InfoHub Logo

EJELGİ OTYRAR

(OTYRAR MEMLEKETİ)

(zertteý)

Ejelgi Otyrar — san qıly qalalardyń basyn qosqan: bir jaǵy Iaksarty (Syrdarıa), ekinshi jaǵy Harchýk (Qarataý) dep atalatyn úlken aımaqty alyp jatatyn, qazirgi qazaq halqynyń ertedegi ata-babalarynyń áıgili memleketi.

Bul memleket bizdiń dáýirimizge deıin V—IV ǵasyrlar shamasynda paıda boldy. Ol dáýir ótken saıyn irgeli elge aınalyp, qalyptasa berdi. Árıne, tarıhshylar qazaq halqynyń ertedegi ata-babalary jóninde ártúrli boljammen jazdy, olardy ár túrde atady. Mysaly, ertedegi skıf, odan bergi oǵýz, odan bergi kýman ,saq, qypshaq degen ataýlardyń barshasy — osy orta ústirtti jaılaǵan bizdiń babalarymyz. Qazirgi kezde bul— bárimizge aıan. Endigi sóz sol memlekettiń paıda bolý, dáýirleý tóńireginde bolmaq.

Jeri baı, topyraǵy qunarly, sýy mol, aýa raıy jumsaq Iaksarty, Harchýk ólkeleri ejelgi qypshaqtardyń qonysyna aınalǵan. Mine, osy áıgili qonysty budan bylaı, jalpy atpen «Otyrar memleketi» nemese «Ejelgi Otyrar» dep alamyz. Otyrar memleketi óz dáýirinde eń irgeli, eń myqty el boldy. Batystan ońtústikke, ońtústikten shyǵysqa qaraı sozylyp jatqan «Jibek joly» osy Otyrardyń ústinen ótetin. Saýda-sattyq, jeri qunarly meken qypshaqtardyń mádenıetin tez ósirdi. Qypshaqtar egin egýmen shuǵyldandy, qalalar saldy.

Biz Otyrar memleketi jaıynda sonaý arab tarıhshylarynyń derekterinen ǵana tereńirek bilemiz. Arabtardyń kelýine deıin bul memleket jaıly jazylǵan málimetter múlde joqtyń qasy edi.

Ózi baı, ózi áıgili elge jaý kózi qashan da bolsa túskish keledi. Sondyqtan da arab halıfalary bul elge kóptegen joryqtar jasaıdy. Talaı tarıhshy, talaı jansyzdaryn jiberip zerttetedi. Áıtse de olar qypshaqtardy qylysh kúshimen ǵasyrlar boıy baǵyndyra almady. Bul jóninde qazaq fólklorynda ne qıly shejire, qıssalar aıtylǵan. Joǵarydaǵylarǵa qosymsha aıta ketetin bir jaı, Otyrar memleketi ertedegi tarıhı málimetterde kóp ýaqyt boıy «Osrýshna» dep atalyp keldi. Memlekettiń osylaısha atalýy kezinde biraz zertteýshilerdi de áýre-sarsańǵa salyp, shatastyrdy. Áıgili shyǵys zertteýshisi, akademık V. V. Bartold, zertteýshi I. Kastane syndy ǵalymdar bul týraly ár túrli joramaldar jasady. Olar «Osrýshnany» qazirgi Samarqan mańyndaǵy Shahrıstan, ne Uratóbedegi qalalardyń qaldyqtary degenge saıady. Sonymen qatar olar «Osrýshnany» memleket dep qaramaı, jalǵyz-jarym qalanyń aty dep túsindirip keldi.

Qatty kúdik týdyratyn jáıt, eki zertteýshi de árkimderdiń aıtýy boıynsha joramal jasaǵan. Ańyzǵa kóp súıengen. Mysaly, Kastane bylaı deıdi: «Babyr sultan «Ýsrýshna» degendi Uratóbeniń alǵashqy aty dedi». Munda «Osrýshna» «Ýsrýshna» bolyp burmalanyp aıtylǵan. Akademık Bartold: «Pándjıkent qalasynyń tómengi jaǵyndaǵy qaldyqtardy qarastyra kelip, Osrýshnany Shahrıstanǵa meılinshe uqsattym» deıdi. Bul boljamǵa kezinde I. Kastane qarsy shyǵyp, ózinshe birneshe dálelder usynǵan bolatyn.

Baıqasańyz, eki zertteýshi de bir-birine múlde kereǵar, eki túrli joramal jasaıdy. Biri Uratóbege, biri Shahrıstanǵa silteıdi... Jer bederine qarap jáne jurttyń aıtqanynan ǵana qorytyndy jasap, anyqtama berý, árıne, ǵylymı jaǵynan dáldikke jetkizbeýi múmkin. Sonan soń atalǵan eki ǵalymnyń da eshqandaı qazba jumysyn júrgize almaǵandyǵyn eskergen jón. Sonymen qatar qazirgi kezdegi ǵalymdar arasynda da ár túrli túsinik, paıymdaýlar bar ekenin eske alsaq, ǵylym jolynda pikirler alshaqtyǵy bolýy zańdy nárse. Osy turǵydan alyp, oqýshy nazaryna birsypyra ǵalym zertteýshilerdiń pikirlerin usynýdy jón kórdik.

Biz endi kóne tarıhshylarǵa júginip kórelik. Shejireler qandaı syr shertedi eken... Mine, aldymyzda arab geograftarynyń eńbekterinen úzindi — aýdarmalar jatyr. Onda neshe túrli joramal pikirler bar. Bul geograftardyń biri Ibn-Haýkal bylaı dep jazady: «Osrýshna degen de Soǵda syndy eldiń aty. Bul, eń bastysy taýly ólke. Onyń shyǵysy Ferǵana, batysy Samarqan aımaǵymen, soltústigi Shash jáne basqa qalalarmen, ońtústigi Kesh jáne Saǵanıana (Soǵda, D. D.) elderimen shektesip jatady. Bul ólkede bizge aty belgisiz qalalar kóp».

Al Ahmad al-Katıb bylaı deıdi: «Osrýshna Samarqannyń shyǵysynda, odan bes kúnshilik jerde. Bul, etek-jeńi keń, irgeli el. Onda uzyn sany 400-ge jýyq qorǵandar jáne túrli úlken qalalar bar. Shıbliıah (Shahrıstan) osy qalalardyń biri».

Atval ólshemi boıynsha Osrýshna 90° endik pen 40° boılyqtyń arasynda jatady; Rasma ólshemi boıynsha 91°—10' endik pen 36°40 boılyqtyń arasynda; Hanýn ólshemi boıynsha 89° —30' endik pen 39°30' boılyqtyń arasynda, besinshi maýsymda (beldikte) jatady. Osrýshna — Samarqannyń arǵy jaǵynda Iaksarty boıyna ornalasqan Transoksıanıanyń bir astanasy».

Ansab Samanıdiń jazýy boıynsha: «Osrýshna Samarqannyń arǵy jaǵynda, Iaksarty jaǵasyna ornaǵan úlken qala». «Osrýshna qıandaǵy eń úlken qalanyń aty» dep túıedi, Azızı degen geograf.

Ertedegi kartalarǵa qarap otyrsaq, joǵaryda Ibn-Haýkal aıtqandaı, Osrýshnanyń taýly, dalaly ólkede jatqanyn ońaı ańǵarýǵa bolady. Qarataý men Saıram taýy mine, solar. Bul arada Ahmad al-Katıbtiń aıtqanyndaı, Iaksartyny (Syrdarıany) boılaı qalalar salǵany da aıdan aıqyn. Arab geografy atyn ataı almaǵan ejelgi qalalardyń sanatyna Ispıdjab (Saıram), Aqtóbe, Otyrar, Babaata, Saýran, Shabǵar (Túrkistannyń eski aty) qalalaryn da jatqyzýǵa bolady.

Bir sheti Qarataýǵa, ekinshi sheti Syrdarıaǵa jetip, sozylyp jatqan úlken ústirt, topyraǵy qunarly baı ólkeni shynynda da Soǵda elimen qatar qoıýǵa turady. Ol jóninde ejelgi arab tarıhshylary da aýyzdarynan sýy quryp áńgimelep, aıtyp ketken.

Otyrar ólkesiniń álemge aty áıgili úlken el, bilim ónerli orta, mádenıet oshaǵy, ǵylym ordasy bolǵanyn dáleldeı túsý úshin N. P. Ostroýmovtyń, N. S. Lykoshınniń, V. A. Kallaýrdyń, A. K. Klareniń, V. V. Bartoldtiń eńbekterine júginemiz.

Bul eńbekter ózderiniń ǵylymı dáleldiligi jaǵynan kóp jaǵdaıda kúmándi bolsa da, Otyrardyń arǵy-bergi tarıhynan birshama maǵlumattar bere alady. Budan soń biz osy ólkeniń tabıǵatyn, qazbalaryn, etnografıasyn taldaý arqyly da kóp nárseni ańǵaramyz. Al qazirgi Shymkent pen Qyzylorda oblystarynyń kónekóz qarıalary etken zamannan eles beretin ne qıly qıssalardy jatqa biledi. Osy oraıda Arystanbab, Erqoıan, Túkti Ázız, Jylaǵan ata jaıly aıtylyp júrgen jyrlar, áńgimeler bizge sarqylmas baı materıaldar berip, talas máseleler jóninde naqtyly ǵylymı tujyrymǵa kelýge septigin tıgizýi yqtımal. Demek, ondaı ańyz-áńgimelerdi jınastyryp, taldaý jasaý da kezegin kútip turǵan máselelerdiń biri.

Otyrar jaıly el arasynda kúni búginge deıin qyzyq ta mańyzdy áńgimeler aıtylyp júr. Mysalǵa, Shabǵar men Ispıdjab (Saıram) qalasynyń arasyn qosyp jatqan jerasty joly bolǵan. Bul joldar jaýgershiligi kóp V—IX ǵasyrlar arasynda salynǵan bolar dep joramaldaımyz. Osy jerasty joldarymen kezinde qolbasshy, ámirshi datqa, jaýshy syndy adamdar jasyrynyp ótip júrgen. Jerasty joly jaıly saıramdyq ejelgi aqyn Ahmet Iassaýı de jazyp qaldyrǵan.

Taǵy bir batyl joramaldy akademık Marǵulan jasap júr. «Kóne zamanda Iasy (Túrkistan) men Saıramnyń, Saıram men Shashtyń (Tashkent) aralyǵyn basyp jatqan jerasty joly bolǵan desedi jurt. Jerasty jolyna túsetin úńgirdiń aýzy eski Saıramda qazirge deıin saqtalǵan. Ondaǵy eski meshittiń irgesinde jer astyna aparatyn tas basqyshtar áli bar».

Mine, osyndaı jerasty jolynyń ózi úlken jetistiktiń ozyq mádenıettiń bir kýási. Demek, ony júzege asyrýshylar — qurylys isin, esepteý ǵylymyn jetik biletin jandar bolǵanyn ańǵartady. Otyrar qalasynda bolǵan áıgili Kúmbez Saraı, Túrkistandaǵy Ahmet Iassaýıdiń mavzoleıi, Aısha bıbiniń mavzoleıi, Syǵanaqtaǵy teńge soǵatyn saraılar — óz dáýirinde kórgendi tań qaldyryp, áıgili bolǵan halyń mádenıeti dárejesiniń kórinisteri. Atalǵan qurylystardyń kóbi 1219 jylǵy monǵol shapqynshylyǵy kezinde qırap, búlingen. Qalǵandary ýaqyt synyna tótep bere almaı, tozyp bitken.

Jaqyn arada qazba jumystarynyń nátıjesinde ǵalymdar álemin eleń etkizgen oqıǵa boldy. Qazý jumysy kezinde Soǵda qalasynyń qaldyǵy, qala qabyrǵalaryndaǵy áshekeı sýretter tabyldy. Eger ekspedısıa shyǵaryp, arheologıalyq qazba jumysyn júrgizedi. dál osyndaı tańǵajaıyp áshekeı sýretter, ne qıly syrlar Otyrar qalasynyń ornynan da tabylǵan bolar edi. Áıtse de áli kúnge deıin ol jaıly aıtylǵan bir-eki topshylaýlarǵa, joǵaryda aty atalǵan avtorlardyń tıip-qashty pikirlerine ǵana qanaǵat tutyp kóremiz.

Ýaqyt ozǵan saıyn Otyrar memleketiniń de aty kómeskilene berdi. Onda mekendegen ozyq mádenıetti halyqtyń atyn zertteýshiler san-saqqa júgirtip atady, kóp jaǵdaıda oqýshylarǵa kúńgirt kórsetti. «Kóshpeliler» degen jamaý japsyryldy. Tipti tarıhshylardyń ózderi de osy Otyrar ólkesin mekendegen birtutas qypshaq saq jurtyn san qubyltyp atady. Mysaly, ejelgi saq, skıf, oǵýz, qarahanıd, túzem, odan bergi jik-jik júzge, rý-rýǵa bólinip ketkender barshasy bizdiń ata-babalarymyz, qazaqtar edi. Tarıhı derekterdiń jete zerttelmeýi saldarynan jáne keıbir tarıhshylardyń Otyrar memleketin mekendegen halyqtyń atyn ár túrli ataýynan edáýir dárejede mádenıetti bolǵan bul dáýir óz bet-beınesin áli aıqyn tanyta almaı keledi.

