtyqpen alańdap, aqyry kún batar aldynda maýjyrap turǵan kókjasyl baqqa kirip joq boldy.

— Taǵy da birdeme aıtsańshy, — dedi ol. — Aıtpaqshy, biz Qyrymǵa bara alamyz ba? Bir baryp qaıtý meniń armanym ekenin bilseń ǵoı! Múmkin bir poves jazyp tastarsyń, meniń oıymsha seniń qolyńnan jaman dúnıe týmaıdy, aqshaly bop qalar edik, sodan soń demalysqa shyǵamyz... Sen osy nege jazbaı kettiń? Óz qabiletińdi óziń tonaǵan ysyrapshyl jansyń-aý!

— Kezinde "qańǵybas" deıtin qazaqtar bolǵan, tórkini qańǵyrý degen sózden shyqqan. Rasynda men sol qańǵybastyń birimin. "Bireýge jaratqan tósek beredi, bireýge ósek beredi" degen. Bárinen de Gogoldiń qoıyn dápterinen artyǵy joq: "Jol jıeginen qyrsaý sekildi aıdary bar qyr shaǵalasy ushyp shyqty... Joldyń uzyna boıynda tikendi shoq aına, onyń ar jaǵynda sheksiz ıen daladan basqa dym da joq... Sharbaq ishinde, jyra bitken ıin tiresken kúnbaǵys, jylmıta sylaǵan qamys shatyrly saman tamdar, qyzyl syrmen jıektegen kóz tartar súıkimdi terezeler... Jandy jadyratar, júrekke jyly Rýstiń kóne tamyry sensiń!"

Ol tyrs etpeı tyńdady. Kenet julyp alǵandaı:

— Sen Geteniń bul úzindisin nege oqydyń? — dep surady. — Ol Fredsrıkadan attanyp bara jatyp oısha altyn oqaly sur kamzol kıgen bir salt attyny kóz aldyna elestetipti. Sonyń jalǵasy qalaı edi?

— "Sol salt atty men edim. Ústimde altyn oqaly sur kamzol, biraq ondaı kamzoldy men ómiri kıip kórgen emespin."

— Iá, munysy qyzyq ta ókinishti eken. Aıtpaqshy, sen jastyq shaqta árkimniń armandaǵan bir kamzoly bolady dep ediń ǵoı... Nege ol kımeı qoıypty?

— Óziniń aıtýynsha, ony ylǵı da ázázili aıtaqtap otyrǵan.

Endeshe jýyrda sen de menen jerip ketetin shyǵarsyń. Shynyńdy aıtshy, seniń eń qymbat armanyń ne?

Armanym ba? Kóne Qyrymnyń bir hany bolsam, ekeýmiz baqshasaraıda ǵumyr keshsek deımin... Baqshasaraı dúnıedegi eń ystyq tasty shatqalda, al saraı qashanda kóleńkede, salqyn, tóńiregi tolǵan fontan, aınalasy tut aǵashtary...

Joq, qaljyńsyz?

— Qaljyńy joq. Men únemi áldebir sandyraqpen kún keshetinimdi bilesiń. Máselen, álgi qyr shaǵalasyn aıtalyq, bul dala men teńizdiń qosyndysy emes pe... Aǵam Nıkolaı aıtýshy edi, sen tabıǵatyńnan aqymaqsyń dep, birde kezdeısoq Dekarttyń: meniń rýhanı ómirimde estıarlyq oı-sana mysqaldaı-aq bolatyn degenin oqyǵansha qatty qınalyp júrdim.

— Sonda qalaı, saraıda garem ustamaqsyń ba? Men de shynymdy aıtyp otyrmyn. Sen óziń aıtyp ediń ǵoı, erkektiń súıispenshiliginde árqıly sezimder bola beredi dep, ondaı yntyq sende Nıkýlınaǵa da bolǵan, odan soń Nadáǵa degen qushtarlyǵyń... Keıde sen baıqamaı maǵan bar syryńdy aqtara salasyn. Osyǵan uqsas birdemeni jýyrda myna kazachka týraly da kókigen sıaqty ediń.

— Meniń bar aıtqanym, osyny kórgen kezde aıdaladaǵy sortańda kúrke astynda ómir súrgim keledi.

— Mine, kúrke astynda osy qyzben turǵyń keletinin taǵy da aıtyp otyrsyń.

— Osymen degenim joq qoı.

— Endi kimmen?.. Oı, taǵy da torǵaı kirip ketti! Ushyp kep aınaǵa soǵylǵanynan keremet qorqamyn!

Ol atyp turyp alaqanyn sartyldatty. Men shap berip onyń ıyǵynan, baltyrynan súıdim... Biri ystyq, biri salqyn denesi meniń tula boıymdy shymyrlatty.

XXII

Keshke qaraı aptap basylady. Kún úı syrtyna aýyp ketken, biz shynyly bastyrmanyń aýlaǵa shyǵar aýzynda shaı iship otyrmyz. Ol qazir kóp oqıtyn bolǵan, mundaı sátterde aǵamnan bir nárselerdi surap jatady, ol buǵan táptishtep túsindirip jatady. Kesh tym-tyrs, áli tynyshtyq, qarlyǵashtar ǵana aýlany kesip ushyp, kók kúmbezine zymyrap joq bolady. Ekeýi sóılesip otyrady, men tyńdap otyramyn: "Oı, na gori ta jensi jnýt..." Ánniń mátini, doń basynda dıhandar egin oryp jatyr deıdi, áýelde baıaý bastalyp, sozyla kele qoshtasý muńyna aınalady da aıaǵy taqpaqtap, alystap baryp erlik pen órliktiń uranyna ulasyp ketedi:

A po-pid goroıý,

Po-pid vısokoıý

Kozakı ıdýt

Án ańǵarda shubyrǵan kazak sarbazdaryn, ony bastap kele jatqan erjúrek Doroshenkony, onyń sońynan ergen Sagaıdachnyıdy jyrǵa qosady,

Sho promınáv jinký

Na tútún ta lúlký,

Neobachnıı...

Áıel áýelde tańyrqap toqtaıdy da beıtanys adamǵa tákapparlyqpen tańdana qaraıdy. Artynsha asa bir qýanyshpen daýylpazdy qaǵa bastaıdy:

Meni z jinkoıý Ne vozıtsá!

A tútún ta lúlka

Kozaký v dorozi

Znadobıteıa!

Men tyńdap otyryp, bir nárseni muńaıa qyzǵanǵandaı boldym.

Kún eńkeıe biz serýenge shyǵamyz, keıde qalaǵa, keıde sobor syrtyndaǵy jarǵa baramyz, anda-sanda qala shetindegi jazyqqa baryp qaıtamyz. Qalada birnesha tas kóshe bar edi, jan-jaǵy evreılerdiń saýdasynan bosamaıdy, qaptaǵan saǵat pen temeki dúkenderi, dárihana; tas kósheler kúni boıǵy ystyqtan qyzyp ketedi de betke jalyn uryp turady, burylys saıyn kóbikti sýǵa shyryn qosyp satatyn dúńgirshekter, osynyń bári tústikti eske salady da kóńilińdi onan saıyn tústikke tartady da turady, men jıi-jıi Kerchti oılaıtynym áli esimde. Sobordan ańǵarǵa qarap turyp qıalmen Kremenchýgke, Nıkolaevkaǵa baryp qaıtatyn edim. İrgedegi keń jazyqqa biz qalanyń derevná sekildi batys shetkeıimen baratynbyz. Birkelki alasa úıler, kashtan, shıe baǵy mıdaı dalaǵa, mırgorodtyń oqtaı túzý kire jolyna shyǵaryp salady. Joldyń sonaý kóz ushynda telegraf baǵandaryn jaǵalap hoholdyń arbasy ketip barady, jarmaǵa jekkeni qos ógiz, arba yrǵań-yrǵań teńselip telegraf baǵandarymen birge teńizge sińgendeı óship barady, mine, eń sońǵy baǵan ınedeı bop shıdıip aqyry joq boldy. Búl Ianovshınaga, Iareskı men Shıshakıge aparatyn jol edi.

Kóbinde keshti qala baǵynda ótkizemiz. Qashanda mýzyka qaqsap turady, tún qarańǵylyǵyn úrkitip, meıramhana aldyndaǵy terasa teatr sahnasyndaı jarqyraıdy. Aǵam tup-týra meıramhanaǵa tartady da biz baqtyń jarǵa tireletin tuıyǵyna betteımiz. Tún tastaı qarańǵy ári jyly. Qarańǵy etekten ár tustan ot jyltyraıdy, birde baıaýlap, birde qalyqtaǵan án estiledi — bular qala shetindegi jataqtar. Án qarańǵylyq pen tynyshtyqtyń dánekeri sekildi. Shamdary jylt-jylt zymyrap tarsyldatyp poıyz ótedi, tek osy sátte ǵana ańǵardyń úńgirdeı tereń, kórdeı qarańǵy ekenin sezinesiń, tarsyl-kúrsil birte-birte qumyǵyp, jer astyna túsip ketkendeı short úziledi. Taǵy da án qalyqtaıdy, sonaý kókjıekke deıingi búkil óńirdiń tynyshtyǵyn dirildetip baqalar shýlaıdy, osy bir tylsym tún men tynyshtyq máńgilik taýsylmaıtyndaı kórinýshi edi.

