InfoHub Logo

(hıkaıat)

Alla taǵala ramazan aıynda qasıetti Qurandy túsirdi, ıaǵnı súrelerin paıǵambar ǵaleıkissalamǵa aıan etti, jaratqan ıeniń yrqynan týǵan eń kemel týyndy — adamnyń ózin jaratty; kón kitapta jazǵandaı mıladı 611 jyly ramazanda paıǵambar ǵaleıkissalam Alla taǵalamen tildesý úshin jeti qat kókke kóterildi, taǵynyń janynda bolyp, jaratqan ıemen tildesti, adamnyń rýhy men tánin úzbeı jetildirý úshin qajetti saýaldar qoıdy.

1

Mekkeniń teristik shyǵysynda dınozavr qańqasyna uqsap yrsıǵan qyzyl adyrly Arafa taýy. Qyzyl bolatyny — ystyq tabadaǵy qýyrdaqsha kún kózi jep qoıǵan. Qyzyl bolatyny, — deıdi mashaıyq sofylar, — kisiniń kóz jasynan, Arafa taýynyń tasyna kóz jasy kóp tamǵan. Sáske tús, ramazan aıynyń ortasy. Keıipkerimiz Myrqy qyrat baýyrynda úımek tasqa uqsap tapjylmastan otyrǵan. Ázer-mázer qybyrlap astyna batqan tasty alyp qarady. Sol baıaǵy kúreń tas... Kún de sol bir ornynan shashyrap kóterildi, birazdan soń kókjıekke sińip óledi. Bári-bári baıaǵysha.

«Ýaı, párýerdigár dúnıe, — dep keıipkerimiz tobarsyǵan ernin jalady, — pende tozady, seniń esh tozbaıtynyń qalaı? Buryn ǵıbadatqa kelgen jurt kóktemgi qyzyl sýǵa uqsaýshy edi, birde tolyp, birde qaıtyp aǵatyn, bul kúnde ǵoı halyq, beıne, telegeı teńiz. Aq suryp sulbalar tolqyny. Ushqasyp-tirkesip Mekke alańyn, Qaǵba mańyn basyna kóterip teńselip bara jatqany. Dúm-dúnıe taıfýn dúleıine uqsap tikesinen tik turǵandaı. Kisi nazary kúlimdegen, jas shylaǵan, ótkirlengen, óńmenińnen, ótken, iship-jegen... esh qutylyp bolmaısyń!»

Qaǵba tórinde, úsh buryshty etip salǵan pákene úıde qasıet bar. Tas basqyshpen tómen túsip, móldir shynynyń arǵy jaǵynda alqara púlish ústinde jatqan qara tasqa qol sozǵan kezde:

Kóz jasy tamaǵyńa tyǵylyp,

Ózge bir dúnıege baryp-kelip,

Dúm-dúnıe asty ústine tóńkerilip,

Jaratqan ıeniń nazaryna bir taban taqaǵanyńdy sezesiń. Aldy-artyńnan qaýmalaǵan... qyspaqqa alǵan... móldiregen... kúlimdegen... tereńine tartqan myń san kózden qutylý qaıda! Ia búıirińnen, ıa týra jelkeńnen, ıa oılamaǵan jerden tesireıip qarap turǵany. Ýaı, párýardigár dúnıe, bálkim jaratqan ıeni jer betinen múldem alystatyp jibergen adamdardyń toıymsyz kózderi shyǵar. Paıǵambardy alpys úsh jasynda aýyrtpaı, syrqatpaı o dúnıege alyp ketken pendelerdiń qatty tıgen nazary-daǵy».

Tifá-tifá! Til-aýzym tasqa! Qapelimde ne oılap kettim osy? Jalǵanda jumyr basty, eki aıaqty pendeni kúnakár etetin oıy men qıaly bilem. Kúnáli iske áýeli oı bastaıdy. Jasasam qaıtedi?.. Nem ketedi?.. Eshkim bilip boljamaıdy!.. deýmen kisiniń áýeli nıeti buzylady, oıy aramdanady. Oıy buzylǵan kisi dúnıede aınyǵysh, aınyp júrip shalys basady, kúpirlik qylady, kúnáǵa batady. Qarap otyryp qıaldap ketip alla taǵala men momyndar arasyn alalaǵan, ajyratqan mańdaıdaǵy qos janar deı jazdaǵanymdy qarashy!

Osy mezet keıipkerimiz Myrqy janarynan qyzyl tasqa kóz jasy tyrs-tyrs tamdy. Boıyn bosatpaıyn, eljiremeıin, erimeıin dep-aq edi, ne qudiretiniń baryn kim bilgen, tapqa qoıǵan sary maıdaı erip bara jatqanyn jańa sezdi. Buryn qandaı edi, qazir qandaı! Buryn Myrqy myrza edi. Myrza dese degendeı, eki betiniń qany tamyp, eki ıininen dem alyp, qasqyr ishigin ıyǵynan silkip salyp: «Qaıdasyńdar!» - degende ǵoı. Bir malaıy salqyn sý quıǵan sháýgimin, shylapshynyn ákelip jýyndyrýǵa qam jasap, ıilip tura qalatyn; bir kelinshek tósegin jınap, túńligin ashatyn; bir kelinshek shytyrlap sapyrýmen pisken qymyzdy usynatyn; aıaǵyna másisin suǵatyn, kúnige «ter sińdi» dep kóılegin aýystyratyn; az aıt, kóp aıt, elde júrgende Myrqy myrza saýsaǵyn qımyldatpaıtyn. «Qaıdasyńdar» degen bir sózi atadan qalǵan dáýletti tógip-shashýǵa jetip jatatyn. Kerilgende keýdesi kókti qamtıtyn. Endi she? Arafa taýynyń kúngeı betinde otyrǵan qur qańqa ánsheıin... tasqa tyrmysqan qara qońyz ispetti, kórinisi júrekti jylytady.

Myna sýretti kóz aldyǵa keltirińiz.

Iyqtan kún shashyrap shyǵyp keledi. Jalpaq tóbe basynda qarań-qurań kisi kóp. Biri túnemesi qonǵan shatyryn jyǵyp, tósegin jıyp, yldı-tómen ketýge qam qylýda. Biri eńkeńdep shaıtanǵa laqtyratyn tas terip áýre. Biri qulashyn sozyp kózge kórinbeı kelip, kisini teris jolǵa betin buryp jiberýge sheber ázázil azǵyrýshy jolyna tas atyp sharshaýly. Qulashtaı-qulashtaı qoltyǵy sógilgen. Álgide ǵana taý betinde shoqıyp otyrǵan Myrqy myrzadan ózge qybyrlaǵan jan joq bolatyn, endi adyrlarǵa jan bitip qımyldap ketken sekildi, birde oń jaqtan, birde sol jaqtan kisi qarasy shalynyp qalady. Jalǵyz ǵana qara tasqa jabysyp, qara tas bolyp otyrǵan qý súıek qańqa keıipkerimiz -Myrqy myrza ǵana.

Oshaqtan janbaı jatyp sýyrǵan kúıelesh sekseýil tomary. Saqal-shashy kúnge aǵarǵan. Qur keýdege «mynaý qos qol bolsyn» dep ottan sýyryp alǵan eki sekseýil butaǵyn qystyra salǵan, «mynaý aıaq bolsyn» dep baqandy bóksege baılap qoıǵan sekildi. Boıynda artylatyn qyrym et joq. Júz jyl boıy jolaýshylap, tasqa tabanyn tilip, kúnge kúıip, qany qoıýlap, osy tusqa jańa álgide jetken be dersiń. Qara tastyń ústinde úkideı úrpıip, jel úp etse ushyp keterdeı bop, osharylyp otyrysy jaman. Keýdesinen shybyn jany ushyp shyǵyp ketken be dep qalasyń. Qasynan ótken kisi osynaý shoqıyp otyrǵan, saqal-shashy aǵarǵan, qý súıegi qalǵan nemeni «ólip qaldy ma?» — dep kózben tekserip ótedi. Turyp-turyp ıyǵyn qıqań etkizedi. Bul shirkinniń kóz jasy betinen sorǵalap, ıegine jetip, tas betine tyrs-tyrs tamady.

Dúnıe jalǵandy basyp-basyp, dińkesi quryp, sińiri tartylyp, qaı-qaıdaǵyny esine alyp, Arafa taýynyń betkeıinde búrgedeı bolyp, janary botalap, jyla-a-a-a-ap otyrǵan músápir jandy elestetińiz!

— Myna shirkin kún ótip, eti aǵyp, súıegi qalǵan qańqa emes pe, abaılap qarańdarshy!

— Kóz jasy tyıylar emes, jylap otyrǵan sekildi!

— Jer shetinen botadaı bozdap eńireý úshin jetkeni me!

Momynǵa kúlme! Ol shirkinniń nendeı qasiret arqalap jetkenin bir alladan basqa eshkim bilmeıdi!

Osyny aıtqan minajatshyl, momyn qaýym mańaıynan syrǵyp josyp ótip jatyr. Joǵalyp jatyr. Qasiret demekshi! Keıipkerimiz Myrqyny osynsha jylatqandaı qandaı ómir azaby?.. Nendeı jan qınalysy deseńshi! Jer túbinen paıǵambar tabanynyń izi túsken Mekkege aryp-ashyp jetkenshe jınaǵan aqshasyn jumsap, nesheme uıqysyz túndi, aýyr kúndi ótkerip, barsha pendelik muratyn jaratqan ıeniń jolyna pıda etip... kelip-kelip, jetip-jetip... osynshalyq egilip jylaıtyndaı qandaı kepti bastan keshirdi? Kúnási taý tasynan kóp pe álde? Kórgen sumdyǵy esh uıyqtatpaı tentiretip dedektetip, jelkelep jetkizdi me? Alla taǵalanyń nuryna pendesiniń aqyly jetse — ǵashyqtyǵy, aqyly jetpese — ǵashyqtyǵy ánsheıin sóz. Myna otyrysy jańa álgide ottan sýyryp alǵan sekseýil tomary sekildi. Jaratqan ıege ǵashyq jan shyǵar, sirá. Boıamasyz, ep-sepsiz, pendeshilik yqylasyna zer salyp kórelikshi.

Myrqy myrza - qazaqtyń aspanynan túıdektelip bult ketpeıtin, aq seleýi, buıra jýsany teńizdeı tolqyǵan Saryarqa dalasynda, jaýynqurttaı jaılap jyljyǵan Esil jaǵasynda, jabaıy jıdesi, búldirgeni, sámbi taly malynǵan ıin qoltyqta appaq shaǵaladaı jeti úıin qatar tigip qoıyp, bolyskeı kerýettiń basyna aıaǵyn ilip shánıip jatqan mynaý degen baıdyń myrzasy bolatyn.

Bireýler «tekti tuqym» deıdi, kelesiler «baıpatsha» deıdi, bireýler «myrza» deıdi, áıteýir jaryq dúnıege kelgeli betine jan kelmegen jel tımegen jaqsynyń ózi boldy. Erte úılendi. Ákesi bir eldiń mynaý degen ózindeı myqtysyn aldyna shaqyryp keltirip tý bıe soıyp, jylqynyń shekesin tartyp, aýzynan aq maıyn aǵyzyp otyryp, sóz ıini kelgende «quda bolaıyq!» — degende — anaý qýanǵanyn jasyra almaı, basyn julqyna, maqulǵa kóne bergen bolatyn. Az aıt, kóp aıt, bir eldiń móldiregen ǵajaıyp degen sulýyn qolyna qondyrǵanda ózi quralpy talaı myrza, aýylnaı, shabarman, alypkel, shaýypkelder qyzǵanyshtan ishteri órtenip edi. Alǵash qalap alǵan qalyńdyǵy ýyljyp pisken júzimdeı úzilip túsip, shıe erini úlbirep qushaǵyna jutylǵanda álde qushtarlyq kúıinen, álde mahabbat maýqynan talyp qalypty. Ulpadaı úlbiregen kelinshek myqynyna basyn súıep jatyp esin jıypty. Jas sulýdyń bula denesi munsha ystyq bolady dep oılamapty. Ystyq qushaqqa jutylyp, ystyq bulaqqa saımanyn sýaryp aqyl esten aırylyp aıdy etkizipti, kúz súmelegine urynyp tońar ma edi, ákesi: «Qystaýǵa kóshsin, altyn indi baqqan baıǵyzǵa uqsamaı», — depti. Qystaýǵa qonǵasyn da unasymdy kelinsheginiń qasynan shyǵyp, jaqsy at minip, jarqyrap júrip jıyn-toıdyń tórinde alshysynan túsip otyrǵasyn ba birte-birte minezi ózgere bastady. Artyqsha, ózgeshe kórinem dep saýyrynan sý tógilmes sáıgúlikti tańdap mindi. Aqan seriniń qumaı tazysyn qalap surap, sózin ıip keltirip: «Seri dúnıeme turmasa da, tamyr bolaıyq degen sózime, peıilime turady», — dep ony-daǵy alǵyzdy. Arqanyń ataqty bıi Qarpyqtyń salǵan jerine túsetin qyran búrkiti — Tastuıǵynyn bes toǵyzyn tigip júrip, araǵa sheshenderin jan taptyrmaı salyp júrgizip, aqyry ıelenip tyndy. Qas sulý kelinshegi bar, taqymynda juldyzsha aqqan sáıgúlik, jeteginde qumaı tazysy, bileginde Tastuıǵyny, endi Myrqyekeń es jıatyn shyǵar, táýbasyna keler, shúkirshilik eter dep oılaǵan bylaıǵy jurt. Qaıda-aǵy!!-y!!

Sulý qyzy bar aýylǵa at tizginin jıi tartatyn ádet jamady. Qoıandy jármeńkesine barǵan soń ózge jurtqa uqsap malyn puldap, bazarshylap, qajetin túgendep alǵan soń qaıtyp ketýdiń ornyna beti jyltyr ánshi kelinshektiń qolynan besti qymyz iship, belin sheship, aılap jatyp qalatyndy shyǵardy. Aına aldynda kóp turatyn boldy. Úlken kisiniń aldynan tasyrańdap óte shyǵatyn minez shyǵardy. On eki qanat aq otaýynyń aldynan kisi júrgizýdi qoıdy. Beıseýbet jolaýshynyń tóbesi qylt ete tússe — dereý shabarmanyn shaptyryp: «Atyn tartyp alyp, ózin sabap, jaıaý jiber», — dedi. Qarsylasy kóbeıip bara jatqan soń qaıdaǵy saıdan qashqan, dardan qashqan qanypezer kazak-orystan alarman otrád quryp, myltyq satyp áperip: «Anaý pálensheni aıdap ákelińder!.. Táýbasyna keltirińder!» — dep kókiregi kókti tirep turatyn minez jamady.

Tegine mal bitken ákesi qyltamaqtan aýyryp tósek tartyp jatyp qapty. Jármeńkeniń qyzyq dýmanyn túgesken soń baryp kóńilin suraı túsken. «Áke, táýip alǵyzaıyn ba alarmanymdy jiberip?» — dedi. Ákesi aldyna qoıǵan úıeme tabaq jal-jaıany, sapyryp usynǵan bal qymyzdy tamaǵynan esh qylǵynyp ótkize almaı, janaryna móldirep tyǵylǵan jasty bir syǵyp alyp tilge keldi. Sybyrlap sóıledi.

«Jıyn-toıda jaman kıimmen ústime kirdiń», — dep Shóje aqyndy boqtapsyń, at-shapan aıybyn berip, aıaǵyna jyǵylyp álgi aqyndy ázer jumsarttym, balam», — dedi... Bul — bul ma. Sonaý arqa jurtyna áıgilenip, qý medıen dalaǵa jármeńke ótkizip jatqan orys kópesi Botovqa salyq tólemepsiń, aldyn asha gór balamnyń dep álgi mesqarynǵa qyryq jylqymdy aıdatyp ázer bastym, ulym... Alshynbaıǵa araq ish depsiń, bolys bolǵan aǵa sultan Qunanbaıdyń ústinen jazylǵan otyz shaqty aryz shaǵymǵa barmaǵyńdy basyp, ústemelep qolyńdy qoıypsyń. Qaradan shyǵyp han bolmaıdy, tóreniń taza qany kúre tamyrymda dep Kókiltash mediresesin úzdik tamamdaǵan Naýan haziretke til tıgizip, tatar moldasyn aıdap salyp, jurt kózinshe kúlki etipsiń. Eki úıir jylqym Naýan haziretiniń huzyryna bas ıýge jumsaldy. Túrkistan datqasynan qalap alǵan taıtuıaq jamby Alshynbaıdyń ashýyn basýǵa, araǵa júrgen meshkeı bılerge jumsaldy... Ól deımisiń endi..?

Sybyrlap sóılep otyrǵan ákesi álsirep jastyqqa qulady, o dúnıege jónep ketken eken dep anasy daýys sap ańyrady-aı. Joqtaý aıtyp.

Bul dúnıe ne bop barady dep oılaǵan Myrqy myrza; «Myna aljyǵan shaldyń taıtuıaq jambysy nesi, qyryq jylqy alymy nesi?.. Adýyn Alshynbaıǵa araq ish desem — mas qylyp keýdesin basaıyn degenim, sáldesi aq jibek Naýan hazirettiń «zaman azyp, beıbastyqty tıatyn kisi qalmady, ıslam toqyrady» degen sózi unamady, oı, sony qoıshy, shalqaıyp sulý boıjetkenniń jalańash sanyn syıpap otyrǵan Myrqy ekeńe nazaryn tiktep: «Sendegi — taýsylady, allaniki — máńgilik» degeni myltyqpen atqandaı tıdi.

Dúleı kóterip ketip, aı, tatar moldasyn alǵyzyńdar, myna mashaıyq haziretti úıden ushyqtap qýyp shyqsyn degenim ras edi. Dúnıege kimder kelip, kimder ketpeıdi. Qurandy jatqa oqıtyn myna haziretińnen syrany sylqytyp, namazyn qysqarta oqyp aıtqanyńnan shyqpaıtyn tatar moldasy artyq kóringen. Bul adam azaıyn dese — ońaı eken, sol ıyǵyńdaǵy saıtannyń: «ish, je, aıdaryńnan jel essin, qushaǵyńdy qurǵatpa, qush, súı, eshkimniń kóz jasyna qarama, boqta, saba», — degen sybyryna qulaq asyp, janary aspandap, áke úıinen ketýge aınaldy. Manaǵy qulap jatqan qaqbas shal kirpigin qımyldatyp, saýsaǵyn shoshaıtty, ernin jybyrlatty.

Esik jaqqa baryp qalǵan Myrqy ekeń ákesiniń kápir aıaǵandaı úrpıgen usqynyn kórip qalt kidirdi. Kózine kózin tiktegen edi, jon arqasy shymyrlap qoıa berdi. Buryn-sońdy mundaı óńmeninen ótken oqty nazardy kórmegen edi: muń... sher... aıtylmaǵan sóz... súrilmegen ómir... ókinish... opasyz ómir ýy... tirshilik dámi... bári-bári teńiz dúleıindeı aralasyp, alaı-túleı bop qutyra shatynap shanshylǵan. Eriksiz tizerlep otyra ketken. Qulaǵyna ólgeli jatqan adamnyń emis-emis sybyry jetti.

— Adam balasynan ózgeshe, artyqsha kórsem dep keýdeńe jel bitti, aqylyńdy sol jel kóterip ketti, — dedi baryp-kelip jatqan qaıran áke.

— Nuryń buzyldy, — dedi de kemseń qaǵyp, jastyqqa betin basyp, ıyǵy selkildep ákesi kórer kózge jatyp qaldy.

Bul kókeń eńsesin taspen bastyrǵandaı otyryp-otyryp aıaǵyna ázer mińdi, eńsesin tiktedi. Otaýyna kelip aldynan júgirip shyqqan kelinshegine syrt kıimin, qundyz bórkin, kúmis kisenin sheship berip, bolyskeı kereýetke gúrs qulady. Jumsaq ulpa saýsaǵymen baltyryn sıpap, qanyn qyzdyryp, dálme-dál joǵarǵy sanyna, odan da joǵary órlep kele jatqan meker áıeliniń keýdesinen ıterdi. «Aınany ákelshi», — dedi keıisti únmen.

Kelinshegi lyp túregelip baryp keshe ǵana Qoıandy jármeńkesinen tatar baqalshysynan qunan ógizge balap, qalap, satyp alǵan sharaınany ákeldi. Júreleı otyryp kúıeýiniń aldyna tosty.

Myrqy ekeń keýdesin kóterip sharaınaǵa qarady; dóńgelek júzdi, mańdaıy jarqyraǵan, janary shoqtaı janǵan, qoıý qasty, qyr muryn, ıegi ántek shyǵyńqy, bet júzi albyraǵan, qany tamǵan asa kórikti bozbala qarsylasa qaldy. Mundaı sulý kórikpen qalaı sholjańdasa da jarasady emes pe. Ári aqyn, ári ánshi Aqan serige «tamyryń bolaıyn» dep araǵa adam salǵanda ǵoı, álgi seri aıtypty degen sóz bar: «Adam balasynyń qup kóriktisi eken, jıyn-toıda kórgem, tamyr bolsam bolaıyn, egiz tamshydaı serigim dep qasyma ertip júrsem jarasyp turmaı ma, bir ıt qaıda qalmaǵan», — dep qumaı tazysyn jeteletip jiberipti. Aqan seriniń syńaryndaı, egiz tamshysyndaı, eles-sulbasy sekildi myna kórikpen áli de dúm-dúnıeni shaıqap ótpes pe. Endi qalaı demekshi!

Manaǵy óleıin dep jatqan aljyǵan shaldyń «nuryń buzyldy» degeni nesi-áı! Bet-júzim solǵan túınekteı emes, sol qalpynda sekildi ǵoı dep Myrqy-ekeń daýystap jiberdi, tómengi jaqta bir tizerlep móldirep otyrǵan kelinshegine jyly shyraı bildirip: «Kelseń kelshi! Joǵaryraq sıpalashy!» — dedi qan qyzýy basyna shaýyp. Ymyrt úıirilip, sam jamyraǵansha jibek shymyldyq ishindegi bolyskeı kereýet sarnaı saqyrlap úzdige shıqyldap, búlkildegennen búlkildep esh tynshymady. Aı týǵan kezde úlken úıdegi tekti tuqym, ataqty baı qyltamaqtan úzilýge bet aldy.

Úziler aldynda aqtyq kúshin jınap, úzdige tynystap: «Álgi qaıda?» — dep sybyrlady. «Álgi» dep turǵany — alaqanyna salyp, betine jel tıgizbeı, kemshilik kórsetpeı ósirgen jalǵyz uly — Myrqy bolatyn. Myrqy buryn kóz aldynda kólbeńdegen tóbeshik edi, qazir ómir boıyna jınaǵan dáýletin tabanyna tósep bıikke kóterer basqysh etip, jurt kózine taý etip kórseter dep sendi. Kárıanyń kóz jumar aldyndaǵy uly armany — sol taý alasara kórmese dep tiledi. «Álgi qaıda?» — dedi aqtyq demin jınap. Janyna tizerlep dem salyp otyrǵan sopy molda Myrqy myrzanyń kórshi aýylda serilik quryp, qyz ańdyp júrgenin búgip qaldy.