Alaıda, sońǵy kezderi ejelgi Otyrar memleketin jalpy alyp, zertteý nyshany baıqalyp júr. Árıne, bul qýanarlyq, quptarlyq bastama. Tap osylaı zertteý bizdi — Otyrar dese, «á, álgi bir monǵoldar qıratqan qala bolar» dep qoıa salmaı, ony salıqaly el, irgeli memleket dep qarap, túsinýge megzeıdi.

Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń tarıh, arheologıa jáne etnografıa ınstıtýty Otyrardy júıeleı zertteýdi maqsat etip, 1948 jyly arnaıy ekspedısıa shyǵardy. Ekspedısıany belgili tarıhshy Bernshtam basqardy.

Bernshtam osy saparynda 1350 kılometr jol júrip, bes iri qalany, 11 qorǵandy, meken-jaıdy, 47 kentti (shaǵyn qalalardy) kórip, olardy kartaǵa túsirip qaıtty. Olardyń qazirgi ornyn, qıraǵan qaldyqtaryn anyqtady. Sýrettep jazdy. Syrttaı mólsherlep, keptegen qalalardyń planyn jasady. Bulardyń ishinde Saýran, Saıram, Sútkent sıaqty Otyrardyń qostyǵynda jatqan úlken qalalar bar. Biraq zertteýshi, bul qalalardy joǵaryda aıtqandaı, syrt eki ǵana sýrettep jazdy. Onyń arhıtektýrasy, etnografıasy jónindegi máselege batyl aralasyp, syryn ashyp pikir aıta almady. Sondyqtan da bul qalalar jaıyndaǵy egjeı-tegjeıli maǵlumat oqýshylarymyzǵa jetken joq.

Saýran qalasy Otyrardyń soltústigindegi temir jol boıynda, qazirgi Saýran stansıasynyń mańynda. Qala dúnıege IX ǵasyrda kelgen. Alǵashqyda Otyrar datqasy bul qalany shekaraǵa, qypshaq qalalary men kóshpeli qypshaq handarynyń shekarasyna ádeıi salǵyzǵan. Qalada únemi qol (ásker) turǵan. Onda kelisimder de júrgiziletin bolǵan. Onyń ústine Saýran arqyly «Jibek joly» etetin. Bul jaǵdaı onyń saýda-sattyqqa, alys-beriske aralasyp, órkendep, ósýine jan-jaqty yqpal jasady.

Qalany alty munaraly úlken qorǵan qorshap turǵan eken. Qorǵan saz balshyqtan, keı jeri kúıdirgen qyshtan órilipti. Ár munarada qaraýyl qaraıtyn kúmbez jaýǵa oq atatyn tesikter bar. Buǵan qaraı otyryp Saýran qalasynyń negizgi mindeti — el kúzetý, basqynshy jaýǵa birinshi tosqaýyl bolý ekenin baıqaımyz.

Qorǵan tórt buryshty etip salynǵan eken. Qalaǵa kirer qaqpa men shyǵar qaqpa bir-birine tuspa-tus ornatylǵan. Ońtústik shyǵystan soltústik batysqa kólbeý jatyr. Tosyn kózge birden shalynatyn nárse — qala halqynyń óte tyǵyz otyrǵanǵa uqsaıtyndyǵy. Óıtkeni beldeý-beldeý, qatpar-qatpar bolyp jatqan shıraq úıindileri burynǵy úılerdi, dýaldardy kóz aldyńa elestetedi. Sonymen qatar eski qarý-jaraq, qysh qumyra, t. b. úı ydystarynan aıaq alyp júrgisiz, sál qazyp kórseńiz — biri bolmasa, biri shyǵa keledi. Qalany 1219 jyly Joshyhan qıratqanymen, Saýran XV ǵasyrdyń aıaǵyna deıin ómir súrgen.

Mundaı qalalardyń paıda bolýynyń, ári nyǵaıýynyń mánin aıta kelip, F. Engels bylaı dep jazdy: «Bekinis ornatylǵan jańa qalalardy aıbarly qorǵandardyń aınala qorshap turǵany tegin nárse emes: olardyń tóńiregindegi or apandardan rý basshylarynyń molasy kórinedi, al olardyń munaralary qazirdiń ózinde-aq sıvılızasıaǵa tıip tur».

Sútkent qalasyn tarıhshylar monǵol shapqynshylyǵyna baılanysty ataı bastady. Qala bir kezde qypshaq qolbasshylary men rý basshylarynyń mekeni bolǵan. Qoltyǵynan Syrdarıa ózeni aǵyp jatady. Aınalasy ný toǵaı. Sútkenttiń arhıtektýrasy da tańǵajaıyp, kileń aq tastan salynǵan, qaı shetine úńilseń de sándiktiń, baılyqtyń, saltanattyń belgisi kózge túsip turady. Ol jóninde aqyn Ahmet Iassaýı bylaı dep jazǵan:

Saıram, Sútkent saltanaty

Kezbelerdi qaıran etken,

Janǵa rahat jer jannaty

Bekzadalar jaılap ótken.

Osy bir óleń joldarynan Saıram men Sútkenttiń bul qalalardy basyp ótken jolaýshylardy tańdandyrǵan, qypshaq qolbasshylarynyń súıikti orny bolǵanyn ańǵaramyz. Qalanyń soltústik-shyǵysynda onyń qosymsha rabadasy (qalanyń qosymsha bólshekteri) ornalasqan. Qaqpa osy jaǵynan ashylǵan tárizdi. Óıtkeni, qazirgi úıindiniń sý kóp mújip, jar bolyp ketken jaǵy osy.

Sútkentten tabylǵan ydys-aıaqtar baılar, saraı mańyndaǵylar ustaıtyn ydystar tárizdi, názik, órnegi ásem bolyp keledi. Osy qala ornynan qumyrsqa bel etip áshekeıli órnek salǵan saz qumyralardy jergilikti turǵyndar kóp tapqan. Sútkenttiń ornynda qalǵan qazirgi úıindiniń ústine shyqqan kisiniń kózine — ortasy jaıpaq aınalasy budyr-budyr qysh qorǵan qorshaǵan tap-tuınaqtaı aq qala birden túsedi. Qala ornynan tabylǵan keramıkalyq zattardyń óte erterekte, tipti arabtar kelmeı turǵanda jasalǵany baıqalady. Sondaı-aq Sútkenttiń qashannan beri, qaı kezden óli qalaǵa aınalǵany da belgisiz.

Otyrar ólkesinen shyqqan ataqty ǵalymdardyń bizge belgilisi — Ǵabbas ál-Jaýharı men Ismaıl ál-Jaýharı, Ábýnasyr Farabı (Otyrarı).

Ǵabbas ál-Jaýharı matematık, ári astronom bolǵan. Alǵashqy bilimdi Otyrardan alǵan. IX ǵasyrda ómir súrgen. Onyń eń negizgi eńbekteriniń biri «Evklıdtiń «Negizderin» kemeldendirý» dep atalatyn kitaby. Bul kitapsha talaı ǵalym sheshimin tappaı, dáleldeı almaı dal bolǵan 5-shi postýlatty taldaıdy. Ǵabbas ál-Jaýharıdiń bul eńbegin kezinde Nıkolaı Lobachevskıı de paıdalanǵan.

Ǵabbastyń juldyzdar qozǵalysy, olardyń ara qashyqtyǵy jaıly jazǵan dáleldemeleri bar desedi. Biraq bul eńbekker jónindegi basqa derekter bizge onsha málim emes.

Ismaıl ál-JaýHarı de Ǵabbaspen tustas ómir súrgen adam. Ol arabtyń kóptegen qalalaryn aralap, kóptegen elderde oqıdy, bilim alady. Arab tilin óz ana tilindeı biletin bolady. Onyń esimin jurtqa tanytqan da sol til jaıly eńbegi edi. Ismaıldyń arab tilinde jazǵan «Tildi túzetý kitaby» kezinde klasıkalyq arab tiliniń damýyna eleýli úles bolyp qosylady. Ol kúni keshege deıin arab lıngvıseriniń qolynan túspeıtin qural bolyp keldi. Ismaıldyń da ómiri jaıly derekter múlde joqtyń qasy. Onyń tek, 1002 jyly týǵan jeri Otyrarǵa kelip dúnıe salǵanyn ǵana bilemiz.

Kóne shejirelerge úńilip, arab tarıhshylaryn oqyǵan saıyn ejelgi Otyrar ólkesiniń áıgili jandarymen tanysa túsemiz. Olardyń umytylyp, eskerýsiz qalyp bara jatqan izin basamyz. Sonda bir qyzyǵy, joǵaryda esimi atalǵan ǵalymdardyń eńbegi tilden-tilge aýdarylyp, qoldan-qolǵa kóship júretinin baıqaımyz. Biraq, sol eńbektiń avtorlary jaıly lám-mım dep aýyzdaryn ashpaıdy. Aıta qalsa da burmalap, joramaldap jetkizedi. Mine, osynyń saldarynan qazaq oqýshylary óz jerinde týyp-ósken, eliniń mereıin ósirgen aıaýly babalaryn bile bermeıdi.

Otyrar ólkesi ózinshe tirshilik-qaraketi, ózinshe tarıhy bar shejire kitappen teń. Onyń jer qatparyn qazyp qaraǵan saıyn san ǵasyrlyq syry ashyla beredi. Ata-babalarymyzdyń san ǵasyrlyq ómiri bul óńirge talaı tamasha izder qaldyrǵanyna kózimiz jetedi. Oǵan dálel, máselen, tek Otyrar oıpatynyń ózinde ǵana qyryqqa jýyq qurylys oryndary kezdesedi, biraq olardyń kóbi keıin qazylǵan kanaldar men jer jyrtylǵanda joıylyp ketken. Sonyń ózinde Jer ananyń tósinen atqan výlkandar tárizdi kóp qalashyqtar kóz aldymyzǵa erte dúnıe tarıhyn ákeledi. Ondaǵy «Kókmardan», «Alpaýyt», «Oksýs», «Toqyraý» syndy jer attary bizdi álde qaıda alysqa tartady. Bul ataýlar erte dúnıe avtorlary Ptolemeı, Plınıı jazbalarynda kezdesedi.

Ejelgi qypshaq sıvılızasıasynyń qaldyqtaryn zerttegen A. N. Bernshtam bylaı deıdi: «Otyrar shyǵystaǵy ortaǵasyrlyq kerýen jolyn biriktirip qana qoıǵan joq, kóshpeli halyqtyń otyryqshylyqqa aınalýynyń aıqyn kýási boldy. Bul jerdi qazaq halqynyń ejelgi tegi meken etken. Otyrar oazısiniń qazirgi tańda tarıhshylardy tolǵantyp júrgeni de osydan».

OTYRAR

Bizdiń dáýirimizge deıingi 328 jyldyń jazynda qypshaqtar jaılaǵan keń ólkege Aleksandr Makedonskıı jetken edi. Jıhanger qolbasshy oń qolyn joǵary kóterdi. Taý sýyndaı tynymsyz sarqyrap, jer-jıhandy jaıpap kele jatqan myń san qol qalt tura qaldy. Jıyrma segiz jasar jıhankez qolbasshynyń ótkir kózi alysqa qadalyp, sonadaıda buldyrap saǵym oınap jatqan Iaksarty (Syrdarıa) boıyn sholdy. Odan ári qaraýytyp Qarataý kórinedi. Meńireý, ún-túnsiz jatqan qula dúz. Qıannan kishigirim qalashyqtar kórinedi. Biraq olardyń kúmbezderi kókti shanshyp, qorǵandary jaýdy taıqytyp turǵan joq. Onyń ar jaǵynda japan dala, jadaý ólke, quba jon.

Osynaý keń dalanyń tósin jaılaǵan kóshpeli saqtar (qypshaqtardyń arǵy atasyn osylaı ataǵan) týa bitken jaýynger, atqa myqty, jebedeı ushqyr jandar eken. Iaksartynyń jaǵasynda Aleksandr qoly qonǵan birinshi kúni-aq álgiler tus-tustan andyzdap at qoıdy. Kánigi sarbazdar oryndarynan atqyp turyp attaryna jetem degenshe zyrqyrap tıgen jebeler talaıyn alyp túsip jatty. Kóshpeli saqtardyń olardy qatty shoshytqany: qashan da tutqıyldan tıisedi, shep quryp tiresip uryspaıdy, qoldyń etek-jeńin julmalap, julyp soǵysady eken. Búıte berse, naızasy muqalmaı, jutamaı kele jatqan Aleksandrdyń qaharly qoly tozyp ketetin túri bar. Búıte berse, osy dalanyń tósinde qaptaı órgen saqtardyń jemi bolyp qurıtyn syńaıy bar.

Aleksandr Makedonskıı ári qaraı barǵysy kelmedi. At basyn keıin burdy. Tutasqan shań, jer-kókti silkilegen dúbir kópke deıin basylmaı, keń dalany, onyń tósindegi Farab (Otyrar) qalasyn da dirildetip turdy.

Otyrar qalasynyń ornynda eń alǵashqy qonys bizdiń zamanymyzǵa deıingi IV ǵasyrda paıda bolǵan edi. Alǵashynda Otyrar qalasyn Farab dep atady.