Qarańǵydan shyǵyp meıramhananyń jurt otyrǵan terasasyna kóterilgenimizde ol jaryqtan ımenip uıalyp qalǵandaı bolady. Vagın, Leontovıch, Sýlımamen birge otyrǵan aǵam ájeptáýir qyzyp alǵan eken, sonadaıdan bizge qol bulǵap shaqyrdy. Káýkildesip bizdi otyrǵyzyp, móldir sharap, muz ben bokal aldyrdy. Mýzyka toqtaǵan, terasa syrtyndaǵy baq qarańǵylyqqa shomǵan, bos jatyr, áldeqaıdan esken samal shybyn-shirkeı úımelegen qalpaqty lampalardy terbetip tur, biraq sonda da otyrǵan top áli qyzyl ińir ǵoı dep des bermeıdi. Aqyry bir kezde amalsyz: kóbeıelik desedi. Birden tarasyp kete qoımaıdy, dabyrlasyp, jaıaý joldy tańqyldatyp, jubyn jazbaı úıge qaıtysady. Baq uıqyda, ala buldyr aı saǵymynda typ-tynysh buıyǵyp jatyr. Biz ózimiz ǵana aýlaǵa kirgenimizde aı saǵymy galareıanyń áıneginde qydyryp júr edi; shildeliktiń tynymsyz ysqyryǵynan qulaq tunǵandaı; flıgel irgesindegi boz yrǵaıdyń árbir japyraǵy, ár butaǵy úıdiń aq balshyq qabyrǵasyna kóleńkesimen qatyryp sýret salyp qoıypty.

Uıyqtar aldyndaǵy bir sátten tátti dúnıede ne bar eken! Ústel ústindegi qalǵyǵan shyraq, ashyq terezeden janyńnyń jastyǵyn, denińniń mastyǵyn maıda lebimen jelpigen túngi samal. Ústinde jeńil halat, tósek shetinde shyraqqa qaraqat kózin súziltip jibekteı jyltyraǵan qolań shashyn órip otyr.

— Sen ǵoı, ózgerip kettiń dep maǵan tańǵalasyń, — deıdi ol bir kezde. — Al sen ózińniń qanshalyqty ózgergenińdi bilemisiń? Aıyrmasy sen maǵan burynǵydaı kóz salmaıtyn boldyń. Ásirese kóptiń ortasynda. Meniń qorqatynym, men saǵan aýa sekildimin, onsyz ómir súre almaısyń, biraq ol kózge de túspeıdi. Osynym ras qoı? Seniń aıtýyńsha bul sheksiz mahabbat. Al meniń oıymsha, bir meniń qara basym saǵan az sıaqty.

— Az, az! — deımin men kúlip, — Maǵan qazir bári de az.

— Aıttym ǵoı, sen taǵy da qańǵyraıyn dep júrsiń. Statısıkany syltaýratyp issaparǵa suranyp júr dep Georgıı Aleksandrovıch aıtyp edi. Nemenege? Mynaý qapyryqta shań qaýyp arba ústinde selkildeý úshin be, sondaǵy bitiretiniń bolys basqarmasynda byqsyp otyryp álgi men jibergen blankilerdiń qorytyndysyn suraý ǵoı?..

Ol burymyn ıyǵynan asyra laqtyryp tastap basyn kóteredi:

— Sonda ne maqsat?

— Men baqytty ekenimdi sezemin, rasynda maǵan áli de bir nárseler jetispeıtin sıaqty.

Ol meniń qolymdy ustap turyp:

— Baqytty ekeniń ras pa? — deıdi.

XXIII

Lıkanyń menimen birge baryp qaıtsam dep kókseıtin Mırgorod jolymen alǵash ret saparǵa shyqtym. Nege ekeni belgisiz, Shıshakıge bara jatqan Vagın meni qasyna ertip aldy.

Uıqy basyp uıyqtap qalamyz ba dep qoryqqanymyz áli esimde, kún ysymaı turyp ertesimen shyǵyp ketýimiz kerek edi, ol tań atpaı turyp, meni terbetip oıatty da, jalǵyz ketip bara jatqanyma qobaljı júrip shaı berdi. Aspan surǵylt, erteńgilik salqyn edi, men jolǵa shyǵarda jańbyr jaýyp kete me dep qaýiptenip qaıta-qaıta terezege qaraı berdi. Qaqpa syrtyna kelip toqtaı qalǵan poshta qońyraýyn estı salyp dalaǵa atyp shyqqan sáttegi elegizip, kóńilimizdiń órekpigenin de umyta almaımyn, asyǵys qoshtasyp, kalıtkany ashyp qalsaq, arba ústindegi kóldeneń taqtaıda basynda jazǵy kartýz, jelbegeı sýlyq kıip Vagın otyr eken.

Keshikpeı sheksiz aspan keńistigi qońyraý daýysyn jutyp qoıdy, aýa qurǵaq ári aptap, qalyń shańǵa qaqalǵan soń arba da saldyr-kúldirin umytty, kóz jeter jerdiń bári kóz taldyrar bir sýret, ári-beriden soń qalǵyǵan surǵylt kókjıekke qaraýdan da jalyqtym, odan selt etkizer tosyn eshnárse kútkenim de joq. Tal tústiń kezinde, qańsyǵan astyqty dalada áldebir kóshke tap kelgendeı boldyq: ókpe tusymyzda Kochýbeıdiń qaptaǵan qoı qoralary tizbek-tizbek qalyp jatty. "Talma tús, qoı qoralar... Mı qaınatqan ystyqtan aspan da bozaryp ketken, kókte qyrǵıdan basqa eshteme joq... Men baqytty ekenmin!" dep jazyppyn kúndeligimde. Ianovshınada korchma týraly jazyppyn: "Ianovshına, eski korchma, qabyrǵasyn ys basqan, ishi salqyn qarakóleńke; syra joq dedi evreı, tek sýsyn ǵana bar. Qandaı sýsyn? Kádimgi sýsyn!

"Falka!" Evreıdiń ústinde uzyn etekti súrtik, tyrtıǵan aryq, al sýsyndy artqy esikten tolyqsha kelgen gımnazıs alyp shyqty, surǵylt kúrtesin ádemi parsy beldigimen shyrta býynyp alypty "balasy eken." Shıshakıden soń Gogoldiń qoıyn dápterin esime aldym: " Taqtaıdaı týra jol kenet jarǵa kelip tireldi — tereń ári quldı eken, túbinde toǵaı, onyń ar jaǵy taǵy orman, bergi jaǵy kók shalǵyn, arǵy jaǵy sarǵaıǵan qum shaǵyl. Jar jıegi men qyr basynda qanattary syqyrlap jel dıirmeni qapalaqtap tur..." Qardyń etegindegi ańǵarda sadaqsha ıilip Psel jatyr, sonyń irgesinde úlken selo. Seloda Vasılenko degen áldebireýdi izdep kóp aınaldyq, sonda Vagınniń bir sharýasy bar eken, tapqanymyzben ol neme úıinde joq bolyp shyqty da, sony kútemiz dep jóke aǵashynyń túbinde qoǵaly sazdyń kóńirsik samalynda kólbaqalardy shýlatyp qoıyp kóp otyrdyq. Dál osy jerde kesh boıy Vasılenkomen dos bolyp keshti ótkizdik, ashymal iship, tamaqtanyp bolǵansha álginde ǵana kógerip turǵan jasyl baq birte-birte kóleńke tartyp, aqyry tas qarańǵyǵa sińip ketti. Qarańǵyda qaqpa tars ete qalyp edi, sylanyp-sıpanǵan sup-sur bir bıkesh elesteı ústel qasyna jetip keldi, Vasnlenkonyń tanysy, zemstvonyń feldsheri eken: kele salyp gýbernıalyq qonaqtar ekenimizdi bilip aldy. Áýelde qysylǵannan ne isterin bilmeı qıpaqtap, aýzyna kelgenin aıtyp otyrdy da artynan bizben rúmka talastyryp, meniń árbir ázilime aıqaılap shyǵa keldi. Óte bir shydamsyz áıel eken, atjaqty, kózi qap-qara, taramystanǵan qolynan átir ańqıdy, buǵanasy yrsıyp tur, kógildir juqa koftasynyń astynan dúńkıgen omyraýy tyrsıady, beli qyldyryqtaı, jaıasy jap-jalpaq. Túnde men ony shyǵaryp saldym. Tas qarańǵyda áldebir tar kóshemen kele jatyrmyz. Bir sharbaqtyń qasyna jetkende ol kilt toqtaı qaldy da basyn sylq etkizip meniń kókiregime tastaı saldy. Men ózimdi zorǵa ustap qaldym...

Erteńinde Vagın ekeýimiz úıge keshtetip jettik. Ol jatyp qalǵan eken, oqyǵan kitabyn tastaı saldy da ushyp turyp: "Ne, kelip qaldyńdar ma?" — dedi tańdanyp. Men asyǵyp-úsigip jol hıkaıatymdy taýystym da feldsher týraly kúlip otyryp aıta bastaǵanymda sózimdi bólip:

— Ony maǵan nesine aıtyp otyrsyn? — dedi jastyq astynan betoramalyn izdep jatyp, — Meni jalǵyz tastap ketkeniń az ba edi!..

Kózi jasqa tolyp tur eken.

— Sen meni nege aıamaısyń?!

