Jyl qusy
Stýdent Voronov oı-shuńqyrly taqtaq jolmen taýdan túsip kele jatqan. Kópir alqymynda ózennen kóz almaı, baldaqqa súıenip áldebir myjyraıǵan beıshara jan túr eken.
Qaraýytqan sýat jıegi kók shyńyltyr muz. Jaǵadaǵy kir shaıǵan qatyndardyń daýsy shytqyl aıazda qatty jańǵyryǵyp estiledi. Kún taýdan qulap, uıasyna barǵan, qar jamylǵan jazyqty kóleńke tumshalap keledi, biraq qarsy bettegi úılerdiń terezeleri men shirkeý munarasynan keshki shapaq áli de kete qoımapty.
Qańtardyń qasat qarynda, ár úıdiń mılyqtata kıgen aq malaqaıynda da saǵym oınaıdy. Shirkeý qasyndaǵy Voronovtar qojalyǵynyń shaǵyn baǵy alageýim tartyp, úı aldyndaǵy samyrsyn shoǵyryna da ymyrt úıirilipti. Murjadan shyqqan kógildir tútin keshki tymyq aspanǵa tip-tik bop shanshylyp qalǵan.
Kópir aýzyndaǵy beıtanys adam osynyń bárine tamsana qadalǵandaı.
Aıazdy keshte kósheni basyna kótergen shana syqyry: júgi joq bos kireshiler attaryn borbaılap-borbaılap, lek-legimen kópirden jyn qaqqandaı elirip ótip jatyr. Beıtanys saqtyq jasap jol jıegine qaraı yǵysty.
— Abaıla, qaǵyp túsirem! — dep áldebir at aıdaýshy tanaýrap aıqaı saldy.
Beıtanys burylyp birdeme dep jaýap qatqan boldy... Sosyn qolyn bir sermedi de jótelge tunshyǵyp qala berdi.
Stýdent kópirge taıanǵanda ol áli jótelge býlyǵyp jatqan. Basy salbyrap ketken, moıny yrǵaıdaı, baldaqqa qos qoldap súıengen kúıi kógerip qapty, tegi bir bastasa uzaqqa shabatyn kók jótel bolsa kerek. Jorta jótelýi de múmkin, álde áýmeser, álde qarataıaq adamdy kórgen soń ádeıi múláıimsigen elkezbe tilemsek.
Stýdent qatarlasa berip júzine úńildi; basynda aýdaryp tikken jalbaǵaıly eltiri qulaqshyn. Demigin basyp, ıilip taǵzym etti de, ushyna temir qaqtaǵan baldaǵyn oıbaılata shıqyldatyp óz jónine kete berdi. Eki buty taıaqtaı, dáý shárkeıdi zorǵa súırep barady.
Joq, áýmeserge uqsamaıdy. Kádimgi jarymjan qaıyrshy.
Arqasynda tap-tuınaqtaı etip shandyp tastaǵan qapshyq, ústindegi qyryq jamaýly syrmaly kene shapanyna da qylaý jýytpapty. Taty bir kózge oǵash nárse — balań júzinde qyryq jastyń aıqysh-uıqysh ájimi, muńy jatyr. Tup-tunyq janary dúnıege enjar qaraıdy. Túbit saqal kómkergen dúrdik erinderi kebersip ketipti. Myjyraıǵan bas kıimniń samaıy men qulaq-shekeden dýdyrap shyqqan uzyn shashy kúnqaqty bolyp qýrap ketken áıelderdiń kúnsigen burymyn eske túsiredi. Bir japyraq qońy joq tyrtıǵan denege qýshyq jaýyryny da onsha qonyp turǵan joq.
— Tońyp qalypsyń-aý, shalym, — dedi stýdent janashyrlyq jasaǵandaı jón-josyqsyz kıligip.
Qaıyrshy sál kidirdi de keýdesi kórikteı jelpildep ázer til qatty:
— Joq, tońýyn tońǵam joq-aý... — Daýsynda qınalý da, qajý da joq. Taǵy biraz tynystap, demigin basqan soń barǵa toq, joqqa nalymaıtyn kónbis te muńsyz adamdaı jaıbaraqat jaýap berdi:
— Tońýyn tońǵam joq-aý. Tek mynaý densaýlyǵy qurǵyr... densaýlyǵy qurǵyr dińkeletip barady...
Qaıyrshy ilbı basyp ilgeri tartty.