2

Beý, dóńgelegen dúnıe-aı!

Myrqy myrzany osynshalyq jan azabyna salyp, jer túbinen aryp-ashyp jetkenshe jylap júrip bar tapqanyn jaratyp bir allanyń jolyna barsha pendelik muratyn sadaqa qyp... kelip-ketip, jetip-jetip... Arafa taýynyń baýyrynda, tas ústinde egilip otyryp jylaıtyndaı qandaı kópti, nendeı azapty bastan keshirdi deısiz ǵoı. Ottan sýyryp alǵan, shala janǵan sekseýil tomary sekildi. Janarynan tyrsyldap tamǵan kóz jasy bolmasa — tas ústinde omalyp otyrǵyzyp qoıǵan, saban tyqqan tulyp sekildi, qol-aıaǵy aǵashqa uqsap sereıip qalǵan. Munshalyq et-sińirden aırylǵan aryq kisini kórmegen ózge minajat etýshiler aınalyp kep, ajyraıyp turyp qaraıdy.

«Tasqa tyrs-tyrs tamǵan kóz jasy bolmasa, shoqyǵa shemıtip otyrǵyzyp ketken omaqa dersiń, ólip qalǵan kisi me álde?!»

«Pendesiniń syryn bir alladan basqa eshkim bilmeıdi, shyraq».

Desip, úńile kóz súzip ózge tilde sóılegen, ózge elden kelgen qajylar bas shaıqasyp, tań qalysyp etip jatyr... ótip jatyr... Óler qaqpas óldi ǵoı, endigi tirlik ne bolar eken dep Saryarqada serilik qurǵan Myrqy ekeń baıaǵy asyp-tókpe minezin pálendeı ózgerte qoımady. Tákapparsyp, jer táńirsip, aspandap júrgende Qoıandy jármeńkesinen Botov kópesti ushyratty. «Aı, baranchýk myrza, ákeı marqum bolypty dep estidim, ımanyn joldas qylsyn», — dep kóńil aıtty. «Áı, Botov kópes, qytaı jibeginen aq jaǵaly frak, knázder kıetin jalqy kástem-shalbar tikkizip ber, túsi shymqaı qara bolsyn, astaryna atlas salsyn, jibek jippen ádiptesin», — dep ádeıilep sóziniń tigisin jatqyzyp tapsyrys berip jatty. Botov kópes jas myrzanyń aıtqandaryn qoıyn dápterine jazyp aldy, «Myna kostúm-shalbaryń bir úıir jylqy turady», — dedi. Ekeýi shálkem-shalys sóılesip baryp pátýalasty. Keshkilik Myrqy myrza Qarqaralyǵa at basyn burdy. Arada biraz jer. Bir úıden qymyz iship, bir úıdiń qyzyna qyryndap, kelesi aýyldan baǵlan etinen pisirilgen jaýjúrek jep eki taý arasynda, kerýen jolynyń boıynda jatqan Qarqaralyǵa jetem degenshe apta ótti. Nókerlerin ilestirip, saıdyń tasyndaı shabarman, alarmandaryn «Myrza kele jatyr!» degizip kúnshilik jerden habar bergizip, taý sýyndaı ekpini tas domalatyp kóne qalaǵa jetip, at basyn irkidi.

Qunanbaı qajy qalanyń eń bıik tusyna júz jasaǵan qaraǵaıdan iriktep, qıyp, meshit salǵyzyp jatyr degen sózdi esitip keshki astan soń, qymyzǵa deıin ári toq basaıyq, ári jeldep qaıtaıyq desip... keý-keýlesip aıańdap, meshitke kelgen. Ádemi qurylys aıaqtalýǵa jaqyn. Qudaı úıine qurbandyq shalyp, quran oqytýǵa alystan at jiberip Naýan haziretti alǵyzypty. Hazirettiń atyn estigende Myrqy myrzanyń ıt jyny qozdy. «Aldymnan taǵy shyqty-aý myryń molda» dep etiginiń basyna shyrt túkirip myrs kúldi.

— Osy meshitke kirmeı-aq qoısaq qaıtedi? — dedi.

— Oıbaı, myrzaeke, baıpatsha, hanzada, quzyryńyzǵa quldyq, kelip turyp kirmeı ketsek kúpirlik bolady, kúnáǵa batamyz, kúlkige qalamyz, bul kúngi halyq aıaǵymen emes, aýzymen júrip ádettengen!

«Maqul endeshe» dep Myrqy-ekeń aıaǵyn attata basyp meshittiń úlken esigine taqady. Azdap júregi loblyp, qobaljıtyndaı ma. Álgide meldekteı toıǵan semizdiń súbesi qaıyra tepti me. Qurylysshy tatar ishten ytyryla shyǵyp, qos qolyn qulshyna usynyp: «Kelińizder, kirińizder!.. Qajye-keń erteń jetemin dep habar aıtypty, júre qalyńyzdar!..» — dep elpektep ishke ótkizdi. Shaıyr ıisi ańqyǵan bólmeler ári keń, ári jaryq, aıaq asty jalańash, kilem tóselmegen. Taqtaıy syqyr-syqyr qulaqty qajaıdy. Namaz oqıtyn minajat bólmege kóldeı dastarqan jaıyp, ústine sary maıǵa pisirgen baýyrsaq, qoı irimshigin úıipti. Dastarqan jıeginde, uly tórde toıattaǵan búrkitke uqsap, janaryn jartylaı jumyp, aldyna kitap ashyp, Naýan haziret táspisin teredi.

Kirip kelgen kisini kórse de kórmegen bolady. Myrqy-ekeń myrs kúlgen, ákesiniń ólerdegi sózi esine túsken. Jertáńirisip júretin myrzanyń aldyna kim kóldeneń tursyn, táıiri! «Ákemniń malyn mola búrkitinshe qylǵytyp, arýaqtyń artyn quran qatymyn shyǵarmaı, sharshy mata izdegen sofylardan qutylmadyq», — dep tilmen tyrnady, taý qulaǵandaı dastarqan jıegine dúrs jaryldy.

«Shyraǵym, oq jarasy jazylady, til jarasy jazylmaıdy, tekti ákeńe quran shyǵaramyn dep ýáde bergen emespin, dúnıede sebepsiz eshteme týmaıdy, ákeńe quran qatymy shyqpasa onyń daǵy sebebi bolǵany, aıaqqa tiken de buıryqpen kiredi, ushqary sóılegen kóp ókinedi,» — dedi kómekeıinen sóılep.

«Oıbo-o-oı, kitaptyń sózin aıtyp mıymdy keptirme, haziret! Islam toqyrady, terimizdi orys aldy, tóreler satyldy» dep el ishinen teris ýaǵyz taratypsyń, erteń ǵana ústińnen donos túsirip ıtjekkenge aıdatyp jiberem. Qunanbaı qajydan artyq emessiń, bir jarym jylǵa jeter-jetpeste ol soqyryńdy bolystyqtan omaqastyrǵam.

Myna sózden haziret kózin ashyp aldy.

«Nuryń buzylyp, oıyń lastanǵan ázázil neme! — dep shańq etkeni, namaz oqyp otyrǵanda aldymnan nege ótesiń, ımanǵa uıyp múlgigende saıtannyń sózin aıtasyń, myna meshitti haram qylmaıyn deseń shyq qanekeı! — dep shanshylǵanda bar ǵoı, sizge ótirik Myrqy-ekeńniń ımandaı shyny — tula boıyna kúsh-qýat ketip, júrek basyna úreı úımelep, dýalanǵan kisige uqsap omalǵan ústine omalyp qalǵany. Tili kúrmelip, jon arqasyn sýyq ter jýyp ketti. Tynysy tarylyp, qolyn erbeńdetti. Atarmany bir qoltyǵynan, shabarmany kelesi qoltyǵynan lyp kóterip, dedektetip syrtqa súıreı jóneldi. Júregi qurǵyr syr bergeni nesi dep tilin kálımaǵa keltirip úlgergeni.

Qyzǵan tasqa músápirdiń kóz jasy tyrs-tyrs tamady. Dúnıe jalǵandy basyp-basyp, tentirep jetip, sińiri tartylyp qaı-qaıdaǵyny esine alyp, Arafa taýynyń betkeıinde kóz jasy botalap otyrǵan múskin músápirdi kórgenińiz bar ma.

«Myrqy myrzany jatyn jerge ákelgen soń sasyp qalǵan serikteri aqyldasty. Qaıtemiz, qoly jeńil táýip aldyramyz ba, álde elge alyp ketemiz be desti. Túnge qaraı myrzanyń yńqyldaýy kúsheıdi. Saýmaldan birer jutyp, basyn shaıqady, taý ǵyp úıgen qus jastyqqa arqasyn súıedi. «Ýh, jan-aı! — dedi, zil tartyp boıymdy kótertpeı, taspen bastyrǵandaı ne pále bul!»

Tań syz bere osy elge áıgili táýipti alyp jetti. Jurt «Sary áýlıe» dep atap ketken symǵa tartqandaı súmpis, kók kóz, sary jigit túnimen atpen jortamyn dep taqymy oıylyp kıreleńdep ishke attady. Amandyq-saýlyq joq shubalǵan sáldesin, shapanyn sypyryp sap qaraı bastady. Manaýrap jatqan myrza kózin ashyp aldy. «Bul kim-áı?» -dedi tiksinip.

— Myrza, shoshymańyz, Sary áýlıe degen pirádaryń bolamyn. Allanyń amanatyn arqalap jerdegi pendelerdiń bilip, bilmeı istegen kúnásyn boıynan tazartyp júrgen áýlıemin.

Myrza janaryn keń ashyp aldy.

— Shynymen be-eı! İzdegenim sen ekensiń endeshe. Myna suq saýsaǵymdaǵy altyn baldaqty saǵan qıdym. Eńsemdi zil tartyp kótertpeı bara jatqan ne pále ol?

— Kóz bar sekildi.

— «Kózi» nesi-aı, áýlıem! Talaǵym tars ketse de túsindirip aıtsańshy.

—

Ia, quran ashqan hazirettiń nazaryna ilikkensiz. Ia, etegin jel ashpaǵan áziz sulýdyń kóz jasyna qalǵansyz, — dep Sary áýlıe munyń altyn júzigin saýsaǵyna salyp ap, kúnge tosyp syǵalaı qaraıdy, — mendegi dýanyń kúshi qaıtpasa — boı-basyńdy, júregińdi jýyp tazartady.

— İnishegim, shamań jetpese onyńdy aıt. Byltyrdan beri jeti-segiz qyzdyń abyroıyn ashtym, qaısysynyń qansha jylaǵanyn ıtim bilip pe. Al, ana qaradaı ıt jynymdy keltirgen haziretpen qaqtyǵysyp qalǵanym ras. Osydan aıaǵyma mineıin, kýálarymdy qaptatyp, bir qap aryz jazyp Joǵaryǵa jóneltem. It jekkenge aıdatam sóıtip, — biraz sóıleımin dep demigip sharshap qaldy, — inishegim, úshkirip-túshkirip áýrelenbe, jaza almasań — jasyrmaı aıt!

Sary áýlıe saý sıyrdyń japasy bolmaı shyqty, «Shamań jetpese», «jaza almasań» degen sóz shymbaıyna qatty batty, qalshyldap-dirildep jyny qozyp shyǵa keldi. Naǵyz aqkóz, betpaq, birmoıyn minezdiń ıesi me.

— Á, seni me! Kórip alaıyn! Mine... mine... býyn-býynyńdy ustaǵan jyn-shaıtandy kórip turmyn! Jigitter, myrzany sheshindirińder! Bulaqtan muzdaı sý ákelińder! Kórip turmyn jymsıǵan jymysqyny!.. Jaılap alǵanyn qarashy-áı!.. Betpaq, báleket, ket aýlaq! - dep ájeptarqy daýsymen úıdi kóshirip, jón sózge, áı-shaıǵa esh qaratpaı, qos qolyn silke sýmańdatyp... jáýkemdep... julmalap... qamyrsha ılegende bar ǵoı... aq tósek ústinde túıeniń jarty etindeı bop tóńkerilip jatqan baıpatshanyń jan daýysy shyqty.

Sary áýlıeniń qozyp ketken jynynan úrkip alarman, shabarmandar sytylyp shyǵyp ketken. Úı tóńirektep júrip jan daýysy shyqqan tóreniń halin bilemiz be, qaıtemiz desip, úı syrtynda úıilip turdy. «Á, seni me!» — dep Sary áýlıe onsyz da qyzyp jatqan myrzanyń ústine tastaı sýdy quıdy, qamyr ıleıtin oqtaýdy alyp jon arqasynan domalatty dersiń, ter sińgen dyraý qamshymen qalyń bókseden urmaqshy kelip. Myrza álgi qashyp ketkenderdi sybaı boqtap, bir jobada jandalbasa táýiptiń qolynan sytylyp shyǵyp, murnynan qan saýlap, áýlıemen teke tiresip ustasa ketti.

— Oı, ákeńniń, óltiremisiń ıtshe tepkilep!

— Seni emes jyn-saıtandy sabaımyn!

— Sen túgili senen zordy boqtaǵam. Dári berip, úshkirip em-dom jasaıdy ǵoı dep dámetip jatsam muzdaı sýǵa sap, qamshymen órip sabaǵanyń qalaı! Jeti atańnan aýysqan kegiń bar ma álde! Oı, ákeńniń! Qaıtar álgi altyn baldaq júzigimdi!..

Degenshe, demin jıǵansha bolǵan joq, jyndynyń pysyn jyndy basady bilem, Sary áýlıe kádimgideı jýasyp qaldy, momaqan, beıkúná, múshkil halge túsip «myrza ekelep», «áketaılap», «kóketaılap» ashýyn basty, arsy-gúrsi ustasyp júrip tósegine jatqyzdy. Tátti sózben kóńilin bosatty. Jyly-jyly sóılep, jyly kórpege orap, oramalmen boı-basyn tinte súrtip sereıtip saldy. Lám dep til qatýǵa murshasyn keltirmeı, jylystaı shyǵyp, kóldeneń tartqan júırik atqa minip, tizgindi bosatty. Sonadaı jerge jetti tizgin tartyp: «Áı, jigitter, myrzanyń boıynan jyn-saıtandy túgel qýdym, budan bylaı momaqan minezge ıe. Naýan haziretke at-shapan aıybyn berip, aıaǵyna jyǵylsyn. Tilimdi alsyn», — dedi de at basyn buryp shoqyta jóneldi. Bylaıǵylar ań-tań. Shashyrap shyǵyp kele jatqan tań shapaǵyna jutyldy. Sary áýlıe qyr asyp baryp suq saýsaǵyn kúnge shoshaıtty. Kóz ǵyp gaýhar qondyrǵan, altynnan soqqan myrzanyń júzigi qubyla jarqyrady. «Ýaı, párýardigár dúnıe, jer betinde kúnáhar kisilerdi kóbeıte gór», — dedi de, ishteı tolqyp júırigin tóbelep taý baýraıynan qara juldyzsha sorǵydy.

Emshi kórip ketken Myrqy myrza apta jatyp, sorpalanyp, beti beri qarady. Boıyna shym-shymdap kúsh engesin-aq, saıtan minezine salyp, atarman, shabarmanyn shaqyryp ap, qaǵaz ben qalamǵa júgindirip, Naýan hazirettiń ústinen aryz jazǵyzdy. «Orys otarshylaryna qarsy, musylmandyqtyń týyn kóterip túbinde kápirlerge ǵazaýat maıdanyn ashpaqshy, sútteı uıyp otyrǵan qazaq pen orystyń arasyna arazdyq otyn jaqpaqshy», — dep tom-tom qaǵaz ótkizip, mórletip, kýálatyp, onysyn Ombydaǵy gýbernatorǵa jóneltti. Jol aqy, qol aqysyn janynan tólep yrzalady. Ańdysqan jaý almaı qoımas, aqyry jyl aıaǵynda Naýan haziretti jandaraldyń qyzyl jaǵaly, qaıys beldikti atarmandary kelip tutqyndap alyp ketti. Sol ketkennen mol ketti. Sońynan barǵan aǵaıyny haziretti ıtjekkenge jer aýdaryp jiberipti dep quranyn, táspisin alyp elge botadaı bozdap oraldy.

3

Myrqy myrzanyń qany ystyq pa, álde urǵashy kórse joldan taıǵyzar saıtanǵa ilese me, kim bilgen, áıteýir jigit aǵasy jasyna jetkesin de ózin-ózi esh toqtata almady. Beti jyltyr, bóksesi býyltyq qyz, kelinshek kórse — otqa túser kóbelekteı qalbaqtaıdy, epekteıdi, ólip-óshedi, aqyrynda sol ot qushaqqa jutylyp tynady. Keı-keıde jas sulýdyń dóńgelenip pisken almasyn qushyrlatyp ıiskep-ıiskep, maýqyn basyp, entigin túzep jatyp oıǵa keledi ǵoı: «Osy meni kóterip degbirimdi taýysyp alyp bara jatqan nendeı kúsh, álde kúshála sińirip sapyryp pisirgen besti qymyzdyń qýaty, álde jas qozynyń kemigine bir burq etkizgen bal sorpanyń kúshi me? Kúıime kelip, býrasha burqyldaǵanym tyıylar emes. Kóp asqanǵa — bir tosqan, or jaǵalap júrip ońbaı omaqaspasam qanekeı!» dep qaýip oılady. Júregimniń jıi-jıi alqyna aýzyma tyǵylýy tegin emes, keýdesinde syryl bar ma qalaı. Baıaǵy jonyna oqtaý salyp ılegen Sary áýlıeni shaqyrtyp, tamyryn ustatar edi, o neme de bul kókeń sekildi naǵyz jyndy bop shyqty, bir kóterilse — basylyp bolmaıdy-aı!

Qushaǵyna oratylyp jatqan jas sulý kirpigi qımyldap oıandy bilem, yńyrsı til qatady. «Súıegim qaýsap qalypty, túnimen qamyrsha ılediń, janym, búgin sóz aıtyp júrgen jigitimmen ushyrasyp, nekege turýǵa aryz berip qoıamyz degen ýádemiz bar», — deıdi sybyrlaı til qatyp.

Qulaǵynyń túbine ystyq erin tıgesin be, júregi qurǵyr atqaqtaı bastady. Jas sulý myna salmaǵy zildeı, qaltasy qomaqty jolbarys júrekti jigittiń qyzǵanysh sezimin oıatqaly «nekege aryz berip qoıamyz» degendi ádeıi-aq qulaqqaǵys etken. Jigittiń qushtarlyǵyn laýlata túskisi kelgen. Áıtpese osy kúngi qaltalylar synap sekildi, búgin bergen ýádesin erteń umytyp, ýysyna esh tutylmaıdy. Zaryqtyryp óltiredi-aı!.. «Áıel ústine alam deseń — kóner edim, biz baıǵusqa ekinshi, úshinshi toqal bolý da jazbady ǵoı...» Qyz úni jibekteı jumsaq. Ulpa saýsaǵymen ár jer, ár jerinen sıpaǵan kezde terisinen magnıt órisi júrip ótkendeı denesi shymyr-shymyr etkeni. Qany týlap shyǵa kelgeni. Bódenedeı bedendi sulýdy bir kóterip, jastyqqa sylq salyp ústine taý bop úıilgen kezde qyz baıǵus tunshyǵyp óle jazdady.

— Keýdem qysyldy, óltiresiń be? — dedi qyz syńsyp jylap.

— Túnimen qushaqqa esh toımaı óltire jazdaǵan óziń! Ár jer, ár jerimdi jalap, shoǵymdy úrlep mazdatyp...

— Kúntımesimniń perdesin túńǵysh ysyrǵan ózińsiń! Ózińdi óle-ólgenshe ańsap ótemin, pirim, — dedi jas sulý saýlap aqqan jasyn esh tıa almaı.

— Bilmeımin dúnıeniń ne bolyp bara jatqanyn, yndynym keýip shólim esh basylmaıdy. Sulý qyz kórsem — dúnıeni umytam. Súıegim saýdyrap jaǵalaý jıekte shashylyp qalam ba dep shoshyp oıanamyn!

Myrqy myrzanyń ýaıymynyń beti bóten.

El-eldi órtshe maılap qyzyl tóńkeris júrip ótti. Áýeli tapanshasy syrtyldap, shápkesiniń kúnqaǵary jarqyldap qyzyldar keldi. Jeketur, ortaq degendi solar úıretti. Jeketury — mańdaı terin syǵyp, belin búgip sharýasyn túzetken ortashalardy tárkilep, aýyl syrtyna kóshirip, áıkápir atandyryp kózge shuqý eken. Ortaǵy - mal da, dúnıe-múlik te, tipti qoınyńdaǵy qatynyń da ortaq, ujymdyki degen sóz be. Kishi tárkileýden soń uly tárkileý dúbiri jetti. Ákeden qalǵan úıir-úıir jylqy, kele-kele túıe kedeılerdiń qolynda ketti. Úzildirip qyzdaı alǵan kelinshegi lıkbezde oqyp saýat ashyp, bir qyzyl shápkeliniń sońyna ilesip joǵaldy. Úlken shańyraqty kúzetken ǵarip sheshe jylaı-jylaı zaǵıp bop ol daǵy dúnıeden ótti. Esil sýy kildiredi, jaýynqurtsha jer baýyrlap jyljyp qaldy. Qaıtpek kerek! Buǵan sapsa — baıaǵy donos jazyp ıtjekkenge aıdatyp jibergen Naýan hazirettiń aıaǵyna jyǵylyp, «keshirim ete gór», — dep jalbarynar edi. Suraý salyp esh deregin tappady, Shóje aqynnyń artynan quran oqytaıyn dep tý bıesin jetelep jetken edi, jurtyn sıpalap qaldy, jamıǵaty Qytaı aýyp ketipti. Alshynbaı bıdiń molasynan altyn izdep aqtar kúrektep qazyp, rásýasyn shyǵarypty. Jurtta qalǵan buralqy ıtke uqsap, júrek tusyn ýqalap ebil-debili shyǵyp, jutaǵan, tonalǵan, shańy shyqqan, tútini suıylǵan, oshaǵy óshken jetim aýlyna qaıtyp oralǵan; morjasy tútin tartpaıtyn, terezesine úrgen qaryn keptep qoıǵan jertólesinde jatyp-jatyp, jambasy tesilip, ishegi shurqyrap, kózine kók shybyn úımelegen soń; qoı, á!.. qarap jatyp aram qatarmyn dep!.. baıaǵy tekti ákeniń kómip ketken taıtuıaǵyn arshyp alyp úlken qalaǵa kelgen; álgi taıtuıaqty lombardqa ótkizip, bir býma aqsha alǵan; júrip-júrip, meıramhanadan tústenip, keshkilik kazınoda qyzoınaqty kórip, apta basynda bir buryshta úkishe úrpıip otyrǵan osy sulý qyzdy ushyratyp edi. Tez-aq til tabysty.

Úkishe úrpıgen sulý jalǵyz bólmeli páterine ákeldi; sýǵa, jaryqqa, jylýǵa, úıkomǵa pálen aqsha qaryzbyn dedi; Myrqy myrza qyzdyń barsha qaryzyn qolma-qol tóledi. «Tońazytqyshta jalǵyz jumyrtqadan ózge talǵajý joq, aılyq almaǵaly jarty jyl boldy, mekememiz bankrot», — dedi qyz.