Farab degenniń ózi— «paryq», «parasat» degen qazaqtyń kóne sózderinen, sol sózderdiń birigýinen shyǵýy yqtımal. «Paryq», «parasat» qazaqtardyń tól sózi ekenin, onyń ejelden qoldanylyp kele jatqanyn til mamandary da teriske shyǵarmaıdy. Al erte kezde oqyǵan, ǵulama kisilerdi de osylaı ataǵanyn, tipti bertin kele olardyń turǵan qonysyn da «paryq» ne «parasat» dep atap ketkenin eskeretin bolsaq, qalanyń farab atalýy ábden yqtımal edi. Sóıtip, Arys ózeniniń Syrdarıa ózenine quıa beris jıegine ornaǵan osy qalany oqyǵan, ǵulama ǵalymdar, ónerliler meken etkendikten Farab dep atap ketken.

Farab qalasy tarıhta tuńǵysh ret IX ǵasyrdyń basynda atala bastady. Arab tarıhshylary, saıahatshylary ózderiniń jazǵan jylnamalarynda «Farab qalasy qazir arab halıfiniń eń kúshti jaýlarynyń biri. Ol kún sanap ósip, nyǵaıyp keledi», dep qaýipte ne jazǵan edi. Qalanyń kún sanap ósip, órkendep, mádenıetti saýda ortalyǵyna aınalyp kele jatqanyn olar qyzǵana, qyzyǵa jazdy. Ýaqyt zymyrap óte berdi. Farab qalasy arab halıfalarynyń qoryqqanyn qaı dárejege jetti. Sándi sáýlet, úlken baılyq qosyla berdi.

Farab qalasy bertin kele Otyrar ataldy. Otyrardyń tez ósip, gúldenýine eń aldymen jaǵdaı týǵyzǵan batystan shyǵysqa sozylyp jatqan «Jibek joly» atty uly kerýen joly edi. Bul kerýen joly Shyǵys Evropa, Orta Azıa, Monǵolıa, Qytaı saýdagerleriniń san ǵasyrlar boıy ótip jatatyn qatynas jolyna aınaldy. Myń san kerýen osy jol arqyly sherý tartyp Shyǵys pen Batystyń arasyn jalǵastyryp jatatyn qala ornalasqan jer de asa qunarly bolatyn.

Bul jerdiń tabıǵat jaǵdaıy jaqsy — jyly-jumsaq kóktemi men jazynda kókoraı shalǵyn, shóbi shúıgin bolady. Oń qanatynda Syrdyń ushan-teńiz qopasy tústiginde Qarataý turdy. Keń saharanyń tósinde, tamyljyp nuryn tókken kún astynda Otyrar óz dáýirin bastady.

Otyrarda úlken medirese, bazar, ustahana, gúrtha (shyǵys qalalarynda sharap ishetin oryn), monsha meshit, mavzoleı, saýda dúkenderi, taǵy basqa meken jaılar boldy. Otyrarda halyq sany da kún sanap óse berdi. Ol — qypshaqtardyń saýda-sattyq jasaıtyn, oqyp bilim alatyn qara shańyraǵyna aınaldy.

Shyǵystyń ekinshi Arıstoteli atanǵan áıgili fılosof, matematık, mýzykant Muhammed ben Tarhan Ábý nasyr ál-Farabı osy qalada 870 jyly dúnıege keldi.

Bir aıta ketetin nárse, Otyrar qalasynyń mańynda Orta júzden shyqqan Taraqty rýy meken etkeni málim. Qazirdiń ózinde osy rý Túrkistan qalasynyń mańynda turady. Áıgili ǵalym Farabıdiń Tarhan degen qosymsha esimi osy rý atyna baılanysty shyǵýy ábden yqtımal.

Ábýnasyr óziniń balalyq shaǵyn Otyrardyń shańdaq kóshesinde ótkizdi. Alǵashqy bilimdi de osy qalada aldy. Er jetti. Álemge áıgili «Ýaqyt», «Keńistik», Sýbstansıa» atty fılosofıalyq traktattaryn otyryp jazdy. Ol joǵary bilimdi Baǵdat qalasynda aldy. Arıstotel eńbekteriniń aýdarmasymen jete tanysý úshin Damask, Harran qalalaryn aralady. Onyń uzaq jyldyq ómiri el kezip, bilim óner qýýmen ótti.

Ábýnasyr Farabı eńbekteriniń eń shoqtyǵy bıik, eleýlisi «Arıstotel eńbekterine túsindirme» dep atalady. Bul «Túsindirmede» avtor Arıstoteldiń «Metafızıka», «Logıka», taǵy basqa da kóptegen eńbekterine ǵylymı taldaý jasaıdy. Fılosofıalyq oılardyń negizgi mánin túsindiredi. Sol kezdegi ǵylymdar negizgi fılosofıadan turatyn bolsa, sol oı ǵylymyn endi naqtyly jeke ǵylymdarǵa bólip qaraý eń alǵash Arıstotelden bastalǵany málim. Biraq osy bastama pikirdi ol kezde eshkim túsinip, ómirge baılanystyryp ákete alǵan joq.

Arıstoteldiń eńbekteri óte tereń maǵynaly ekenin bylaı qoıǵanda, jańaǵy aıtqandaı, oı ǵylymymen naqty ǵylymdarǵa keshý prosesin Ábýnasyr «Túsindirmesinen» bilemiz. Otyrarlyq ǵalymnyń eńbeginiń mańyzdy bolǵandyǵy sonsha, sol kezdegi ǵalymdar — aqyl-oı ıeleri «Túsindirmeden» kóp nár alyp, úırenip otyrǵan.

Orta Azıadan shyqqan áıgili dáriger Ibn Sına óziniń ómirbaıanynda bylaı dep jazady: «Baǵdatta oqyp júrgen kezim edi. Arıstotel eńbekterine túsinbeı-aq qoıdym. Bir kúni kóshe aralap kele jatsam, eski kitaptar satyp turǵan dárýishke ushyrasa kettim. Álginiń kitaptarynyń ishinde «Arıstotel eńbekterine túsindirme» degen Ábýnasyr Farabıdiń kitaby bar eken. Qaltamdaǵy qalǵan eń sońǵy tıyndarymdy qaǵyp berip, sol kitapty satyp aldym. Bas kótermeı oqyp shyqtym. Sonda ǵana Arıstotel eńbekterin egjeı-tegjeıli túsindim, onyń tereń mánin uqtym».

Ábýnasyr Farabıdiń taǵy bir eleýli eńbegi «Mýzyka negizderi» dep atalatyn kitaby bolyp tabylady. Tereń oıly ǵalym bul shyǵarmasynda tuńǵysh ret «mýzyka saýaty» jaıly syr shertedi. Sodan baryp notany oılap tapty. Án-áýenderdi qaǵaz betine (notaǵa) túsirý Ábýnasyr eńbeginde alǵash ret júzege asty. Ol bul eńbekte áýen syrlaryn, mýzykalyq qubylystardy taldaıdy. Túrli aspaptarda (qobyz, dýtar, dombyra, saz) oınaý tásilin jazady.

Ábýnasyr Farabıdiń kitaby XX ǵasyrǵa deıin dúnıe júzilik mýzyka mektepterinde oqýlyq bolyp keldi. Bul eńbek qazirgi kezde de óziniń tereń mánimen, baı qıalymen oınaqy tilimen san zertteýshini qyzyqtyrýda.

Atalǵan eńbekter uly ǵalym Ábýnasyrdyń qalamynan shyqqan negizgi shyǵarmalar ǵana. Al ol, óz ómirinde jalpy sany júzden artyń eńbekter jazdy. Bul eńbekterdiń birsypyrasy joǵalyp ketken. Qalǵandary ár túrli kezderde shyqqan jınaqtarda jarıalanyp júr. Al olardyń ishinde avtor esiminiń árqıly jazylǵandary da bar.

Otyrardan shyqqan ǵajaıyp ǵalym, ǵulama Ábýnasyr Farabı 950 jyly 80 jasynda jat jerde dúnıe saldy. Bul shaqta Otyrar óziniń dáýirleý kezeńine kelgen edi. Shyǵys Evropa men Shyǵys Azıany jalǵastyratyn «Jibek joly» qala ústin basyp, úzdiksiz aǵylyp ótip jatty. Qala úlken qysh dýalmen qorshaýly bolatyn. Onyń bes jaǵynan qaqpa ashylady. İshinde boı túzep, jarysa jatqan kósheleri boldy. Ortalyqqa jaqyndaǵan saıyn kósheler de túrlenip, sán-saltanaty molaıa beretin. Qala datqasy, baılar, saýdagerler ortalyqta edi. Olardyń sándi saraılary alystan kóz tartyp turatyn. Qalanyń syrt jaǵynda «rabada» dep atalatyn bos jerde sharýalar egin salyp, mal ósirýmen shuǵyldandy.

Qala negizinen eki qorǵanmen qorshalǵan. Birinshi qorǵan qalanyń jalpy aýmaǵyn qamtıtyn úlken balshyqtan soqqan dýal bolatyn. Al ekinshi qorǵan tek baı kvartaldardy ǵana qorshaǵan bıik munaraly, sándi kúmbezdi, berik qysh qorǵan edi. Qala syrtynda Otyrar datqasynyń bıligine qaraıtyn kúshti bekinister salynǵan. Olardy Jaýhar, Pyshaqshytóbe, Qara-qońsy, Altyntóbe, Kókmardan, Jalpaqtóbe, Ýasıj dep atady.

Iasy, Shash, Saıram, Saýran, Otyrar qalalary XIII ǵasyrdyń basynda Horezm handyǵyna baǵynyp turdy. Búkil Orta Azıany biriktirgen bul úlken patshalyqtyń basynda Mýhammed shah turdy.

Mýhammed óz patshalyǵyn 1200—1220 jyldary júrgizdi. Ol el bıligine jastaı aralasqan edi. Óziniń jıyrma jyldaı patshalyq dáýirinde Horezm memleketin nyǵaıtýǵa, syrtqy jaýlardan qorǵaýǵa kúsh-jigerin aıamaı jumsap baqty. Memleketiniń ońtústik shekarasy Qorasanǵa deıin, al soltústik shekarasy qypshaq dalalary, onyń ishinde Qarataýǵa deıin sozylyp jatatyn. Osy kezde Horezm memleketi gúldenip, dáýirlep turdy. Osynshama úlken jerdi alyp jatqan elde saltanatty qalalar kóbeıe tústi. Saýda-sattyq damydy. Sheteldermen baılanys kúsheıdi. Jurt eginshilik kásibimen aınalysty. Ortalyqtaǵy Syrdarıa, Amýdarıa ózenderinen kanaldar qazylyp, sýlandyrý júıeleri salyndy.

Sol kezdegi Otyrar jaǵdaıyn kóz aldymyzǵa elestetý úshin Shyńǵysqan men Mýhammed arasyndaǵy saıası jaǵdaıǵa keńirek toqtala keteıik. Biz osy saıası jaǵdaıdy túsiný arqyly tarıhqa málim «Otyrar kúıreýi» dep atalǵan qyrǵyndy, onyń sebep-saldaryn tereńirek biletin bolamyz.

1200 jyldyń bas kezinde Monǵol memleketi óziniń soltústigindegi eldermen jaýlasyp jatty. Memleket basynda Shyńǵysqan boldy. Bul shaqta ol asa jaýapty, ári asa qıyn saıasat júrgizgen edi. Óz memleketiniń batys shekaralaryn alyp jatqan musylman eli — horezmdiktermen tatý-tátti kórshi bolyp turǵysy keldi. Osy maqsatpen saýda-sattyqty, eki el arasyndaǵy baılanysty óristetti. «Jibek jolyna» úlken mańyz berdi.

Bul kezde shyǵys ámirshisi musylmandardy qatty qurmettegen. Munyń sebebin eki dálelmen túsindirýge bolady. Birinshiden, bul kezde Shyńǵysqan óziniń soltústik shekaralaryn áli tolyq jaýlap alyp bolmaǵan edi. Soltústiginde óz ústemdigin berik ornatyp, nyǵaıtý úshin asa úlken Monǵol memleketiniń batys shekarasyn alyp jatqan musylmandarmen yntymaqta, beıbit qatynasta bolýy basty shart edi. Ekinshiden, Shyńǵysqan batystaǵy Horezm memleketinen qatty qaımyǵatyn. Óz kúshinen olardyń kúshi álde qaıda basym dep oılaıtyn. Bul ras ta edi.

Shyńǵysqan bul jyldary Horezm memleketiniń álsizdigin bilmedi, onyń osy urysqa uzaq ýaqyt daıarlanǵanyna qarap, Horezm memleketiniń áskerı kúshi orasan zor dep oılaǵanyn kóremiz» — deıdi V. V. Bartold. «Bul kezde Shyńǵysqan ordasynyń janynda batystan musylman elderinen keletin jaýshylar men saýdagerlerge arnalyp ań teriden istelgen shatyr turatyn,—deıdi, tarıhshy Djýveını.