Stýdent onyń bas-aıaǵyn sholyp keledi: jilinshigi shıdeı ári álsiz, boz shulyǵy juqa, onyń ústine eski, talystaı dáý shárkeıi de jyrtyq eken... Iapyr-aı, mynaý qaqaǵan aıazda jolaýshylap júrgen netken júrek jutqan adam?
— Baýyrym, kıimiń tym jupyny eken, — dedi stýdent.
— Shárkeıimniń tozǵany ras, — dedi qaıyrshy quptaǵandaı. — Al kıim jaty... Joq, kıimge ázir ókpeleı almaımyn. Shapan ishinde syrmaly keýdeshem de bar.
— Pımań da joq eken, sýyq ótedi toı.
— Ótedi árıne... Jilinshigińdi syrqyratady... Al jótel qyssa — shybyn janyń shyrqyraıdy..
Júre sóılesken áńgimeden bereke shyqpady da stýdent jol ústinde ádeıi aıaldap qaldy. Qaıyrshy da kilt toqtap, taty da qos qoldap baldaǵyna súıendi.
— Alystan kelemisiń?
— Alystan... Lıvennen shyǵyp edim.
— Kók jóteliń kópten bar ma?
— Kók jótel me?.. Kópten toı...
— Selıtra ıiskep kórdiń be? Myń da bir em.
— Joq. Burysh ishkenim bar.
Stýdent basyn shaıqady.
— Bos soz! — dedi sosyn. — Men dárigerdiń oqýyn oqyp júrmin. Bolashaq dárigermin... Túsinemisiń?
— Túsinbeıtin nesi bar... Jaman kásip emes...
— Endeshe tyńda: burysh iship áýre bolma, selıtra satyp al. Bar bolǵany eki-aq tıyn turady. Jaqsylap ez, sosyn oǵan qaǵaz sal da keptirip, ábden kepken soń sol qaǵazǵa ot qoı da tútinin ıiske. Taptyrmaıtyn em.
Qaıyrshy taǵy da bas ızeı saldy, tegi, stýdenttiń aqylyna onsha mán bermegen sıaqty.
— Ony da kórelik. Eki tıyn degen ákeden qalǵan mal emes qoı.
— Al búgin qaıda baryp qonbaqsyń?
— Qonalqy ma?.. Aıaǵym jetken jerge baryp qulaımyn. Alda áli Znamenskıı bar.
— Znamenskıı deıdi?.. Myna júrisińmen sen onda tan ata zorǵa jetesiń ǵoı!..
— Meıli, meni kim qýyp barady, — dep qaıyrshy taǵy da jaıbaraqat jaýap berdi. Stýdent ań-tań, ne derin bilmeı turyp-turyp:
— Qapshyǵyndaǵy nemene? — dep surady.
— Qapshyqta ma?.. Maǵan jeterlik baılyq bar. Kóılek-kónshek, shulyq. Qudaıǵa shúkir, shulyq degen jetedi... Úsh par...
Kópirden ótken soń jol eki aırylatyn edi: biri taýǵa qaraı tik tartyp, Voronovtardyń qojalyǵyna aparady da, ekinshisi — sál burystaý shirkeýge baryp taýsylady.
— Sen til alsań bizdiń úıge júr, — dedi stýdent. — Men saǵan azdap aqsha da bereıin.
Kún batyp ketken. Qaıyrshy áýeli taý jaqqa kóz tastady, sosyn Voronovtardyń baýyndaǵy qaraýytqan kók-jasyl samyrsyn basyn, buldyrap bara jatqan sharýajaıdy, ymyrt keýlegen dalany túgel sholyp shyqty da taǵy da nemketti til qatty:
— Qudaıdan bezgen albastyǵa bolmasa aqsha kimge kerek. Ásirese men úshin onyń quny bes tıyn. Meıli, peıiliń durys eken, alaıyn.
— Minekı, áńgimemiz endi ǵana úılesti. Júr kettik.
— E-e, júr deımisiń... Jo-joq, barmaımyn. Znamenskııde túnermin... Eger jete alsam...
Qaıyrshy qaıtyp artyna burylmastan ilbı basyp shirkeýge aparatyn jolǵa tústi; jıi-jıi demigip, basy qaltańdap barady.
Stýdent júgirip úıine keldi de ámıanyn ala sap, ony jazyq dalaǵa shyǵa beriste qýyp jetti. Teristen soqqan qyzyl jel qas-kirpikti qyraýmen jelimdep ysqyryp tur. Kókjıekke taman birte-birte kóterile beretin keń jazyq qaraquryq tartyp, jybyrlaǵan jel saǵymynan terbelip turǵandaı. Tolqyn ústinde áldeqashan semgen kúnniń bolar-bolmas boz syzaty bar. Tóńirek shańyt tar¬typ, ymyrtpen jarysa ala quıyn kóterildi, ysyrma júre bastady.