Bul kókeń lombardtan alǵan aqshanyń bárin qyzdyń qolyna úıip ustata saldy. «Qutyl, talǵajý qyl, myna aqshamen tirshilik arbańdy túzep al!» — dedi. Sonda qyz janarynan móldiregen jasty kórdi. «Siz qaıtesiz?» — dedi úrip aýyzǵa salǵandaı sulý, — tegin adam emes ekenińizdi alǵash ushyrasqanda-aq bilgem, áıtse de tym júdeý kórinesiz, kıimińiz tozyńqy, kóz janaryńyzdyń oty óshken, sózińiz de bul zamanynyń sózine uqsamaıdy».

«Men kóp uzamaı óletin shyǵarmyn, — dep kókiregin jara kúrsingen Myrqy myrza, — myna zaman ózimdiki emes áıteýir».

« Nege jaman sóz sóıleısiz? «

«Bilip, bilmeı istegen kúnálarym kep edi. Ókinetinim: sol kúnálardan aryla almaı baramyn. Qaıterimdi bilmeımin. Ýh, jan-aı!» - dep kúrsingen kezde qushaǵynda ólip-óship jatqan sulý qyz selk etip túrshikti. Ústine sýyq sý shashyp jibergendeı titirkendi. «Isha-aı!» - dedi kúbir etip. «Bir ǵajaby tán lázzatyń, qushynyp súıýiń bul zamannyń amalyna kelmeıdi. Baıaǵy Abaı zamanynyń adamy sekildisiz», dedi qyz denesi órt bop janyp, qaıta qumartyp. «Ýh, jan-aı!» — dedi Myrqy myrza bezek qaǵyp. «Qyz jolyna janyn qurban qylǵan kisishe sóıleısiz, bir mezgilde kóz qarýyńyz áldeneshe qubylady, osyndaı ot lázzatqa kúıip ólsem armanym joq». «Álgide keleshek kúıeý balamen ushyrasatyn mezgil búgin» dep básińdi arttyryp burtıyp kıine bastaǵansyń , — deıdi Myrqy myrza. Sulý qyz syńq etip kúlip jiberdi. «Aldap aıtqam, mende jigit te, janashyr týys ta joq, bárin tiri júrip jalmaǵan jalmaýyzbyn, periniń qyzymyn», — dedi birtúrli alaburtyp, alasuryp jatqan bıkesh. Mynanyń ótirigi me, shyny ma dep ishteı tańqaldy myrza.

Kóz qarýyńyz áldeneshe qubylady dep bul kókeńe esh urǵashy aıtpap edi.

Júregi qurǵyr alqymyna tyǵylyp alyp-julyp bara jatqan soń Myrqy myrza úlken tósekten súıretile turyp, basyn kótere bergen edi. Eki shekesi túse solqyldap, qos qolymen ustap búgilip, tizerlep otyryp qaldy. Birazdasyn baryp táltirek qaǵyp aıaǵyna mindi. Aqyryn júrip terezeniń tutqasynan ustap ashyp jiberdi. Alyp qala naýqas kisideı aýyr tynystaıdy. Árádik jylt etken máshıne jaryǵy, jarqyldaǵan kóshe shamy kózine jyly ushyraıdy.

Shynyn aıtsa, myna turǵan Myrqy myrza eki ǵasyrdyń adamy edi. Ákesi, ákesinen aýysqan minezi, júris-turysy, keıde yldıǵa quldyrap, keıde qyrǵa tyrmysqan ómir arbasy 19 ǵasyr peshenesine jazǵan oqıǵa edi. Aqan seriniń qumaı tazysyn qalap alýy, Shóje aqynmen tildesýi, Alshynbaımen arazdasýy, Qunanbaı qajy, Naýan hazirettiń ústinen sherbashnaıǵa ústemelep donos jazýy, Qarqaraly meshitindegi din ıesimen tájikelesýi, bári-bári 19 ǵasyr oqıǵasy. Al, oqyrmannyń esinde bolar Myrqy myrzanyń úılenýi, ákesiniń qyltamaqtan ólýi, 24 jylǵy kishi kámpeske, 29 jylǵy uly tárkileý, ortaqqa semirip, el ústine nege sonsha sholjańdadym dep ishteı mújildi. «Jármeńke, toı-jıyn dese túlen túrtipti. Beti jyltyr, kózi ótkir, uıysý, keıipkerimizdiń aryǵan attaı júdep-jadaýy, qatynynan aırylyp, qarashanyń jurtynda jalǵyz qalýy — 20 ǵasyrdyń oqıǵasy. Sonda qalaı? Myrqy myrza qartaımaıtyn, samaıyna qylaý túspeıtin, jigitshiligi jyl sanap údegen, júz jasaǵan adam ba, álde eki ǵasyr boıyna qaqshańdaǵan saıtan ba dep tańqalasyz árıne. Keıipkerimiz eki ǵasyrdyń kúnásy men kinaratyn boıyna jınaǵan, alla taǵalasyn kesh tanyǵan, eki ǵasyr minezin boıyna qosa sińirgen metaformalyq beıne. Ózgermeli obraz, Latyn Amerıkasynda ólip qalǵan kisiniń pálen jyldan keıin qaıta tirilip ómir súretin keremetin «zombı» dep ataıdy. Gımalaı asqarynda, Taıland elinde adam jany bir kisiden kelesi kisige aýysyp, búgingi monah erteń balyqshy, erteńgi balyqshy bir zamanda monarh bolyp basy qaqshańdap otyrady degen «senim» bar. Osy qazir «senimge», «zombıge» moıyn burmaı-aq, Myrqy myrzanyń jan álemi eki ǵasyrǵa ózgerip, aýysyp, qubylyp turady demeı-aq: eki keıipker, ıaǵnı úlken Myrqy, kishi Myrqy dep shyǵarmany ashshy ishekshe shubaltyp sozýǵa bolar edi, áıtse de — barsha qımyl, barsha oıdy jalǵyz keıipkerdiń basyna úıirip, tujyrymdap ádebı shendestirýge ádeıi júgindik.

Sonymen úlken qalada, aıadaı páterdiń terezesin shalqaıtyp ashyp jibergen 20 ǵasyr sońyndaǵy tirshilik ıesi — Myrqy myrza óziniń 19 ǵasyrdan aýysqan mineziniń oıqy-shoıqysyn oılap basy qatty.

Tekti kisiniń tuqymymyn dep, baılyǵyma myqyny serpimdi sulýlardyń sońyna túsipti, aqsha men maldy aıamaı shashypty. «Myrza» degen sózge borsyqsha tyrsıyp semiripti. Ýaı, páli-aı! Namazǵa uıyp otyrǵan úlkenniń aldyn kesippin, dastarqannan attap ketippin, «qudaı joly», «ıman gúli» degen ýaǵyzǵa — saýsaǵymnyń arasynan barmaǵymdy kórsetip, «bylshyldapsyń» deppin. Donos, domalaq aryz, proshenıe, ótirik kýáǵa júrýge jeldeı esippin. Toqtaý aıtqan adamǵa asaý atsha erimdi baýyryma alyp móńkippin. Aınadaǵy mańdaıy jarqyraǵan, nur sıpaty kózdi toıǵyzǵan myrza jigit jer basyp júrse — zaman túzeledi, zań ózgeredi, jumaq ornaıdy deppin. Tirshiliktiń betinen qalqyp, túpsiz tereń jaqsylyqty súımeppin. Aıryqsha, artyqsha kórinsem ádimulyqqa, armanyma jetkenim dep úmittenippin».

Aınadaǵy — nury buzylǵan Myrqy myrza.

Ómirdegi — basyn taý-tasqa uryp, tirshiliktiń kóbigin qalqyp, kúnáǵa belsheden batyp pashpyrty bitken Myrqy músápir.

Qazir ǵoı basy tasqa tıgen bekire balyqqa uqsap, teńsele túsip, kúrsingende kókiregi kókke jetti. «Ýaı, dúnıe-aı!» Uıpalanǵan tósekte talyǵyp uıyqtap jatqan áńgelek tósti sulý oqys oıandy. Kózin ashyp aldy. Áýelde kún kúrkiredi me dep oılaǵan. Ashyq tereze aldynda teńsele basyp, qos shekesin qysa ustap kúńirengen alyp jigitti ańǵardy. Usha túregeldi. Jalańash keýdesin Myrqynyń betine taqap, ulpa bilegimen jylansha oratyldy. Kúıip turǵan úıdeı jigit tizerleı osharyldy, tizerlegen mezette appaq bádendi bıkeshtiń áppaq sany, qaıshylasqan tusy bet-júzine tuspa-tus taqady. Jyly jupar ańqydy-aı.

Kóne túrik báıitshisi Qusam Kátıb óziniń «Jumjuma sultan» dastanynda jumaqty kózimen kórip kelgendeı tógildirgeni esinde. Jaǵalaı jemis aǵashy, máýesi ýyljyp úzilip túsip jatady. Tas bulaq burqyrap aǵady. Hosh ıisi tanaý qytyqtaǵan gúlzar baq, aralaǵan saıyn yntyzaryń aýyp esiń ketedi. Bádendi sulý sýsyn usynady, kelesi tusta úr qyzy burala bılep qanyńdy qyzdyrady, kelesi qaltarysta kámpıt erindi úr qyzy qushaǵyn ashady, ishpeı-jemeı mas bolyp, ishpeı-jemeı sulýlyqqa eltip, eljirep, elpektep, gúlden-gúlge ushyp-qonǵan sen de bir kóbelek. Jer ústinde keshirgen muqym azapty kóbelek qanatyndaı jeńil, ádemi, álemish lázzatpen ótkizip ǵumyr keshesiń deıtin báıitshil aqyn. Dáp sol aqyn jyrlaǵan jumaqtyń gúlzar baqtyń ishine qaıyra engendeı hal keshkenin sezedi.

«Shybyn janym-aý, bir qylyǵyńnan bir qylyǵyń asady, qytyqsyz aralasyp, alańsyz baýrap alardaı tósek enerin qaıdan úırenip kelgensiń?» — dep surady Myrqy ekeń lázzat bulaǵyna súńgip bara jatyp. Óz únine ózi tań qalady, «Japon eline istep júrgen kásipkerlik fırma alty aıǵa tájirıbe úırenýge, menedjerlik oqýǵa jibergen, — dep tósi tikshıgen sulý bıkesh syńq kúldi, — fırmanyń menedjerlik sharýasy sheginip tura tursyn, japon áıelderiniń geıshalyq ónerin úıreneıin dep bar aqshamdy geısha mektebine tóledim, qytyqsyz qushtarlyqty geıshalarmen meńgerdim». Oı, páli-aı, tizeni tesken alasha eden keleside bylqyldaǵan mamyq myqynǵa almasyp, aıalap, ahylap, ýhilep terbetkende bar ǵoı — jany yshqyna shyrqyrap mamyq myqynnan qatty alashaǵa, qatty alashadan mamyq myqynǵa yrǵyp, shorshyp aýysqanyn ózi de bilmeıdi.

Janarynan jas sorǵalap, sorpa bop terlep, jumaqtyń sońǵy qaqpasyn aqyryn asha bergende bádendi bıkesh «ah» dep aýnap tústi. «Óltiretin shyǵarsyń, pirim!» — dedi entige ezilip, — óle ketsem durystap kómersiń!»

4

Bul qazaqty qoısańshy!

1991 jyldyń 16 jeltoqsany kúni táýelsiz el boldyq, endi ózimizdiń ata zańymyz, eltańbamyz, ánuranymyz qaıta jazylady, shyǵystaǵy shúrshitke, tústiktegi qoqan, hıýa láshkerlerine, teristiktegi ormandaı orysqa jaltaqtap, bylaıǵy kúnimiz ne bolar dep ýaıym jemeımiz desip tóbesi kókke tıerdeı bop júr. Ǵasyrlar boıǵy myna Saryarqany, ana Atyraýdy, qoldyń salasyndaı jeti ózeni julqynyp aqqan Jetisýdy, baıaǵyda Nuh kemesi qalǵan Qazyǵurtty jat jerlik jaýdan qorǵap, ár saıda basy domalap qalǵan, qany sý bop aqqan atalarymyzdyń armany oryndaldy. Óz tizginimiz óz qolymyzda, eshkimniń aýzyna qarap «lápbaı taqsyr!» demeımiz, ash júrsek — ash júreıik, qınalsaq - qınalaıyq, myń jylda bir keletin bostańdyqty boıtumar ǵyp ustaıyq desip pátýalasty. Burynǵy ortaq, jumaq zamanǵa jumyla jetemiz degendi umytyp, «ózim», «ózimdiki» degen uǵym bel aldy. Árkim qaraqan basynyń qamymen rynok zamanyna jetemiz dep qulshyndy.

Keıipkerimiz Myrqy myrza baı, qulaq zamanynyń pysyǵy eken, myna tóbeden túskendeı kapıtalısik qoǵamnyń qazanyna qaınap sorpasy qosyla qoımady, mamandyǵy, oqýy taǵy joq, at ústinde áláýlaı qurǵan sypaıy seri minezi túkke aspaı qaldy. Esil men Nuranyń qosylar tusyndaǵy shalǵyny buratylǵan ıin qoltyqtaǵy ata qonysy, aýyly torǵaıdaı tozyp, iske jarar erkegi kásip izdep, áıelderi shoıyn jol boıyna shyǵyp kákir-shúkir satyp kúnkóristiń qamynda tentirep júr. Keshkilik noqa soǵystan qaıtqandaı ebil-debili shyqqan, dedek qaqqan aýyldasyn kidirtip jón surasań — «myrza», «sal», «taqsyr-eke» dep jigi-japar bolýdyń ornyna moınyn teris salyp, oı, páli-aı!.. «bazar narqy kóterilip ketipti», «bir kilá kártápıa baqandaı otyz teńge bolypty», «Qasqyrbaıdyń soǵymǵa baılap otyrǵan besti bıesin tún ishinde urylar jetelep ketipti», «bul kúnginiń milısasy ury ańdýdy qoıǵan, qyz ańdıdy...» dep ózinshe móńireıdi-aı. Myna shirkinniń, aýyldasynyń ańysyn ańdaǵan Myrqynyń ıt jyny keledi, báteńkesiniń basyna túkiredi. «Qaı kóshede, kimderde toı-tomalaq bolady eken?» - dep túkpirleıdi. Aýyldasy aýzyn ashyp ańyraıyp qalady. «Qaıdaǵy toı-tomalaq?.. Qaıdaǵy jıyn?.. Bala-shaǵasyn asyraı almaı, kásip qýyp, saýda jasap, malyn barterge berip júrgen jurtta es bola ma deseı!?.» Kórshisiniń myna sózi keýdesinen qatty nuqyǵandaı áser etti, «esiń durys pa ózińniń» degendeı estildi. Burylyp júre berdi.

Baıaǵyda «baı-eke» dep tartý-taralǵysymen kelgen bashqurt baqalshysyna aǵashtan qıyp salǵyzǵan on eki bólmelik úıdi basyna is túsken soń satyp jibergen. Sary qyshtan órilgen alty bólmeli asqana úıge kóshken. Qysqa qaraı jylytý qıyn bolyp, eki bólmesin balyqshy orysqa jalǵa bergen. Ózi qýyqtaı túkpir bólmege kóshken. Erteńdi-kesh kelgende kirin jýyp, as pisiretin shúıkebasty izdep kóp sendeldi. Alǵashqy arshyn tós, úzilip pisken júzimdeı móldiregen kelinshegi keshegi alasapyran, tárkileý jyldary qyzyl jaǵalyǵa ilesip qashyp ketken. Sodan keıingi saltanatyna qyzyǵyp kelgen úrip aýyzǵa salǵandaı Úrbala esimdi qyzy jyl otasty ma, joq pa, bul jolaýshylap, naǵashylap ketkende otbasyndaǵy barsha múlikti máshınege tıep, oldaǵy joǵalypty. Jalǵyz tyqyr alasha qaldyrypty. Urǵashydan túńiledi. Qaraǵandy qalasyna barǵanda kazınoda ushyrasyp tanysqan, jyldam-aq aýyz jalasyp uǵysqan tósindegi almasy qatty qas arý bıkesh aýyldy aıtsań — jylan basqandaı shoshıdy. «Aqsha tapsań — óziń-aq erinbeı kelip tur, qaıyrshy qaptaǵan aýlyńa baryp neǵylam», — deıdi. Meıli de. Basy meń-zeń, qısyq aıaqtana basyp keshe basyndaǵy úıine jetken.

Sonadaıdan kóz tartqan qańyltyr túnikeli, ashpaly terezeli, eńseli, basqyshpen kóterilip shyǵatyn on eki bólmeli úıge úzile qarady. Júregi ezilgendeı syzdady. Áýdem jerdegi qysh úıge burylǵan. Kire beris esik jaqtaýyna kerjaq orys aý ilip qoıypty. Eńkeıip ishke ótken. «Balyq sasyǵan aýdy esikke ilgenderiń neǵylǵanyń! Áı, orys tamyr, túnde dáretke aýlaǵa shyǵýdyń ornyna jatqan, jerlerińe, shelekke shoryldata salasyń — úndemeımin, qatynyńmen ursysyp túnimen uıqy bermeısiń — qoı demeımin... balyq sasyǵan aýyńdy aýlaqqa ilseń neǵylady,» — dep keıı engen. Kerjaq orys bir shólmekti aldyna qoıyp balyq jep otyr. «Kel, kel, hozáın, tartyp jiber myna araqtan», — dep ózinshe daýryqty. «Araǵyńdy ataýyńdy ish, endigári aýdy esikke ilýshi bolma, aıdap shyǵamyn!» — dep yzǵarlana sóılep, tórgi bólmege enip, esikti tars japty.

Kele jer tósekke tyrapaı asa qulady.

Álde Qaraǵandyǵa baryp, eki táýlik boıyna áńgelek tósti, ot qushaqty sulý bıkeshtiń qasynda kóz ilmegesin be, álde óz úıi — óleń tósegin saǵynǵany ma, basy qoǵa salǵan jastyqqa tıisimen qor ete túsipti. Qansha uıyqtaǵany belgisiz. Usqynsyzdaý tús kóripti. Ákesi — qyltamaqtan qaıtys bolǵan tekti ákesi ústinde túıe jún shekpeni, aýyl syrtynda, tóbeshik basynda áınek ishinde úrpıip otyr. «Myna áınek mola bolyp jaryta ma, áke,» — deıdi bul kókeń. «Qıylysynan, buryshynan yzǵar ótip jaýrap shyǵam», — dedi ákesi. «Kúpáıkemdi ákep bersem qaıtedi, áke». «Qudaı durystap mola bermegen soń seniń ıyǵy tesilgen kúpáıkeń kıim bop jaryta ma», — deıdi ákesi qabaǵyn qars jaýyp, teris burylyp. Tirisinde kisige renjise teris burylyp sóıleıtin ádeti edi. Óstip jatyp Myrqy oıanyp ketti.

Kózin ashyp-jumyp esinedi, aýnap tústi. Munysy nesi. Marqum ákesi jaıshylyqta túsine kirmeýshi edi ǵoı. «Qara kúzdiń súmeleginde jan tapsyryp edim, alys-jaqynǵa at shaptyryp habar jóneltip, aza tutyp, as bermediń, kúrektep qazyp tóbe basyna qoıa saldyń» dep renjýli me. Naýan haziretti shaqyryp quran qatym shyǵartýdyń ornyna Hakim kisimen arazdastyń, tilge keldiń, aqyrsynda ústinen «orysqa qarsy» dep aryz-shaǵym qaptatyp ıtjekkenge aıdatyp jiberdiń dep nalıdy ma. Áıteýir ákesiniń qabaǵyn qars jaýyp, teris burylyp sóıleýi tegin emes. «Jaýrap shyǵamyn» degeni — basyma kelistirip úı tam, saǵana belgi salmadyń, Saryarqa eline qadirli esimimdi qara jerge taptadyń degeni bolar-aý, sirá».

Myna jan álemin kernep bara jatqan ýdaı ashshy kúıik oıdan júregi tilinip ókirip kep jylaǵysy keldi Myrqy myrzanyń.

Atyp turyp, syrtqa sytyldy. Aýyzǵy bólmede pátershi orystyń dáretke qoıǵan shelegin dańǵyr etkizdi, yrǵyta tepti kep. Esik jaqtaýyna shekesin soqty. Sart ashyp dalaǵa shyqty. Tún shymyldyǵy sógilmepti. Sonadaı jerge baryp entigin basyp, juldyzy shúpirlegen ańyljyǵan tuńǵıyq kókke qarady.

«Ýaı, párýardigár jaratqan ıe», — degende tarǵyl úninen ózi shoshyp qaldy. «Álemdik tártibińdi, ǵaryshty kótergen perishtelerdi neǵylaıyn, quıtaqandaı qara jerde kileń soraqylyq! Kókte basynda tuman bolǵan, jerde kólkigen sý bolǵan dep kókip otyrýshy edi Naýan haziret. Sol tumanynda adasyp kettik pe, kólkigen sýyńa qaryq etpekshisiń be? Kún men aıdyń aınalyp júzýi baǵytynan taıǵaly tur ma? Kók pen jerdi, ári ekeýiniń arasyndaǵy nárselerdi bir shyndyqpen jaratqan dep kitap ashýshy edi Naýan haziret. Sol shyndyq qaıda qazir?! Maǵan buıyrǵan shyndyq jertóle jaman úı, jer alasha, ıini tesilgen kúpáıki, aqshaǵa satylǵan sulý qyzdyń abyroıy, ashty-toqty, bolar-bolmas myna múshkil tirshilik bolǵany ma?! Nege únsizsiń? Nege tylsymsyń?!» — dep kúńirenip turyp alǵany.

Aýyl shetinen átesh shaqyrdy. Ájeptarqy úni basylyp, meń-zeń qalpy, qaltyrap baryp qısyq aǵashqa súıendi. Tamyryna eý barmaǵan, eshki qajaǵan, esek súıkengen jetim tal jol qaraǵan qaraqshyǵa uqsaıdy. Japyraǵy mezgilinen erte sarǵaıa bastapty. Tún túnegi sógilipti, aspan terindegi sansyz juldyz barmaq basqan shyraǵdansha birsin-birsin sónip jatyr. Ádeıilep alla taǵala óshirip júrgen sekildi me.

Keshe tústen beri nár syzbaǵany esine tústi. Táltirek qaǵyp, qaradaı qulap qala jazdaıtyny ash júrgennen eken. Bul bolmaıdy dep oılaǵan. Kóringen jerde sendelip júrip, kezikken asqanadan júrek jalǵap, el aralaǵan mashaıyqsha qısyq aıaqtana basyp tentireı berse — aram qatýy bek múmkin. Jumys istep, kásip qylaıyn dese — neden bastaryn bilmeıdi. Qoryqshy, qaraýyl bolaıyn dese — baıaǵy el ústine sholjańdaǵan baı, myrza, seri-ekeńniń jetken jeri osy ma dep kúletini kámil, namysy qurǵyr qol-aıaǵyn tusaıdy. Myna pátershi orysqa qosylyp balyq aýlaıyn dese qalaı tuzdap, qalaı baptap, as-aýqat qylýdyń oıabyn tappaıdy. Buryn ǵoı qunan qoıdyń quıqasyna qol sozbaı, jabaǵy, taıdyń bal súbesine, shekesine, teljesine tábet ashýshy edi; bul kúnde qatqan qara nannyń ózi kózinen bulbul ushyp barady-aı. Amal joq, pákene baspanaǵa burylǵan.