Osy bir kóz jasyn ómirimde qansha ret esime aldym deseńshi! Minekı, jıyrma jyl ótken soń da sol bir túndi kóz aldyma elestetip otyrmyn. Teńiz jaǵalaýyndaǵy bessarabıa saıajaıy. Sýǵa shomylyp kelip kabınette jatyrmyn. Talma tústiń qaınap turǵan shaǵy: tystaǵy baqtyń birde irgeden uryp, birde alystap, qumyǵyp baryp taýsylǵan arsy-kúrsi gúrili, kún jeldi edi, aǵash butaqtary qyryq buralyp, kóleńkesi arly-berli terbelip júr... Jel údep jaqyndaǵan kezde kóleńkeli kabınettiń terezesin kúrgeılegen kók japyraqtardy sypyryp tastaıdy da ystyqtan balqyp turǵan boz aspan jarq ete qalady, sol sátte tóbedegi kóleńke de ǵaıyp bolyp, aq balshyq kúlgin tartady. Kenet taǵy da tynyshtyq ornap, jel baq túkpirinde, jaǵalaýǵa jetip óshedi. Osynyń bárin kórip, tyńdap otyryp oıǵa qaldym: osydan jıyrma jyl buryn, baıaǵyda umyt bolǵan malorýsstiń bir túkpirinde, ekeýmizdiń ortaq tirshiligimizdiń alǵash bastalǵan shaǵynda osyndaı bir talmatús bolyp edi-aý; men kesh oıandym, ol qyzmetke ketip qalypty, baq jaqtaǵy tereze ashyq tur, ar jaǵynda dál osyndaı teńselgen aǵashtardyń saryny, uıtqyǵan jel bólmege qýyrǵan pıazdyń ıisin qýalap kelip tańǵy tamaq daıyn bop qaldy degendeı; men kózimdi ashyp sol tátti ıisten qushyrlana juttym da, jastyǵymdy shyntaqtap jatyp qasymdaǵy bos jastyqqa qaradym, onda da ǵajaıyp burymnyń hosh ıisi qalǵan eken, ekeýmiz tatýlasqan soń kópke deıin ýysynda ýmajdap jatqan qol oramalyn kórdim; osylardy esime alǵanda onsyz jarty ǵumyrymnyń ótip ketkenin endi sezdim, oısha dúnıeni sholyp shyǵyp, ózimniń áli tiri júrgenimdi, al ony máńgilikke joǵaltqanymdy sezindim, kenet denem muzdap dıvannan atyp turdym da tysqa shyǵyp, aleıamen jaǵalaýdyń jaryna qaraı aıańdadym, birtúrli aýada qalyqtap kele jatqan sekildi edim, aldymdaǵy jyryqtan totıaıyndaı kók teńizdiń bir pushpaǵy shyǵa kelgende buryn men kórmegendeı jat dúnıeden boıym túrshigip sala berdi...

Sol túni endi eshqaıda barmaımyn dep oǵan ant-sý iship edim. Birneshe kún ótken soń taǵy da jolǵa shyqtym.

HHIV

Batýrınoda bolǵan kezimizde Nıkolaı:

— Saǵan janym ashıdy, — dep edi, — sen ózińdi-óziń erterek joǵalttyń, — degen.

Men bar maqsatym osymen bitti dep oılaǵan da emespin.

Qyzmetimdi de kezdeısoq dep eseptedim, úılendim degenge de sengen joqpyn. Áıelsiz kúnimdi oılasam zárem ushady, al ómir baqı onymen birge ǵumyr keshý mıǵa syımaıtyn nárse sekildi: ıapyr-aý, kóz jumǵansha biz óstip júre beremiz be, jurt sekildi biz de baspanaly, balaly bolmaqpyz ba? Ásirese baspana, bala degendi janym jaqtyrmaıdy.

Ekeýmiz endi nekege otyramyz, — deıtuǵyn ol keleshekti qıaldap otyryp. — Men sony asyǵa kútip júrmin, shirkin, nekeden artyq ne qýanysh bolsyn! Múmkin balamyz da bolatyn shyǵar... Sen buǵan qalaı qaraısyń?

Meniń júregimdi áldebir tátti sezim shymshyp alǵandaı bolady. Biraq men qaljyńmen qutylamyn:

— "Danalar dańqyn qaldyrady, pendeler ózinen aýmaıtyn aqymaq týdyrady".

— Al men she? — deıdi ol, — mahabbatymyz sýyp, jastyq dáýren ótken soń men qalaı ómir súremin, álde men saǵan kereksiz bolyp qalamyn ba?

Osyny aıtyp otyryp-aq ol qatty jabyrqap qalatyn, kóńilin kóterý úshin men:

— Eshqashan esh nárse bul jalǵannan óshpeıdi, sen eshqashan maǵan kereksiz bolyp qalmaısyń! — dep jubatatynmyn.

Ol kezde men bireýge súıikti bolyp, meniń de súıgenim bolsa eken dep armandaıtyn shaǵym, sóıte tura basymnyń bos, qashanda tóreshil bolýdy qalaıtynmyn.

Ol ásirese jatar aldynda, burymyn órgen sátte óte súıkimdi edi, qasyma kelip betimnen súıedi, ókshesiz turǵanda menen anaǵurlym alasa, jaýdyraǵan janary etekten úńilgende tipti ǵajap-aq.

Onyń maǵan berilgendigi sonshalyq, ózin múldem umytyp, bar nazaryn maǵan tógetin de meniń oǵan degen súıispenshiligimdi odan saıyn jandyra túsetin, maǵan qatty senip, sezdirmeı júrip-aq meniń bir artyqshylyǵymdy moıyndaǵandaı bolatyn.

Ekeýmiz Orelde ótkizgen qysqy kúnderimizdi jıi-jıi eske alatynbyz, meniń Vıtevskige attanar sáttegi qoshtasqanymyz, sondaǵy meniń jubatý úshin aıtqan áńgimem:

— Meni Poloskige jetelep turǵan ne sıqyr? Poloskini kóneshe aıtsaq — Polotsk, osyǵan baılanysty bala kúnimde kóne Kıevtiń Vseslav degen knázi týraly bir ańyz oqyǵan edim...

... Knázdiń inisi aǵasyn taǵynan qulatyp bılikti tartyp alǵan eken, sodan ol "qarańǵy qypshaqtyń" dalasyna qashyp baryp, ómiriniń aqyryna deıin qaıyrshylyq kún keship, jaratqanǵa jalbarynýmen, aýyr eńbekpen talqanyn taýysypty, raqatty tek túsinde kórse kerek: kún saıyn erteńgilik kóziniń jasyn kól qylyp oıanady eken de aldamshy qıaldsh áserinen ózin Poloskide emes, taǵy da Kıevte, saǵynyshty knázdigimde jatyrmyn deıtin kórinedi, qońyraýdyń daýsyn da Kıevtiń Sofıa soborynan shyǵar dep qabyldapty. Sodan beri baǵy zamandaǵy Polosk maǵan kóneligimen de, dórekiligimen de keremet sýret bolyp elesteıtin: taǵylyq basqan áldeqandaı túnergen qystyń kúni, aǵash shirkeý, aǵash úılerdiń ortasyndaǵy áldebir kreml, at aıaǵymen, jaıaýdyń sharqaıymen taptalyp qalǵan kúrtik qar... Aqyry Poloskini kózimmen kórgenimde kókeıimdegi kóp qıaldyń birin de tappadym. Degenmen meniń kóńilime kúni búginge eki birdeı Polosk uıalap qalypty — qıalymdaǵy jáne qazirgi. Tipti qazirgisiniń ózin de poezıa tilimen qabyldaımyn: qala kóńilsiz, laısań, yzǵarly ári tumandy, al vokzaldyń búkir terezeli úlken zaly jyp-jyly, ińir endi ǵana ymyrttap kele jatqanymen lústralar jarqyrap tur, qujynaǵan halyq, kóbisi Peterbýrg poıyzyn kútken jolaýshylar, áskerı adamdar, gúj-gúj áńgime, tabaqty qyshyrlatqan pyshaq syqyry, ary-beri jortyp júrgen lakeılerdiń qolyndaǵy astaýdan shalqyǵan tamaqtyń ıisi...

Mundaı sátterde ol meni bar qulqymen muqıat tyńdap, bar peıilimen: "Iá, ıá, men seni túsinemin" dep maquldaıtyn. Men osyny paıdalanyp sózimdi nyǵyzdaı túsemin:

— Gete: "Biz óz qıalymyzdyń jetegindegi qulymyz" — deıdi. Sondaı bir sezim oıansa qarsy tura almaıtyn ádetim, keıde pálen jerde túgen bar degendi estisem, shydamym taýsylyp, sony baryp kórgenshe asyq bolamyn, tipti sony ózim oıdan qurap, soǵan ózimdi ózim sendiremin, sengen nársemniń astaryn ashýǵa yntyǵatyn áýestigim bar, nege ekenin saǵan aıtyp jetkize de almaımyn, túsinemisiń!

Birde Vagın ekeýimiz Ýssýrnı oblysyna kóshetin pereselenderdi shyǵaryp salýǵa Kazachı Brodqa, Podneprovedegi qudaı atqan bir seloǵa bardyq. Tań ata temirjolmen qaıtyp keldik. Men vokzaldan jetkenshe ol aǵam ekeýi qyzmetke ketip qalypty. Ábden kúnge totyǵyp, ózime-ózim razy bolyp, jigerim tasyp kelgen boıda kórgen-bilgenimdi aǵam ekeýine maıyn tamyzyp aıtyp bermek edim: Kazachı Brodtan on myńdaǵan shaqyrym jerdegi ertegige bergisiz ǵajaıyp oblysqa meniń kóz aldymda búkil bir orda jurt shubyryp jónelgen; úıdi tap-tuınaqtaı etip jınap qoıǵan eken, jýynyp- kıiný úshin túnemelge salyp-uryp kirip keldim, saǵynyshymdy da, qýanyshymdy da jasyra almaı onyń árbir zatyna, jastyqqa tikken kestesine qumarlana qaraımyn, bári de maǵan asa qymbat, dál qazir jetim qalǵan sekildi, onyń aldynda ózimniń kináli ekenimdi sezdim, biraq osy sátte ústel ústindegi kitapqa kózim tústi de sál aıaldadym: Tolstoıdyń "Otbasynyń baqyty" eken, ashylǵan paraqtaǵy myna bir joldardy syzyp qoıypty: "Ol kezdegi meniń oıym da, ol kezdegi meniń sezimim de ózimdiki emes, meniń menshigime kóshken onyń oı-sezimi edi." Birneshe paraqty aýdaryp taǵy da bir belgige tap boldym: " Sol bir jazda men túnemelge jıi kirip júrdim, burynǵy bolashaqtyń armany men úmitin kúıtteýdiń ornyna meni búginniń qýanyshy qobaljytatyn boldy... Osymen jaz da ótti, men ózimniń jalǵyz qalǵanymdy sezdim. Ol únemi saparda, meni jalǵyz qaldy-aý dep oılaǵan da joq, qoryqqan da joq..."