1209 jyly Shyńǵysqanǵa qypshaq dalalaryn basyp ótip, batystaǵy musylman elinen úlken kerýen keledi. Bul kerýendi Mýhammed ádeıi jiberdi me, álde saýdagerler óz kásipteri boıynsha saýda-sattyq jasaý maqsatymen keldi me, bul jaǵy ázirge belgisiz. Biraq, kerýendi shyǵys ámirshisi asqan kishipeıildilikpen qarsy alǵan. Qatty qurmettegen. Saýdagerlerge jol boıynda zábir kórsetken torǵaýyttardy qatań jazalaǵan. Al kerýen basshylary Shyńǵysqanǵa arabtyń jibek matalaryn syıǵa tartady. «Ózińizge arnap ákelip edik» degendi aıtady. Kerýendi bastap kelgen Ahmed Hodjendı ózin «Ámir Hýseınniń balasymyn» dep tanystyrady.

Bul arada biz eki el arasynda elshilikte júrgen kisi attaryna oqýshylarymyzdyń erekshe kóńil aýdarýyn ótiner edik. Óıtkeni, Horezm shahy Mýhammed Shyńǵysqannyń arasynda elshilikte júrgen, jaýshy bolǵan, eki ámirshige de birdeı senimdi bolǵan bir adam bar. Bul adamnyń qupıa syryn Shyńǵysqan bilmeı ólgen...

Tarıhshylar Djýveını, Djýzdjanı, Bartold, Ian, Rashıd-ad-Dın de bul máselege kóńil aýdarmaǵan.

Áńgimemizdi ári jalǵaıyq... Shyńǵysqan kóp uzamaı-aq Horezm eline óz elshisin jiberedi. Elshiniń qasyna asa baı jıhaz artqan kerýen qosady. Osy jónin de tarıhshy Shıhab-ad-Dın Mýhammed ben Ahmed an-Nesevı bylaı deıdi: «Bul elshiliktiń basynda horezmdik Mahmýd, buqarlyq Álıqoja, otyrarlyq Iýsýf Kanka degen úsh kisi boldy. Ámirshige jibergen syıdyń ishinde úlkendigi túıe órkeshindeı quıma altyn bolǵan. Ol altyndy jeke arbaǵa salyp alyp júrdi».

Osy kerýende asyl tas pen túrli qymbat metall quımalary bolǵanyn tarıhshy Mın-hadj ad-dın Abý Omar Osman ben Sıradj ad-dın Mýhammed al-Djýzd janı da qostaıdy .

Mýhammedke mundaı mol qazynany syıǵa tartý sol kezdegi Shyńǵysqan saıasatynyń taǵy bir qyryn kórsetedi. Shyńǵysqan eshýaqytta da syıǵa sarań bolmaǵan. Tipti ózi shabatyn elge de áýeli qazynany mol berip, aldaýsyratyp tastaıtyn. «Qazyna eshqaıda qashpaıdy. El bıligi qolyma tússin, sosyn kúline deıin sýyryp tonaımyn», degen Shyńǵysqan sózi «Altyn dápter» dep atalatyn qupıa jylnamada bar kórinedi «Altyn dápter» jaıyna keıinirek arnaıy toqtalamyz.

Al, Shyǵystan jiberilgen álgi kerýenge keletin bolsaq, ony horezmshah Mýhammed Samarqandaǵy óz. saraıynda 1218 jyly qabyldaıdy. Elshiler Mýhammedke shyǵys ámirshisiniń sálemin jetkizedi. Sálemde:! «Shyǵys ámirshisiniń musylmandarmen beıbit ómir súrgisi keletini jáne horezmshahty óziniń bir ulyndaı kóretini» aıtylǵan. Bul sálemniń tolyń teksti tarıhshy Rashıd-ad-Dınniń «Jylnamalar jınaǵynyń» 188-betinde keltirilgen.

V. Iannyń jazǵanyna kóńil aýdarsaq, álgi sózdi estigen Mýhammed tas-talqan bolyp ashýlanǵan. Shyńǵys ámirshisi «ózin ulyndaı kóremin» dep kemsitip jatyr dep túsingen. Shyndyǵynda, Mýhammed Shyńǵystyń ulyndaı bolatyn bolsa, onyń qol astyndaǵy el de sol shyǵys ámirshisiniń bıliginde degen sóz emes pe?.. Al, V. V. Bartoldta mundaı ashý belgisi aıtylmaıdy. Biraq Mýhammed tún ishinde álgi elshilerdiń ishinen Mahmýdty bólip alyp sóılesti deıdi.

Bul áńgimeniń qysqasha mazmuny mynadaı.

Mýhammed: Shyǵys ámirshisiniń qansha qoly bar, kúshi qandaı?

Mahmýd: orasan kóp, taqsyr!

Mýhammed: (ashýlanady) Kúlli Azıany qolyna qaratqan meniń sarbazdarymnan kim kúshti bolmaq? Jalǵan aıtasyń!.. Sen, Shyńǵysqan ordasyndaǵy meniń jansyzym bol. Áıtpese, osy saraıdan tiri shyqpaısyń!

Mahmýd: maqul, taqsyr! Óz dinim, óz týǵan jerim úshin ne qıyndyq bolsa da basym daıyn!

Sol jerde Mýhammed Mahmýdtyń sertin alady. Kóptegen qazyna syılaýǵa ýáde beredi. «Ázirge ala tur» dep bir asyl tas syılaıdy.

Shyńǵysqannyń osy elshilerden jibergen «bir-birine tıispeı, beıbit ómir súrý» jónindegi usynysyna Mýhammed kelisimin beredi. Kepildeme qaǵazǵa tańbasyn basady. Elshiler, osylaısha óz eline attanyp ketedi.

Sol kezdegi tarıhshylardyń aıtýyna qaraǵanda, osy kelisim Shyńǵysqandy tolyń qanaǵattandyrǵan tárizdi.

Biraq Shyńǵysqan kóp uzamaı-aq horezm eline ekinshi ret kerýen attandyrady. Bizdi tańdandyratyny, álgindeı kelisim alǵan shyǵys ámirshisiniń bir jyl ótpeı jatyp, qandaı maqsatpen ekinshi ret elshi jiberýi. Kerýen taǵy da asyl jıhazdarmen: altyn, kúmis buıymdarymen jabdyqtalady. Keıbir tarıhshylar: «bul kezde Shyńǵysqan Horezm memleketine soǵys ashqysy kelgen joq» — deıdi. Onyń dáleli osy kerýendegi mol jıhazdyń syıǵa jiberilýi dep túsindiredi. Kerýen alǵashqyda Mýhammedshahpen saýda-sattyq jóninde kelissóz júrgizedi-mis degen daqpyrtpen shyǵady.

Alaıda kerýen Samarqanǵa tike tartpaı, Horezm memleketiniń eń iri, eń aıbyndy qalasy Otyrarǵa betteıdi. Bul kezde Otyrar qalasynda qypshaq jigitterinen quralǵan óte kúshti áskerı qol turatyn. Tipti Mýhammedtiń qol astyna qaraıtyn áskerdiń jartysyna jýyǵy da osy Otyrarda edi. Otyrar qalasyn qypshaq sultany Qadyr degen kisi basqaryp turdy. Qadyr jastyǵyna qaramaı, ásker isin jetik bilgen. Jergilikti halyń ony tóbesine kóterip qurmettegen. Batyl, er kóńildi Qadyr qashan da bolsa kórshi datqalarmen (qala basqarýshysyn osylaı ataǵan) básekede júrgen. Ol Otyrar qalasynyń gúldenýine qyrýar eńbek sińiredi. Kerýen saraılaryn salǵyzady. Sóıtip, qalany kúshti bekinis ornyna aınaldyrǵan. Qypshaqtardyń ásker isin damytady.

Bir aıta ketetin nárse, tap osy Otyrar datqasyn ár tarıhshy ár túrli ataıdy. Mysaly, Nesevı ony «Inalhan» dep atasa, Rashıd-ad-Dın «Qaıyrhan», Djýzdjanı ony «Qadyrhan», Djýveını ony «Inalchık», Bartold «Inalhan», al P. Pelo «Qadyrhan» dep ataıdy. Osylardyń barlyǵynan da P. Pelonyń dáleli oryndy sekildi: Ol: «eń durysy Qadyr bolýy yqtımal, al, ár tarıhshy ony óz rýynyń kisi attaryna uıqastyryp, uqsatyp atady» deıdi. Negizinde bul esimderdiń kúllisi bir adamnyń esimi ekeni anyq. Biz eń sońǵy tarıhshyny qostap, ony «Qadyr» dep aldyq.

Shyǵystan ekinshi ret kelgen elshilerdiń arasynda otyrarlyq Omar Qoja, Hammal Meragı, buqarlyq Fahar ad-dın Dızekı jáne Amın ad-dın Herevı degen tórt kisi bolǵan. Bulardyń ishinde alǵashqy elshilikpen kelgen úsh kisi de joq. Munysy qalaı? Ádette, elshilikke burynnan tanys, syralǵy jandar júrmeýshi me edi?

«Bul kerýende barlyǵy 450 kisi, 500 túıe boldy. Túıege artqandary altyn, kúmis, shyǵys jibegi, bulǵyn, qundyz terileri edi»,— deıdi, Djýveını.

Mine, osy kerýen kóp kún júrip otyryp, Otyrarǵa da jetti. Kelip, saýda saraıyna ornalasady. Saýda-sattyq jasaı bastaıdy. Osylaı júrgende qala datqasy Qadyr óziniń sarbazdary arqyly bul saýdagerlerdiń jansyz ekenin anyqtaıdy. Saýdagerlerdiń barlyǵyn tutqyndaýǵa jarlyq etedi. Bolǵan jaı týraly Mýhammedke habarlap, jaýshy shaptyrady.

Qadyr elshi-kerýendi tutqyndap bolǵan soń bir saýdagerdi jeke ózi qabyldaıdy. Bul týraly Rashıd ad-Dın bylaı deıdi: «elshi-saýdagerlerdiń ishinde bir ındýs boldy, bul ındýspen Qaıyrhan (Qadyr) burynnan tanys bolatyn. Qonaqjaılylyq salty boıynsha ony óz saraıyna qabyldady. Al, qonaq óziniń shyǵystaǵy ámirshisin maqtap Qadyrhandy ashýlandyryp aldy»,— deıdi.

Qadyr jibergen jaýshy Mýhammedke bolǵan jaıdy túgel baıandaıdy. Aradaǵy «jansyzdyqty» estigen horemzshah qatty ashýlanady. Otyrarǵa qaıta kisi shaptyrady. «Barlyq adamdaryn qyryp salyp, kerýendegi qazynany maǵan jiberińder»,— dep jarlyq beredi.

Jarlyq sol mezette oryndalǵan... Kúlli kerýenshi, kirekesh, saýdagerlerdi Qadyr sarbazdary qyryp salady. Osy qyrǵynnan jalǵyz ǵana túıe aıdaýshy aman qalǵan. Bul túıe aıdaýshynyń keıinnen Mahmýd Ialavach degen atpen tarıhta aty qalady. Tiri qalǵan, kerýen bastaǵan, álgi túıe aıdaýshynyń «dál sol Mahmýd» ekenin Djýveını de sóz etedi.

Kerýenmen kelgen qazyna-múlikterdi túıelerge qaıta teńdep Buqarǵa, Mýhammedtiń saraıyna jóneltedi. Bul kerýenniń asa qaıǵyly taǵdyry jaıly biz keıingi «Qum jutqan qazyna» degen áńgimemizde tolyǵyraq toqtalamyz.

Shyńǵysqan bul jerde de sabyrlylyq saqtaıdy.

Ol endi Mýhammedke sońǵy ret elshi jiberýdi jón kóredi. Bul joly elshilikke Ibn Kefredej Bogra degen tatar keledi. Qasynda eki kómekshisi bar. Elshi «jazyqsyz» óltirilgen tórt saýdagerdiń basyna qun daýlap, óteýine Qadyrdyń basyn suraı kelgen. Bul sózdi estigende Mýhammed qatty ashýlanady. Sol jerde Bograny óltirip, qasyndaǵy serikteriniń saqalyn kúzep, sabap-sabap qoıa beredi.

Bul habar Shyńǵysqannyń oılaǵan jerinen shyqty. Endi soǵys bastaýǵa ábden bolady. Sebep bar. Shyńǵys ámirshisi jer qaıysqan qalyń qolmen atqa qondy.

Osy saparda Shyńǵysqanǵa Jetisý boıynan Arsylanhan degen kómekke keledi. Al Almalydan Sýknaktegi qosylady. Sonymen birge uıǵyr sultany Baýyrshyq ta óziniń kóp qolymen bularǵa kómekke jetti.

Orta Azıada qandy qyrǵyn osylaı bastaldy. Shyńǵysqan qara nóserli daýyldaı jolyndaǵylardyń barlyǵyn jaıpap kele jatty. Adam oıynyń bıik shyńy bolǵan talaı ǵasyrlyq záýlim qurylystardy, sheber qoldarmen turǵyzǵan sándi úılerdi kúlge aınaldyryp, halyqty qanǵa bóktire bastady. Kóne jer kúńirenip, jer uıyqqa aınalǵan qazaq dalasy erteńiniń ne qylaryn bilmeı qala berdi. Attyń aýyzdyqpen sý isher, batyrdyń er jastanar aýyr kúni týdy.

Shyńǵysqan 1219 jylǵy jazyn Ertis boıynyń belýardan keletin shalǵyndy jaǵasynda etkizdi.