İshinen adam aıtqysyz ájeptarqy ashshy daýys, janjal shyqty. Kerjaq orys qatynymen tóbelesse — sóıtetin. Qazan-aıaq dańǵyrlap, stakan synyp, kereýet aýdaryldy bilem, buzaýsha ókirgen ún qulaq kesti. Birin-biri baýyzdap jatyr ma, qoı, bolmas, ajyrataıyn, arashaǵa túseıin dep empeńdep úıge engen. Qarakóleńke jerge kózi úırenbeı tosylyp qaldy. Kerjaq orys kereýet irgesinde, edende, oıbaılap domalap jatyr. Kózi úırene tósek ústinde úrpıip otyrǵan zaıybyn shaldy. Shalǵany bar bolsyn-aı!.. Shashy qobyrap, jalańash keýdesinde qaýynǵa keletin qos anary erekshe salbyrap, baryn ashyp teńseledi. Bul estimegen orysshasy: «Kázzap neme, kúnige bir shólmek, araq ishkeli átesh bop tyndy!.. Kútemin!.. Dámetemin!.. Arqabasymdy terleter deımin!.. Sýalǵan bulaqtaı quryp barady», — degenge keledi. Bul kókeń eki butynyń arasyn ustap, oıbaıyn salyp, domalanǵan orysty kótermekke, jubatpaqqa qam qylady. «Bul qatyn bir kúni óltiredi, jumyrtqamdy jaryp jiberdi bilem!.. Qudaı taǵala, qany ystyq meker qatynynan qutqara kór, qudiretiń bolsa!» Qulaq jarǵan ashshy úni birazǵa basylyp bolmady, úı ishi jaryq tartty. Tyrjalańash, qaýyn tósti, ajarly marja aıylyn jıatyn emes. Myna Myrqy osy qazir qolynan qarmasa ǵoı talaqsha jabysyp tórgi bólmege jylystap joǵalmaqshy, qanaǵatyn tappaqshy.

Sol eki arada dúrligis kóbeıdi, syrtqy esikten qyzyl jaǵalynyń sulbasy keleń etti. Doly Marja jedel kóılegin kıýdiń ornyna tósin salaqtatyp tórgi bólmege ótti. Qyzyl jaǵaly qoıyn dápterin ashyp hattamaǵa kiristi, ústel ústine shómıdi.

— Marjaǵa eki erkek talasyp, tóbelestińder me? — deıdi qaǵazyn sýsyldatyp jaza túsip.

— Syrtta júrgem, aıqaı-shýǵa eleńdep úıge ensem bolar is bolyp qalypty, — deıdi Myrqy bar shynyn aktaryp, — bul Marjanyń mańynan júrýdi qoıǵam, qıt etseń qyzǵanshaq kúıeýi pyshaq ala júgiredi, jaryp tastap júre me dep. Butynyń arasyna kelistirip tepken álgi jalańash Marja sekildi.

— Ámpaı bolmasańdar álgi qatyn siz jatatyn bólmege nege tyrjalańash enip ketti? Jasyrmaı aıtyńyz, Myrqy myrza, onsyz da osy aýylǵa tynyshtyq bermeıtin kórinesiz!

— Shyraǵym, qalaı-qalaı sóıleısiń óziń? Tynyshtyq bermeıdi degendi qalaı túsinýge bolady?

— Feodalızmniń tilimen sóıleıdi ekensiz. Qatyn basqarǵan el qarań qalady dep aýyl ákimi kelinshekti keketipsiz. Malaı bolatyn kelinshek izdeımin depsiz. Baıtal shaýyp báıge almas, qatyn bastaǵan kósh jol taba almas depsiz. Jumys istemeısiz, kásip qylmaısyz, qalaı kún kórip júrgenińiz belgisiz. Senbilikke shyqpaısyz. Qoǵamǵa jat kisi dep púrtekildep, hattama jazyp, isińizdi sotqa ótkizem.

— Shyraǵym, qatyny teýip shyńǵyryp jatqan kápiriń mynaý, osynyń qamyn oılaýdyń ornyna úıimdi berip, úkideı ǵyp ustap otyrǵan musylmanǵa tıiskeniń jón be?!

— Mine, mine, kıt etse «anaý kápir, mynaý musylman dep ulttar dostyǵyna syna qaǵatyn kórinesiz».

— Shyraǵym-aý, dombyram ne deıdi, men ne deımin. Adassań da qubylańa qarap, adassańshy!

O, qudanyń qudireti. Qapelimde bar pále uıtqy bolǵan, tynysh eldi dúrliktirgen kerjaq orys pen Marjasy jaıyna qalyp... qyzyl jaǵaly qazaq shen-shekpendiniń namysyn jyrtyp, baıpatshasy naqaqtan kúıip bara jatqanyn jyr ǵyp... Al, kep aıtyssyn!.. Al, kep kergilessin!.. Ashý ústi bir-birine «oı, ákeńniń» dep judyryq ala júgiristi. Judyryq tımeı qudaı saqtady qaıta!.. Baıpatshanyń saýsaǵy serjanttyń túımesine tıgende bar ǵoı, muhıt túbinen taıfýn kóterilgendeı is nasyrǵa shabar edi, shaǵyn aýyldaǵy shataq aýdanǵa, odan asyp, oblysqa quıyn bop jeter edi... «Burynǵy baıdyń quıyrshyǵy, tuqymy qýyrshaqtaı aýylda ult arazdyǵyn qozdyryp, basy bos áıelderdi áýrelep, túnemesi aspanǵa qarap qıaldap... saýdyń asyn iship... jyndynyń sózin aıtyp... taǵysyn taǵylardy tirkep jazyp...» aýyl milısasy Myrqynyń ústinen is qozǵap tyndy.

Myrqy myrzanyń adymy, tynysy taryla tústi.

Qý medıen dalada saıaq jortqan ash kókjaldy elestetip kórińiz. Ári úıirinen ajyrap qalǵan, ashyqqan arlan jorta-jorta týǵan jeriniń tútinin izdeıdi. Eń bolmasa alǵash kókke aýnap, jemtikke tisin basqan jataǵyn kórsem deıdi. Qanshyq qasqyrdan, kúshikterinen adasqan joq-aý, apta buryn sońynan qumaı tazysyn ertken attyly ańshylar tústi... qýǵynshy men qashýshy arasyndaǵy qashyqtyq birde ajyrap, birde qysqaryp uly shabys tús aýǵansha sozylǵan. Ásirese qýmaı tazy ólemin ata umtylyp qyr sońynan qalar bolmady. Búıirin soǵyp, adymy qaıystaı sozylǵan ashýly arlan kezekti kiltińnen óte bere kilt qaırylyp, úıirden oqshaýlanyp, umar-jumar juldyzdaı aǵyp kele jatqan qumaı tazynyń aldyn tosty. Jýsanmen jýsan bop jerge jabysty. Tartylǵan jebedeı tusynan zyrǵyp óte bergende saq etip alqymnan aldy. Tazy men arlan esik pen tórdeı jerge aýnap tústi, qasqyr esin erterek jıdy, kúsh alyp yrǵyp tazynyń alqymyn basyp úlgerdi. Alqymy ezilgen qumaı eseńgirep, aıdalaǵa mańa qashty... Qutyldyq pa qaterden degende tereń aspannan dúrildep qońyz ushaq tóbeden tóndi. Qońyz ushaqtaǵylar dúrbili myltyqpen súrkil sala oq atyp, áýeli bóltirikterin, sosyn qanshyǵyn qaraýylǵa aldy. Arlan bóri qıyr shoshaq basynda qan qusyp shoshaıyp jalǵyz qaldy. Búıtip súrgen ómirge talaq aıtyp aspanda mańyp bara jatqan qońyz ushaqqa yryldaı shapshydy, tumsyǵyn kókke shanshyp azynap ulydy.

Qońyz ushaqtaǵylar shanshyp ulyǵan arlan bórini qasaqana atpady, qarqyldaı kúlisip kókke sińip joǵaldy.

Ázirge óz azaby ózine jetip japan dalada jorta tússin, kerneı shalǵandaı azynaǵan daýsy alapty kóshirsin, qorqaqtyń záresin ushyrsyn dedi. Uly dalaǵa ulyǵan qasqyrdy zar ıletip qaldyryp ketti.

Úıirinen, bóltiriginen, qanshyǵynan, jataǵynan aırylyp, aıdalada qan qusyp qaıǵy-sherden kózi úńireıgen, usharyn jel, qonaryn saı bilgen, dúnıeden túńilgen uly dalanyń arlanyn kórińiz de — myna zamanǵa, naryq zańyna minezi úılespeı, úıirinen adasyp, ózi quralpy jandardan kindigi úzilip, ishine tútin tolǵan kisideı júdep, jadap, zar keshken búgingi Myrqyny, keshegi Myrqy myrzany kórińiz. Aıny qatasyz.

Japandaǵy jalǵyz qalǵan arlan qasqyr myna Myrqynyń haıýanǵa aınalǵan sulba sýreti, dvoınıgi, tulyp elesin elesteter edi.

5

Ómirde bári ólsheýli.

Jaratqan ıege degen ǵadelet, mahabbat sezim ólsheýsiz. Ólsheýlimen, ólsheýsizdi qamtý múmkin emes. Kóp sebepti ózimiz qoldan jasaımyz, sebepten saldar týyndaı qalsa — «nege bulaı» dep alla taǵalany jazǵyramyz. Mysalǵa júginelik. Bir otbasynyń kórki jas kelinshek úıelmeli-súıelmeli bes ul tabady. Birinen soń biri jas japyraqtaı jelkildep jetilip esedi. Bes uldyń aldy erjetip, joǵarǵy oqýdy bitiripti, basyna otaý úı tigipti, qyzmetke tura bastaıdy. Endi manaǵy bes ul tapqan kelinshektiń keýdesine ózimshildik, pańdyq bitedi. Kileń qyz tapqan áıelderge, ıa perzentsiz qatar-qurbysyna muryn shúıire qaraıdy, jetilip kele jatqan uldardyń betinen qaqpaı, «Sen je, sen ish, sen kór!..,» dep paryqsyz, tıanaqsyz etip baýlıdy, olardyń daǵy keýdesine astamshylyq ýyn sińire túsedi. Kúnderdiń kúninde bir ul tóbelesip kisiniń basyn jarady, bir ul kazıno-oıynhanadan shyqpaı júrip rekettiń oǵyna baılanady. Bir ul «kózime shóp saldyń» dep kelinshegin úıinen aıdap shyǵady. Keýdesine astamshyldyq bitken kelinshek «ah» uryp, janary atysyp, shaıpaý minez shyǵaryp, qosaǵyna qysym kórsetip: «Osynyń bári seniń tárbıeńnen!.. Qyzmet qýyp, issaparǵa shyǵyp, qonaq úıdiń bıkeshterimen aýyz jalasyp, júrip sózińdi sıyrquıymshaqtatyp suıyltyp tyndyń», — dep jerlep janyn jeıdi. Aqyrynda «mundaı mazasyz ómirdiń atasyna myń nálet-aı!» — dep mıy ashyp júrgen kúıeýi jeńil máshınesin zyrlatyp kele jatyp apatqa ushyraıdy, aıaǵyn syndyryp, múgedek bop qalady. Baıaǵy bes ul júr - óz bastarymen ózderi alysyp... biri túrmede, biri bazarda, biri poezda... tirshilik arbasyn qıratyp alyp, qaıyra túzetip jolǵa salyp kete almaı. Endi múgedek kúıeýiniń astyn jýyp kóz jasyn kóldetip otyrǵan baıaǵy astam kelinshek qos qolyn aspanǵa silke laqtyryp ashyna qarǵaıdy ǵoı: «Ýaı, jaratqan ıe, ne jazdym saǵan!.. Osynshalyq bıik keýdemdi jurt aıaǵyna taptatardaı!.. Osynshalyq uly mahabbatymdy tyshqanshylatyp jibererdeı!..» dep jaratqan ıeni jazyqty qylady-aı. Baıaǵy astam sóılegeni, bes uldy tákappar betpaq minezdi ǵyp, betine jel tıgizbeı ósirgeni, ómirge ıkemsiz, menmen etip bet-betimen jibergeni umytylǵan, bilip, bilmeı istegen kúlli kúnálary esinen shyqqan. Endi kelip alla taǵalany jazǵyryp, bárin sol istegen, tas tóbeden qos qoldap urǵan sol!.. bolǵyzbaǵan sol, dep shyǵa kelemiz.

Ýa, jaratqan ıe, ne jazdym saǵan, ana betimen ketken bes uldy táýbasyna keltirmeısiń be!.. Meshel kúıeýdi tezirek óltirmeısiń be!.. Neǵyp kóretindi — kórmeı, qylatyndy -qylmaı júrsiń-aı deımiz.

Kóp oqıǵanyń sebebin ózimiz qoldan jasaımyz, sebepten saldar týyndaı qalsa — «nege bulaı «dep alla taǵalany jazǵyramyz. Baıaǵyda Shyńǵystaýdyń kerege jaıǵandaı qabyrǵany adyrlaryn jaılap bereke daryǵan, baq qonǵan baıy, sózi dári Qunanbaıdy qaıtsek aǵa sultandyqtan túsiremiz dep básekeles, baqtalas adamdar sońyna túsip aryz súıkektetken. Arǵyn, naımannyń arasyna elshi shaptyrǵan. Dúnıeniń bar pálesin aǵa sultannyń basyna úıip, orys ulyǵyna súıkimsiz etip kórsetýge janyn salǵan. Sonda Qarqaraly taýynyń basynda kóz jasyndaı móldiregen Shaıtankólge aıaǵyn malyp, besti qymyzǵa qanyp qyzara bórtken Myrqy myrza álgi sholaq belsendilerge «qoıyńdar-áı, bylyqqa belsheden batpaı!» — deýdiń ornyna túkti súlgige súrtinip turyp: «Qunanbaıdyń basy ketetin bas qylmysy — alys jamaǵaıyny Qodardy «kelinimen kóńildes boldy» dep tas atyp óltirgeni» dep tóndire sóılegeni esinde. Kisi óltirgen kisi aǵa sultan bolsyn degen zań joq, dep jer tepkilep otyryp aryz-shaǵym jazdyrǵan. Sonda jany taza perishteler araǵa túsip:

— Aý, týǵan kelinimen kóńildes bolý adamgershilik syzyǵyna, sharıǵat shartyna múlde qısyq is, Qunekemniń qylyǵy durys! — degen.

— Sharıǵatty adam oılap tapqan, Qodardyń jalǵyz ulyn jalmap jap-jas kelinin jesir qaldyrǵan qudaı isi qısyq. Endeshe ashynyp, «ah» urǵan adam alla isine tekseris jasaǵan. Ǵarip kelinniń kóńilin aýlaǵan, — dep adamdy azdyrǵysh ázázil peri myna tustan móńkıdi.

Bul kókeń aıtady: aǵa sultan Qunanbaı bir emes, Mekkege bes barsa da jýylmaıtyn kúná jasaǵan, «sharıǵat sharty, adamgershilik syzyǵy» dep júrip malmen mal bolyp mıy ashyǵan Qodardy, jesir qalǵan jas kelinin elimge qıǵan, túıe órkeshine asyp óltirgen.

Perishteler shýlaıdy: Qunekemniń isi oń, pıǵyly taza, jaratqan ıeniń júregi taza pendesi!

Myrqy myrza: Qunanbaıdyń qoly qan, oıbaı! Perishteler: Pende adasady, sol adasqan, nápsige ergen, kúnáǵa batqan, oıy buzylǵan kúnálarǵa jaza kesken ımany berik Qunanbaı allanyń adal quly.

Myrqy myrza: shýlamańdar, mıymdy ashytpańdar. Óskenbaıuly Qunanbaıuly dalanyń tynyshyn ketirgen, orys pen qazaqqa jik salǵan, pıǵyly teris kisápir adam. Kisápir bolmasa bilip, bilmeı istegen kúnálarymdy jýamyn dep Mekkege sabylyp bar malyn shashyp áýrege túser me edi. Bir kózi nege aǵaryp ketken. Basbarmaǵy nege shor bop bitken! Osynyń bárin jipke tizip, hattama etip, Kenesary búligine janashyr bolǵanyn, Batys Sibir gýbernatorynyń túzemdikterdiń jeri týraly prıkazyn otqa jaqqanyn, Túrkistandaǵy qojalar áýletine «kele qalyńdar!» — dep hat jazyp at shaptyrǵanyn túgel tizemin...

Ázázil periler alaqaılap qýanady: «Tuqymyn tuzdaı qurt sóıtip. Ala qaǵaz bárin kóteredi. Myna mıy ashyǵan, malmen mal bolǵan dalalyqtarǵa ımandylyq, rettilik, rásim, tártip túkke qajetsiz!»

Myrqy myrza tóbe basyndaǵy ash kúzenge uqsap bir kún nár tatpaı otyryp, qasyna qalamsaby shıqyldaǵan hatshysyn, tisin ómirinde durystap bir shaımaǵan aýzy sasyq orys prıkazyn, kóksaqal tilmáshin alyp qyryq jeti bet donos hattama jazdy. Ekinshi kúnge qaraǵan túni kóz aldy qaraýytty, qulaq tusy shyńyldady. Kóksaqal tilmashqa bir taı berip, aýyldyń ol jaǵy men bul jaǵyna atpen shapqyzyp orys-qazaqqa qolyn qoıǵyzdy; hatshyǵa bordaqyǵa baılaǵan semizin berip túnimen úńildirip orysshaǵa aýdartty; orys prıkazyna dóńgelegi rezeńke, Saratov ustasy jasaǵan syrǵyma páýeskesin kóligimen syılap: «Al, tamyr, osy betińmen týra gýbernatorǵa tart, Ombynyń bazaryna, marjasyna burylma, tup-týra qolyna ustat!» — dep arqasynan qaǵyp, bir dorba qaǵazdy oqshantaıyna baılap attandyryp salǵan.

Terin saýsaǵymen sypyryp, «sergıinshi» degen oımen tyrjalańash sheshinip, áýdem jerdegi móldiregen Shaıtan-kólge súńgidi. Salqyn sý boıyn tońazytty. Olaı-bulaı qulashtaı júzgen kezde kól beti sheńber syzdy. Tóbeden qalqyǵan tolyqaı kólge sholp etip qulap kete jazdady. Qudanyń qudireti deıdi ǵoı, taýdyń tastaı sýyna túsip qansha súńgise daǵy tula boıy azdap tońazytady, sińiri tartyldy, áıtse de sanasy shaıdaı ashylmady. Áldekim, ıa, álgi shýyldaq perishte, ıa qulaǵyna sybyrlaǵysh ázázil peri kóz aldyn kólegeıli perde tutyp qoıǵandaı, basy meń-zeń qalpy. Áldekim aıaǵynan ustap tereńge tartatyndaı ma. Qoı, á, óstip maltyp júrip Shaıtankólge batyp allaý-akbar bolarmyn dep, shoshyna shatqaıaqtap, qulashtap júzip, júregi otsha týlap áýdem jerdegi jaǵaǵa ázer ilikti. Jaqpar tastan qarmady.

Keýdesin kótere jyǵylamyn dep aıaǵy taıyp, tizesin tasqa ońbaı jaralady. Kóz aldy tumandandy. Ázer dep dirildep jaqpar tasty qarmap, tas qyp ustap jaǵaǵa ilindi. Shabarman, alarman, atshabar jigitteri jaǵada jaıbaraqat úıilip qarap tur-eı. Sýǵa batyp óldim dese — qol ushyn beretin emes. Ashý-yzasy tutanyp lap etkeni.

— Oı, ákeńniń! Meni sýǵa batyp ólsin dep tursyńdar ǵoı úıilip!

— Qaıdan bileıik, Myrqy myrza, tizeńizdi pyshaq tastyń tilip túskenin!

— Oı, ákeńniń! Óńsheń súmelekter, ıtter, balyqqa jem bop kel túbinde jatsyn degensińder ǵoı!

— Qaıdan bileıik, Myrqy myrza, sińirińiz tartylyp júze almaı qalatynyńyzdy.

— Oı, jeti atańnyń! Arlan bóri jyǵylsa — talap jer ek dep óńsheń shı bóriler jıylypsyńdar!

— Qaıdan bileıik, aıaǵyńyzdy qoı tasqa uryp alǵanyńyzdy...

— Oı, ákeńniń! Shapanymdy ıyǵyma jap, belbeýimdi bý qattylap, pyshaǵymdy qynyna sal... atty ákel tezdetip! — dep úıilip turǵan álgilerdi quıyn soqqandaı dedektetti.

Kóılegin dar etkizip tas osqan, qan saýlaǵan tizesin tańdy. Aq suryp dambalynyń balaǵyn jyrtty, bashpaıyn orady. Kóldeneń ákelip aldyna tartqan júırigine minip jatyp, tizginin tartyp, tebingeli turǵanda basyna qubyjyq oı keldi. Mańyndaǵy atshabary, alypkeli, shaýypkeli, tilmáshi aınala júgirip alyp soǵyp talap jegeli turǵan shı bórilerge uqsap ketkeni. Kózine kileń sumyraılar elestedi.

«Osylardy mańyma jınap, el bolady dep eńirep júrgen myna mende mı joq bolar, sirá. Kimniń maly bolsa — sonyń malaıy, kimniń jemi tabylsa — sonyń taýyǵy bular. Maldan, dáýletten aırylǵan kúni talap jeıdi, aıdalaǵa, jol ústine qańqamdy saýdyratyp qaldyryp ketedi. Súıegim aǵaryp jatqanym sodan».

«Osylardy adam dep mańaıyma ustap júrgenime jón bolsyn-aı! Ósekshi... ótirikshi... oınasqor... nashaqor... nasybaıshy... qymyzqor... zınaqor... minafyq... sharasyz... sanasyz... jarasyz... shýyldaq shı bórilerdi qasymnan qaldyrmaı, árkimge aıtaqtap salyp qoıǵanym, donos jazdyrǵanym, ósek, ótirikti jeldeı gýletip jaıǵanym, tynysh otyrǵan eldiń túńligin jelpildetip, tórine shyǵyp tekemetin tilgenim, otaǵasyn boqtaǵanym, áıeline túnemesi qol salǵanym, qyzyn kúnáǵa belsheden batyrǵanym, jetimdi jylatyp kóz jasyna qalǵanym, sirá, tekke umytylar deımisiń!» Eldiń júreginen jýyp kóńilińnen kete qoısa ıgi. At ústinen osylaı úńilip sharaınadaı shyraıy ashylyp jatqan kólge eńkeıgen edi, shoshyp ketti, sharaınadan jabaıy qubyjyq kórgendeı tiksindi. Usqynsyzdaý, bet-júzi sopaqsha, buryn dóńgelek júzdi edi; saqaly tikenekshe ósken, buryn maı jaqqandaı jyltyrap turatyn; kóz janary solǵyn, buryn janary shoktaı janyp turatyn; beıseýbet berekesiz bireýdi kórdi. Kózin taıdyryp áketti. Qyrat ústine qylt shyǵyp, qylqıyp otyrǵan arlan qasqyrdy kórdi. Dóńgelegen shartabaq-aı sút sáýlesin tómenge laq quıady. Shaıtankól tuńǵıyqqa aınalady. Myrqy myrza mańyndaǵy shaýypkel, alypkel, jalshy, elshi, tilmash, saıqymazaq sypaıylaryn jaǵalaı bir sholyp ótti, jaǵymsyz, unamsyz zatty kórgendeı júzinen jıirkenish sezimi lap tutandy. Muny kózben baǵyp turǵan bylaıǵylar qapysyz sezdi. Myrqy myrza tizginin yldı-tómen bura tartyp, typyrshyp turǵan júırigin tebinip tizginin bosatty. Er ústin etbetteı jatyp loqsyǵan adamǵa uqsap keýdesinen álemtarqy jaǵymsyz ún shyǵardy.