Men birneshe mınýt tapjylmaı qatyp qalyppyn. Ótken kúnderdiń ókinishinen týǵan onyń da menen jasyrǵan oı-sezimi bar-aý degen kúdik úsh uıyqtasam oıyma kirmepti. "Meniń ol kezdegi oıym, ol kezdegi sezimim... Sol jazda men jıi-jıi kiretin edim..." Eń sońǵysyn men kútpegen edim: "Osylaı jaz da ótti, men ózimniń jalǵyz qalǵanymdy sezdim..." Demek, meniń Shıshakıden kelgen túngi onyń kóz jasy tegin emes eken ǵoı.

Basqarmaǵa elirip kirdim, onymen de, aǵammen de súıisip, aýyz jappaı sóılep, ázildesýmen boldym. Ózimdi ózim ishteı qajap, aqyry ońasha qalǵanymyzda suraýdy tike qoıyp qaldym:

— Sen men joqta "Otbasynyń baqytyn" oqyp júr ekensiń ǵoı?

— Iá, onda turǵan ne bar? — dep, ol qyzaryp ketti.

— Seniń soqqan belgilerińdi kórip qaıran qaldym.

— Nege?

— Óıtkeni, sodan ańǵarǵanym, menimen turý saǵan qorlyq eken, jalǵyz ekensiń, túńilipsiń.

— Sen osy bárin ásirelep jiberetiniń ne! — dedi ol — Ol netken túńilý? Jaı ánsheıin, kóńilimdi muń shalǵan soń... eptep uqsastyq tapqanym da ras... Ant-sý isheıin, sen oılaǵandaı onda eshteńe de joq!

Kimge? Ózine me, maǵan bola ma? Degenmen osyny estigenime de raqattanyp qaldym, bunysy maǵan paıdaly edi, ári oǵan sengim de keldi. "Aıdarly qyr shaǵalasy jol jıeginen ushyp shyqty... Kók belbeýmen myqynyn tańyp tastap júgirip barady, shyt kóılektiń ishinde qos almasy dir-dir etedi, jalańaıaq, tizesine deıin túrilgen aq baltyrynan qan teýip jarqyldap barady..." Osyny kórgende jan shydaı ma! Osylardan qalaısha bas tartarsyń! Onyń ústine olardyń da munymen tabıǵaty bir dep oılaıtynmyn. Áıteýir bir esebin taýyp onyń qulaǵyna quıǵanym: tek men úshin ǵana, menimen ǵana ómir súr, meniń erkindigimdi, meniń bostandyǵymdy tejeı kórme — men seni súıemin, osy úshin de súıe bermekpin. Men ony súıgenim úshin da maǵan bári keshirimdi, ne istesem de erkim dep oılaıtynmyn.

XXV

— Sen qatty ózgerip kettiń, — deıtin ol — Batyl, qaıyrymdy da súıkimdi bolyp bara jatyrsyń. Ómirge jarqyn júzben qaraısyń.

— Solaı ma, al Nıkolaı men seniń ákeń bizdi baqytsyz bolasyńdar dep sáýegeılik aıtyp edi.

— Onyń sebebi, Nıkolaı meni jek kóretin. Batýrınoda men onyń sýyq kózqarasynan qanshama qorlanǵanymdy sen bilmeısiń ǵoı.

— Kerisinshe, ol sen týraly óte jaqsy pikirde bolatyn. Seni áli jas bala ǵoı dep aıaıtyn, aldaryńda áli ne taǵdyr kútip tur deıtuǵyn: biraz jyl ótkende seniń áldebir ýeziń aksız sheneýniginen ne aıyrmashylyǵyń bolar eken dep ýaıymdaıtyn. Esinde me, men ózimniń bolashaǵym jaıynda ázil-syqaq aıta beretin edim ǵoı. Úsh bólmeli páterim, elý som jalaqym bolsa jetedi dep...

— Ol seni ǵana aıaıtyn.

— Ótirik aıaıtyn. Ekeýmizdi bir qutqarsa ol meniń "myryq" minezim deıtuǵyn, eshqandaı kareraǵa qabiletiń joq, keshikpeı aıyrylysasyńdar: ne sen ony beıshara qylyp tastap ketesiń, ne ol, mynaý ádire qalǵan statısıkada biraz otyryp, qandaı kúıge tap qylǵanyndy túsingen soń ózi-aq tastap ketedi.

— Maǵan beker sengen eken, men seni eshqashan tastamaımyn. Eger saǵan qajetim joq bolyp, seniń bostandyǵyńa, seniń armanyńa kedergi jasaıtynyma kózim jetken kúnde ǵana ketip qalýym múmkin...

Adam baqytsyzdyqqa tap bolsa, osy pále neden, qashan bastalyp edi, neǵyp men muny aǵarmaı qaldym, kúni buryn nelikten sezbedim degen mánisi joq jan qınaıtyn ýaıymshyl oıǵa qaıta-qaıta orala beredi. "Eger kózim jetse ǵana..." Men osy sózge neǵyp mán bermedim eken, osynyń ózinde-aq bir kádiktiń bar ekenin sezdirgen joq pa edi?

Men óz qabiletimdi tym joǵary baǵalasam kerek, erkinmin dep "esirip" ketken bolarmyn — Nıkolaıdyń aıtqany ras bop shyqty ma? Barǵan saıyn men úıge toqtaýdy qoıdym, sol qolym bosasa taıyp turamyn, basym aýǵan jaqqa.

— Qaıda júrip kúnqaqty bolǵansyń? — dep suraıdy aǵam, — Taǵy da qaı jaqqa qańǵyryp qaıttyń?

— Monastyrde boldym, ózenge, temirjol beketine bardym...

Qashanda jalǵyz ózi, — dep Lıka renish bildiredi. — Monastyrge birge baramyz dep san ret ýáde berdiń, osy ýaqytqa deıin men ony bir-aq ret kórdim, qandaı tamasha, kalyń qabyrǵa, qarlyǵashtar, monahtar...

Men uıattan onyń betine qaraı almaı tuqyraıyp otyra berdim. Biraq tizginimdi bosatpaıtynymdy sezdirýge tyrysyp myǵymdy qıqań etkizgen boldym.

Saǵan ol monahtardyń keregi qansha?

Saǵan keregi qansha edi?

Men áńgimeniń betin ózgertýge tyrystym.

— Men búgin zırattan ersi bir nárse kórdim: bos, biraq jańadan qazylǵan kór, aǵaıyndy bireý kúni buryn ózine daıyndatyp, basyna kres te qadatyp qoıypty, krese bul jerge kimniń kómilgenin, týǵan jyly men ólgen jylyn da jazdyryp, tek ólgen jylyn ashyq qaldyrǵan eken. Qaıda qarasań da tártip, taza súrleý, gúl, tek aldyńnan qazylǵan kórdiń shyǵa keletini birtúrli yńǵaısyz eken.

— Mine, kórdiń be.

— Onda kóretin ne tur?

— Sen meni ádeıi túsinbegen bolasyń. Meıli, erkiń bilsin. Týrgenev durys jazǵan... — deı bergende men onyń sózin bólip jiberdim:

— Sen qazir ekeýimizge qatysty bir nárse tabý úshin ǵana oqıtyn bolǵansyń ba? Aıtpaqshy, áıelderdiń bári de tek sol úshin ǵana oqıdy.

— Meıli, men-aq áıel bolaıyn, biraq ózimshil emespin...

— Myrzalar, osy da jetetin shyǵar! — dep aǵam jymıyp qana aralasady.

XXVI

Jaz aıaǵyna taman basqarmadaǵy jaǵdaıym tipti jaqsara tústi: buryn men ánsheıin "esepte" turǵan edim, endi shtatqa enip, ózimniń yńǵaıyma laıyq jańa qyzmet aldym: osy zemstvoda jaryq kórgen basqarmanyń podvaldaǵy kitaphanasyna saqshy boldym. Bul "laýazymdy" oılap tapqan da Sýlıma, sondaǵy bitiretinim: basylymdardy suryptap retke keltirý, solardy arnaıy bólmege kóshirý — onysy da sopaıǵan jartylaı podvaldaǵy uzyn dúńgirshek, esesine qajetti degen sóreleri, shkaftary bar, ár kezde, ár bólimge kerek kezinde ýaqytsha paıdalanýǵa berip turýym kerek. Suryptadym, joǵaryǵa shyǵaryp, kim surar eken dep kútýmen júrmin. Tek zemstvonyń kúzgi jınalysyna qajet birdemeler bolmasa, maǵan mynadaı nárse kerek dep eshkim kele qoıǵan joq, sondyqtan meniń bar qyzmetim eki qolym aldymda, jartylaı jer astynda esinep otyramyn da qoıamyn: qabyrǵasy bekinistiń qamaly sekildi qulash jetpeıdi, tynyshtyǵy qulaqka urǵandaı, tyrs etken dybys munda kelmeıdi, joǵarydaǵy jyrtıǵan kishkentaı terezelerden jyltıǵan kún sáýlesin, basqarma ǵımaratynyń syrtyndaǵy qý taqyrda ósetin buta-qýraıdyń ıir-qobyz tamyrlaryn kórgenińe de razy bolasyń. Burynǵy burynǵy ma, endi meniń basym múldem bosady, kúni boıy jalǵyz ózim osy úńgirde otyryp alyp jazamyn, kitap oqımyn, tipti apta boıy buǵan kirmeı qoıýyma da bolady, alasa emen esikke qulyp salamyn da ketip qalamyn, kóńilim kalaǵan jaqa taıyp turamyn.