Jaý keletinin bilse de, Mýhammed jarytymdy daıarlyq jasaı almady. Óz aralaryndaǵy berekesizdik, daý-janjal ýaqytyn aldy. Kóptegen qolbasshylarynyń rýhy túsip, kele jatqan jaýdan úreılene qystady. Jurttan jınalǵan qarjyny da durystap paıdalana almady. Qorǵanys isin oılaǵanymen Mýhammedtiń jumysy órge baspady. Onyń ústine sheshesi Turhan aradaǵy kıkiljińdi kóbeıtip jiberdi.

Qaqtyǵystyń nemen tynaryn kúni buryn boljaǵan kóregen Qadyr bul kezde Otyrar bekinisin qaıta qolǵa alǵan edi. Ol aldaǵy bolatyn urysqa daıarlyqty kún sanap kúsheıte berdi. Qorǵandy túgeldeı derlik jańadan turǵyzyp, qalany qaıtadan qorshady. Sý qubyrlaryn jóndetti. Qorǵan syrtynan óte tereń etip or qazdyrdy. Qala halqyn astyqpen, azyqpen qamtamasyz etti. Sonymen Otyrar uzaq qorǵanysqa daıarlandy.

Osy kezde Otyrardy 150 myń adam meken etti.

Qadyrdyń qolynda jaqsy qarýlanǵan 20 myń atty áskeri bar edi. Onyń ústine Mýhammed kómekke taǵy da 10 myń atty sarbaz jiberdi. Jiberilgen osy sarbazdardyń basshysy Horezmnen kelgen Qarasha degen edi. Endigi jerde Otyrar qalasy túıilgen judyryqtaı úlken bekiniske aınaldy. Halyqtyń senimdi qorǵanar jeri boldy. Qala mańyndaǵy kóptegen halyń dúrlige kelip, Otyrarǵa qonys aýdardy. Bul kezde qara bulttaı tóngen qaraly kún de jaqyndaǵan bolatyn. Jer dúnıeni qumyrysqadaı jaý qaptady.

1219 jyly sentábr aıynyń basynda Shyńǵysqan qoly Otyrar qalasyna jetti. Onyń qol astynda jaqsy qarýlanǵan 200 myń áskeri boldy. Kele sala úlken sary shatyryn qalanyń syrtyna tigip tastady. Qalany dereý qorshaýǵa buıryq berdi. Úlken uly Joshyny birneshe myń qolmen Syrdarıanyń tómengi jaǵyndaǵy Jent jáne Syǵanaq qalalaryn shabýǵa attandyrdy. Eki uly Shaǵataı men Úkitaı Otyrardy alýǵa qaldy. Ózi kóp kidirmeı Qyzylqum arqyly Buqarǵa attanyp ketti. Ol qys túskenshe búkil Orta Azıany tize búktiremin dep tolyq sendi.

Otyrarda qandy urys bastaldy. Jaý qaladan tys jerdegi halyqty tutqyndap ákelip, ózderine qarsy jumsalǵan ot pen oqqa qalqan etti, qorǵandardy, bekinisterdi buzýǵa saldy. Olar qamshy men soıyldyń astynda qorǵanǵa órmeledi. Kúnniń qyzyl araı shapaǵy

kórinbeıtin boldy. Erteden qara keshke deıin kilkigen shań, qońyrsyǵan ıisti tútin qalany basyp turdy. Aqyrynda tutqyndar da taýsyla bastady. Qala áli beriler emes... Qorǵan syrtyndaǵy úlken or adam ólikterine atkópir bolyp qaldy. Kún saıyn shýyldap qorǵanǵa órmelegen monǵoldardyń basyna bıikten jebe, qum tolǵan qap, tas qarsha borady. Joǵarydan ystyq quıyldy: ólispeı berispeýge bekingen qala turǵyndary áıteýir ne bolsa sony qarý etip, taban tiresip qorǵanyp baqty.

Shaǵataı men Úkitaıdyń amaly taýsyla bastady. Shabýyl saıyn olardyń sarbazdarynyń da qatary sırep, kemı berdi. Al Orta Azıanyń kóptegen qalalary áldeqashan-aq uryspaı berilgen bolatyn. Bular osy bir qypshaq qazaqtar mekenin, syrtyn qońyr qysh qorshaǵan qalany ala almaı tıtyqtap-aq bitti. Qoldyń da berekesi qashýǵa jaqyn. Batyldyǵy kemip, jasyp, pushaıman bolyp toza bastady.

Alaıda Otyrar qalasynyń jaıy da múshkil edi. Azyq qory taýsylǵan-dy. Sý júretin jerasty shuqyrlaryn jaý syrttan áldeqashan bitep tastaǵan. Syrttan kelip qosylar kómek joq. Onyń ústine horezmshahtan kelgen qolbasshy Qarasha «jyǵylǵanǵa judyryq» degendeı: «berileıik» degendi shyǵardy... Báribir Otyrardy jaý almaı qoımaıdy. Áne, Buqardy da, Samarqandy da aldy. Bizge qarap qalǵan ne bar? Bas saýǵalap ámirshiniń aıaǵyna jyǵylaıyq, keshirim eter. Bostandyq berer»,— dep azǵyrdy. Bul sózge Qadyr jan-tánimen qarsy turdy. «Aqtyq dámimiz bitkenshe urysa beremiz. Tutqyn bolyp qor ólimmen "ıgenshe, kúresip ólemiz!» — dedi...

Bul kezde Horezm memleketiniń, Mýhammedtiń jalpy jaǵdaıy qandaı edi?..

Shyńǵysqan Mýhammedtiń qolyna qarsy óziniń uly Jebe men Súbidaı bastaǵan eń tańdaýly qolyn (áskerin) qarsy qoıǵan-dy. Oǵan qosymsha shah mańyndaǵylardyń aýyz birliginiń bolmaýy, musylmandar arasyndaǵy alaýyzdyń, Samarqan, Buqar, Otyrar qalalarynyń bir-birinen bólinip ketýi Mýhammedtiń kúshin múlde álsiretip jiberdi. Es jıyp, qarsy turarlyqtaı mursha bermedi. Keıbir bolmashy ǵana qarsylyqtardy eseptemegende, Mýhammed qoly bilek sybanyp, naǵyz urysqa kire almady. Jaltara soǵysyp, qasha berdi. Aqyry kúz aılarynyń birinde eki jaq arasynda alǵash ret eń kúshti soǵys boldy.

Bul soǵys Hamadan qalasynyń mańyndaǵy áıgili Dáýletabad alqabynda ótti. Mýhammed qoly erlikpen shaıqasty. Biraq kóp uzamaı-aq horezmdikter kúshti de, basym qoldyń qorshaýynda qalyp qoıdy. Sóıtip, kúıreı jeńildi. Mýhammedtiń ózi áreń qashyp qutyldy.

El úreılendi. Kóp qala qarsylyqsyz berilip ketti. Basshysynan aırylǵan qol toz-toz bolyp joıylýǵa aınaldy. Mýhammed sol qashqannan mol qasha otyryp, Kaspıı teńiziniń ońtústik shyǵys qoltyǵynan kelip bir-aq shyǵady. Qasyndaǵy az ǵana serikterimen teńizge túsip, bir aralǵa kelip tyǵylady. Bul aral jaǵadaǵy Abeskýn dep atalatyn qalanyń tusynda edi. Kóp zertteýden keıin akademık V. V. Bartold bul araldyń Gýrgen ózeniniń quıylysyna taqaý jatqan Ashýr-Ade ekenin dáleldedi.

Ashýr-Ade aralynda Mýhammedtiń qansha turǵany belgisiz. Tarıhshy Nesevı tek qana onyń qasynda qalǵan serigimen keıinnen kezdesip, sóılesken. Ol: horezmshah aralǵa kelgende-aq ókpesine sýyń tıip, qatty aýyrǵan. Kóp uzamaı onyń hali tipti nasharlap ketken edi degendi aıtady. Mýhammed sol aralda 1220 jyly dekabr aıynda dúnıe salady.

Odan ári V. V. Bartold bylaı deıdi: «Sultan ólgen soń ony orap kómetin kóbin satyp alarlyq ta eshteńesi bolmaı, seriginiń biri óz kóılegine orap kómdi degendi aıtady, Nesevı». Budan baıqalatyn bir nárse, tarıhshy Nesevı horezmshahtyń sońǵy saǵatyna deıin qasynda bolǵan jalǵyz seriginiń atyn atamaıdy.

Endi Nesevıdiń óz sózine júgineıik. «Ol (Mýhammed) óz ómiriniń sońǵy kúnderi óziniń basynda bolyp, qyzmet kórsetken adamǵa syrttaı shen-shekpen, jer ıelikterin myrzalyqpen úlestirdi. Árıne, bul shen-shekpender dál sol shaqta eshqandaı iske asqan joq. Biraq olardyń kúllisi keıinnen sultannyń balasy Djelal-ad-Dınniń óz jarlyǵymen oryndaldy»,— deıdi.

Osy jerde biz joǵaryda elshiler jaıly túıip kelgen óz oıymyzdy ortaǵa salmaqpyz.

Birinshi túıgenimiz: a) alǵash ret Mýhammedten monǵol eline, Shyńǵysqanǵa baratyn kerýen basy, ári elshi — Hýseınniń balasy Ahmed Shıhab-ad-Dın bolǵan;

b) Shyńǵysqannan Horezm eline, Mýhammedke elshi bolyp keletin horezmdik Mahmýd (bul Mahmýdty Mýhammed «jansyzym bol» dep azǵyrǵanyn jáne Mahmýdtyń bul usynysqa kelisim bergenin bilemiz);

v) Otyrarǵa keletin 500 túıelik elshi kerýenniń ishindegi ındýs sekildi saýdager de Otyrar datqasy Qadyrǵa burynnan tanys bolǵan, ári ol osy saparda ony saraıynda qabyldaǵan. Mine osylaısha túrlenip, ár túrli esimmen júrgen úsh adamnyń barlyǵy da jalǵyz kisi. Ol ári Mýhammedtiń Shyńǵysqan ordasyndaǵy óte qupıa jansyzy bolǵan. Bul adamnyń shyn esimi Shıhab-ad-Dın Mýhammed ben Ahmed (keıde Hodjendi bolyp ta jazylady).

Endi ekinshi túıgenimiz: a) osynaý aýmaly-tókpeli alasapyran zamanda eki ámirshige de kezek elshilik qyzmet atqaryp júrgen jansyz saýdager: Qorasanda týyp-ósken, keıin Hodjent qalasynda turǵan, tarıhta málim «Djelal-ad-Dın sultannyń ómir baıany» degen kitaptyń avtory — áıgili tarıhshy Shıhab-ad-Dın Mýhammed ben Ahmed an-Nesevı ekenine kúmánimiz bolmaıdy.

Endi osy aıtylǵan eki birdeı pikirdi dáleldep kóreıik.

Shyńǵysqan ordasynda asa qundy, ári qupıa bir qoljazba saqtalǵan. Bul qoljazba shejireni «Altyn dápter» dep ataǵan. «Altyn dápterde» ámirshiniń jarlyqtary, sózderi, jaýshy qabyldaýy, is-áreketi túp-túgel jazylyp otyrǵan. Shyńǵysqannyń ózi hat tanymasa da, bul shejireni qatty qurmettep, ony jazyp, tolyqtyryp otyratyn birneshe saýatty ǵulama ustaǵan. Bul ǵulamalar keıinnen «Altyn dápterge» Shyńǵysqannan taraǵan urpaqty tizip jazǵan. Bir qyzyǵy, bul shejirede shyǵys ámirshisiniń minez-qulqyna deıin anyq jazylǵan kórinedi.

Jyl artynan jyldar ótip, Shyńǵysqan turǵan asa úlken memleket ydyraı bastady. Urpaqtary arasynda alaýyzdyń týdy. Olar «qasıetti» dep atalǵan «Altyn dápterdi» de umyta bastady. Sóıtip júrgende han ordasyndaǵy dápter joǵalyp ketti. Tarıhta asa qundy qoljazbanyń qurý qaýpi týdy. Shyńǵys saıasatynyń san syry sol dáptermen umytylar dárejege jetti...

Eń aqyrynda, asa qundy bul qoljazba parsy patshasy Gazanhan saraıynan shyqty. Gazanhan óz bıligin 1295—1304 jyldary júrgizgen bolatyn. Oqý bilimge qumar jan «Altyn dápterdi» halyń ıgiligine jaratýdy oılaıdy. Sol oımen qol astynda dáriger bolyp qyzmet isteıtin asa zerek tájik jigitin shaqyryp alady. Bul tájik jigitiniń aty Fazlallah Rashıd-ad-dın ben Imad ad-daýlá Abý-l-Haır edi. Gazanhan osy Rashıd-ad-dındi ózine shaqyryp alyp, onyń qolyna «Altyn dápterdi» tapsyrdy. «Osy «Altyn dápterden» jurtqa túsinikti etip tarıh jaz»,— dep jarlyq beredi Rashıd-ad-dın iske kirisedi. Tarıhshy Rashıd-ad-dınniń qazirgi kezde álemge áıgili «Jylnamalar jınaǵyn» mine, osylaısha dúnıege kelgen edi.