A— -a-a-a-a!

Sáıgúlik saıdy quldap juldyzsha aqty.

Qyrat basyndaǵy arlan qasqyr tumsyǵyn kókke shanshydy.

— Ý-ý-ý-ýa-ýa!

Keshe ǵana ústinen tom-tom aryz-shaǵym qurastyryp, kóp kisilerden «shaýyp ketti», «zorlyq jasady», «jesirimizdi jibermeı qoıady» degizip kýálik alyp, qolyn qoıǵyzyp, mórlep — Batys Sibir gýbernatoryna jóneltken aǵa sultan Qunanbaı, áı, osy joly moıyn omyrtqasy úzilip omaqasatyn shyǵar dep kóńil demdedi, jotalanyp qaldy. Jotadan juldyzsha aǵyp túsip kele jatyp «Qalqam-aı» ánine saldy. Aldynan buratyla basyp, tósinen jupary ańqyp, úzilip turyp tizginin ustaıtyn kórshi aýyldyń jesirin elestetti.»Qalqam-aı, sen qandaısyń, men qandaımyn, aho-o-oı-ı» degende kókiregi ashylǵandaı, qalampyr shaıyn ishkendeı sezindi. Úlken bir is tyndyrdym dep oılady. Taýdy qulatpasam da tóbeshiktiń basyna shyǵyp at oınatqandaımyn.

6

Ábden kedeılenip, júırik atynan, qumaı tazysynan, qoıyndaǵy myqyny jumsaq qatynynan aırylǵan, óńireıgen alty bólmelik úlken qysh úıde qaraqan basy sopaıyp qalǵan osy zamannyń Myrqysy túkpirgi bólmede jatyp-jatyp jambasy tesilgen soń áreket qylýǵa bel baılady. Búıtip ashtan-ash buralyp jatyp aram qatarmyn dep oılady. Mynaý ne endi? Osy da ómir bolyp pa? Úlken úıdiń eki bólmesin jaldap turyp jatqan kerjaq orys zańǵa qaıshy jerden, Prezıdent ańshylyq jasaıtyn qoryqtan balyq aýlaımyn dep júrip, basy isti bolyp shatylyp, úsh jylǵa sottalyp ketti. Keýdesi aıaqqaptaı qatyn marjasy syqsyńdap jylap, qazan-aıaqty saldyratyp, «endi qaıtemiz?» degendeı, erteńgilik keshkilik úı ıesi buǵan jaltaqtap edi. Ikemdeı me dep kádimgideı úmittendi. Keshki as ústinde samogonyn shyǵaryp, shymqaı qyzyl kóılegin kıip, «peıte, hozáın!..», «hozáın sam — sar, sam — bog», «hozáın chto velıt — to svershıtsá!..» dep bar táýirin aldyna ysyryp járkelenship-aq edi. Janaryn aýdaryp-tóńkerip, qos qaýyn baılaǵandaı keýdesin ashyńqyrap jaıǵasyp kórdi.

Kóńildenip, samogonnaıa azdap jutyp alyp taqalyp kep tize búgedi. Kóz qıyǵyn salady. 22 ǵasyrdyń Myrqysy janary bozaryp, mólıgennen mólıip otyra beredi. Tamaǵyn ishedi, samogonyn ishedi. Solbyraıyp, aýzynan sózi, ıyǵynan bózi túsip, qulaǵy qalqıyp, baqshadaǵy qarǵa úrkiter qaraýyl tulypqa uqsap úrpıedi. Kózi bozaryp sýyq yrjıyp kúledi. «Doktorǵa qaralmasam bolatyn emes, erkek bolýdan qalyp baram, belim kótertpeıdi, qara sanym qorǵasyn quıǵandaı», — deıdi.

Orys qatyn kózinshe tyrjalańash sheshinip, tór irgedegi tósegine baryp jatyp aldy. Temir kereýeti árádik beli úzilip túserdeı jaman shıqyldaıdy. Bul kókeń ústel jıeginen úrpıip turyp, tizesi dirildep, bir rúmke ashshy sýdan basy zeńgip, óziniń meken-jaıy — túkpirgi bólmege jylystady.

Bar bolǵan oqıǵa osy. Ertesine qatyn marja bazar jaqtan shápkesiniń kúnqaǵary synǵan, janary tumandanǵan ózi quralpy bir orys jigitin ilestirip kelip, kórpe-tósegin, múlkin, qazan-aıaǵyn býyp-túıip, qytaı qapshyǵyna salyp, arbaǵa tıep kóship ketti. Myrqyǵa «al, qosh!» aıtpady. Myrqy bolsa «sońǵy úsh aıdyń páteraqysyn tólegen joqsyń, tólep ket», — deýge aýzy barmady, esik aldynda qaraýyl tulypqa uqsap sopaıǵannan sopaıyp qala berdi.

Sol kúni dúrkirep qalyń jańbyr jaýdy. Shildede jaýǵan suq saýsaqtaı tópeme jaýyn qańtarda qalyń qar bolyp túsedi dep jatady jyl qaıyrýshylar.

Aýyl shetinde áńireıgen, temir shatyrly, qos terezeli alty bólmeli qyzyl qysh úı. Ákesi marqum ólerinen bir jyl buryn orys qurylysshylaryn jaldap, qyshyna qos úıir jylqy, ózge ishki, tysqy jabdyǵyna bes úıir jylqy aıdatyp, árlep, óndeýine baıaǵy orys tamyry Botov kópestiń sheberin alǵyzyp, at ústinde jigit salǵyzyp edi. Aǵaıyn, týmasy pysh-pysh sóz etýden artylmady. Artynsha kishi tárkileý, sońynan uly tárkileý dúrbeleńi júrip etti. Goloshekınniń múıiz, teri salyǵy kelip jetti. Ákesiniń Esil, Nura boıyna yǵysqan, Jaýyrtaýǵa syımaǵan kileń bozqasqa jylqysynan, bes júzge jýyq túıesinen, bes otar qoıynan tigerge tuıaq qalmady. Tamaǵynan as ótpeı, qýraǵan shópteı semip bara jatqan bıshara áke: «Sóge kórme, kórinde ókirgir dep, atań marqum kóz jumarda aldyma úıir-úıir jylqy, kele-kele túıe salyp edi, saǵan qysh úıden ózge dáneme qaldyra almaı baramyn... ol úıdi de tartyp alatyn edi, balyqshy orysqa «tamyrym edi» dep jazǵyzyp, ázer alyp qaldym. Tárkileýdiń belsendisi ne jyny baryn bilmeımin, orys mujyǵyn aınalyp ótedi, uńǵysy úńireıgen myltyǵynan qorqady... al, bıshara qazaqta oqalaq tıgen sıyrsha súkektetip qýady-aı...»

Ákesi marqum kemseń qaǵyp jatyp dúnıeden ótti. 21 ǵasyrdyń Myrqysy óńireıgen úıde estip búksıip jata bersem, jurtta qalǵan ash kúshikshe buralyp buıyǵyp ashtan ólermin dep, ýaıym shekti. Tús áletinde áldekim esigin qaǵyp ótkendeı boldy. Turyp, sharqaıyn suǵynyp súıegi syqyrlap, belin basyp kep esikti ashqan. Jan balasy kórinbedi. Buralqy ıt sonadaı jerde súıek kemirip jatyr. Turyp-turyp úıine endi, búıirdegi balyqshy kerjaq marjasymen turǵan esikpe-esik bólmege bas suqty. Jyrtylǵan qaǵaz, kir shúberek edendi alyp ketipti. «Aı, ezimniń de qudaı súıer qylyǵym joq, tósi aıaqqaptaı, qos qaýyn baılaǵandaı etjeńdi marjany qushaǵyma alyp, kóńilin tapqanymda ǵoı, ol neme as-aýqatty úıip tabar edi, ústi-basyna qarar edi, bir máńgibas erkekti asyraýǵa jarar edi. Kóp asqanǵa bir tosqan. Urǵashyny aldynan tekke ótkizbeımin deýmen artylyp júrip sasaı tekege aınalyp omalyp otyrǵany mynaý».

Jatyn bólmesine enip buralyp kep jastyqqa bas qoıǵany sol edi, terezesin áldekim tyqyldatyp shertkendeı sezildi.

Basyn kóterip aldy. Sharqaıyn suǵynyp, belin basyp kep esikti ashamyn degenshe biraz ýaqyt ótti. İlgekti aǵytyp qalǵanda, tanaýyn átir ıisi qytyqtady. Qyzylshyraıly, tyǵynshyqtaı tolyq deneli, altyn alqa taqqan, urshyqsha úıirilip turǵan edemi kelinshek sálemdesti. Boıy shaǵyn, kindiginen-aq keledi.

Bul sostıyp turyp qaldy.

— Parlament saılaýy jaqyndap qaldy. Úgitshimin. Daýys berýshi kisilerdi tirkeýge alyp júrmin, — dedi kelinshek syńq etip kúlip.

— Úıge kirińiz.

— Jalǵyz ózińiz turasyz ba? Terezeni qarańǵylap tastapsyz. Osynsha úlken úıde, aýa tar, kún sáýlesi túspepti, qalaı qoryqpaı turyp jatyrsyz?

Qapelimde sasyp qalǵan Myrqy ekeń ne derin bilmeı judyryǵyna kúrk-kúrk jóteldi.

Altyn alqaly kelinshek urshyqsha úıirilip tereze jaqtaýyna dápterin sulatyp salyp (tórgi bólmede ústel, jıhaz joq, Shyńǵysqan nókerleri tonaǵandaı, jalǵyz alasha jatyr), úı ıesiniń aty-jónin, týǵan jylyn, turaǵyn jazyp aldy. Týǵan jylyn estigende qaǵazdan júzin kóterip sostıyńqyrap turyp qaldy. Úı ıesi ózimen ázildep tur dep oılady kelinshek.

— Bir jarym ǵasyrdaı jasaǵansyz ba sonda? Óıtip ókimet sharýasyna ázil qystyrýǵa bolmaıdy. Shynyńyzdy aıtyńyz!

Men bilsem elýdiń ústine endi shyqqansyz. Aýyryp júrsiz be, óte súlesoq júdeýsiz, janaryńyzda ot joq, qolyńyz qaltyraıdy.

Qoı, á, jasyńyzdan bir ǵasyrdy solaıymen alyp tastap, elýdi qaldyramyn. Esimińiz el estimegen esim.

Dedi de altyn alqaly kelinshek syńq etip kúlip, qaǵazyn jıyp, ketýge aınaldy. Esik aldyna jetip, boıy keýdesinen-aq kelip, áldene dámetken kisishe móldirep, telmeńdep turyp aldy. Ýyz ernin sólin shyǵara tisteledi. Urshyqsha úıirilip shyǵyp jóneldi.

Ertesine qaǵazyn qushaqtap úgitshi kelinshek taǵy keldi. Ústine keshegiden de tar kóılek kıip alypty. Tósi, bóksesi aıryqsha býyltyqtanyp kózdi magnıtshe tartyp, arbap alyp barady. Myrqynyń basy beıne burandaly aǵash oıynshyq — Býratıno, altyn alqaly kelinshek qalaı júrse — solaı burylady. Tórgi bólmege batyl engen. Sostıyp qarap turdy-turdy da kóz toqtatarlyq túk tappaǵan soń alasha jıegine bir tizerlep otyra ketti. Qos tizesi balanyń basyndaı, tóńkerilgen baltyry tóbedeı úıilip, arasy qaraýyta túsip janardy sýyra tartady. Betine uıat qyzyly lap etip, kózin taıdyryp áketti.

Altyn alqaly asyǵatyn emes. Qoltyǵyndaǵy papkisin ashyp qaǵaz, qalamyn shyǵarady. Úı ıesine ıegimen megzep «otyryńyz!» — dep ámir qylady. Myrqy kelinshektiń nusqaǵan jerine tize búkkeni sol.

— Aǵataı, — dedi úni irip, — siz týraly kórshilerińizden surap bilip aldym. Zamanynan ıa kesh týǵan, ıa mezgilinen erte kelip qalǵan ápende adam ekensiz, ásirese myna naryq zamany týǵaly jolyńyz bolmaı, tirshilik arbańyz ábden qırap bitipti.

Kelinshek osyny aıtyp bul kókeńe synaı-mineı súzilip kep qarady. Móldiregen qaraqat qos janar ishki álemin túgel aralap shyqqandaı sezildi. Anary kóıleginiń keýdesin jyrtyp jibererdeı tyrsyldady. Eki samaıynan salbyrap túsken shashyn keri serpip, aq bilegin sozyp tóbesine úıip, túıreýishpen túıredi.

— Bıznes plan jasap ákeldim. Siz bop, biz bop jeke kásipker bolamyz. Siz sekildi úndemeıtin úrip ishetin kisiden tamasha kásipker shyǵady.

— Sizdi túsinińkiremeı otyrmyn, — dedi bul kókeń judyryǵyna jótelip. Kúrkildegen kezde úı ishi túgel jańǵyryqty.

— Qazir túsindiremin. Zańǵa qaıshy dáneme joq. Jaýapkershiligi shekteýli jabyq aksıonerlik qoǵam quramyz. Ol úshin birdemeden birdeme qurap shyǵaramyz degen dokýment jasaımyz, ony bıznes plan dep ataıdy. Bıznes plandy ilgeri júrgizip áketý úshin belgili mólsherde qarjy qajet. Ony bankten nesıe túrinde alamyz. Nesıe alý úshin bankke kepildikke qoıatyn jyljymaıtyn múlik bolýǵa tıis. Ol múlik mynaý qyshtan salynǵan, áńireıgen alty bólmeli úı. Bári bir ishi jylan jalaǵandaı, dop oınaǵandaı, qaraqan basyńyz qaıda bolsa da sıady, mysaly, myna qaryndasyńyzdyń bir bólmesin ıelenip tura berseńiz ábestigi joq.

Alqaly kelinshek «ıelenip tura berseńiz bolady» degen sózdi aıtqanda betiniń sút shuqyry oıylyp tómen súzildi, sonshama súıkimdi, momaqan bolyp kórinip ketkeni. Kóz aldy tumandanyp, kelinshek aldyna eńserile qulap, súıip alýǵa oqtaldy. Saqalyn almaǵany, tisin jýmaǵany esine túsip, amalsyz tosyldy.

— Kúıeý bala bar ma?

— Basym bos. Máshıne apatynan qaıtys bolǵan, aǵataı.

— Nendeı qyzmet isteısiń?

— Aýdanda, Mádenıet bóliminde jetekshi mamanmyn. Áıtse de sharýasy shash etek, júgirisi kóp, aılyǵy mardymsyz. Kámpıt, shokolad shyǵaratyn seh ashyp, ónimdi saýda jelilerine qoraptap artyp, aqshany kúrep tabatyn kún týǵan sekildi. Aǵataı, jaqynyraq otyryńyz, alaqanǵa salǵandaı ǵyp túsindirip bereıin.

Tula boıynan átir ıisi burqyraǵan tyǵynshyqtaı kelinshekke taqap otyrǵany sol, beıne, meńdýana dánin qaınatyp ishkendeı kóz aldy tumandanyp, sheke tamyry lyp-lyp soǵyp, súmek bop terlegeni. Kelinshek qaryndashyn birde tistelep, keleside qaǵaz betimen jorǵalatyp biraz jáıtti túsindiredi, «aqsha», «saýda» degennen ózgesin jarytyp uǵa bermeıdi; esil-derti tezirek aýyzǵy bólmege shyǵyp, ótpeıtin ustaramen saqalyn qyryp, ústine bar táýirin ilip myna tósi tyrsyldaǵan altyn alqaly kelinshekke súıkimdi kóriný. «Súıkimdisi» nesi, eń quryǵanda jibi túzý erkek rólin oınap shyǵý. Qudaı aıdap aýzyna túsirgeli turǵan nesibeden osy joly aırylsa — bul kókeńniń adam bolýdan qalǵany. Kúder úzbeı qaıtsin. Ákeden aýysqan azǵana dáýlet qumǵa quıǵan sý sekildi, baıaǵy tóre tuqymy, tektiniń butaǵy bul kúnde jińishkerip úzilýge aınalǵan. Úzip aýyzǵa salar nany joq, aýyl ákimi sálemin almaı, aspandaǵan kúıi tusynan óte shyǵady; baıaǵy keýde basylǵan, etigin tastaǵan jerge batyly baryp kele almaıtyn malshylar, jalshylar bir-bir dúken ashyp, ıa kásipker atanyp, ıa qaltaly alpaýyt atalyp, ıa depýtatqa túsýge daıarlanyp, pildiń quıryǵyn ustaǵan kisideı tanaýynan esekqurt túsedi. Ásirese ishten irigen jaman eken. Ólmegende nem qaldy endi, áńireıgen qysh úıde, jaman alasha ústinde, basyna jasaıtyn jastyǵyn pátershi balyqshy orys kól jaǵasyna alyp ketip joǵaltyp tynǵan, ıa sol alasha ústinde ash kúzenshe búgilip, búktetilip jatqanda qudaı aıdap osynaý týlap turǵan kelinshek sap etkeni. Saqalyn qyryp, tisin jýyp, durystap kelip tildesýge murshasy joq. Jyn ıektegen kisishe yrsyńdap kúle beredi. Álden ýaqytta alqaly kelinshek shashylǵan qaǵazyn, qalamyn jıyp, eńkeıgen kezde tóńkerilgen qos kesedeı anary anyq kózge uryp, janaryn tóńkerip súzile qarady kep. «Aǵataı, túsindińiz be?» — dedi tym-tym taqala túsip. Bul kókeń basyn ekshedi. «Erteńnen bastap mór jasatamyz, bankten esepshot ashamyz, siz dırektor esebinde qol qoıasyz, ózim esep-qısabyn júrgizemin». Bul kókeń taǵy basyn ekshedi, maqulǵa kóndi. «Kásipker dırektordyń kıimi taza, ústi bútin bolýy kerek... qazir turyp monshaǵa baryńyz, murt, shashyńyzdy basqyzyńyz... ábden tazaryp alyp, keshqurym myna adreske kelińiz!..» — dep paraq qaǵazǵa adresin jazyp berdi. «Qalǵan tirlikti meniń jalǵyz bólmeli aıadaı úıimde, shaı iship otyryp aqyldasamyz», — dep ornynan kóterildi. Onsyz da, qysqa kóılegi qaltalanyp aıaǵyn syryqtaı baltyryn balǵadaı ǵyp kórsetedi. Syńq etip kúlip úıden lyp shyǵyp jóneledi. Kelýi qandaı jyldam bolsa — ketýi de sondaı shuǵyl.

Myna Myrqy ishtegi tolqynyn basa almaı «o, toba» — dedi. Mundaı kúndi kóretin sýishkiligim, dám-tuzym taýsylmapty. Aı, ólgen jerim osy shyǵar dep kúızelip jatqanda, aspannan shuǵa jaýǵandaı, jaratqan ıe taǵy kep qol ushyn berdi, jarylqady. Táýba qylmaǵanda qaıtemin endi! Altyn alqaly kelinshektiń kóp aıtqanyn túsinbeıdi, ne dese — soǵan kónip basyn ızeı túsedi. Neǵypty, aldyn oramas, betinen uıat qyzyly joıylmaǵan, bet monshaǵy úzilerdeı ýyljyp pisken qaraqattaı qaraǵym eken; qudaı pendesin óltirsin be, buǵan da, ózime de maltabar kásip kerek dep toqtaıdy bul kókeń.

Monshaǵa túsip, jýynyp, qyrynyp, junttaı bolyp bar táýirin kıinip kelgen túngi kelinshek qasynda ótkizgen dúbirli oqıǵany aıtpasa da bolatyn edi.

21 ǵasyr Myrqysy erteńnen bastap jaýapkershiligi shekteýli jabyq aksıonerlik qoǵamnyń dırektory bop, altyn alqaly kelinshek ári esepshi, ári ekonomıs bop, qoldaryn qoıyp pátýaǵa kelip, qurylmaǵan sehtyń shyǵarylmaǵan shokoladyn ustap kórgendeı keıipke enip... jańa JSHS-nyń tusaýkeserine jarty shólmekti araqty bólip iship... aıaǵyn sozsa — basy qabyrǵaǵa tıetin aıadaı úıde kóńil órekpidi, júrek atqaqtady.

Tyǵynshyqtaı jas neme sheshinip, ıisý seýip, denesi ot bop kúıip keleshek ashylar JSHS-nyń dırektorynyń qoınyna engen edi. Esepshiniń qolynan qysty, o jer, bu jerinen sıpalady, odan arǵyǵa barmaı dırektor myrza sulq túsip jatyp qaldy. Qabyrǵadaǵy saǵat túngi birdi... álden ýaqytta úshti urdy... Alqaly kelinshek aýnaqshyp, dóńbekship tilge keldi.

— Aǵataı, aýyryp júrsiz be?

— Bilmeımin, syz alashynyń sýyǵy ótti me, belim esh kótertpeıdi.

— Dárigerler ne deıdi, aǵataı.

— Olar ne deýshi edi. Jańaqorǵannyń balshyǵyna bar, emdel deıdi.

Osymen sóz tamam.

Ertesine esepshi, ekonomıs kelinshek tóseginen kóńilsiz turdy. Dırektor myrza kúlge aýnaǵan túıeshe shatqaıaqtap, belin basyp epeteısiz ázer kıindi. Tirkesip, ushqasyp bankke jetti. Bank qyzmetkeri usynǵan aq, kók qaǵazǵa qoldaryn qoıdy. «Zalogine ne qoıasyńdar?» — dep surady bank dırektory. JSHS-nyń dırektory úshin býhgalter kelinshek jaýap berdi. «Myna otaǵasynyń Nıkolaı zamanynda qyshtan salynǵan alty bólmeli keńsaraıyn salamyz», — dedi. «Bul otaǵasy kelisedi me?» — dep surady bank ıesi. «Kelisedi, qańyraǵan keńsaraıdyń ornyna qyzylala aqsha ýystap shokolad sehyn ashqaly otyrmyz». Bank dırektory sol arada jyljymaıtyn múlik búrosynyń bastyǵyna telefon shalyp álgi úıdiń mánisin surady, agentterin jiberip qysh úıdi baǵalap kelýin ótindi... az aıt, kóp aıt, aptanyń aıaǵynda alty bólmeli keńsaraıdyń baǵasy anyqtalyp, qujattar ázirlenip, tıisti sarapshydan etken soń baryp mol-mol aqsha qolǵa tıetin boldy.