Nıkolaevkada boldym, ne úshin barǵanymdy ózim de bilmeımin, qudaı úshin qulshylyq etemin deıtin tolstoıshyl aǵaıyndy eki jigit ornalasqan qala shetindegi bir hýtorǵa jıi qatynap turdym, ara-tura jeksembilik keshterdi bekettiń arǵy betindegi hoholdardyń selosynda ótkizip, tún ishinde poezben qaıtyp júrdim... Nemenege bardym? Meniń qańǵybastyǵymnyń qupıa sebebin ol eptep seze bastaǵan sekildi. Shıshakıdegi feldsher týraly áńgimem oǵan dál osyndaı áser etedi dep oılaǵan joq edim. Sodan beri qyzǵanysh sezimi oıandy da keı sátte sonysyn jasyra almaı qalatyn boldy. Shıshakı áńgimesinen eki apta óter-ótpesten ol ádepki qaıyrymdy da jaıdary qyz minezinen aınyp, kádimgi "úı sharýasynyń" qazymyr qatyny bolyp shyǵa keldi — áıteýir bir syltaý taýyp qyzmetshi kazachkany jerden alyp jerge salyp jatqany.

— Seniń jaqtyrmaıtynyńdy bilemin ǵoı, — dep meni de qyjyrta sóıledi, — endi kalaı, "tyqyldaǵan bashpaǵynyń daýysyn aıtsańshy", óziń "tý baıtal" deýshi me ediń, tyrsıǵan toq baltyry, jalt-jult etken qıǵash kózi qandaı! Biraq sen sol baıtaldyń qysyrǵa tán qylyǵy, meniń shydamymnyń da shegi baryn umytpa...

Men bar shynymdy jasyrmaı jaýap qaıtardym:

— Sen meni nesine qyzǵanasyń? Seniń myna úlbiregen qolyńa qarap otyryp oılaıtynym: dúnıedegi búkil sulýlarǵa osy qoldy aıyrbastamas edim! Biraq men aqynmyn ǵoı, sýretkermin, al kez kelgen óner, Geteniń sózimen aıtqanda sezimnen týady.

HHVİİ

Birde, tamyz aıynyń keshinde tolstoıshylardyń hýtoryna bardym. Qapyryǵy basylmaǵan qala bul kezde ıen edi, ári senbi bolatyn. Evreılerdiń jabyq dúkenderin, saýdanyń eski jaıma qataryn jaǵalap kelemin. Besin qońyraýy baıaý ǵana kúmbirleıdi, kóshelerde aǵash pen úıleriń up-uzyn kóleńkeleri sulap-sulap jatyr, biraq tústiktegi qaladan jaz aıaǵyna taman órshelene túsetin keshkilik aptap áli kete qoımaǵan, qaıda qarasań da sap-sary dúnıe, tipti baý-baqsha da jaz boıǵy jalynnan qýrap qalǵan, qala da, dala da, baqsha da zeriktirgen uzaq jazdan sharshap tur.

Qala qudyǵynyń alańynda jalańaıaǵyna taqaly bashpaq kıgen uzyn boıly hohlýshka tur, turpatyna qarasań qatyn qudaı sekildi; hohol men poláktiń urǵashylaryna tán sopaq bet, qoı kózdi. Dmańnan bastalyp taýǵa qaraı sozylǵan kósheniń tuıyǵynan tústik kókjıek, dala qyrqalarynyń silemderi kórinedi. Osy kóshemen quldılap, tar tuıyqqa buryldym da meshandar turatyn qala shetin jaǵalap, jazyqqa jetý úshin shabyndyqqa shyqtym. Shabyndyqtaǵy boz saman úılerdiń arasyndaǵy qyrmandardan seldir shań býdaqtaıdy: bul túnimen shýlap shirkeý naqyshymen on salatyn jaldamalylar, endi astyq soǵyp jatyr. Dóń basyndaǵy kóz jeter jer qaptaǵan astyqtyń altyn baýy. Jalpaq qara jol kópsigen borpyldaq topyraq, aıaǵyńdaǵy etik emes, quddy barqyt baıpaq sekildi. Búkil alqap, ańyz ústindegi aýa da batar kúnniń shapaǵyna malynyp jatyr. Qara joldyń sol jaǵynda, ańǵardyń jarlaýytynda aq balshyǵy satal-satal saman tam tur, álgi tolstoıshylardyń hýtory osy. Men joldan burylyp soǵan qaraı ańyzben týra tarttym. Biraq hýtor ıen eken, tamda da, tamnyń mańynda da tiri pende joq. Ashyq terezeden basymdy suǵyp edim — qabyrǵa da, tóbe de, ydys bitkenniń bári de qurtsha qujynaǵan qara shybyn. Odan mal qorasynyń ashyq qalǵan qaqpasynan syǵaladym — kóń-qoqyrdy jalaǵan kún saǵymynan basqa dym joq. Baqshaǵa barǵanymda kishi tolstoıshyldyń áıelin kórdim, shetki aryqtyń basynda otyr eken. Men jaqyndap kelgenimde, kórdi me, álde ádeıi kórmegen boldyma, áıteýir meni baıqamady: qyryn qarap qozǵalmaı otyr, judyryqtaı, japadan jalǵyz, jalańaıaǵyn taltaıtyp sozyp jiberipti, bir qolymen jer tirep, bir qolymen aýzyna tistegen shóp sabaǵyn ustap otyr.

— Kesh jaryq! — dedim qasyna baryp, — sonsha nege muńaıyp otyrsyz?

— Qosh kelipsiz, otyryńyz, — dedi kekesin jymıyp, sosyn shóp sabaǵyn yrshytyp jiberip maǵan kún jep qoıǵan qolyn usyndy.

Men kasyna otyrdym da betine tesilip qaradym: baqsha kúzetken jap-jas bala sekildi kórindi. Shashy kúnsip qýrap ketken, kókiregi ashyq qarapaıym kóılek, myqynyn tozǵan qara matamen tas qyp býyp alypty. Shań basqan kip-kishkentaı aıaǵy da kús, mynaý kóń-qoqyr men tikenek ústinde jalańaıaq qalaı júredi eken dep oıladym. Túbi bizdiń ortamyzdyń adamy bolǵan soń jalańash tánin jurtqa kórsetpeıtin ádet edi, men birtúrli yńǵaısyzdansam da kózimdi baltyrynan ákete alsamshy. Sony baıqap qalyp ol aıaǵyn jıyp ala qoıdy.

— Basqalary qaıda ketken?

— Bastary aýǵan jaqqa, — dep myrs etti, — áýlıesymaq bireýi eginjaıǵa, bir jesir qatynnyń astyǵyn orysam dep ketti, ekinshisi qalaǵa, uly ustazǵa hat áketti: bir aptadaǵy búkil kúnámiz ben kinámizdiń, shydam men shynymyzdyń esebin áketti. Oǵan qosa kezekti "synaǵymyz" týraly da habarlaý kerek qoı: Harkovte Pavlovskııdiń "baýyryn" lıstovka taratqany úshin túrmege qamapty, árıne, áskerı qyzmetke qarsy úgit júrgizgeni úshin de baıaǵy.

— Siz tym kóńilsizsiz ǵoı.

— Zeriktim, — dep shalqaıa berip basyn silikti. — Budan ári shydaıtyn emespin.

— Neden?

— Bárinen. Maǵan papıros berińizshi.

— Papıros?

— Iá, papıros!

Men papıros berdim de sirińke jaqtym, ol yńǵaısyzdanyp asyǵys soryp-soryp jiberdi de ernin shúrshıtip, áıelderge tán tútinin syzdyqtata úrlep, ıen dalaǵa tesilip únsiz otyryp qaldy. Kókjıekke qulaǵan kún jaýyrynymyzdy tesip, janymyzdaǵy jelisi jylandaı ıirilgen dáý qarbyzdyń bóksesin jalap tur... Kenet ol papırosyn laqtyryp jiberdi de basyn meniń tizeme súıep aǵyl-tegil jylasyn kelip. Men ony jubatqan bolyp kúnsigen shashynan súıdim, ıyǵyn qatty qysyp, baltyrynan sıpaǵanymda munda nege kele beretinimdi túsindim...

Al Nıkolaevka she? Nıkolaevkada ne bar edi? Jol ústinde biraz nárselerdi jazǵan ekenmin:

— Kremenchýgten endi ǵana shyqqanbyz, kesh. Kremenchýgtiń vokzalynda, platformada, býfette qaptaǵan halyq, tústiktiń qapyryǵy, tústiktiń soqtyǵysqan ábigeri. Vagonda da sol. Kópshiligi hoholdyń qyz-kelinshekteri, bári de jastar, totyqqan, shetinen ójet, mynaý jol men ystyqtan ábden esirip alǵan — "tómenge" jumys izdep bara jatyr. Denesiniń jalyndaı ystyq lebimen de, qarapaıym kıimimen de, sózimen de, jaýdyraǵan oınaqy kózimen de dýalap esińdi alady...

— Dnepr ústindegi uzynnan uzaq kópir, oń jaq terezedegi kóz uıaltqan qyzyl kún, tómende qıyrǵa deıin sozylyp jatqan sap-sary sý. Qumdaq jaǵalaýda tyrjalańash sheshinip tastap shomylyp júrgen áıelder. Minekı taǵy bir áıel kóılegin sheship sýǵa qoıyp ketti de shortańdap júze jóneldi...