Tarıhshy Rashıd-ad-Dın óziniń «Jylnamalar jınaǵyn» osy «Altyn dápterge» qarap otyryp jazǵan. Sondyqtan da jylnama shejire óziniń tarıhı shynshyldyǵy jaǵynan, oqıǵalardyń dáldigi jaǵynan kóptegen eńbekterden asyp túsedi. Tili jeńil. Basqa tarıhshylar aıtpaǵan san syrdy naqty sıpattap jazady.

Osy Rashıd-ad-dınniń «Jylnamalar jınaǵyn» qarap otyrsań, onda: «Shyńǵysqannyń musylman elindegi tustastary, halıftar, sultandar» degen birneshe qyzyń taraýlar bar. Osy taraýdyń 79-betinde «Sultandar jylnamasy» degen bólimshe berilgen. Dál osy «Sultandar jylnamasynda»: «Hýseınniń balasy Shıhab-ad-Dın jaıly birtalaı derekter jazylǵan. Osy atalǵan Shıhab-ad-Dın tarıhshy Nesevıdiń ákesi ekenine kúmánimiz bolmaıdy. Óıtkeni, jylnamada: «Hýseın Shıhab-ad-Dın Gazna qalasynyń sultany» delingen.

Gazna — Qorasannyń soltústik-shyǵysyndaǵy ejelgi qala. Bul qalany Shyńǵysqan qoly 1221 jyly qıratqan bolatyn. Al, buryn Nesevıdiń ákesi Shıhab-ad-Dın osy Gaznada datqa bolyp turǵan. El bılegen. Bilikti jan bolǵan. Ol kórshi otyrǵan Úndi eline birneshe dúrkin joryqtar jasaǵan. Olardyń jerin shaýyp, óz qol astyna qosyp alǵan.

Biraq Nesevıdiń dál qaı jerde týǵany belgisiz. Onyń Nesevı degen atyna qarap, sol kezdegi Qorasan memleketine qaraıtyn kóne Nesý atty qalada týǵan dep joramaldaýǵa bolatyn tárizdi. Qazir, osy Nesý qalasynyń qıraǵan orny Ashhabadtyń ońtústiginde jatyr.

Nesevıdiń ákesi kóp uzamaı-aq dúnıeden qaıtady. Ákesi ólgennen keıin ol aǵaıyndarymen bılikke talasqysy kelmeıdi de, qonys aýdaryp Hodjent (qazirgi Lenınabad) qalasyna ketip qalady. Bul jaıynda tarıhshy: «Shıhab-ad-Dın Mýhammed qaıtys bolǵan soń gýrlyqtar (túrik tuqymdas halyqtardyń biri. Avtor). Gaznanyń basshysy onyń ekinshi uly Sam bolǵanyn qalady»,— dep jazady.

Munyń birneshe sebepteri bar. Nesevı jastaıynan rýlas óz adamdarynyń qol bastap, el shabatyn kásibine janymen qarsy bolady. Kóp oqıdy. Túrli elderdi aralasam dep arman etedi. Sosyn, Nesevıdiń túri jergilikti túrikterge uqsamaıtyn. Ol ákesiniń úndiden alyp kelgen zańsyz áıelinen týǵan edi. Nesevıdiń túri jergilikti musylmandardan góri, ındýsqa uqsaýy sodan bolatyn.

1218 jyldyń kókteminde Otyrarǵa kelgen 500 túıelik kerýen, sol kerýendegi «ındýsqa uqsas saýdagerdiń» mine, osyndaı syrlary bar edi.

Al, tarıhshy Nesevı týraly derekter múlde az. Biz el jóninde tek onyń óz shyǵarmalarynan ǵana bilemiz. Osydan keıingi bir eskeretin nárse, basqa avtorlar da Nesevı týraly tipti sarań jazady.

V. V. Bartold bylaı deıdi: «Nesevı monǵol shapqynshylyǵy kezinde óziniń Qorasandaǵy ata qonysynda turdy, al horezmshah Djelal-ad-dın 1223 jyly Úndistannan qaıtyp kelgende, soǵan baryp onyń qol jaıynda qyzmetke turdy. Onyń budan buryn da horezmdik aqsúıektermen baılanysy bar edi. Sondyqtan da onyń jazǵandarynan Horezm memleketiniń sol kezdegi ishki jáne syrtqy saıasaty jóninde óte qyzyq derekter tabamyz. Sonyń shyǵarmasynda ǵana osy dáýirdegi musylman eliniń hal-jaıy tereń qamtylǵan. Biraq ol basqa tarıhshylarmen salystyrǵanda shapqyndyq soǵysty qysqa jazǵan».

Nesevıdiń zamandasy tarıhshy Djýzdjanı bylaı deıdi: «Nesevı ómiri qyzyq oqıǵalarǵa toly. Onyń bir kezderde horezmshah Mýhammedtiń eń senimdi elshisi bolǵany bar».

Bul keltirilgen úzindiler Nesevıdiń qyzyq ta qıyn taǵdyryn bizge tolyǵyraq elestetedi. Shyńǵys shapqynshylyǵy tusynda jáne odan burynǵy musylman eliniń ishki-syrtqy saıasatyn tereń túsinýge kómektesedi.

Taǵy da tarıhshyǵa júgineıik: «XIV ǵasyrdyń basyna deıin ár túrli saıası ózgeristerge qaramastan Orta Azıanyń mádenıetti ólkesiniń bıligi horezmdik musylman tuqymdarynyń qolynda qala berdi. Árıne, bulardyń kópshiligi saýdagerler bolatyn. Sonyń biri musylman Mahmýd Ialavachtyń monǵoldar horezmdi jaýlap alǵan soń, 1221 jyly Shyńǵysqannyń qol astyna qyzmetke kirgeni jaıly derek bar (Horezm baǵynǵan soń, Orta Azıany Shyńǵysqan emes, ony úlken uly Joshy bılep turdy. Avt.). Dál osy Mahmýd Ialavachtyń — 1218 jyly Shyńǵysqannyń elshisi bolyp horezmshah Mýhammedke kelgen horezmdik Mahmýd ekeni shyndyqqa jaqyn. Al Ialavach degen túrikshe «elshi» degen uǵym beredi. Tipti Mahmýd Ialavach pen Mahmýdtaı bir adam bolýy da múmkin»,— degendi aıtady, V. V. Bartold.

Mine, tarıhshy Nesevı, elshi Nesevı, «ındýs sekildi saýdager» Nesevı jaıly bizdiń qorytar pikirimiz osy. Ol eliniń — ardageri. Osydan alty júz jyl buryn qara shybyndaı qaptaǵan Shyńǵysqan qolynyń kúırep, ydyraýyna tikeleı sebepshi bolǵan, jaý maıdanynda da, tylynda da basyn ólimge tigip júrip jeke kúresken batyr Nesevı tulǵasy kóz aldymyzǵa osylaısha elesteıdi.

Eli ezgige túsip, eri eńiregen qıan-keski jyldarda jarq-jarq etip shyǵyp, asa bilgirligimen, saıasatshyldyǵymen óz jurtynyń bostandyǵy jolynda kúresip, qurban bolǵan aıaýly azamat, zerek tarıhshy Nesevıdiń ómir joly osyndaı bolǵan edi.

Endigi jerde Shyńǵysqan shapqynshylyǵy jaıyna qaıta oralaıyq.

...Otyrar jaǵdaıy onsyz da aýyrlaı túsken edi. Onyń ústine qolbasshy Qarasha da jurtqa iritki salýǵa tyrysty. Bir keńeste Qadyr qatty qapalanyp otyryp, Qarashany bastan salyp jiberedi. Qarasha qylyshyna jarmasady. Bir-birine umtylysqan qolbasshylardy sarbazdar jibermeı, eki jaqqa ajyratyp is nasyrǵa shapty. Tún ortasynda Qarasha óz qolyn qaladan shyǵaryp, jaýǵa berilip ketedi.

Monǵoldar Qarashany dedektetip, qahanǵa ákeledi. Berilgen qoldy qarýsyzdandyryp, túp-túgel qyryp salady. Jazyqsyz sarbazdardyń qany tógiledi. Ashýly qahan: «sen óz pirińe adal bola almadyń, ol seniń talaı alǵysyńa tatıtyn jaqsylyqtar jasap edi. Sondyqtan biz opasyzben bir bolǵymyz kelmeıdi» — dep Qarashanyń basyn da shaptyryp tastaıdy.

Otyrar janqıarlyqpen bes aı boıy qorǵandy. Qalanyń kóp jerin órt aldy. Eń sońynda jaý syrtqy qorǵandy qatty shabýyldap kelip basyp aldy. Qadyr endi 20 myń adammen (munyń barlyǵy sarbaz emes) ishki qorǵanǵa kóterilip ketti. Jaý qala halqyn syrtqa dúrkiretip qýyp shyqty. Saraılarǵa órt qoıdy. Dúnıe-múlikti tonady. Ǵasyrlar boıy halyqqa bilim berip kelgen medireselerdi kúl-talqan etti. Áıelder men qyzdardy onbasy, júzbasylar bólisip áketti. Bul azdyq qylǵandaı endigi jerde syrtqa shyqqan adamdardyń basyn jappaı shabýǵa kiristi.

Bul jappaı shabý tásili bylaı júrgizilgen: tutqyndardy ár sarbazǵa toptap bólip beredi. Sarbazdar bolsa, úlesine tıgen adamdardy qarsy aldyna tizerlep otyrǵyzyp qoıyp qaıqy qylyshtarymen olardyń bastaryn shaýyp tastaı beredi...

İshki qorǵanda bekingen ásker taǵy da bir aı berispeı urysty.

Kóshe boıy jaý qolynan qurban bolǵan sarbazdardyń denesine tolyp ketti. Qolbasshylar Shaǵataı da, Úkitaı da ózderin-ózderi tanymastaı bolyp ózgergen. Olar kún ótken saıyn ashyna tústi. Qan keship, shań jutty. Mine, kúz ótip, qys jetti. Qys ta sar tabandap aıaqtalýǵa jaqyndap keledi. Ońtústiktiń erte shyǵatyn jyly kóktemi taıanyp ta qaldy... Biraq qazaqtyń ejelgi qalasy áli beriler emes. Shyńǵysqan tájirıbesi mol, senimdi dep sanalǵan uldarynyń soǵysta munshalyqty súlesoq bolǵanyna qaıran qaldy. Ol kómekke qosymsha taǵy da qol jiberdi. «Ne bolsa da Otyrardy alsyn! Búkil qoldy jolyna qurban etse de qala alynatyn bolsyn! Aıanbasyn!» — dedi.

Otyrardyń qaraly kúni de jaqyndaı berdi. Jaý qoly jańa kúshpen surapyl joıqyn shabýyl bastady. Ashyqqan, aryǵan qypshaqtar jan aıamaı qorǵandy. Qarý-jaraq ta sarqylýǵa aınaldy. Kún sanap júzdegen sarbaz bostandyq jolynda, týǵan jerin qorǵaý jolynda máńgilik kóz jumyp jatty. Qadyr ár kúni qorǵannan syrtqa 50 jigitten bólip shyǵaryp, qorshaǵan jaýmen keskileske túsirdi. Talaı qyrshyn azamattar osylaısha erlik ólimmen jandaryn qıdy. Aqyr sońynda Qadyrdyń qasynda eki dosy ǵana qaldy. Endi bular qorǵannyń eń bıik kúmbezine kóterilip ketti. Jaý ishke lap qoıdy. Qolma-qol urysta qasyndaǵy eki sarbaz da mert boldy. Qasha urys salyp júrgen Qadyrdyń oq jebesi taýsyldy. Jaý keýdesine suqqan naızasy shart synyp tústi. Endi ol qulaǵan qyshty ala salyp, qarsy júgirgen jaýdy sonymen atty. Onyń basyna soqqy tıip, aýyr jaralandy. Qaraqurymdaı qaptaǵan jaý qorshap alyp, Qadyrdy tómen qaraı túsirip áketti. Sonyń artynsha-aq bularǵa bekinis bolǵan záýlim qorǵan qulap, topyraqqa aınaldy. Jer-dúnıe kúńirenip ketkendeı boldy. Jantúrshigerlik qyrǵynnyń bastalǵanyna alty aı tolǵanda ǵylym óner ordasy bolǵan Otyrardy jaý basyp aldy. Alaıda qala tize búkpeı ketti. Týǵan jerdiń kóne topyraǵy qanǵa bókkenimen halyqtyń ardager uldary qas-jaýyna berilmeı, qasyq qandary qalǵansha arpalysty. Búkil Mavenahrda (Orta Azıada) alty aı boıy berispeı urysqan, tek osy Otyrar ǵana boldy. Basqa qalalardyń kópshiligi jaýǵa áýelgi sátte-aq berilgen-di. Al, berilmeı qorǵanyp, urysqany da kóp ýaqyt tótep bere almady.

Jaý Qadyrdy Samarqan syrtyndaǵy Kóksaraıǵa ákelip, Shyńǵysqannyń kózinshe taǵylyqpen uzaq azaptap, asyp óltirdi.

Monǵoldardyń qıratqanyna qaramaı Otyrar qalasy taǵy da ómir súre berdi. Kóp uzamaı qıraǵan ǵarip qala qaıtadan bel kóterip, jandana bastady. Kerýen qonyp saýdagerler taǵy da jıhazdar jetkizdi. Halyq kóbeıdi. Onyń ortalyq kóshelerinde arab, monǵol, uıǵyrlar paıda boldy. Qala qaıtadan teńge soǵatyn birden-bir úlken óndiris ornyna aınaldy. Jańadan medrese, dinı meshitter salyndy. Qala jańǵyryp, jasaryp, jańa ómir súre bastady.