Sońǵy márte bas suqqanda bank dırektory bulardyń poshymyna nazar jyǵyp uzaq súzildi.

— Seh ashatyn meken-jaıdy, mını zaýytty satyp alatyndaı kelisim-shartyńyz bar bolar.

— Jasap jatyrmyz, — dedi esepshi kelinshek.

JSHS-nyń dırektory aıdan túsken adam sekildi.

— Ár aı saıyn aqshany qalaı, qaıda jumsaǵanyńyz týraly esep berip turasyz.

Esep beremiz, — dedi esepshi kelinshek syńq etip kúlip. Jańa baıqady, bank dırektorynyń kózi esepshi áıeldiń kóılegin jyrta jazdaǵan qos kesesinde, eki keseniń arasyndaǵy saýsaq ázer sıatyn oıyǵynda. Otaǵasynyń nazaryn baıqap ol shirkin qysylyńqyrap qaldy. Dereý jýyp-shaıdy.

— Prezıdentimizdiń kishi kásipkerlikke jol ash degen usynysyn kúp qoldaımyn. Qol qoıyp beremin. Aqshany alyńyzdar. Eseppen jaratyńyzdar. Bankrot bolyp qalý bul zamanda op-ońaı.

Osyny aıtyp, bank dırektory qımaı-qımaı qoshtasyp shyǵaryp saldy.

Munshalyq mol aqshany kórgende altyn alqaly kelinshektiń qoly qaltyrady. Shetinen sanap, býyp-túıip, aq qapshyqqa salyp aldy. Keshtetip úıge jetkizdi. Kelinshek aq qapshyqtan bir eli ajyraıtyn emes. Minezi ózgergendeı me, burynǵydaı syńq etip kúlmeıdi, «shaıyńdy óziń qoıyp ish», — deıdi; mını zaýyttyń jabdyǵyn qalaı, qaıdan alamyz degen saýalyna jaýap bermeıdi, berse de «erkeksiń ǵoı, izdep tap» degen suraǵyna «ıtim bilip pe?.. Erkeksiń ǵoı, erkekterden surap bilmeısiń be!» - deıdi-aı. Tósegin bólek saldy, aq qapshyqty basyna jastap uıyqtap qaldy. Ertesine, sárilik shaı ústinde birazyraq gáp shertti: «Mol aqshany kóterip júrsek alǵyzyp tynamyz, birazyn jınaq kasasyna salyp qoıalyq, óz atyma, birazyn surap júrgen kisilerge úsh-tórt ese ósimge berelik», — dedi. Osy pátýaǵa kelisip, búıtip óne boıy ushqasyp, tirkesip júrmeı, JSHS dırektory zaýyt ashatyn meken-jaı izdeıtin bolyp, JSHS esepshisi esep-qısap jazyp bankke ótkizetin bolyp kelisti. Aqshany jınaq kasasyna salyp emin-erkin «ýh» dep tynystady.

Jumys kestesi tómendegishe: dırektor ertemen turyp zaýytqa meken-jaı izdep aýdan ortalyǵyn aıaǵy tozǵansha kezedi, al esepshi áıel sylanyp, taranyp, esep jazyp úıde qalady, keshqurym bankke jol alady. Bank shirkin qaǵazyn ólgenshe teksere me, kim bilgen, qas qaraıa, keıde tún jarym aýa kózi kirtıip, sharshap oralady. Qurǵaq shaımen ash búktetilip jatqan bul kókeń tósekten basyn kóteredi. Qatyny qurǵyr kesh kelse de qazan kóterip, tiske basar as-aýqat ázirleıdi ǵoı dep dámetedi. Joq, túımesin tyrs-tyrs aǵytyp, sheshinip, teris qarap tósegine jatyp alady. Bul kókeńniń qarap jatyp zyǵyrdany qaınaıdy... Búgin de sol. Kóshe shamdary óshkende esik aldyna zyr etip jeńil máshıne toqtaı qaldy. Esitip jatyr. Kabına esigi ashylyp áldekim túsedi, máshıne gúr etip qaıta júrip ketedi. Úı esigin jaılap ashyp altyn alqaly kelinshek enedi, aıaq dybysynan sezip jatyr, irgedegi tóseginiń tusyna toqtap keriledi, túımelerin tyrs-tyrs aǵyta bastaıdy. Bul kókeń shydaı almaıdy.

— Tirideı kózime shóp salyp túndeletip júrgenińe jón bolsyn! Bárin bilemin, bank dırektorymen ámpeısiń, esep berip esiń shyǵyp júrgen dánemeń joq, bárin bilemin!..

Dep zildenip kele jatyr edi, kelinshek shart synyp tústi.

— Áı, sasaı teke jurtta qalǵan! Zildenbe óıtip. Úıime kiresiń, tamaǵymdy ishesiń, nekeli baıym sekildi alshań basyp júresiń! Ól de bar maǵan!

— Áı-áı, tilindi tarta sóıle!

— Tartpaımyn, ishimdegini aıtyp tynamyn! Mindet qylmaı, tynysh qana júr endeshe.

— Búgin selo shetinen zaýytqa qolaıly saraı taptym, aımaqtyq múlik komıtetimen kelistim, qudaıyna qaraǵan bala eken, tólemin tólep, qujatyn toltyryp kelińder, basybaıly etip bereıin dedi. Ákim qarsy emes sekildi. Ashatyn bolsańdar — kómekteseıik dedi.

Myna sózdi estigen alqaly kelinshek tappa tyıyldy, tez-tez sheshinip tósegine jatyp qaldy. Ia quptaǵan, ıa jaratpaǵan syńaı tanytpady. «Tapqan saraıyń qashyq pa, syıymdy ma, qabyrǵasy qyshtan qalanǵan ba?» — dep suraıtyn shyǵar dep edi, lám dep til qatpady. Zalogke, kepilge hansaraıdaı qysh úıin tigip alǵan qyrýar aqshany qaıda jarattyńdar?.. Qashan qaıtymy bolady?.. Ósim paıyzyn qashan tóleısińder?.. dep jelkeden qaraýyl qarap bank agentteri turǵan kezde — tynysh uıyqtaımyz ǵoı búgin, bir sharýanyń beti beri qarady ǵoı dep — qýanar, saýaldasar dese... Al, meni taýyp al degen kisishe tars búrkenip jatyp alǵany nesi bul, dep JSHS dırektory ishteı irıdi ǵoı. Atyp turyp, pesh túbindegi oqtaýdy alyp JSHS býhgalteri beıádep kelinshekti taıaqtap alǵysy keledi. Alaqany qyshıdy, tisin qyshyrlatyp yńyrsyp jatyp uıyqtap ketedi.

Tús kóripti. Túsinde jaıaý-jalpy, qum keship, kenezesi keýip Mekkege qajylyqqa bara jatyr eken deıdi. Munsha alys jolǵa jaıaý shyqqanym qalaı dep ishteı toryǵyp jylaǵysy keledi.

Yńyrsyp jatyp oıanyp ketipti. Kózin ashyp aldy. Altyn alqaly kelinshek bar táýirin kıip, taranyp, boıanyp ústel jıeginde tize búgipti. Aıaǵyn aıqastyryp alypty. «Eldegi sheshem qatty aýyryp el ústinde jatyr eken, keshe telefonmen sóılesip bildim, jınaq kasasynan aqsha alyp shesheme baryp qaıtamyn, óle ketse — ókinishi jýylmaıdy», - de-e-e-ep syqsyńdap otyr. «Aý, álgi zaýyt ashatyn meken-jaıdy alyp, ıelenip, sosyn baryp jolǵa shyqpaısyń ba?» — dep bul kókeń óre túregeledi. «Saraı eshqaıda qashpaıdy, elden kelgen soń-aq qujatyn kelistirermiz», — deıdi altyn alqaly. «Orta jolda ózgeler kıligip qaqshyp ketse qaıtemiz?», — deıdi bul kúıip-pisip. «Eshkim almaıdy», — deıdi kelinshek. «Elge barýǵa qansha aqsha alasyń kasadan??! «Ózim bilem ǵoı», — deıdi altyn alqaly kelinshek. Bul kókeńniń alaqany qyshıdy, pesh túbindegi oqtaýǵa qaraıdy.

7

Aı jańaryp týǵanda altyn alqaly kelinshek poezǵa minip, qıan túkpirdegi ólgeli jatqan sheshesine jol aldy. Bul kókeń ispelep salǵan jol qapshyǵyn, nán bylǵary shabadandy beli qaıysyp, tirsegi maıysyp vagonǵa ázer ıterip kirgizdi. Teri tamshylap aqty. Kelinshek poezd qozǵalar mezette moınyna bilegin asyp súıer dep edi, súımedi. «Al, hosh!» — dedi ernin jybyr etkizip.

Hat, habar úzildi sonymen.

Aı tolyp týǵan mezgilde bir bólmeli aıadaı úıge dúmep áýeli bank agentteri... sosyn salyq agentteri... ózge de agentter topyrlap jetkeni. Jamanshylyqty sezgen bul kókeńniń júregi janshyla soqty. Kóńili qurǵyr taspen bastyrǵandaı. Agentter jan alǵysh múńkir-nóńkir perishtesi sekildi papkisin ashyp, qaǵazyn jaıyp, «qyrýar aqsha alǵaly bir de bir esep ótpegen!... Mını zaýyt túgili onyń qańqasy da joq... jınaq kasasynda qalǵan qarjy júz-aq teńge... bank qarjysyn tekke shashyp taýysqan...» dep qulashtaı qujat toltyryp, ózge agentter shuqshıa qol qoıyp, JSHS dırektorynyń isin sotqa tapsyrdy. Aýdan kóleminen attap shyqpaımyn degen qolhat, kepildeme aldy. Bul paqyrdyń sońyna aýdandaǵy úndemesti ańdýshy etip salyp qoıǵany batty.

Altyn alqaly kelinshektiń izi suıyldy, shyndap kelse bul kókeń áıeldiń naqtylaı adresin jadynda saqtamapty. Saqtar edi, poezǵa shyǵaryp salatyn kúni qolynan qalampyr qosqan shaı ishken, sol qalampyry qurǵyr ózge shópke aýysyp ketti me, álde basqadaı aıla jasady ma, basy zeńgil, shyǵaryp salarda qaradaı keńkildep kúle túskeni esinde.

Janary jasaýrap urǵashyny jańa kórgendeı qolynan, shóp jelkesinen shópildetip súıe beripti. Jadynan bári jýylyp úlgeripti. O, toba degen!

Óspirim sýdıa alǵashqy kúni merzimdi ýaqytta aldyna shaqyryp keltirip aldy. Tildespes buryn bul kókeńe uzaq súzilip qarady.

— Áıelińizdiń qaıda ketkenin shynymen bilmeısiz be? — dedi.

— Shyraǵym, shynymdy aıtaıyn, qudaı kýá, birinshiden: altyn alqaly kelinshekpen nekege turǵan emespin, ekinshiden: ata-tegin qaıdam, «Gýlá» degen esimi bankke barsa — Gúldiraıhan, qonaqta — Gúlim, jıyn-toıda — Gúlmárıa, ákimdikke bas suqsa — Galá bolyp myń qubylyp ózgerip ketetin, ózim ánsheıin oryssha tilge jeńil bolsyn dep «Galá» deı salatynmyn. Sheshesiniń turǵan mekeni Kentaý, álde Taýkent, ıa Qarataý, ıa Jańatas shyǵar, esim barda ol qaı taý, nendeı tas dep suramappyn.

Óspirim sot óńmeninen óterdeı ótkir kóz janarymen munyń janaryn ustap uzaq súzildi.

— Orysshańyz qalaı?

— Úıimde turǵan pátershi orystan azdap úırengenim bar.

Sýdıa umytqany jańa esine túskendeı aldyndaǵy qaǵazǵa áldeneni sýsyldatyp jazdy, uzaq súıkektetti. Álden ýaqytta eńsesin tiktedi.

— Jasyńyz neshede? — dep surady, — sózińizge, isińizge, minezińizge qarasa óte kóp jasaǵan adam sekildisiz, al, túrińiz alpysty alqymdaǵan.

— Shyraǵym, ózim de solaı oılaımyn. Baz birde jatyp alyp qıaldap ketsem 19 ǵasyrda ómir súrgen adam sekildimin, baıaǵy jazýshy Áýezov jazǵan Qunanbaı qajy, Alshynbaı bı, Shóje aqyn, Botov kópesti kórip-bilip, solarmen kádimgideı aıtysyp-tartysyp, tiresip ótken baıbatsha bolamyn. Al, osynaý júrisime, turmysyma oı júgirtsem 21 ǵasyrdyń kileń beti jyltyr, bóksesi shymyr saldaqylaryn tóńirektep sasaı teke sekildi ál dirmenin aldyrǵan músápir múskin sorlymyn. Osy jaǵdaıdy ózim de túkpirlep túsine bermeımin; bilgish táýipke, tamyrshy kóripkelge kórinsem-aq deımin...

Dep bul kókeń sóziniń aıaǵyn jutyp úlgerdi. Óspirim sýdıa qaryndashymen ústeldi tyqyldatty, janary shoq bop mazdap, part bolyp qyzaryp shyǵa kelipti.

— Jetedi, myna sózińizben ózimdi anyq adastyryp joldan shyǵaryp, shataqqa qaldyrǵany tursyz. Ákeńizden, atańyzdan aýysyp kele jatqan alty bólmeli úńireıgen qysh úıdi, álgi bar aqshany ıelenip qashyp joǵalǵan áıeldiń bir bólmeli hrýshevkasyn baǵalap, bankke ótkizý týraly qaýly shyǵaramyn, aýksıonǵa salsyn. Basyńyzdy bosatamyn. Álgi Galányń sońynan sham alyp túsip, siz de qarańyzdy batyrasyz bul jerden.

— Shyraǵym-aý, kóshede qańǵyp qalam ǵoı, — dep úni irip, tizesi dirildep, eki kózinen jas parlap óre túregelgen. — Qańǵybas ıtke teńgergeniń be?

Sýdıa aǵash balǵasyn ústel ústine sart urdy.

— Sizdi aıaǵanym, jaqsylyq jasaǵanym qaıta! Áıtpese bankten zańsyz nesıe alyp, zańǵa qaıshy ister istegen dep úkim shyǵarsam ǵoı, úıińiz abaqty bolady!

Osyny aıtyp óspirim sýdıa qaǵazyn jedel jınap zaldan shyǵyp ketti. Bul aǵash oryndyqta myqshıǵan kúıi qala berdi. Ertesine bul kókeńdi sotqa qaıyra shaqyrdy. Sóılegen kezde arqasy ustaǵan baqsydaı basy qaqshańdap ketetin sýdıanyń aldyna seskenip kirdi. «Sot» degen sózdiń ózi qaradaı sýyq. Sol sýyq sózdi estigen kisi nege seskenip, sekem alyp, aldy-artyna jaltaqtaı qarap qalady dese — sol sózdiń mańaıynda isteıtin adamdardyń jan alǵysh múńkir-nóńkir perishtedeı pysy basady bilem. Sol eki arada sot oryndaýshysy, keńesshi, kómekshi, tergeýshi, qorǵaýshy, aıyptaýshy, bank dırektory, ózge de laýazymdy kisiler jınala qaldy. Tórt kózi túgel úıilip jetti-aý degen mezette sýdıa ústelinen túregelip jazyp alǵan úkimin oqydy.

«Myrqy basyńdaǵy alty bólmeli aıparadaı qysh úıdi, keıingi otasqan áıelinen qalǵan jalǵyz bólmeli hrýshevkany basybaıly bank ıeligine ótkizedi, bank álgi úılerdi aýksıonǵa salyp, túsken qarjyny qaryzdy jabýǵa jumsaıdy».

Bul kókeń erbıip ornynan kóterilgen.

— Meni de salsyn aýksıonǵa.

— Oı, mynany qara!.. Qunyń kók tıyn. Qunyńa jalǵyz aıaq kóje kelmeıtin bolǵan soń qatynyń da qashyp ketken. Qarttar úıine jazyl, qatynyńdy izde, áıda, bestegińdi kóter!

Úkim oqylǵan mezette Myrqynyń sanasyna sap etken oı: buralqy ıtshe buralyp kóshede qańǵyp qaldy degen osy-aý!

Úı irgesinde mandaıyn shýaqqa tósep múlgip otyrǵan. Buryn basy oıdan bosamaıtyn. Tirshilik taýqymeti týraly birde qyrǵa tyrmysqan, kóbine yldıǵa quldyraǵan qıqalaqtaǵan ómir arbasynyń epeteısiz júrisi, dámdi tamaq, jyly kıim, ishi jaryq baspana jaıyn oılaýshy edi, bul joly basy — bas emes, kıiz qalpaq sekildi, eshqandaı oı joq. Meń-zeń qalpy. Jarǵa súıegen tulyp, sulba, sýret ánsheıin. Qansha múlgigeni beımálim.

Tusyna jeńil máshıne zyr etip toqtaı qalǵan. İshinen sándi kıingen, orta boıly, kelbetti, kórikti qaǵylez jigit tústi. Taqap kelip sálem meziretin jasap, mán-jaıyn surady. Bul kókeń tyrs etip úndemedi.

Kórkem jigit ilesip júrgen júrgizýshige buryldy. — Bul baıǵus mólıip otyra berse ashtan ólip qalady. Buryndary bir jerde kórgen sekildimin. Áldeneshe sóılesken, tildesken kisime uqsaıdy. Qarap turmaı qoltyqtap ornynan turǵyz, jaqynda tolyq jóndeýden ótip, qaıta ashylǵan Iman Júsip meshitine jetkiz. Imamǵa meniń atymnan sálem aıt, qaraýyl etip alsyn.

— Ústi-basy usqynsyz, máshıneniń ishin bylǵap júrmese.

— Jıirkenbe, sal, dereý meshitke jetkiz! Ózim aıańdap, kósheni aralap keńsege jaıaý baramyn.

— Imam sońynan ıt qosyp qýyp júrmese.

— Tamaǵy, kıimi, jatyn orny — sol meshitten bolsyn.

Bul sózdi aıtqan osynaý úlken aýdan, irgeli qonystyń ákimi Dıqan edi. Eki sóılemeıtin minezi. Dýaly aýzynan shyqqan sózdi basqasha jorýǵa, burmalaýǵa, oryndamaýǵa eshkimniń erik quqy joq, qarsy sóz aıtý bolmaıtyn. Osy elge sińirgen kóp jylǵy eńbegi men aqyly ár sózin dári etip úlgergen.

Júrgizýshi — eńgezerdeı áýletti jigit úı irgesinde jalpıyp otyrǵan bul kókeńdi tymaqsha silkip kóterip, dedektetip ala jóneldi. Jańǵaq qurly kórmedi. Zyrlaǵannan zyrlap otyryp kóshe basyndaǵy, shaǵyn aýyldyń kórneki, bıikteý tusyna oryn tepken meshitke kep tumsyq tiredi. Tymaqsha julqyp máshıneden qaıyra túsirdi. Artqy otyrǵyshqa ońbastaı ǵyp kók etip ketti me dep, moınyn qaıyryp, úńilip kep qarady. Aman sekildi áıteýir. Qoltyǵynan alyp dedektetip meshit basqyshymen kóterildi, aýyz úıge aıaǵyn sheshpedi, minajat bólmesinen bir-aq shyqty. Táspisin terip múlgip otyrǵan ımam dáp aldyna dúrs etip qulaǵan páleni kórip shoshyp ketti, qapelimde tili kúrmeldi. «Áket, páleket!..» degen sózdi ymmen túsindirip qolyn erbeńdetti. Alla taǵalanyń aspannan túsirgen páleketi osy ma dep oılady.

— Shoshymańyz, Bankrotqa ushyraǵan kásipker, — dep túsindirdi júrgizýshi, — úıin, múlkin túgel qattap bank alypty. Ashtan ólgeli jatqan jerinen taýyp aldyq.

— Bul betbaqty alla taǵalanyń úıine nege ákeldiń, qarttar úıine aparmaı?

— Ákimniń buıryǵy osylaı. Meshitke qaraýyl etip alsyn dedi.

Aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp bajyldaǵan, shát-shólekeıi shyqqan ımam «ákim» degen sózdi estigende jym basyldy, jeli ketken balonǵa uqsady. Ákim — munyń ákesindeı. Salynǵanyna ǵasyr bolǵan, ábden kónerip, quzdanyp qulaǵaly turǵan qudaı úıine kóz salǵan sol ákim-bastyq: oblysqa baryp búdjetten aqsha bergizdi, Almatydan, «Zamantý» fırmasynan sheber ustalar shaqyrtty, sáýletshige domalap jastyq, jaıylyp tósek boldy. Aıaǵynan taýsylyp jóndeýdiń bas-aıaǵynda ózi júrdi. Ustalardyń «taýyp ber», «alyp ber», «qol jalǵap jiber» degen meselinen esh attamady. Jyl kóleminde meshit jumyrtqadaı bolyp jóndelip bitti. Kóz súriner ári sulý, ári mańǵaz meshit myna shaǵyn qalashyqtyń bereke daryǵan quthanasyna aınaldy, minajatqa bas qoıar, jańadan otbasyn qurar kári men jas osylaı qaraı aǵyldy. Tipti bárin qoıyp, bul kókeńniń ózin ımam etip alǵyzǵan ákim-bastyqtyń pármeni. El gý-gý ósektedi. «Imam bizdiń rýdan bolsyn», «Túgenshe degen qurandy jatqa oqıtyn pirádár bizdiń aýyldan shyqqan» desti... teri tartqandaı etti... sol mezette ákim-bastyq minez tanytyp: «Qoıyńdar-aı! Kimniń musylmanshylyq oqýy assa — ımam sol bolady», — dep jurttyń nazaryn osy ózine aýdardy. Kitap ashyp, quran aýdaryp oblys ortalyǵynda kep oqyǵannyń biri bolyp dińkelep kózine kók shybyn úımelep júrgen muny áıgili Máshhúr Júsip meshitke shaqyrdy. Almatyǵa, jaryqtyq mýftı Ábsattar qajyǵa usynys hat jazyp, kelisimin aldy. Sáldesi qoqyraıyp, esimi dabyraıyp Saryarqa kindigindegi áıgili meshitke aýa kóship keldi sodan. Bir aı buryn meshit mázini ústinen domalaq aryz domalatty-aı. Aıtpaǵan ǵaıbaty kem. «Juma namazyn jaınamazdy basyp turyp oqydy... mıhrabty qubylamen shatastyrdy... sadaqanyń ógizin jep qoıdy... oı-oı.ı-ı... pádárińe nálet-aı! Órtshe qaýlaǵan ǵaıbatty ákim-bastyq basty: «Qoıyńdar-aı! Pendeshilik, qazaqylyq ósekti órbite bermeı!» — dep álgilerdi sappa tyıdy. Endi kelip ákim-bastyqtyń bir aýyz sózin jerge tastaýǵa esh qudireti jetpeıdi: jaqsylyq jasaǵan kisini júregińniń tórinde usta, bir qaıyrǵa — myń minajat, ákimniń ókshesi qısyq degen kisi ońbaıdy, degen ýaǵyzdar óz aýzynan shyqqan.