Dnepr artta qalǵan. Orma men shalǵyn búrkengen taý qoınaýyn keshki kóleńke qymtap keledi. Joq jerden Svátopolk Okoıannyıdy esime alǵanym: dál osyndaı bir keshte ol salt atpen shaǵyn bir qoldyń aldynda kele jatqan edi — qaıda barady, ne oılap kele jatty eken? Bul osydan myń jyl buryn bolǵan oqıǵa, sol jer qazir de tamasha. Joq, bul Svátopolk emes, áldebir taǵy mujyq, astyndaǵy aty kók ter, taý qolatyn saǵalap zorǵa aıańdap keledi, artynda mińgesken áıel otyr, qolyn arqasyna qaıyryp baılaǵan, shashy dýdyrap, tizesi jarqyrap, tistenip mujyqtyń jelkesine qadalady, al mujyqtyń eki kózi qıyrda...

— Aıly tún. Syz. Tereze syrtynda mıdaı jazyq, batpaqty qara jol. Vagon byrdaı bop uıyqtap jatyr, alakeýim, shań basqan shamnyń ishindegi jýan shyraqtyń tuqyly ǵana qalypty. Etekke túsirilgen terezeden soqqan dymqyl aýa vagonnyń kúlimsi ıisimen aralasyp tanaý qabady. Keıbir hohlýshkalar sereıip etpetinen túsip jatyr. Ashylǵan aýyzdar, jeıdeni tepken omyraý, ıýbkany kergen jýan bókse... Bireýi oıandy da tesilip maǵan uzaq qarady. Basqalary qalyń uıqyda, endi bolmaǵanda sybyrlap meni shaqyratyndaı kórinip edi...

Jeksenbi saıyn jyltıyp men kele beretin selo beketten qashyq emes, taqtaıdaı keń jazyqtyń ortasynda. Birde beketten tústim de mán-maqsatsyz sonda bardym. Ymyrt úıirilip qalǵan, aldaǵy baqtan aǵaryp úıler kórinedi, odan berigirek alqam-salqam jel qapalaǵy erbeıedi. Qasyna jınalǵan tobyr, shıqyldaǵan skrıpkanyń úni, typyrlaǵan aıaqtardyń dúbiri estiledi... Men budan keıin de birneshe jeksenbini osynda óltirip, osy tobyrdyń ortasynda júrdim, jarym túnge deıin typyrlaǵan aıaqtardyń dúńkilin, skrıpkanyń shıqylyn estip, endi birde án tyńdadym; erni dúrdıgen, kókiregi qaptaı, sarǵysh kóz jıren qyzdyń qasyna baryp turamyn, yǵy-jyǵy jurttyń kóptigin paıdalanyp, bildirmeı qolymyzdy taýyp alamyz. Bir birimizge qaramaı, typ-tynysh týramyz, jigitter sezip qalsa, qaladan kelgen áldebir myrzasymaqty ońdyrmaıtynyn ekeýmiz de bilemiz. Áýelde ekeýmiz kezdeısoq kezdesip edik, keıin meniń kelgenimdi kórgennen-aq bult etip shyǵyp, qasymnan tabylady da kesh boıy qolymdy bosatpaıtyn boldy. Qarańǵy qoıýlanǵan saıyn qolymdy tas qyp syǵyp, maǵan tyǵyla túsedi. Túnde jurt qarasy sıregen kezde symp berip qapalaqtyń artyna baryp tyǵylady da men asyqpaı beketke qaraı betteımin, art jaqta eshkim qalmady-aý degen kezde eńkeıip alyp keıin qaraı júgiremin. Bir birimizge til qatpastan, qapalaqtyń artyna tyǵylyp turyp ún-túnsiz armannan shyǵamyz. Birde ol meni shyǵaryp saldy. Poıyzdyń júrýine áli jarty saǵat bar edi, beket basy tym-tyrys ári qarańǵy, tek myń san shildeliktiń ysqyryǵy ǵana estiledi, alysta, selonyń qalyń baǵyn qyp-qyzyl aı tesip shyǵyp keledi. Túkpirdegi jolda esigi ashyq júk vagony turǵan. Men taban astynda, ne istegenimdi ózim de bilmeı ony solaı qaraı súıreı jóneldim, vagonǵa kirýim muń eken, ol da artymnan sekirip shyǵyp, moınymnan tas qylyp qushaqtap aldy. Mańaıymda ne baryn kórip alaıyn dep sirińke jaqqam, sasqanymnan keıin shegindim: vagonnyń dál ortasynda up-uzyn arzan tabyt tur eken. Ol úrikken elikteı yrshyp shyqqanda men de sońynan erdim... Vagon astynda ol qaıta-qaıta súrinip, kúlkiden shashalyp, meni súıe berdi, súıe berdi, men bolsam esim ketip ne istegenimdi de bilmeımin, áıteýir sodan keıin seloǵa qaıtyp aıaq basqan emespin...

XXVIII

Kúzde úlken bir merekeni ótkizdik, jyl aıaǵynda barlyq zemstvonyń ıgi-jaqsylary gýbernıalyq jınalysqa qalaǵa keletin edi. Qys ta merekesiz bolǵan joq: Zenkoveskaıa men Saksaganskıı bastaǵan malorýss teatry gastrólge keldi, astananyń ataqtylary — Chernov, Iakovlev, Mravına konsert qoıdy, balmaskarad, qyzyqty keshter de az bolǵan joq. Zemstvo jınalysynan keıin Máskeýge, Tolstoıǵa baryp qaıttym, kelisimen pendeshil tirshiliktiń qyzyǵyna qumarta kiristim. Bul da bizdiń ómirimizdi biraz ózgertken sıaqty — úıge bir de kún toqtaǵan emespiz. Sóıtip júrip baıqamaı ara qatynasymyzdy da nasharlatyp alǵan sıaqtymyz.

— Sen taǵy da jat adamǵa uqsap kettiń, — dedi ol bir kúni. — Tisqaqty erkek sekildisiń. Oıda joqta myna bir fransýz saqalyn qoıatyn boldyń.

— Ne, saǵan unamaı ma?

— Nege unamasyn? Tek ózińe jarassa boldy da.

— Mine, sen de jas kelinshekke uqsap barasyń. Ysyldyń, burynǵydan da kórikti boldyń.

— Sen taǵy da meni qyzǵana bastadyń. Saǵan aıtýǵa qorqyp júrmin.

— Neni?

— Kelesi maskaradta men kostúm kısem dep edim. Onsha qymbat ta emes, arzan bir matadan. Qara maska, jeńil ári uzyn qara kıim.

— Sonda onyń máni ne?

— Tún-daǵy.

Demek, taǵy da orlov kúnderi bastaldy deseńshi? Tún! Búl baryp turǵan ádepsizdik.

Budan eshqandaı ótkendi de, ádepsizdikti de kórip otyrǵanym joq, — dedi ol salqyn ári nemketti, men osy salqyndyq pen erkinsýden baıaǵy bir kúnderdiń jańǵyryǵyn sezgendeı boldym. — Sen taǵy da meni qyzǵanatyn boldyń.

Nemenege qyzǵanamyn?

— Bilmedim.

— Joq, bilesiń. Sebebi sen taǵy da menen alystap barasyń, taǵy da erkekterge unaǵyń kelip, solardan qoshamet kútesiń.

Ol kekesindi kúlgen boldy.

— Bul dáp sen aıtatyn sóz emes edi. Sen ǵoı, qys boıy Cherkasonadan aıyrylmaı qoıdyń.

Betim dý ete qaldy.

— Aıyrylmaı qoıdyń?! Biz qaıda bolsaq ol da sonda júredi, sol úshin de men kinálimin be? Meniń janyma batatyny, sen bir túrli menen qysylatyn boldyń, quddy jasyratyn bir syryń bardaı. Shynyńdy aıtshy, áldebir qupıań bar ma?

— Muńnan basqa ne qupıa bolýshy edi? — dedi ol, — baıaǵy mahabbatymyz sýýǵa aınaldy. Ony aıtyp aıtpaı ne kerek...

Biraz únsizdikten soń:

— Aqyry sen unatpaıdy ekensiń, sol maskaradqa men barmaı-aq qoıdym. Biraq sen maǵan tym qatalsyń, meniń árbir armanymdy ádepsizdik dep tıyp tastaısyń da, al óziń oıyńa kelgenińdi isteısiń...

Kóktem men jazda taǵy da saırandap kettim. Sarsha tamyzda Cherkasovamen taǵy da kezdestim (rasynda buǵan deıin aramyzda eshteńe bolǵan joq edi). Ol Kıevks aýysqaly júr eken.

— Súıiktim, men seni birjola tastap keteıin dep turmyn, — dedi qyrǵı kózin maǵan qadap turyp. — Kúıeýim sol jaqta kúte-kúte jalyqty. Meni Kremenchýgke deıin shyǵaryp salasyń ba? Árıne, óte qupıa túrde. Men sonda parohod kútip bir táýlik otyrmaqpyn...

XXIX

Qarashanyń aıy edi, malorýsstiń mylqaý qalasy áli kúnge kóz aldymda: qarańǵy ıen kóshe, taqtaı tósegen tar trotýar, qorǵan ishindegi sıdıǵan japyraqsyz baq, býlvardaǵy jalańash terekter, ıen qalǵan qala baǵy, terezelerin shegelep tastaǵan jazǵy meıramhanalar, jylbyraǵan syzdy kún, shirigen japyraqtyń zırat múńkigen ıisi — odan soń sol kóshelermen, sol baqpen maqsatsyz qydyrǵan kezim, bir kórgenimdi, bir oıymdy myń qaıtalaǵan sátterim... Jetisken oı da emes, ári aýyr, ári úreıli, endi qaıtyp basqa bere kórme dep jaratqanǵa jalbarynsań da bolǵandaı.