Otyrardy eń áýeli Shyńǵysqannyń balasy Joshy bıledi. Joshydan soń onyń balasy Berke, onan soń Aqorda (Jaǵataı ulysy) ıelendi. Aqordany Aqsaq Temir qıratty. Endigi jerde Otyrar qaıtadan qazaqtar qolyna keshti. Óziniń týǵan qalasyn ata-babalary qaıta bıledi.

1255 jyly monǵol áskeriniń qyzmetinen qaıtyp kele jatqan Kishi Armenıanyń patshasy Gaıton Otyrarǵa tústi. Mine, sol Gaıton óz jazbalarynda bul qalanyń óte tamasha sáýletti, baı ekenin tańdaı qaǵa sýrettep jazdy.

1264 jyly Berke han men Shaǵataıdyń nemeresi Alǵý ekeýiniń arasynda qatty urystar júredi. Osy urysta taǵy da jaý áskeri qalaǵa basyp kirip, ony ashýǵa salady. Kóne qalanyń kórmegeni qalmaıdy.

1340 jyly Azov teńizi jaǵalaýy arqyly keletin Jibek jolymen Florensıa sáýdegeri Pegalottı Otyrarǵa keledi. Ol osy sapardaǵy jol jazbalarynda bylaı deıdi: «Otyrar óte sáýletti qala, ishi toly yǵy jyǵy halyq. Neshe túrli ultty kezdestiresiń». Otyrar qalasy osylaısha óziniń dáýirleý shegi bolǵan XIV ǵasyrdyń ekinshi jartysyna da jetti.

Osy kezde qalaǵa qaıtadan qorǵan salyndy. Dál ortasynan kúmbezdi saraı kóterildi. Qala birte-birte bel alyp, jasarǵandaı boldy. Áıtse de oǵan deıingi dáýrenin qaıtyp kóre almady. Halyń ta úzdiksiz urystardan mezi bolyp, kóp turaqtamaıtyn kúıge jetti. Ǵalymdar da týǵan qalasy Otyrardyń qabyrǵasynda ózderiniń tájirıbe jumystaryn júrgize almaıtyn dárejege jetti. Osydan baryp, qala birte-birte óz dańqyn Aqordanyń astanasy Syǵanaqqa bere bastady.

Aqsaq Temir Aqordanyń hany Ýrýspen 1376 jyly qatty shaıqastar júrgizdi. Bul urystardyń bári de Otyrar dalasynda boldy. Ýrýs han kúıreı jeńilip, aldy-artyna qaramaı qashty. Jeńispen oralǵan Aqsaq Temir Otyrarǵa eki ret: 1391 jáne 1395 jyldary keldi. Ózi de osy Otyrarda — 1405 jyly dúnıe saldy.

XV — XVI ǵasyrdyń arasynda qalany Mahmut sultan bıledi. Sultan kóp uzamaı-aq Otyrar, Saýran qalalaryn Sheıbanıhanǵa syıǵa tartty. Ekeýi de Otyrarda uzaq kelissózder júrgizdi. Áıtse de Sheıbanı kórsetilgen bul qurmetti paıdalanyp, masaırap, qarq bola almady. Qashannan arman etken qalasynyń raqatyn kórgen joq. Óıtkeni osydan kóp uzamaı-aq qazaq hany Buryndyq qalany qutqaryp alýǵa árekettenip, áldeneshe ret kúshti shabýyldar jasady. Urys talaı kúnge sozyldy. Onyń ústine qala halqy bıleýshilerge qarsy kóteriliske shyqty. Aqyr sońynda Sheıbanı qalany tastady da jan saýǵalap, en dalaǵa bezip ketti. Osy kezden bastap Otyrar Túrkistanǵa qarady. Kóp ýaqyt boıy áıgili qalany qazaq datqalary basqaryp turdy...

20 ǵasyr boıy (bizdiń zamanymyzǵa deıingi 4 ǵasyrdan bizdiń zamanymyzdyń 16 ǵasyryna deıin) ómir súrip, dańqy jer-jıhanǵa jetken Otyrar birte-birte tozyp, óli qalaǵa aınala berdi. Biraq, onyń aty Shyńǵysqan shabýylyna asa kúshti toıtarys bergen qala retinde tarıhta, álem ádebıetinde qalyp qoıdy.

Iá, Aleksandr Makedonskıı, Shyńǵysqan, Aqsaq Temir joryqtary Otyrar qalasynsyz tarıh betine túp-túgel túspegen bolar edi. Ataqty «Otyrar kúıreýi» de belgisiz qalar edi. Sondyqtan da búgingi urpaq Otyrardy qorǵap, janyn pıda etken babalaryn, olardyń qasıetti rýhyn — tarıhı erlikterin maqtanysh pen eske alady.

Endi birer aýyz sóz Otyrardyń zerttelýi jaıly, K. A. Klare men A. Cherkasov Otyrarǵa tuńǵysh ret 1903 jyly kelip, zertteý jumystaryn júrgizdi. Olar qalanyń bes jerinen qaza bastady. Birinshi qazba jumys qalanyń dál ortasynan, úlken alaqan tóbeniń basyna shyǵatyn joldardyń toǵysqan jerinen júrgizildi. Munan eski qurylystyń qaldyǵy, kúıgen qysh, qarý soǵatyn pesh, kóptegen turmystyq ydys-aıaqtar tabyldy. Ekinshi qazba jumysy qorǵannyń shyǵys jaǵynan júrgizildi. Munan da álgideı zattar shyqty. Úshinshi qazba jumys qorǵannyń dál tóbesinen júrgizildi. Munan qarý-jaraq, balshyqtan jasalǵan ydystar, qyrýar mal súıekteri tabyldy. Tórtinshi jáne besinshi qazbalar qorǵannyń qabyrǵasyn anyqtaý maqsatymen júrgizilgen edi. Munan da kóp mólsherde shyraqtar, qumyralar, zerger soqqan sándi qarý-jaraqtar tabyldy. Eger Otyrar qorǵanynyń burynǵy bıiktigi 16—20 metr bolsa, qazylǵan tereńdik 4,5 metrge ǵana jetti. Budan mynadaı qorytyndy shyǵady: K. A. Klare men A. Cherkasovtyń qazbalary qalanyń tek joǵarǵy qabatyn ǵana qamtydy. Al ol qabat sońǵy monǵol temir dáýirine ǵana jatatyn edi. Sonymen, tamasha syrdy ashyp beretin tereń, qupıasy mol qabattar jumbaq kúıinde qalyp qoıdy.

Osydan soń A. N. Bernshtamnyń basqarýymen shyqqan arheologıalyq ekspedısıa 1948 jyly ǵana baryp, kóne qalanyń syrtqy planyn qaǵazǵa túsirdi. Onyń mańyndaǵy kishi qalashyqtardy sıpattap jazdy. Biraq olar eshqandaı qazba jumysyn júrgize alǵan joq.

Qazirgi kezde qolda bar, arheologıalyq kartaǵa túsken zattar tek Klareniń tapqandary ǵana. Osy kúnderi qalada Farabı dáýirinen qalǵan asa úlken kitaphana qaldyǵy, kezinde kúmis teńgeler soqqan ustahanalar bar dep, batyl joramaldar jasalyp júr. Sonymen kóptegen ǵalymdar Otyrardy syrttaı sıpattap, ol jaıly jazylǵan ádebıetterdi ǵana qanaǵat tutyp keledi. Aty álemge áıgili kóne qala, tarıh shejiresi — áli kúnge óz urpaǵyna syr sherte almaı jatyr.

Demek, jer astyndaǵy san salaly syrdy — jer betine shyǵarý, bir kezde ǵalymdar álemi zer salǵan, mádenıet ordasy bolǵan qala jaıyndaǵy, ony mekendegen ata-babalarymyz jaıyndaǵy baı maǵlumattardyń urpaqtardyń kádesine jarap, halyq qazynasynan óz ornyn alýy úshin ǵalymdar qaýymynyń kóz qyryn salyp, eńbek etýi — búgingi tańda kezek kútip otyrǵan máselelerdiń biri bolyp qalyp otyr.

SYǴANAQ

Syǵanaq qalasy — ejelgi qazaq jeriniń mádenıet ortalyǵy, teńge soǵyp álemge aty jaıylǵan, talaı jaýgershilik zamannyń dińgegi bolǵan aty shýly oryn. Onyń dańqy tarıhshylardy ǵasyrlar boıy qyzyqtyrýmen keldi. Syǵanaqtyń atynsyz qazaq handary Erzenniń, Múbárák qojanyń, Ýrýstyń, Toqtamystyń, Baraqtyń, Temirdiń el bıleý saıasattary men soǵystary, elder arasyndaǵy saýdalary men júrgizgen dıplomatıalyq is-áreketteri tarıh betine túgel túspegen bolar edi. Osyndaı dańqy bar, áli kúnge deıin eleýsiz qalyp kele jatqan bul qalanyń da taǵdyry asa qyzyqty. Basynan dańq pen qaterdiń bultyn talaı ǵasyrlar boıy ótkizgen Syǵanaq qazir qıraǵan, eleýsiz, belgisiz qalpynda jatyr. Búgingi urpaq bizder de ata-babamyzdyń áıgili mekeni, mádenıet oshaǵy jaıly múlde mardymsyz bilemiz.

Sondyqtan qolda bar azdaǵan zertteýlerge, Shymkent jáne Almaty ólketaný mýzeıleriniń etnografıalyq materıaldaryna súıene otyryp, Syǵanaq qalasy týraly áńgime qozǵamaqpyz. Bul áńgimege Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń sırek kezdesetin qoljazba, kitap qory, anyqtama-zertteýler arqaý bolmaq. Sonymen qatar, kitapshamyzdy jazýda Tashkent memlekettik kitaphanasynyń qorynda saqtalǵan A. Iý. Iakýbovskıı, V. A. Kallaýr qoljazbalarynyń keıbir anyqtamalaryn paıdalandyq. Bularǵa qosymsha Syǵanaq qalasynyń qazirgi ornyn, onyń qıraǵan qaldyǵyn óz kózimmen kórip, jergilikti turǵyndardyń kómegimen birshama túbegeıli qarastyryp zertteýime týra keldi. Qalanyń qazirgi bederin, ortalyq qaqpany, úlken mavzoleıdi óz qolymmen ólshep, qaǵazǵa túsirdim. Bul ólshemder burynǵy zertteýshiler Iakýbovskıı men Kallýrdyń anyqtamasymen salystyryldy. Sonymen bul maqalany bar qadarynsha ǵylymı dáldikke negizdeýge tyrystyq.

Áýelgi áńgimemizdi Syǵanaq qalasynyń qazirgi jaı-kúıinen bastalyq.

Syǵanaq — qazir Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany, Tómenaryq temir jol stansıasynan segiz kılometr jerde. Qarataý qyratynyń ońtústik batys etegi men Syrdarıa ózeniniń jaǵalaýynan on bes kılometr qashyqtyqtaǵy aralyqta, Belqyr ústirtinde, qalyń jyńǵyl, jantaq, sekseýil toǵaıynyń arasynda jatyr. Úlken qyrat, jal-jal bolyp úıilip jatqan ejelgi qalanyń qorǵandarynyń oryndary. Tosyn kózge birden túsedi. Úıindiniń soltústik jaǵy uzynnan-uzaq sozylyp jatqan bıik beldeýlermen ushtasady. İzetimizdi shyǵysqa bere júrip, qalanyń burynǵy qaqpasyna taıanǵanymyzda úıindilerdiń sol qol jaǵy jaıpaý bolady da, oń qol jaǵy bara-bara bıiktep, túıe taıqylanyp ketedi. Bul úıindiler qorǵannyń soltústik betinde jatyr.

Qorǵannyń ońtústik jaǵyn sholǵanda, kózimizge úlken qyrat shalynady. Qorǵannyń ońtústik bul bólegi ári bıik, ári qos qoltyǵy keń, ózin orap jatqan, qyrattan turady. Jaı kózge úırenshikti bel tárizdi. Biraq qyrat ústi taqyr, qysh synyqtarynan, eski qurylys buıymdarynan jáne t. b. synyqtardan aıań alyp júrgisiz.

Qorǵannyń soltústik batys beti jermen jeksen bolyp, múlde shógip ketken. Sonda da qashalǵan iri-iri tastar, qysh synyqtary óte kóp. Ár jerde alaqat-alaqat bolyp jyńǵyl toǵaıy kórinedi. Osy bir kisi jaqynyn tebirenterlikteı qurylystardyń kúllisi jyńǵyl toǵaıynan aıqyn kórinbeı jatyr.

Baıqap otyrǵandaryńyzdaı, biz áýeli qorǵandy syrttaı sholyp qarastyryp shyqtyq. Endi qalanyń ishki «dúnıesine» zer salaıyq.