— Minekı, elý tıyn, birdemege jaratarsyń, — dedi stýdent entigip. Qaıyrshy da aıaq tyqyryn estip artyna burylǵan edi. — Aty-jónińdi aıtsańshy eń quryǵanda, eske ala júrermin, — dedi qaljyńdap.
Qaıyrshy da ezý tartty.
— Oqasy joq, óle qoımaspyz, — dedi qýaqylanyp, biraq qany qashqan bet-júziniń ájimi molaıyp, úskirik jelden kóziniń sorasy sorǵalap tur edi.
Ebedeısiz úlken qolǵabyn sheshti de ıkemsiz qolyn aqshaǵa sozdy, sosyn alaqanyndaǵy kúmisti aýdaryp-tóńkerip oılanyp qaldy. Jasaǵan qaıyrymyna stýdent ájeptáýir qarymta kútip edi, qaıyrshynyń altysy da tym sarań boldy.
— Tıyn-tebenińe razymyn... Al tıe bersinge bosqa shyǵyndanba... qudaı qalasa jetip jyǵylarmyn...
— Shynymdy aıtam, aty-jóniń kim, óziń bir qyzyq jan ekensiń, — dedi stýdent.
— Aty-jónim be?.. Atym Lýka... Al meniń qaı minezimnen kórip turǵanyńdy bilmedim...
— Baıǵus-aý, qatyp ólesiń toı.
— Ólsek óle salamyz, onda turǵan ne bar. Ajal aıtyp kelmeıdi, aǵaıyn, ajaldyń betine tiktep qaraǵan pende bar ma eken cipá... Odan qashsań qutylmaısyń. Ózekti janǵa áıteýir bir ólim emes pe.
— Ujmaqqa asyǵyp bara jatqannan saýmysyń? — dep stýdent qulaǵyn ýqalap-ýqalap jiberip, jel ótinen yqqa buryldy.
— Ujmaq meniń ne teńim. Onyń ústine, sol ujmaq degen shirkiniń bar ma eken? Onan da ıtshilep bolsa da osy ómirde júre turǵanym artyq.
Jel barǵan saıyn údeı túsken, yzǵyryq jaýyryn syǵyp, qol-aıaqty búrip barady. Stýdent qaıyrshynyń júzine taǵy da tandana qarady.
— Sonda sen búl ómirden ne raqat kórip júrsiń?
Qaıyrshy da munyń betine qadalyp qalypty.
— Men be? — dedi ol. — Qudaıdan kúder úzgen saıtan bolmasa, búl ómirge kim ókpelesin. Tirliktiń ózi raqat emes pe.
— Jyl qusy sıaqty jylda qonyp júrmin deshi.
— Jyl qusy eki aıaqty haıýannan kem bolyp pa?!
— Olar ujmaqqa baramyn dep áýre bolmaıdy, baýyrym, qatyp ólemin-aý dep te qoryqpaıdy.
— Sen óziń kimsiń? Fılosofpysyń? Álde ateıs shyǵarsyń?
— Búl sózderińniń tórkinin túsinbeı turmyn.
— Túsinbeıtinińdi bilemin. Tek suraıyn degenim: qudaıǵa senemisiń óziń?
— Bárimiz de qudaıdyń qulymyz ǵoı, — dedi qaıyrshy oılanyp baryp. — Jaratqan ıem men jazmyshqa senbeıtin pende bolýshy ma edi.
Stýdent taǵy da onyń bet-júzine tańyrqaı qarap qaldy. Biraq tura berýge aıaz shydatar emes, ary qıpyqtap, beri qıpyqtap, aqyry:
— Qudaı jolyńdy ońǵarsyn! — dedi.
— Al, jaqsy, saý bolyńyz, — dep qaıyrshy da qulaqshynyn alyp, ıilip qoshtasty. — Hrıstos jar bolsyn...
Qolǵabyn kıip, sol oılanyp turdy da jolǵa tústi. Syryqtaı uzyn baldaq súıretken ergejeılideı beıshara jan keshki ymyrtta dıirmennen esken qarly quıyn men syrmaǵa sińip keshikpeı joq boldy...