Oqta-tekte aıtyp qalatyn jan kúızelisi bir sátte burq etip taǵat taptyrmaı esinen aıyrdy ma, kim bilsin. Aǵam Georgıı sol kúni kyzmetten kesh kelipti, men odan da keshigip jetkenmin (bizdiń kesh qaıtatynymyzdy ol bilgen, óıtkeni basqarma taǵy da jyldyq jınalysqa daıyndalyp jatqan), ol úıde jalǵyz bolatyn, aı saıyn tysqa shyqpaı birneshe kún jatyp alatyn ádeti edi, ol kúnderi kóńil-kúıi de qatty qubylatyn. Baıqaımyn, túnemeldegi tahtada ádeti boıynsha aıaǵyn baýyryna jıyp uzaq jatqan sıaqty, shylym shegipti, saǵan jaraspaıtyn nárseni tasta dep qansha aıtsam da tyńdamaı sońǵy kezde temeki tartatyn bolǵan, ózimen-ózi tórt qabyrǵaǵa tesilip qansha jatqanyn kim bilsin, bir kezde atyp turyp bir japyraq qaǵazǵa maǵan bir aýyz sóz jazypty (aǵam ony túnemeldegi týaletten taýyp alypty), sodan soń qolyna ilikken zattaryn jınaǵan, birazyn qalaı bolsa solaı shashyp ketipti, onyń shashylǵan dúnıesin jınap, bir jerge tyǵa salýǵa kópke deıin meniń dátim barmady. Túnde ol tym uzap ketken, tórkinine, ákesine ketipti... Nege men sońynan qýmadym eken? Múmkin arsyzdyǵym shyǵar, álde onyń bir betinen qaıtpaıtyndyǵyn jaqsy biletindigimnen bolar. Meniń san ret jibergen jedelhatym men hattaryma eki-aq aýyz jaýap keldi: "Qyzym ketip qalǵan, meken-turaǵyn eshkimge aıtýshy bolmańdar dep tyıym saldy".

Alǵashqy kezde qasymda aǵam júrmegende kúnimniń ne bolaryn kim bilsin (dármensizdigin, amalsyzdyǵyn aıtpaǵannyń ózinde). Onyń tastap ketken bir aýyz hatyn da ol birden qolyma ustata qoıǵan joq, áýeli meni bir jamandyqqa daıyndady da keıin qysylyp, kózine jas alyp turyp zorǵa berdi. Bir japyraq qaǵazǵa battıtyp turyp jazǵan eken: "Kún ótken saıyn menen alystap bara jatqanyńdy kórgim kelmedi, kún ótken saıyn meniń mahabbatymdy qorlaǵanyńdy kótere almadym da sol mahabbatymdy kóńilimnen kóshirgim kelmedi, bar úmitim men armanymdy joq qylǵan qorlyqtyń shegine jetkenimdi túsinbeske de shara qalmady, endigi qudaıdan tilerim, ekeýmizdiń ajyrasýymyz janyńa jaraqat salmasa eken, meni umyt, endi múldem basyń bos, jańa ómirińde tek qana jaqsylyq, baqyt tileımin..." Men muny birden kóz júgirtip oqyp shyqtym da aıaǵymnyń astynan jer kóship, tebe quıqamnyń muzdaǵanyna qaramastan betim bylsh etpeı:

— Nesi bar, baıaǵydan osyny kútip edim, túńilý degen ekiniń birinde bolatyn oqıǵa! — dedim.

Osydan keıin men túk bolmaǵandaı túnemelge baryp tahtaǵa jata kettim. Ymyrtta aǵam aqyryn kelip esikten syǵalaǵanda men ótirik uıyqtaǵan boldym. Áldebir baqytsyz jaǵdaı bola qalsa ákem sony jaqtyrmaı qashqaqtaı berýshi edi, meniń uıyqtap qalǵanyma sengisi kelgen aǵam da keshkilik basqarmada bolatyn jınalysty syltaýratyp kıindi de ketip qaldy... Men sol túni ózmdi-ózim atyp tastaıtyn edim, búgin bolmasa erteń atarmyn degen sheshimmen aman qaldym. Baq jaqtaǵy aıdyn alakeýim sáýlesinsn bólme aǵarań tartqan kezde as bólmege bardym da sham jaqtym, býfetten shaı kesemen eki dúrkin araqty tartyp jiberip kóshege shyqtym... Kóshe mylqaý, úreıli edi, jyly, biraq dymqyl jalańash baqta da, býlvardaǵy terekterdiń arasy da, búkil dúnıe aı sáýlesi men aq tumannyń qoıyrtpaǵynan shymyldyqtap tur... Biraq úıge qaıtqym kelmedi, túnemelge kirip shyraq jaǵyp, shashylyp jatqan shulyq, týflıdi, jazǵy kóılek, uıqyǵa keter aldynda ony qushaqtap betinen súıip, ystyq demine qumartqan sátte ústinen keretin shubar ala halatqa qarap turýdan ótken azap joq ekenin sezdim. Bul azaptan qutylý úshin aǵyl-tegil jylaý kerek edi, jylaý úshin de onyń ózi kerek edi, al ol bolsa joq.

Al kelesi túnnen qalaı qutylarsyń. Óleýsiregen sol shyraq, tym-tyrs sol túnemel. Tas qarańǵy terezeniń syrtynda qara kúzdiń tolassyz jańbyry uryp tur. Men shalqamnan túsip jatyrmyn, kóz aldymdaǵy buryshta eski ıkon, kúnde jatar aldynda soǵan shoqynýshy edi: tym eski, jyltyrata jonylǵan taqtaı, bet jaǵy boıalǵan, sol qyzyl lakpen boıalǵan betinde altyn kıimdi qatyn qudaı — júzinde qaıǵy, sharaly qaraqat kózinde qap-qara sheńber bar. Qorqynyshty sheńber! Qorqynyshty oıdyń shyrmaýyq kúrmeýi: qatyn qudaı — sosyn ol, mynaý beıne, sosyn mynaý asyǵyp, arpalysyp júrip shashyp ketken áıel zattary.

Bir juma ótti, eki juma ótti, aı ótti. Men qyzmetten áýelde-aq bas tartqanmyn, eshqaıda shyqpaı, jurt kózine de túspeıtin boldym. Oıyma kelmeıtin nárse joq, bári de ótken kúnderdiń elesteri, kúndi kún demeı, túndi tún demeı — sonda men, áldebir zamanda, áldebir jerde, áldebir slaván mujyqtary ormannyń oıly-shuńqyr jolymen qazyna toly qaıyqtaryn súıreımin dep azapqa túsken shyǵar-aý dep oıladym.

XXX

Bir aı boldy, úıge kirsem de, qalaǵa shyqsam da qyr sońymnan qalmaıtyn boldy. Aqyry bul azapty kóterýge shamamnyń jetpeıtinin sezdim de Batýrınoǵa ketemin degen sheshimge keldim — bolashaqty oılamaı biraz ýaqyt tynysh jatý.

Aǵammen asyǵys qoshtastym da júrip bara jatqan vagonǵa qarǵyp mindim — ýh, aspandaǵy qustaı, buıyrtsa erkin samǵaıtyn boldyn! Qar joq, qystyń qara-qurym keshi edi, vagon tarsyldap jóneldi. Men esik kózindegi buryshqa chemodanymdy qoıyp ornalasqan boldym, esime sonyń kózinshe qaıtalaı beretin: "Qus ushýǵa jaralǵan, adam baqyt úshin jaralǵan" deıtin maqal tústi. Kózimniń jasyn eshkim kórmesin dep kúrsildegen vagonnyń qap- qara terezesine qaradym da otyrdym. Harkovke jetkenshe alda bir tún bar... Osydan eki jyl burynǵy Harkovtan shyqqan túndi esime aldym: kóktem edi, tań atyp kele jatqan, alakeýim vagon, ol tátti uıqyda bolatyn... Qazir fonar túbindegi qara kóleńkede otyrmyn, mynaý kúńirsik tar vagonda oılaǵanym bir-aq nárse — tezirek tań atyp, jurt oıansa eken, Harkov vokzalynyń ystyq kofesine jetsem eken...

Kelesi Kýrsk, bul da esimde: kóktemgi talma tús, ekeýmiz tańǵy asta otyrmyz, ol qýanyshty: "Men tuńǵysh ret vokzaldan tamaq iship otyrmyn!" Qazir sup-sýyq aıazdy surǵylt kún, vokzal aldynda erepeısiz uzyn bizdiń jolaýshy poıyzymyz túr, shubyrǵan úshinshi klass vagondarynyń tizbegi, Kýrsk-Harkov-Azov temirjolynyń poshymy qashan da osy. Men tysqa shyǵyp qaradym. Parovoz tym alysta tur eken, kózge áreń shalynady. Shaınek ustaǵan jolaýshylar vagon baspaldaǵynan qarǵyp túsip jatyr — bári de býfetke, ystyq sýǵa júgirip barady, bári de maǵan birtúrli jeksuryn. Meniń kórshilerim de shyqty: samarqaý, óziniń semizdiginen sharshaǵan kópes, sonan soń qoldy-aıaqqa turmaıtyn shoshaqaı bala, kebersip ketken beti men shyrysh basqan erni jol boıy meniń júregimdi aınytyp edi. Bala maǵan kúdikpen qarady, kúni boıy bul da menen kóz almap edi, oılasa kerek: myńq etpeı otyra beredi, barchýk pe, álde basqa bireý me, kim bilsin dep, biraq maǵan asyǵys janashyrlyq tanytyp jatyr:

— Esińizde bolsyn, bul jerde qýyrǵan qaz satylady, keremet arzan!