— Bul betpaqty áýeli monshaǵa aparyńdar, eski-qusqysyn órteńder, másimdi, kamzolymdy kıgizińder, basy quralyp úı alǵansha bul músápir meshitte júrip-turady, as-aýqaty sadaqadan, jalaqysy pitirden, — dedi.

Myrqynyń kókten izdegeni jerden tabyldy. Budan bylaı baıaǵy baıpatsha atalyp, at ústinde shirenip, kóringenge kóztúrtki bolyp júrgende bilip, bilmeı istegen kúnálaryn jýatyn kezeń keldi dep oılady. Ia, toba, kórsetkenińe shúkir, ólsem de zilbatpan kúnádan tazaryp óleıin dedi.

Ash ıtteı buralyp, basyndaǵy baspanadan, qoınyńdaǵy qatynnan aırylyp, kóshe kezip, qańǵyp qalǵan kezinde jaqsy adamdar moıyn burǵany — jaratqan ıeniń qarasqany. Osy zamannyń bıi, sultany, baıpatshasy — atqa mingen ákim shyǵar. Ákimniń aıtqany qate degenniń aýzy qısaıar. Myna ómirde kóshimdi túzeımin, sózimdi ótkizemin, eńbegimdi jandyramyn degen kisi áýeli ákimniń tilin tabýy kerek. Ash bolsań da, toq bolsań da ákimnen. Osyny oılap myna Myrqy ákim dese — ishken asyn jerge qoıady, otyrǵan jerinen turyp ketedi, sálem berip qos qolyn ala júgiredi. Kúnige kórsetkenińe myń shúkir dep táýbalaıdy.

Dıqan ókim aıdyń jańasynda meshije burylǵan. Máshıneden túsip, jaıaýlap qaqpaǵa taqady. Sýly shúberekpen basqyshty súrtip, tazartyp, eki búktelip esik aldyńdaǵy gúlzar baqtyń aramshóbin julyp eńbektegen kisini tanymaı qala jazdady. Osy meshitke attandyryp jibergen kezde ǵoı saqaly ósken, kózi bozarǵan, bomj keıpindegi músápir edi; endi 180 gradýsqa ózgergen, kıimi yqsham, qımyly jyldam, jalt qaraǵan janarynyń oty mol. Ómir dámin sezine túsken, aldyna qoıǵan mejesi úlken. Mańdaı terin saýsaǵymen sypyrady. Taqap kelip ıyǵyna qolyn salǵan kisini alǵashynda shyramytty, birazdasyn jyǵa tanydy. El baǵyp úırengen, júzinen meıirim, izgilik, adamgershilik nury sezilgen ákim-bastyqty tanyp aıaq astynan talyp qala jazdady. Qolyndaǵy kúregin tastaı sala, qos alaqanyn aljapqyshyna úıkep-úıkep, yrjıyp kúlip sálem meziretin jasady. Kústi alaqanyn silke usyndy, qunjyńdap, yqylastana qysady kep.

— Mal-janyńyz aman ba, ákim myrza! Alla razy bolǵyr, ákim myrza, qolym qalt etip bosaı qalsa ákeńizge baǵyshtap quran oqımyn, tileýińizdi tileımin, bes ýaqtyly namazymdy úzbeımin, ákim myrza!..

— «Ákim myrza» dep áspettemeı-aq qoıyńyz, aǵasy. Myna jumysqa rızasyń ba?

— Bek rızamyn, ákim myrza! Jaqsylyǵyńyzdy eki jalǵanda umytpaımyn!

— Jalaqyńyzdy ýaqtyly berip tura ma?

— Berip turady, ákim myrza. Sizge barǵaly júrgen sharýam bar edi, aıyp bolmasa — osy jerde aıta salsam qaıtedi, ákim myrza?

— Aıtyńyz.

Osy mezet Myrqynyń mańdaı ájimi jıylyp, kóz janary uńǵysyna tereńdeı shógip, kórinbeıtin núktege qadalyp turyp-turyp, alysty boljaǵan kóripkel sáýegeı keıpine túsip tilge keldi.

— Jaryq dúnıege kelgen soń jalpaǵynan basaıyq, jan rahatyn jasaıyq, at ústindegi jurtty úrpıtken alpaýytqa uqsaıyq dep artyq aıtyp kóp kisiniń kóńiline tıippiz, ıgi jaqsylardyń ústine battastyryp kúıe jaǵyppyz, bilip, bilmeı kúnáǵa belsheden batyppyz.

Tirshiliktiń egiz aıań arbasyn oıǵa-qyrǵa súırelep, ábden silelep sharshappyz.Tóbe basyna shyǵyp jan-jaǵymyzǵa qaramappyz.

Dep myna Myrqy demin alyp, oıyn úzdi. «Tirshilik» degen sózdi erekshe naqyshpen, zor iltıpatpen aıtty. Tap osylaısha diril aralas áserli aıtylǵan qomaqty, salmaqty sózdi alǵash estýi. Imandaı shyny, aıryqsha sezim tolqyny qaqpaqylsha kóterdi. Júrek basy shym ete tústi.

— Jalaqymnyń júz teńgesin tamaǵyma jumsaımyn. Kıimimdi jamap kıem. Qalǵan aqshamdy ámıannyń túbine sap jınap júrmin.

— Neǵylasyz jınap?

— Paıǵambardyń basqan izinen táýetip, bilip, bilmeı istegen kúnálarymdy jýyp qaıtsam degen uly armanym kóńilimnen esh ketpeıdi. Tursam oıymda, uıyqtasam túsimde júredi.

Myna sóz ákimge de áser etti. Úlken basyn qısaıta túsip, bir shekelep oılanyp qaldy. Bul paqyryń ishteı qystyǵyp, qyltyldap tur. Ákim: «Neǵylasyz ony», — dep aıtyp qala ma dep júzine jaltaqtaı jaýtańdaıdy. Janarynyń oty buqqan shamsha sóne tústi, ernin álsiz jybyrlatady. Birazdasyn baryp ákim oı qamaýynan shyǵyp tilge keldi.

— Maqul, aqshańyzdy jınaı berińiz, bas múftımen ózim sóıleseıin.

Myna sózdi estigen Myrqy sumdyq tasyp qýandy. Lyqsyp kelgen rızalyq sezimine, ytqyp shyqqan kóz jasyna ıe bola almaı qaldy. Tizesi dirildedi. Ál-dármeni quryp, janary jasaýrap meshit tabaldyryǵyna sylq túsip otyra ketti. Quba dúz, buıra jotalarǵa burylyp kóz tikti. Iyǵy selkildedi. Bir ýys bolyp shómıip otyrǵan myna múskini shoqy basyndaǵy obaǵa keledi. Birazdasyn baryp tereń tynystap, tilin kálımaǵa keltirip, es jıǵandaı bolyp betin beri burǵan. Ákim myrzaǵa júrekjardy alǵysyn aıtýǵa oqtalǵan. Kesh qalypty.

Ákim sol eki arada syrt aınalyp, qaqpaǵa qaraı jyljyp jetip qapty. Áni-mine degenshe uzap ketti. Shash etek sýyt sharýasy áldebir kózge kórinbeıtin jippen baılap, matap, súırep bara jatqan sekildenedi. Oı, dúnıe-aı degen!

Bul kókeńniń myna mezette tasyp qýanǵanyn aıt! Júrek lúpili tátti sezimine meımildeı tolqyp, sharada shúpildegen móldir sýdaı lyqsyp, sál lepten tegilerdeı bolyp, omalǵannan omalyp tabaldyryq ústinde otyra beripti. Keshki úkishe úrpıipti. Sharap shúpildegen qumyraǵa uqsapty. Kúnmen birge kókjıekke erip batypty.

8

Myrqy sońǵy kezde muqym ózgerdi. Ia óńi, ıa túsi ekeni belgisiz, jap-jasyl shalǵyndy jazyqty keship júrgendeı bolady keıde. Qulaǵyna jel terbegen seleý yzyńy qobyz shalǵandaı seziledi. Ótken-ketken momyndar muny aıap: «Músápir-aı, sadaqa bereıikshi!» — deıtindeı; túsinde sáldesi appaq, bas múftı kádimgideı tónip kelip: «Qashan Mekkege jol ashasyń? Kúnádan arylýǵa ázirmisiń, álde kesheýildep júre turamysyń?» — dep jaýap alatyndaı. Tóseginde sý bop aǵyp terlep kózin ashyp alady. «Ázirmin! Daıynmyn qajylyq saparǵa!» — dep daýystap jiberedi. Tilin kálımaǵa keltiredi, meshit múftıinen úırengen qulqýallasyn aýyzǵa alady. Jertósekten basyn kóterip, ıtinip turyp, aıaq jaǵyna qoıǵan pilteli shamǵa qol sozady, sham jaqqysy keledi. Óstip óbi-tóbi, kel-qaıt, kel-qaıt halde jatyp bastyrylyp ólip ketpesem jarar edi deıdi. Býynyn basyp, boıyn tikteı almaı, túkti kilem jıeginde omaqasha úıilip otyra beredi.

Eki ǵasyrǵa jýyq jasaǵan adamdy kim kórgen. Eki ǵasyr ómir súrgen kiside jarytymdy, kisi qyzyǵarlyq es bola ma, bolmaı ma, ol da belgisiz.

Meshel adamsha jertósekte myqshıyp otyrǵanyma jón bolsyn. Esine endi tústi. Álgide qalyń uıqydan oqys oıatyp jibergen kisi aıaǵynyń dybysy eken. Júregi atqaqtaı soǵyp alqymyna tyǵyldy. Aılyǵynyń bir tıynyn shyǵarmaı jınap, tyǵyp júrgen. Meshit múftıiniń namaz oqyp, qubylaǵa bas qoıar buryshyna, túkti kilemniń astyna shúberekke orap jasyrýshy edi. Álgide áldekim aıaq tyqyryn sezdirmeı ol namaz bólmesine ótken sekildi. Kilem ústimen tórt taǵandap eńbekteı jóneldi. Sonda qalaı? Syrtynan andyp, bul kókeńniń qalaı jınap, neni jasyryp júrgenin aram oıly áldekim kórip úlgergeni me?..

Tórgi aıadaı bólmege umtylyp jyǵylyp, jyǵylyp umtylyp jetkeni jańa, bóreneli qabyrǵaǵa basyn soǵyp zeńgidi. Sol qolymen jer tirep, keýdesin kótermegen kúıi oń qolyn kósteńdetip kilem buryshyn tinitkiledi. Jan terge tústi. Álden ýaqytta baryp saýsaǵy áldenege ilikti. Jalma-jan sýyryp aldy.

Sham jaqpady. Shúberek oraýyn jazyp, qomaqty túıinshekti syrtynan basyp-basyp kerdi. Ornyńda sekildi. Shubyr terge túsip, jyl boıyna jınaǵan aqshasyn qoldy qyldym-aý dep qoryqqan júregi jańa ǵana ornyna tústi.

Tolyp týǵan aı áınekten syǵalady.

Túkpirgi aıadaı bólmeniń qarakóleńke buryshynda eki búktelip tizerlep, búkshıgen kúıi balbal tasqa uqsap qorbıǵan qubyjyqtaı kisi otyrdy. İshteı kúńirene kúbirleıdi «Ýa, qudireti kúshti jaratqan ıe!» — deıdi. «Neńdi alyp, qaısyǵan máz bop yrǵalyp-jyrǵalǵanym bir ózińe aıan. Bilip, bilmeı jasaǵan kúnálarym belden bolar. O zamanda jas kúnimde júrekte esh tıanaq, kóńilde kúdik bolmady, kóbine asyp-tasqan keýdemen júrdik. Ne bolsa soǵan keýde kóterdik. Baıdyń balasymyn, jer táńirisimin dedik. Betime eshkim jel bop tımeıdi, tizgindi jan balasy ustamaıdy dedik. Beti jyltyr urǵashy kórsek — otqa túser kóbelekteı ólgenshe ópektedik; pálenshede jaqsy at bar dese — qolǵa túsirgenshe tynym kórmedik; tún balasy besti qymyzdyń kúshi azdaı-aq ústine kúshála qosyp ishtik; jaqsynyń sońyna abalatyp ıt qostyq, aryz jazdyq, donos jıdyq, qaradaı ol shirkindi áıkápir atandyryp, el shetine shyǵardyq:

«Qunanbaı aǵa sultan bolýǵa laıyqty adam emes, qoly qan, zorlyqshyl, Kenesary kóterilisine ishteı nıettes... peleńe tizesin batyrǵan, túgenge tuzaq qurǵan...»

«Alshynbaı bı tóbe basyna maldas quryp otyryp naǵyz kázzap: aýzy túkti orys mujyqtaryn ózen jaǵasyna, bulaq kezine jolatpańdar, aramdaıdy... Rázansev kópeske ý berelik... Botov kópestiń qoımasyn órtelik... dep zálim oıyn iske asyrýǵa janyn salǵany».

«Pálensheniń jylqysyn aıdap alǵan jón, túgensheniń jesirin qytaı saýdagerine qyzdaı ǵyp kıindirip uzatyp satqan maqul... Erden tóreniń úzeńgisine ý jaǵyp qoıalyq... Naýan hazirettiń kitabyn otqa jaǵalyq... Shóje aqyndy Qarqaralynyń abaqty qapasyna qamap, ústine búrge jiberip, kózine kók shybyn úımeletelik degenniń basy-qasynda bul kókeń júrdi».

Osylardyń bári esine túskende júregi tilinip ókirip turyp jylaǵysy keldi.

Tý syrtynan aıaq tyqyry estildi.

Selk ete tústi. Qolyndaǵy oraýdy jalma-jan koınyna tyǵyp, mańaıyna ańystaı qarady. Tań kelbeti aǵarypty. Shyǵys jaq dókedeı ydyrap sógildi. Jan balasy kórinbeıdi. Áıtse de áldekim munyń tý syrtynan bas baǵyp, ár qımylyn andyp turǵandaı sekildi. Jon arqasynan sýyq ter quıylyp ketti. Endi qaıtpek?

Qaıtse de qoıynyndaǵy shaǵyn oraýdy jasyryp úlgergeni jón. Burynǵy jerine — tórgi buryshqa, kilem astyna tyǵýǵa aram oıly áldekim «taýyp ap qoıa ma» dep júreksindi. Jalma-jan jylystaı jyljyp esik jaqqa yǵysty. Sońyna burylyp qarady, eshkim kórinbeıtin sekildi. Qoltyǵyndaǵy oraýdy lyp sýyryp, kire beris tabaldyryq túbine, kilem astyna, qaltarysqa jytyryp úlgerdi. Belin jazyp, bóten kóz kórip qalmady ma degen kisishe moınyn sozyp mańyna barlaı qarady, sál dybysqa sekem alyp qulaq salady. Mańdaıy tasqa tıgen adamǵa uqsap eseńgiregendeı bop sulq túsip otyrǵany otyrǵan.

Aýyl shetinen átesh shaqyrdy. Jyraqtaǵy qara adyrdyń qabyrǵasyna, shoshaq basyna qyzyl boıaý juqty. Endigi mezette taý betkeıinen bermen qaraı laq etkizip sút quıyp jibergendeı sezildi. Tań kelbeti osynshalyq áserli, sulý, kerme ıyq kelinshekteı keremet bolady dep eshqashan oılamapty.

Buryndary ǵoı.

Esine alsa júregi maı ishkendeı qurǵyr kilkip qoıa beredi. Baıdyń balasy, baıbatsha bolyp júrgende árdaıym kún túske tyrmysa oıanatyn, keıinshe... tárkileýge ushyrap, eri moınyna ketip ıtyraqtap júrgende kókjıekke, aspanǵa qaraýǵa murshasy bolmapty. Eńsesin jerge salyp empeńdep júrýge daǵdylandy. Moınyna tas artqandaı eńkish tartty. Sodan tańnyń shyraıyn ashyp atqanyn kórmepti. Soǵys jyldary oıy onǵa bólinip, tezegi suıylyp, jaǵdaıy odan saıyn tómendedi. Keıinshe qaıta qurýda atqa jeńil telpekbaı atalyp, abyroıy oıǵa uryp quldyraǵan arbaǵa uqsady. Endi myna tyqsyryp jetken naryq zamanyna ilesemin be, jurt qatarly kásipker atalamyn ba degende — kúndelikti kúıbeń júgiristen bas kótermepti. Boıyn tiktep, oıyn ornyqtyryp, zamanǵa qarap jańa betin ashqan kelinshekteı atyp kele jatqan qyzylshyraıly tańdy kórip tańqalady. Dúnıeniń osynsha sulý bolaryn birinshi sezinýi. Janaryn móldirep jas tutty. Endi bolmaǵanda kisilik qalpynan múlde aırylyp, adasyp, azyp-tozyp nury buzylyp bitipti ábden.

Nury buzylmaǵan tańdy tuńǵysh kórýi.

Shynyn aıtsa, osy mezetten bastap Myrqynyń taǵdyry kúrt ózgerdi. Qandaı sharýaǵa bet bursa boldy, joly bolyp, isi ońǵarylyp júre beredi. Sharýa yńǵaıy ońtaılana ketedi. Esik aldyndaǵy taptaýryn bolyp qalǵan tastaqty jerdi áýeli lom ismirmen buzyp, kúrekpen qopsytyp gúl otyrǵyzyp edi, buryndary qyltıyp shyǵyp, eki qulaq, úsh qulaq bolǵanda semip qýrap qalatyn... Baǵbannyń jerdi qaza-qaza alaqany oıylyp, qany shyqqan. Bul joly eńbegi esh ketpeı bul kókeńniń tikken lala, roza gúlderi aıdyń aıaǵynda burala jetilip, qaýlap ósti. Tikken taly tez tamyrlap úlgeredi. Buryn juma namazyna kelgen shaldar bıik tabaldyryqtan attap óte almaı, súrine jyǵylyp jatatyn. Bul kókeń qarap otyrmaı qashaýy men úskisin alyp eptep jonyp juqartqan, úlken kisiler: «Órkeniń óssin-aı!» — desip qaýqyldasyp qýanysty. Baıaǵy Máshhúr Júsip zamanynda quralǵan bıik tereze alpys jyl boıyna jýylmaı, kásekisine órmekshi tor salyp kóleńkelenip turatyn. Bul kókeń jaqtaýyn ashyp, eki bilegin sybanyp sý shúberekpen súrtip edi, syrttaǵy sáýle ishke laq etip quıyldy.

Bul kókeńde erteden qara keshke esh tynym bolmaıdy. Dáret sýdy qumanǵa quıyp, jylyta salady... aıaq-qoly siresip ıkemge kelmeı jatqandardyń kebisin ońtaılap qoıady, taıaǵyn lyp taýyp qolyna ustatady... zaǵıp kisini jetelegennen jetelep úıine jetkizip salady... múftı tumaýratyp qalsa — júgirip dáriger shaqyrady... aǵash túbin ákteıdi... Muny múftı jaryqtyq daýystap shaqyryp alyp: «Momyn beıshara, bizdiń úıge baryp jeńgeńniń qolyn eki ete salsańshy, otyny jarylmaǵan, monshasy jaǵylmaǵan bıbiniń», — dep tosyn sharýanyń shetin shyǵarady. Bul kókeńniń «sharshadym, dińkeledim» deýge esh áddisi joq, kepkasyn mılyqtata kıip, búksheńdeı basyp jumsaǵan jaǵyna jónep bara jatady. Keshke deıin sol jaqta alqyn-julqyn qımyldap, eki sanyna qorǵasyn quıǵandaı sezilip, ázer aıandap meshitke qaıyra kelgen. «Esik jaqtaýynyń kóktemgi jaýynnan syry túse bastapty-aý», — dep qolyna kók boıaý quıǵan qalbyryn, shetkasyn alyp basqysh tireýishin endi syrlaı bastaǵan. Tosyn qaýipti ishki bir túısigimen sezinetin túz taǵysyna uqsap, túrshige túsip, syrt aınalǵan. Qara kıimdi sustylaý beıtanys kisi tóbesine tóne qalypty.

«Bes paryzdy qalaı ótep júrsiń, momynym», — dep naqa tergeýshideı gúr ete tústi.

Bul kekeń áýelgide sasyp qaldy. Qolynan boıaý quıǵan qalbyryn túsirip aldy. Kógildir suıyq basqyshpen jyljyp akty.

— Sadaqa berýden qashqan emespin, jaryqtyq. Jylyna bir márte aýyz bekitip, oraza ustaımyn.

— Qalǵan úsh paryzdy qalaı ótemeksiń, músápirim?»

— Oǵan esh jaǵdaıym bolmaı júr, jaryqtyǵym.

— Babańnan, atańnan eki ǵasyr boıyna aýysyp kele jatqan boıyndaǵy zil batpan kúnáni qalaı jýmaqsyń, betpaǵym?»

— Jaryqtyq-aý, oǵan esh jaǵdaı joq, erteden qara keshke múftı jumsap jan taptyrmaıdy, meshittiń tazalyǵyna, gúlzar baǵana qaraýym bylaı tursyn, úıine shaqyryp alyp sire-sire kirin jýǵyzady, kórpe-tósegin kúnge keptirem, sýyn tasımyn, otyn jaǵamyn. Eń qıyny bes aı qys eki úıdiń taý bop úıilgen qaryn kúreý, eki alaqanym kúp bop isip ketti. Qarashy.

— Myna góı-góımen tuqym-tuıaǵyńnyń, ata-babańnyń kúnásyn eshqashan jýyp ketire almaısyń. Mekkege, qajylyqqa barmaqqa ólip-óship aqsha jınap júrsiń, qalǵan eki paryzdy umytyp ketpe, músápirim».

— Oı-bo-o-oı, jaryqtyǵym, aspannan túsken perishtemisiń, álde jerden ónip shyqqan ázázilmisiń, aqsha jınap júrgenimdi bilip qoıypsyń. Qolym qalt etip bosaı qalsa kórshige jaldanyp, úıin salyp beremin be. Eki jylǵy jınaǵan aqsham qajylyq saparǵa jetetin emes. Múftı basqan izimdi ańdyp, jumysqa jegip, kóldeneń tabys tabýǵa esh bosatpaıdy ǵoı, bosatpaıdy. Ózi saparǵa shyǵyp ketse áıeline ańdytyp qoıady, kirin jýǵyzady, sýyn tasytady...

— Bir sózdi qaıtalap aıta beretin kóke myljyń bolypsyń. Basyńnyń birer sharıgi túsip qalǵan sekildi. Júregińdi kirletpe, nala, ókpe, renish, báseke, bólis degenniń bárin umyt! Beınetten boıyńdy tartpa! Al, endeshe besin namazyna uıydym», — dedi de álgi susty kisi syrt kıimin, kebisin sheship, munyń qolyna ustatty, meshit ishine eńkeıip enip ketti.