Stýdent kesh boıy zaldyń tort buryshyn adaqtap sendelip júrdi de qoıdy. Esiktegi kúń uıyqtap qalǵan. Ústel ústinde sham janyp túr, buryshta, ıkon aldynda shyraǵdan syǵyraıady: anasy jolǵa shyǵa qalsa osyndaǵy bala kútýshi áıel oǵan sát sapar tilep shyraq óshirmeıtin qashannan ádeti edi. Stýdent qobaljyp qaıta-qaıta saǵatyna qaraı berdi — ýaqyt toǵyz bolypty, anasy áli keshigip jatyr.
— Dúleı! — dedi qaıyrshy esine túskende. Túngi uıqysy tórt bólindi. Kózi ilinbeı qoıǵan soń ıýngany oqyp edi, saǵat ondardyń shamasynda aıaǵyna pıma, ústine bashlyq kıip tysqa shyqty da, Aq boz at pen Kók boz attyń týýyn kútti. Senekten óte bere-aq aza boıy tik turǵan: jaryq dúnıeni qaratúnek basqandaı kórinip edi — aǵash basy alaı-túleı sarnap, jylandaı sýmańdap aqqan syrma kóz jamyratady. İrgeden baqtyń nobaıy qaraýytty, tuńǵıyq aspandaǵy juldyzdar da shaqyraıyp-shaqyraıyp qaltyrap tur eken. Qardy ombylap, shýlaǵan baqtyń shetine shyqqansha ınedeı qadalǵan qıyrshyq tozańnan tunshyǵyp ólip kete jazdady; túnergen dala — órkeshti dúleı teńizdeı, túk kórinbeıdi, ot shashqan aıdahardyń kózindeı birde janyp, birde óship, qos juldyz tóbeden tónip túr eken...
Ol baq shetine ekinshi ret saǵat on ekide kelip qaıtty. Aıaz manaǵydan da qataıa túsken eken. Jylt etken ot joq, arsy-kúrsi sarnaǵan baqtan basqanyń bári tym-tyrys uıqyda. Juldyzdar jarqyrap, ala shabyr shańyttan aspan barǵan saıyn tuńǵıyq tartypty. Melshıgen dala kebin jamylǵan ólikteı, tóskeıde ala quıyn jortady, tóbede — qantalaǵan eki kóz Arktýr men Mars. Dıirmenniń tý syrtynda tarydaı shashylyp úrker jatyr. Aq boz at pen Kók boz at ta qazyǵyn aınalyp tas tóbege kelip qalypty.
— Qatyp óledi-aý, sorly! — dep qaıyrshyǵa jany ashydy.
Shala jabylǵan esik-terezeniń qaqpaǵy túni boıy sartyldap es ketirdi. Qol-aıaǵy múzdap, ábden jaýraǵan stýdent jyly úıge kirgen soń birden uıqyǵa bas qoıyp edi, biraq mazasyz tarsyl uıqyly kózge de tynyshtyq bergen joq. Aqyry ornynan turyp, sham jaqty da kıine bastady... Túni boıy átkenshek teýip ábden sharshaǵan esik-terezeniń qaqpasy sulyq qalypty. Baspaldaqtan túse bere aýyldyń or tusynan tunshyǵa shyqqan uıqyly-oıaý áteshterdiń daýsyn estidi. Ádette teristen soǵatyn burqasynnyń tolastaýy da aıaq astynan, aýa taza ári almastaı ótkir eken. Tún tymyq, taýdyń ıyǵynan maýjyrap jańa ǵana kóterilgen jarty aıdyń uıalshaq sáýlesi shyǵys kejekten araılap kele jatqan keler kúnniń bolymsyz shapaǵymen jalǵasypty. Beldeýde balqyǵan sap altyndaı Sholpan jarqyraıdy. Mars pen Arktýr balaqqa jetip batýǵa aınalǵan. İrili-ýaqty juldyz bitkenniń bári de móldiregen kók kúmbezinen etekke qaraı sypyrylyp túsipti de, sekseýildiń shoǵyndaı qozdap, jan-jaqqa shashyraǵan kúmis kirpikteri qyltanaq qar betine qadalyp qalǵandaı. Aýyldyń ottary da jyltyraı bastapty, jarysa ándetken qoraz daýsy jabyqqa qystyrylǵan uıqyly-oıaý jarty aıdy qalǵysyn dep terbetip turǵandaı. Bezektegen shana syqyry estildi de bý men qyraýdan shańqan boz tartqan tanys úsh at jekken páýeske aýlaǵa kep kirdi.
Shana qasyna júgirip jetken stýdentke anasy men at aıdaýshy jarysa, Znamenskıı jolynda úsip ólgen adam súıegin kórdik dep jaǵalaryn ustady.
You Might Also Like