Men de býfetti oılap turmyn, biraq bara almaımyn, onda bir kezde ekeýmiz otyrǵan ústel bar. Orys qysynyń aıazdy yzǵary shalqyp tur, biraq qar áli jaýmaǵan. Batýrınoda meni qandaı kór kútip tur eken? Ákem men sheshemniń káriligi, solyp bara jatqan qaryndasym, kedeı ýsadba, kedeı úı, sýyq jel, alasaryp ketken jalańash baq, ulyǵan ıtter — qystyń jeldi kúnderinde tula boıyńdy túrshiktirip japan dalany esińe salady... Poıyzdyń quıryǵy da kórinbeıdi. Qarsydaǵy platformanyń arǵy betinen sıdıǵan terekterdiń sybyrtqysy erbeıedi, onyń ar jaǵyndaǵy tas alańqaıda jolaýshy kútken arbakeshter, ábden zerikken, júzderinde tek qana ýaıym. Terekterdiń túbinde qatar-qatar qatyndar, beli-basyn shálimen qymtap alǵanymen sýyqtan búrisip kógerip ketken, daýystap árkimderdi shaqyrǵan bolady, saýdalap turǵandary álgi qısapsyz arzan qazdary. Ystyq sýǵa qoly jetkender tyrapaılap jyly vagondaryna júgirip keledi, jol boıy qalshyldap tura qalyp qatyndarmen saýdalasqan bolyp jatyr... Aqyry tajaldaı kújireıip alystan parovozdyń qarasy da kórindi, meni taǵy da jolǵa jula jónelmek... Meniń sharasyzdyǵym — onyń qaıda ketkenin de bilmeımin. Eger bilsem, uıatty jıyp qoıyp, qaı jerde júrse de taýyp alyp, nede bolsa ertip kelgen bolar edim — onyń bul qylyǵy ashý ústindegi eserlik, sony moıyndaýǵa uıaty jibermeı júrgen shyǵar-aý.

Meniń qara ormanǵa qaıtyp kelýim osydan úsh jyl burynǵyǵa múldem uqsaǵan joq. Qazir bárine de basqa kózben qaradym. Meniń jol boıy oılaǵanymdaı emes, Batýrınoda odan da jaman bolyp shyqty: derevnányń myjyraıǵan úıleri, taǵy bop ketken alba-julba ıtter, batpaqqa melshesinen batqan esik aldyndaǵy sý tasıtyn bóshkeli arba, ýsadbaǵa kirer jol da myı batpaq, terezeleri syqsıǵan úńireıgen úıdiń aldy bos, sonaý ata-babadan qalǵan bastyrma men baspaldaqtyń taqtaılary da zamany ótken soń bozaryp aqjemtir tartyp ketipti — bári de tozǵan, ıesiz qalǵan meken sekildi, ıen jurtty kúńirentken sýyq jel jalańash baqtan soraıyp turǵan úı artyndaǵy jalǵyz shyrshany da aıaýsyz julqylap jatyr... Úı tirshiliginen de taqyr kedeılikten basqa túk kórgenim joq — jarylyp ketken peshti balshyqpen battastyryp sylap qoıypty, edenniń jaryǵyna jyly bolsyn dep mujyqtyń eski taıterisin tósep tastaǵan... Osynyń bárine qasaqana qyrsyqqandaı tek ákem ǵana jınaqy júr: júdegen, alasaryp qalypty, shashy appaq qýdaı, qashanda jyltyrata qyrynady, shashyn jylmıtyp taraıdy, burynǵydaı alqam-salqam kıiný joq, qartaıǵandaǵy kedeıdiń kerbezdigin kórý de qıyn eken, basqalardan kóńildi de pysyq (baıqaımyn, munysy da men úshin, meniń sorym men masqaramdy jasyrǵysy kelgendegisi). Birde papıros qystyrǵan taramys saýsaqtary dirildep, muńaıyp turyp aıtqany bar:

— Solaı, dostym, bári de zańdy — ýaıymyń da, qaıǵyń da, jastyq shaqtyń qýanyshy da, káriliktiń tynyshtyǵy, jalǵan dúnıe de... Qalaı edi? — dedi kózi kúlimdep, — "tynyshtyqtyń lázzaty" deýshi me edi qurǵyrdy:

Túkpirdegi bir qýysta úıezdep,

Dalanyń qáýsarynan kúı izdep.

Qulaq kesti kúrkemizde jatamyz,

Tynyshtyqtyń lázzatyn kúnde izdep...

Ákem esime túskende keýilimdi ókinish tyrnaıdy — men ony jete baǵalamappyn, qadirin bilmeppin-aý dep. Ár kez kinámdi sezinemin — men onyń ómirin bilmeıdi ekenmin, ásirese jastyq shaǵyn, múmkindigim bola tursa da ýaqytynda kóńil bólmeppin. Keıin qansha tyrysqanmen onyń qandaı adam ekenin túsine almaı-aq qoıdym — erekshe ǵasyrdyń, erekshe jaralǵan adamy sekildi, ómirin bosqa saryp qylǵan ǵajaıyp talanttyń ıesi, ár nárseni bir kórgennen tanyp, qaıtyp jańyla bermeıtin, aınymaıtyn úlken júrekti kemel aqyldy jan dúnıesine syıǵyza bilgen kisi, minezi syrttaı qarapaıym, al ish qatpary qalyń, kózi qyraǵy, tabıǵaty romantık. Sol bir qysta men jıyrmada edim, ol alpysta bolatyn. Bir kezde men de jıyrmada bolǵanyma sengim kelmeıdi, jastyǵym jaınap, jigerimniń tasyp turǵan shaǵy. Al onyń búkil ómiri artta qalǵan. Sol qysta meniń janymdy odan artyq túsingen eshkim joq, onyń bir basynda jastyq pen sary ýaıymnyń toǵysqanyn eshkim sezgen de joq. Sol kúni biz kabınette otyr edik. Qar jaýyp qalǵan, typ-tynysh ashyq kún bolatyn, aýla jap-jaryq, kabınettiń alasa terezesinen kún sáýlesi tógilip tur, kabınet ishi ybyrsyp jatyr, temekiniń kók tútini, biraq jyp-jyly, osy bir ybyrsyǵan qalpy, ómir baqı ózgermeıtin múlki, ákemniń búkil minezi men ádetin eske salyp turatyn jylylyǵymen maǵan bala kezimnen qymbat edi, ol týraly da, ózim týraly da esteligimniń bári osy kabınetten bastalatyn. Ol "tynyshtyq lázzatyn" aıtty da papırosyn qoıyp, kabyrǵadan eski gıtarasyn aldy, sosyn óziniń qatty unatatyn áldebir halyq áýenin oınaı bastady, kúlimsiregen kózinde, qadalyp otyrǵan janarynda áldeqandaı jumbaq bardaı, sol jumbaq gıtaranyń muńymen qosylyp ótti-ketti ómirdiń ókinishin joqtap, bul dúnıeden kezinde bári de joǵalady, sol úshin kóz jasyn bulaýdyń qajeti shamaly degendeı...

Kelgen soń da men kópke shydaı almadym, bir kúni bárin tastap, jyn qaqqandaı qalaǵa tarttym da sol kúni qur ózim qaıtyp keldim: doktor meni úıine kirgizgen de joq. Shanadan qarǵyp tústim de ejelden tanys, endi tozaqtyń aýzyndaı bolǵan úreıli podezge jetip bardym, zárem qalmaı perdesi jartylaı jabyq as bólmeniń terezesine qaradym, dál osy bólmede, sonaý bir kúzde, sonaý bir alǵashqy tanysqan kúnderimizde ekeýmiz dıvanda otyratyn edik.

Qońyraýdy tartyp qaldym... Esik sol sátte-aq ashyldy da baýyry ekeýimiz betpe-bet túıisip qaldyq. Baýyry sup-sur bop tutyǵyp:

— Ákem sizdi kórgisi kelmeıdi, — dedi. — Al ápkemniń munda joq ekenin ózińiz de bilesiz.

Bul baıaǵy Volchokpen jarysyp baspaldaqpen joǵary-tómen satyrlatyp júgire beretin gımnazıs.Qazir meniń aldymda túsi sýyq bıdaı óńdi bozbala turdy, ústinde ofıser úlgisimen tikken qısyq jaǵaly kóılek, aıaǵynda bıik óksheli etik, qara murty endi dana tebindep keledi eken, qap-qara kózinde óshpendiliktiń yzǵary bar.

— Ketýińizdi ótinem, — dedi aqyryn ǵana sybyrlap, kóıleginiń astynan júreginiń dúrsildep soqqany bilinip tur.

Degenmen, qys boıy kún saıyn men odan hat kúttim — biraq dál osyndaı tas júrek dep oılaǵan joq edim.

XXXI

Onyń alǵashqy jalaqysynan maǵan syılaǵan qońyr tysty dápteri kúni búginge deıin mende saqtaýly: múmkin onyń ómirindegi eń bir áserli sáti de osy shyǵar... Onyń alǵashqy betinen maǵan syılap turyp jazǵan birer aýyz sózin áli de oqýǵa bolady — asyǵystan, qobaljý men qysylǵannan ketken eki qatesi bar...

Ol úıine ókpesi qabynyp jetipti de, bir aptanyń ishinde kóz jumǵanyn men sol jyldyń kókteminde biraq estidim. Taǵy bir bilgenim, óziniń bul ómirde joq ekenin menen uzaǵyraq jasyra turýdy ótinipti.

Jýyrda men ony túsimde kórdim — odan aıyrylǵannan bergi onsyz ótken uzaq ǵumyrymda birinshi ret. Baıaǵy jas kezimizdegi birge ótkizgen kúnderimizden mysqaldaı da ózgermepti, tek betinde ádemiliktiń seme bastaǵan izi bar sekildi. Tym júdeý eken, ústine qaraly birdeme kıgen sıaqty. Maǵan buldyrap qana kórindi, biraq dál osyndaı oǵan yntyq bolmaǵan shyǵarmyn, janymmen de, tánimmen de dál osyndaı eshbir janǵa bar sezimimdi shashpaǵan shyǵarmyn.

1927-1929.1933

Teńiz jaǵalaýyndaǵy Alpa.

---