Bul kókeń esik aldynda aǵash basqysh jıeginde jeńil kenep plashty, rezeńke qasyqtaı kebisti ustaǵan kúıi sostıyp tura berdi. Besin aýdy. Qashanǵy turady. Álgi beıtanys susty kisi besin namazyn oqyp bolǵan shyǵar dep plashty shegege ilip, kebisti irgege tikshıtip qoıyp, mysyqtabandaı basyp ishke, aqyryndap namaz bólmesine engen. Jan balasy kórinbeıdi, jiti aıańdap sol jaqtaǵy múftı bólmesine, oń jaqtaǵy jatyn bólmege bas suqty, kisi aıaǵy ushty-kúıli. «Álgini jer jutyp úlgerdi me, álde terezeden shyǵyp ketti me» dep, áınekti ashyp qaraıdy. Aýyz úıdi aralaıdy. Zym-zıa joǵalǵan «O, toba!.. álgide kózime kórinip, kóldeneń saýalmen tergeýge alǵan susty kisi kim bolǵany sonda?.. Óz basyna kelistirip maı jaǵa almaı júrgen qańǵybas neme buǵan tıisip «basyńnyń birer sharıgi» dep kekep, muqaǵany-aq janǵa batyp, ıt janyn qozdyrady-aı. Shaıtan bolsa — plashy men kebisin munyń qolyna qaldyrar ma, adam bolsa — al, qosh demeı, izi suıylyp joǵalǵany qalaı? Bul dúnıe ne bolyp barady-áı!»

Aıandap shyǵa beristegi esik aýzyna taqady, kıim ilgishte plashy, irgede kebisi — qoıǵan jerinde qalypty. Jaýyryna suıyq ter quıyldy. Endeshe álgi sumyraı sustynyń el kezip júrgen kádýilgi músápir, múskin pende bolǵany. Aıaq astynan, ǵaıyptan bir qater tónip oıda joqta joǵalǵany.

Tosylyńqyrap turyp-turyp, esikti ashyp syrtqa sytyldy. Kún búgin erekshe shýaqty, tabaǵa sap maı eritkendeı. Shilde aýyp, lak mızam tússe-daǵy qyzýy basylmaǵan tamyljyǵan alyp nur taý arqasyna sińip batqansha jer álemdi qyzdyrady da turady. Aýladaǵy baktyń túbi tobarsyp keýip qalypty. Kúrekti alyp, qabyrǵasy sógilip — biraz qybyrlady. Eńbektep júrip tal arasynyń aramshóbin taldap juldy. Aýlany sheńgel sypyrǵymen muntazdaı etip sypyrdy. Álgide, aıaq astynan sap ete qalǵan susty kisiden sasyp qap, tógip alǵan kók boıaýdy suly shúberekpen súrtkishtep biraz tyrtyńdady. Jan terge tústi. Asyǵatyn jóni bar, meshit sharýasyn qas qaraımaı turyp tamamdap, kóshe pushpaǵyndaǵy jańadan úı salyp jatqan kásipkerge jolyǵyp qaıtýdy oılaǵan. Qosymsha jumys qoly qajet bolsa-jaldanyp kórmekshi. As úıin sylap, basqyshyn shegelep, azdap qosymsha aqsha tabýdy kózdegen bul paqyryń.

Shyny kerek, kóldeneń aqsha tabý kún ótken saıyn qıyndap barady. Teledıdardan sóılegen Astanadaǵy mınıstr: «Tabys kózi ulǵaıyp, ishki jalpy ónim óse túsýde», — dep kúnara maqtanady. Bul kókeń ulǵaıǵan tabys kózin esh kóre almaı kózine kók shybyn úımelep, júdeı túsedi. Esine jańa oraldy. Aıdyń jańasynda alatyn jalaqysy bolatyn. Meshit ımamy issaparǵa, oblys ortalyǵyna shyǵyp ketse — ornynda qalǵan zaıyby aılyq jalaqyny esepshi esebinde bul kókeńe bere salatyn. Jalaqydan dámetip, meshit jelkesindegi ımamnyń úıine buryldy, batylsyzdaý basyp kelip bas suqty, esikti taqyldatty.

— Aılyǵymdy alǵaly keldim, — dedi túkpir bólmeden shyǵa kelgen shirep pisken qaýyndaı domalanǵan kelinshekke.

— Qaıdaǵy aılyq, qaınym-aý, — dep domalaq kelinshek syńq etip kúldi.

— Endi meshit pen osy úıdiń otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrmiz ǵoı, birdeme tıetin shyǵar.

— Jurt qýsań qumalaq túspeıtin sarańǵa aınalyp barady, pitir, zeket, sadaqany umytty. Aqsha surap telmiregenshe monsha jaǵatyn sý ákel, otyn jar, qyzdyr peshti gúrildetip. Monshaǵa túsip jeńildep alaıyq aıdyń jańasynda. Ana taıynsha bıyl qysyr qalatyn túri bar, kelesi kóshedegi Ońǵarbaıdyń úıine jetelep jetkiz, qyzyl buqasy súrip kórsin, aıamasyn... qanasyn qańdasyn... apar... keshikpeı oral! - dep dúnıeniń sharýasyn túgendep shaqshadaı basyn sharadaı etti.

«Monshaǵa otyn ázirle» degeni esik aldynda dóńkıip jatqan balanyń belindeı qos bórene eken. Álgini aralap, baltalap, jaryǵyna syna salyp qaqyratamyn degenshe qas qaraıyp, túnniń bir mezgili bolyp qaldy. Dedektep júrip monsha bóshkesine sý tasydy, otyn órtep jaqty. Bıbiniń manaǵy tapsyrmasy esine túsip, mal qarasynyń aldyńda mólıip turǵan taıynshaǵa buǵalyq salyp, jetekke almaqshy edi. Ol neme shylbyrǵa úırenbegen asaý bop shyqty, móńkip, týlap ıt rásýasyn shyǵardy. Sıyrshy Ońǵarbaıdyń qorasyna tyrtysyp júrip jetemin degenshe túnjarymy aýdy bilem, aı bozaryp, aspan tórindegi juldyz sıredi. Kúni boıy qara sýmen júrek jalǵap, as ishpeı júrgeni oıyna endi oraldy. Báse deseı!

Kókiregi syr-syr, asqazany qur-qur. Qalaı ǵana qulap qalmaı tirsegine ilesip júrgeni bir allaǵa aıan. Áýdem jerdegi sıyrshy qorasyna maımaq aıaqtana basyp ázer ilikti.

Tyrysyp jetekke júrmeı kele jatqan taıynsha tabynnyń ıisin sezip, óksip-óksip móńiredi-aı. Qarsy aldynan múıizi qaraǵaıdaı qyzyl buqa oıqastap shyǵa kelgende shoshyp ketti. Taptap kete jazdady. Jalt burylyp ázer úlgerdi. Kózine tóbe qozǵalyp kele jatqandaı, tegi. Álgi áńgi neme jer tarpyp, topyraqty burqyldatyp, tanaýyn shýlatyp taıynshaǵa asylǵanda jas sıyrdyń beli sámbi talyndaı solqyldady.

Aspandaǵy aı ekesh aıdyń ózi qulap kete jazdady.

Myrqy-ekeń meshitke tań bozara ázer ilikti. Sharshaǵany sonsha, tabaldyryq túbine súrine jyǵylyp, basy tıgen i irge qor ete tústi.

Kún kóterilip, el oıanǵan mezgil. Áldekim esimin atap shaqyratyndaı ma, beıseýbet bireý dál basynda pyshaq qaırap otyrǵandaı ma, mazasy ketip kezin ashyp aldy. Sý bop aǵyp terlepti. Imamnyń bıbisin tanymaı qala jazdady, bar táýirin ústine ilip, opa-dalabyn jaǵyp, dál tóbesinen tóne qaraıdy. Qabaǵynda syz jatyr, janary oqtaýly myltyq sekildi, óńmeninen ótedi, shúrippesin basyp qalsa ǵoı pashpyrty bitedi.Tyrbanyp túregelýge qam jasaǵan. Meń-zeń basyp ázer kóterdi.

— Túnimen kúttim ǵoı, qashardy óziń qashyryp júrgennen saýmysyń, tyrapaı asyp qulapsyń!

— Silem qatyp sharshappyn.

— Ádiram qal-aý, sharshamaı júretin keziń bar ma seniń.

Arqamdy ysyp jibere me dep kútemin, samaýrynǵa shoq sala ma dep dámetemin... ushty-kúıli joǵaldyń. Tur endi! Myna tyrapaı asyp shashylǵanyńdy kórip meshitke kelgen jurt mas bop jatyr dep sóz qyla bastapty syrtyńnan!

— Silem qatyp qalypty.

— Sileń qatsa meshittiń ishine kirip jat. Tabaldyryq túbinde ury men buralqy ıt uıyqtaıdy. O, nesi eken-aı, qý bas malaıdyń basynǵany!..

— Aılyq tabysymdy alsam dep em.

— Ádirem qal-aı qý bas malaı, esil-dertiń jalaqy! Keshke kelip monshany jaq yssylap, beretinimdi sonda beremin.

Osymen sóz tamam. Imamnyń zaıyby burq-sarq qaınap, arp-arp ursyp jónine joǵaldy. Bul kókeń meń-zeń, zyrqyldap alyp bara jatqan basyn qos qoldaı ustap, qumyra toly sharapty tógip almaıynshy degen kisishe, táltirekteı turyp, ishke, úırenshikti buryshyna ótti. Dáret sý jylytatyn peshtiń ústinde oraýly dastarqan jatatyn. Oraýyn jazyp, ishinen qatqan nan aldy. Shetinen úzip esh syndyra almady, azý tisine basyp qytyrlatyp shaınady. Bytyra tistegendeı boldy. Onsyz da azý tisi tesilip, tesigine as kirip, isinip, mazalap júrgen. Julyp tastaıtyn dárigerge kórinbese zar qaqsap esh shaınatar emes. Janarynan jas ytqydy. Shekesi shaǵyp aýyrdy. Alaqanymen oń jaq betin basqan kúıi yńyrsyp shókelep otyryp qaldy.

Kezine múńkir-náńkiri tóngen kór azap dozaq esigi elestedi.

Kóretin kóreshigi bul ǵana emes eken. Kún bata, taý jaqtaǵy áınekten tolyp týǵan aı syǵalaǵan mezgilde, meshitte kisi aıaǵy basylǵan kezde... baıaǵy jınap, tyǵyp júrgen aqshany kóreıinshi, oraýyn jazyp sanaıynshy... mejeli somaǵa jetse-al, alla taǵalanyń súıikti perzenti, ákim myrza, jıǵanym mynaý!.. Ýáde qudaıdyń aty — jol bolsyn aıtyp aǵańdy qajylyq saparǵa jóneltip sal!.. — demekshi edi. Batyly baryp tildesip kórmekshi edi. Tolyp týǵan aıǵa nazar salyp birazyraq otyrdy-otyrdy, sosyn tórt taǵandap eńbektep tabaldyryq túbine, kilemniń ishke qaraı qaıyrylǵan astaryna jetti. Eńkeıip qol júgirtti. Qomaqty eshteme ilikpedi. «Áldeqalaı jyljyp ketti me»? dep etbetinen túsip saýsaǵyn kestendetti. Júregi qurǵyr atqaqtap alqymyna tyǵyldy.

Shynymen qoldy etkeni me!

Atyp turyp túkti kilemdi julqa tartyp, taqtaı edennen qaqyratyp sógip shyqty. Lezdiń arasynda ishki tabaldyryq túbiniń dal-dulyn shyǵardy. Jyrtyp, laqtyryp jatyr. Oraýly shúberek ushty-kúıli. Oń búıirdegi shaǵyn bólmeniń minajat buryshyna tyqtym ba dep, ol tustyń kilemin erinbeı qopardy. Qaly kilem taý bop úıildi. Namazǵa bas qoıatyn bólmeniń astyn ústine aýdardy. Jon arqasynan muzdaı ter súmek bop akty. Qulaq shekesi zyńyldap, kóz aldy tumandanyp. túkti kórmeı qaldy. Bir mezgilde býyn-býyny bosap shalqasynan qulady. Jaryq terezeden appaq aı syǵalady, juldyz jaryǵy túskende -juldyz-qurtqa uqsaǵany. Bir mezgilde esin jıyp, shalqalap jatqan kúıi únsiz tunshyǵyp óksip-óksip jylaǵany.

Úsh jyldan astam ýaqyt jınap júrgen aqshasyn joǵaltqany.

«Tileýiń kesilgir, qaısyń ǵana qoldy etken! Eki dúnıeniń jaqsylyǵyn kórmegir! Ózińniń jaryq dúnıeden úmitiń úzilip, alystan, jaqynnan kúder úzip, jer sıpalap qalsań ǵoı!.. artyńnan ergen urpaǵyń jerge qarap, ulyń - qyr aspaı jasyp máńgirip, mıy ashyp, qyzyń - etegine ıe bola almaı kóshe kezip ketsin-aı! Abyroıyń aırandaı tógilip, tarydaı shashylsyn-aı! Kún saıyn ilgeri basqan qadamyń keri ketip, neniń oń, neniń teris ekenin bilmeı, ımantarazyńdy joǵaltyp, kúndiz adasyp, túnde túńilip jasyńa jetpeı jer jastansań ǵoı!.. Shekarada tosyp alar múńkir-náńkir perishteń men bolar em!..»

Myrqy ekeń meshit túkpirinde búk túsip jatyp-jatyp, áldeneden qamyǵyp, áldenege túńilip, baryp-kelip qatty naýqastanyp qalypty degen sóz kúlli aýdanǵa tarady... kúnderdiń kúni sýyq sóz ákimge jetti.

Ákim aldynda ǵana Almatydaǵy eldiń bas múftıi Ábsattar qajyǵa arnaıy telefon soǵyp, uzaq tildesip, paıǵambardyń týǵan kúnine jol alatyn úlken qajylyq saparda «aýdanymyzdan bir adamdy qos, quldyǵyń bolaıyn!» — dep tas tabandap ótinip kelisimin alǵan. Naýryz aıynyń ortasynda, qajylyq saparǵa jol alatyndar, alla buıyrsa, Almatyda, bas meshitte bas quraıtyn bolypty. Ábsattar qajy qaıyra telefon shalyp: «Álgi kisińiz aptanyń ishinde tez jetsin», — dep habar qylǵan. Bas, múftıdiń aýzynan shyqqan osynaý qýanyshty habardy jetkizgeli ákim ádeıilep Máshhúr Júsip meshitine burylǵan.

Máshhúr Júsip meshitiniń tusyna kelip, júırigin kidirtip, jerge túsken. «Meshit qaraýylyn shaqyryńdarshy! — degen, — asyǵys aıtatyn sharýam bar». Ákim keldi degendi esitip, etegine súrinip meshit ımamynyń ózi atylyp shyqty. Qoltyǵynda kitaby, saýsaǵynda táspisi. «Assalaýmaǵa-leı-ko-o-o-om, ákim myrza!» — dep qos qolyn keýdesine aıqastyryp, basyn jerge jetkenshe ıip, quldyq urdy. «Tórletińiz, meshitke enińiz!.. Qudaı úıinen attap ketpeńiz!» «Keıinshe kirermin, oblysqa jol alyp baramyn, qaraýyldy shaqyryńyz»... «Ol, bıshara tósek tartyp jatyr, ál-dármeni úzilgen... apta boldy, as-sýdan qalǵan, taqsyr!»..

Myna sózdi estigen aýdan ákimi shydap tura almady, qaqpadan etip, basqyshqa aıaq saldy. Kire beris kilem ústine aıaq kıimin qaldyrdy. Imam aldyna túsip jorǵalap syzyp jóneldi. Bul kókeń sońynan qalmaı ilesedi. Dáret sý jylytatyn aıadaı bólmeniń buryshynda, jertósekte Myrqynyń buralqy ıtshe búk túsip jatysy jaman. Ákim tiksinip qaldy, tóbesinen tóne túsip, dybys qyldy, «aǵasy, basyńyzdy kóterińiz!» — dedi.

Myrqy kózin ashyp aldy. Tóbesinen tóne úńilip turǵan ákimdi birden tanydy, ernin jybyr etkizdi.

— Almatydan habar keldi, qajylyq saparǵa attanatyn boldyńyz, turyńyz!.. Jınalyńyz, aǵasy!..

— Minafıqtar bar aqshamdy urlap ketti, — dedi Myrqy, — maǵan qajylyq buıyrmaıtyn boldy. Ornyma ımamdy jazyńyz, sol barsyn...

Myna sózdi estigen ákim sulq túsip, oılanyp turyp qaldy. Bet-júzi kúreńitip qaraıyp ketti. Bir nársege ıa qatty ashýlansa, ıa túńilse óstetin minezi. Tuttyǵyp, tusalyp turdy-turdy da, ımamǵa oqty kózin qadady. Imam keýdesine myltyq tiregendeı jaman shoshynyp, shegine shatqaıaqtady. Qos qolyn sýǵa batyp bara jatqan kisishe erbeńdetti. Aýdan basshysy shuǵyl sheshimge kelgen sekildi. Aınalyp kep qaraýylǵa qaıta tóndi.

— Turyńyz, basyńyzdy kóterińiz, aǵasy. Ákimdik atynan elge salmaq salsam da eki kún ishinde Mekkege barý, qaıtý qajylyq qarajatyńyzdy taýyp beremin. Jınap, qolyńyzǵa salamyn. Jınala berińiz!

— Seneıin be, senbeıin be, shyraǵym-aý.

— Senińiz! — dedi ákim.

9

Jer betinde jaqsy adamdar taýsylǵan kúni, adamdar bir-birine jaqsylyq jasaýdan, bir-birine qol ushyn berýden, júrek jylýyn bólisýden ábden jalyǵyp týajat bola bastaǵan kezde paıǵambar ǵaleıkissalamnyń rýhy óledi deıdi. Qasıetti kitapta osylaı jazylǵan. Paıǵambar rýhynyń óletin kúni jaqyndady ma, qaıdam, Máshhúr Júsip meshitine kelýshiler, sadaqa berýshiler sany kún saıyn azaıyp barady dep meshit ımamy sary ýaıymǵa salynyp, mandaıyn toqpaqtap biraz ýaǵyz aıtyp-aıtyp, kók ezý bolyp sharshaǵan soń qyljıyp, áýlıe-ámbılerdi túgel qarǵap, dúnıeni jutatyp sap, «ýh, jan-aı!» - dep kúńirene kúrsinip, búgin de bıbisinen bólek jatty.

Saýdıa koróldigi oryn tepken, barsha musylman qaýymy minajat etken Mekke qalasynyń ıyǵyndaǵy Arafa taýynyń qyr arqasynda otqa kúıgen tomardaı sıdıǵan qos tizesin qushaqtap aǵyl-tegil jylap otyrǵan Myrqyny eshkim qaırylyp kelip jubatpady. Kóleńkeshe kólbep janynan yǵysyp óte berdi... ótip jatty... Bir kezde kún qaqtaǵan Myrqynyń kóz jasy sarqyldy. Buǵan bir shekeleı qarap ótken kisilerdiń meıirimi, rahymy myna túgi qyrqylǵan taqyr taý betkeıindeı túgesilip bitipti.

Ramazan aıynda, keshegi ótken paıǵambar zamanynda pendeleriniń muńy, zary sharshatqan Mýhammed ǵaleıkissalam jaratqan ıeden bir pás pursat surap, jeti qat kóktiń bıigine kóterilip, álemdik garmonıany júıelep shaldyǵyp júrgen alla taǵalaǵa tildesip qaıtýǵa dát qylypty deıdi. Paıǵambardyń aýzynan estidik dep mashaıyq áýlıeler kón kitapqa jazyp ketipti. Uly dúnıede dúrkirep ushqan alla taǵalanyń bet qaratpas nurymen paıǵambar ǵaleıkissalam, jobalap aıtqanda, tómendegishe tildesipti.

Allanyń nuryna arbalyp qalǵan paıǵambar alǵashynda ázer dep tilge kelipti.

«Ýaı, jaratqan ıe, jer betinde kóz jasy kólkip aǵyp qol bolýǵa aınaldy. Pendelerdiń bir-birine meıirimi, shapaǵaty, shyndyǵy azaıdy. Muń, zardan qulaq tunady, jabbar ıem, kúnákar pendelerdiń kóz jasyn qalaı tıamyz?!»

Sonda jaratqan ıe nurymdy shasha bersem paıǵambarym órtenip óler dep biraz sáýlesin azonmen, birazyn tozańmen kólegeılepti, aspan áleminiń únimen bylaı depti.

«Adamdy ózime uqsatyp jaryq dúnıege keltirgende jylasyn dep jaratqam joq, úmbetim!»

«Kóz jasy kól bop aǵyp esh tyıylar emes qoı, jabbar ıem!

«Qaıǵyly, sherli adamnyń nury buzylady, adamzattyń nury buzylmaýyn nege oılamaısyń?»

«Aspandaǵan áýlekileriniń básin tómendetemin, qudaıyn umytqandardy táýbasyna keltiremin dep, tegi, sharshadym, ólshenip bergen kúsh-qýatym kemip barady, neǵylamyz, jabbar ıem!»

«Endeshe pendelerdiń sanasyn, kókirek kózin ashatyn aıattarymdy aıan berip túsirem, ol kitap seniń mashaıyqtardy ilestiretin, minafıqtardy táýbasyna túsiretin tat baspas almas qylyshyń bolady. Quran degenniń sózine ılan, paıǵambarym!»

«Jabbar ıem, nur dıdaryńa basymdy ıemin, kóz juma ketsem kórimde tynysh jatatyn boldym».

«Jaratqan ıe eshqashan bardy bólip bermeıdi, joqty túgendemeıdi, adasqannyń betin túzemeıdi, ólsheýsizdi ólshemeıdi, ólsheýlini artyq-kem demeıdi, áıtse de bárin ózim isteımin, pendeler birinen-biri kóredi, úmbetim».

«Nur dıdaryńnan bólise júr, jabbar ıem, pendelerdiń kezin ash, kókiregin oıat, qarańǵyǵa qaldyra kórme! Pendelerdiń nur dıdaryn buzyp almaýyn oılastyraıyn». Osyny aıtyp Mýhammed ǵaleıkissalam jeti qat kóktiń tórinen qaýyrsynǵa uqsap tómendeı-tómendeı Mekkege jetipti, Qaǵbaǵa aıaǵyn tirepti deıdi. Bizdiń baıandap otyrǵanymyz baıaǵy áýlıe mashaıyqtar jazyp qaldyrǵan kók kitaptyń sózi.

Osymen shaǵyn hıkaıatymyzdyń sońǵy núktesin qoıyp tamamdaýǵa da bolar edi. Bir sóz qalyp barady. Mýhammed paıǵambar kúni jetip, baqı saparǵa attanar aldyńda qasynda qurdaı jorǵalap qyzmet jasap júrgen mashaıyǵyna: «Keýdemdi kóterińdershi, Arafa taýyna shyǵaıynshy», — dep ótinish jasapty. Áýlıeler, mashaıyqtar, sofylar etegine súrinip júrip Paıǵambar ǵaleıkissalamdy súıemeldep tún ishinde Mekke taýynyń ıyǵyna shyǵarypty. Aspan toly shúpirlegen myń-mıllıon juldyz, bázbiri aǵyp túsip jatyr, bázbiri jip sáýlesin soza túsip úzdiksiz shyraq bolyp janady. Paıǵambar ǵaleıkissalam aqtyq kúshin jınap, keýdesin oqys kóterip, ókpesiniń syrylyn shamaly basyp oń qolyn ańyljyǵan aspan álemine silke shanshyp nusqaǵan kórinedi. Aqtyq demin ala bere úni kúńirene shyǵypty jaryqtyqtyń. Alla-a-o-o-ı-ı!!»

2004 jylǵy maýsym.

---