Qalaǵa kirer qaqpa jalǵyz. Bul qaqpa qorǵannyń ońtústik betinde bıik tóbeshik bolyp qaraýytyp tur. Basqa úıindilerden munyń bir aıyrmashylyǵy — bıiktiginde, úıilgen tasynyń keptiginde. Syǵanaq qalasyndaǵy qorǵan qaldyǵynyń jalpy aýmaǵy 670— 700 sharshy metrdeı keledi. Al keıbir jerindegi qulaǵan qorǵannyń bıiktigi úsh metrdeı bolady. Dál osy ólshemdi A. Iý. Iakýbovskıı de anyqtaǵan bolatyn.

Qaqpa úıindisine (tóbeshikke) keletin bolsaq, qazir basylyp, alasaryp ketken. İshke engende (qalanyń ishi syrtqy dalańqaıdan áldeqaıda bıik) jal-jal, oıdym-oıdym bolyp jatqan kóshe qaldyqtaryna, meshit, saraı, ár túrli qulpy tastardyń úıindisine kezigemiz. Bir qyzyǵy, aıań astynda jatqan barsha qyshtardyń ólshemi birdeı — 25X25X5 sm-ge teń. Osy qaldyqtardy, talqandalǵan jaı-mekenderdi zerttegen ǵalymdar — munyń barlyǵy da monǵol shapqynshylyǵynan keıingi salynǵan qurylystar edi degendi aıtyp júr. «Tórt buryshty qorǵan qaldyǵy 1219 jylǵy Joshy shapqynshylyǵynan júz jyl ótken soń salynǵan» degendi Iakýbovskıı de aıtady. Biz de qolda bar quraldardy paıdalanyp, qazir bilinip jatqan qorǵan syrtyn qazyp kórdik. Sonda bizdiń qazǵan jerimiz negizgi qorǵannan on metrdeı syrt bolsa da, álgi qazylǵan jerden óte eski ushtary, qylysh synyqtary, taǵy basqa da qural-jabdyqtar tabyldy. Oǵan qosymsha munda da qyrtys-qyrtys bolyp jatqan qalyń qysh qabatyna keziktik. Bul qysh qabattary qalanyń ejelgi orny qazir áldeqaıda aýqymdy bolǵanyn dáleldeıdi.

Ońtústik bettegi qaqpanyń ishki jaǵynda, kire beriste úlken qurylystyń qaldyǵy áli qalqıyp tur. Bul qurylys ne meshit, ne saraı bolýy múmkin. Qurylys tórt buryshty eki úıden turady, úıdiń kishiregi , úıge qanattastyryla salynǵan. Onyń arhıtektýralyq qurylysy ásem, birden kóz tartyp, kóńil úıirip áketedi. Qyrlanyp, shyǵys stılimen kúmbezdenip órilgen qysh arqanyń bıiktigi 6,24 metrge jetedi. Kire beris qaqpanyń uzyndyǵy 2,01 metr, esiktiń qalyńdyǵy 1,38 metr. Eń basty ortalyq kúmbez ben shatyrǵa deıingi bıiktik 7,1 metrdeı.

İshki qurylysy tozyp, bitken. Oǵan bir sebep — jergilikti halyqtyń saraıǵa jabystyryp, ózderinshe meken salýy bolǵan. Sonyń saldarynan kóptegen ásem, órnekti qyshtar quryp ketken. Bul jóninde zertteýshi Ia, A Kallaýr bylaı dep jazady: «Kúmbezdiń ishki kógildir qyshpen bezendirilgen órnekter qamtylǵan». Qazir bul órnekter jaýyn-shashynnyń, jalpy tabıǵat qubylystarynyń qysymynan jáne kútimsizdikten quryp bitken.

Jergilikti shyraqshy qart (eski orynnyń kúzetshisi) osy úıdi «Sýnaqata dep atalyp ketken Alla-Ýme Hısamýtdın Sahıb-Nıhaı degen kisiniń mazary, sonyń ústine ornatylǵan meshit» dep túsindiredi. Biraq bul aıtylǵan sóz ǵylymı jaǵynan onsha dál emes. Sebebi, bul saraıdyń ishki qurylysynda sheıhter men dárýishter jınalyp namaz oqıtyn oryn joq. Oǵan qosymsha, álgi aıtylǵan dáleldi teriske shyǵaratyn jaǵdaı — shyǵys ámirshileriniń saraıynda kezdesetin arhıtektýralyq bólmelerdiń baıqalatyndyǵy. Al shyraqshy qart aıtqan mazar 1310 jyly dúnıeden qaıtqan ataqty aqyn Abýl Hasan Syǵanaqıdiki bolýy ábden yqtımal. Bul jaıly A. Iý. Iakýbovskıı de, V. A. Kallaýr de durys joramal jasaıdy.

«Abdýllah hannyń qoıyn jylnamasynda Abýl-Hasan Zıa-ad-dın Syǵanaqıdiń mazary atalǵan edi» deıdi, V. V. Bartold. Eger bul qurylystyń qashan calynǵanyna keletin bolsaq, ár dáýirdiń, ár patshalyqtyń ózine tán qurylys isteri tehnıkasyna, olardyń salý mánerine júginýge týra keledi. Kishi úıdiń kúmbezine, ári qysh ólshemine qarap, qurylysty XIV ǵasyrdyń ekinshi jartysyna jatqyzýǵa bolady. Bul kezi Ýrýs hannyń patshalyq dáýiri edi. Ekinshi úlken úıdiń keregesine (barabany) qarap, bertinirektegi qysh órý tásilderin bilemiz. Túrkistandaǵy Ahmet Iassaýıdiń mavzoleıi de osy tektes júıemen salynǵany aıqyn.

Úlken saraıdyń batys jaǵynda, 150 metrdeı jerde mavzoleıdiń qaldyǵy tur. Bul alǵashqyǵa qaraǵanda áldeqaıda shaǵyn qurylys. Qatty qıraǵan. Onyń kúmbezderi de, keregesi de joq. Ár jerde shanshylyp turǵan tireýleri qalǵan. Biz tek osy tireýlerden ǵana onyń arhıtektýralyq stılin ańǵaramyz. Mavzoleıdiń ońtústik jáne soltústik qabyrǵalarynyń uzyndyǵy 8,6 metr, al shyǵys pen batys qabyrǵalarynyń uzyndyǵy 10,3 metr. Tireýlerdiń kúmbezge tıiser jerdegi qyshtary juldyzsha órnekpen qalanǵan. Bul juldyzshylardyń qazir ekeýi ǵana saqtalǵan. Juldyzshalardyń kúlgin, kógildir tústi boıaýlary kúni búginge deıin anyq baıqalyp turady.

Qorǵannyń ońtústik betinde 500 metrdeı jerdi alyp jatqan úlken qorym bar. Mundaǵy mazar-zırattardyń kúllisi kúıgen qyshtan jasalǵan. Qyshtardyń kópshiliginiń formasy tórt buryshty. Mazar-zırattardyń arasynda kishi-girim mavzoleıler de kezdesip qalyp otyrady. Mazar-zırattarda qalanǵan qyshtarda da, olarǵa qoıylǵan tastarda da eshqandaı jazý baıqalmaıdy.

Syǵanaq qalasy men onyń mańyndaǵy sýlandyrý júıeleri joıylyp ketken. Tek Syrdarıa ózeninen tartylǵan ejelgi kanaldar ǵana qalanyń etegin alystan baryp, orap ótedi. Bul kanaldardyń kóptegen salalaryn qazirgi kezde toǵaı basyp, joq etip jibergen. Al bir kezde qalaǵa qajetti sý Qarataý bókterinen de kelip turǵan dep joramaldaýǵa bolady. Óıtkeni Myńbulaq, Sholaq, Arystandy, Qyzyltal, Kelteshalǵaı degen ózender tup-týra Syǵanaq alqabyna quıatyn bolǵan. Qazir, bul ózenderdiń sýy múlde azaıyp, taryǵyp, alqapqa jetpeı joǵalyp ketedi...

Biz oqýshymyzdy ejelgi qalanyń ornyna aparyp, qazirgi beınesin az da bolsa kóz aldyna elestetýge tyrystyq. Endigi jerde Syǵanaqtyń tarıhyna júginip kórelik. Ǵasyrlar tereńine boılap, tiri qalanyń — tiri Syǵanaqtyń ómirine aralasaıyq. Shejireshilerdiń sarǵaıǵan kitaptaryn aqtaralyq.

Syǵanaq qandaı bolǵan?

Syǵanaq — ejelgi qala. Ol «Týman jazbalary» deıtin eski shejirede X ǵasyrda Sýnah dep atalǵany aıtylady. Bertin kele, XI ǵasyrda bul qala jaıly maǵlumat molaıa túsedi. Mahmýd Qashǵarıdiń «Túrki tilderiniń sózdigi» degen eńbeginde: «Sýgnak gýzdar elindegi qala» degen joldardy ushyratamyz. Keıinnen arab tarıhshylary Syǵanaq qalasy men Otyrardy salystyra otyryp jaza bastady. Sol kezdegi Maverannahrdyń saıası jáne ekonomıkalyq jaǵdaıyna baılanysty bul qala saýdagerlerdiń, elshilerdiń aýzynan túspeıtin boldy.

Qypshaqtar eliniń paıda bolýyna baılanysty «Desht-ı-Kıpchak» degen ataý Horezmshahtyń záresin alatyn edi. Ózderiniń batys jáne soltústik shekaralaryn nyǵaıtý maqsatymen Horezm handary Syǵanaq qalasynan únemi qaýiptendi. Qypshaqtardyń astanasy bolyp turǵan Syǵanaqqa Horezm patshasy 1152 jyly qyrýar qol jiberedi. Biraq, bul qol qatty kúırep, keıin qaıtady. Budan keıin Atsyz han óz ómiriniń aqyryna deıin qypshaqtar qalasyn baǵyndyryp alýǵa tyrysyp baqty. Sóıtip, talaı jyldar boıy qypshaqtar men horezmdikter arasynda tógilgen qan tıylǵan joq. «Sonymen, Horezm jarty ǵasyrdan artyq ýaqyt (XII ǵasyrdyń ekinshi jartysynan) qypshaqtardyń dalasyn, olardyń qalasyn, sol erkin halyqtyń astanasy Syǵanaqty óziniń qol astyna qaratyp alý jolynda óte aýyr, ári azapty kúres júrgizip jatty»50 . Bul pikirdi akademık V. V. Bartold ta maquldaıdy.

Qoryta aıtqanda, XIII ǵasyrdyń basyna, ıaǵnı 1219 jyldyń kúzine deıin Syǵanaq qalasy eshkimge baǵynbaı kelgen. Qypshaq eliniń astanasy atalyp, Jibek jolynyń bel ortasynda turyp dáýirleı berdi, ósip gúldene berdi.

Shyǵystan kelgen qara dúleı — monǵol shapqynshylyǵy 1219 jyldyń kúzinen bastap qala taǵdyryn óz qolyna alǵan. Shyńǵysqan qypshaq dalasyna jetken soń-aq Syǵanaqty basyp alýǵa qatty qunyqty. Sondyqtan da ol bul mindetti úlken uly Joshyǵa júktedi. Bul jaıynda arab tarıhshysy Djýveını tolyq málimetter beredi.

Áńgime bylaı... Syǵanaq qalasyna jaqyndap keldi, Joshy, áýeli qalaǵa jaýshysyn jiberedi. Jaýshy bolyp musylman saýdageri Hasan qajy keledi. Hasan qajy serikterimen birge qalaǵa kiredi. Shyǵys hanynyń qaharyn aıtyp, kárin tógedi. Qalany berilýge shaqyrady. Eger óz erkimen beriletin bolsa, qan tógilmeıdi dep ýáde etedi. Osy kezde eki qypshaq jigiti shyǵyp Hasan qajyny tabanda shaýyp tastaıdy. Qaqpa tars jabylady. Endi Joshy qalany qorshaýǵa buıyrady. Qatty urys jeti kúnge sozylady. Aqyry, monǵoldar basyp kirip, qypshaq qalasyn tonaıdy. Halqyn qyrady, aıaýly uldaryn quldyqqa salady, medrese, meshitterdi, mınaretterdi — sáýletti saraılardy qıratady. Sóıtip, dáýirlep turǵan Syǵanaq qalasy jaýgershiliktiń qurbany bolady.

Qalany qıratyp kóńili tynǵan Joshy qaıtadan atqa qonady. Syǵanaqtan soń Syrdarıanyń tómengi jaǵyndaǵy Ózgent, Barjalyǵkent, Ashnas, Jent jáne Iangıkent qalalaryn basyp alady. Syǵanaq qalasy 1219 jylǵy osy bir kúıreýden keıin XIV ǵasyrǵa deıin, ıaǵnı júz jyl boıy qaıta qalpyna kele almady.

Sonymen Syǵanaq tarıhynyń birinshi bólimi aıaqtaldy.

Qypshaqtardyń astanasy bolǵan áıgili qala kóshpeliler men qypshaq sıvılızasıasynyń dánekerindeı edi. Ol qypshaq handarynyń bas qosyp máslıhat jasaıtyn ornyna aınalǵan. Qala bir jaǵynan kerýen jolynda jatsa, ekinshi jaǵynan ekonomıkasy dáýirlegen, baı kóshpeli qypshaqtardyń tizgin ustary retinde de rol atqardy. Mynadaı mysaldar keltireıik Kóne shejireshilerdiń aıtýynsha, ár kúnde Syǵanaq bazaryna 500 bas túıe túsip, keshke deıin bári de satylyp ketetin bolǵan. Kún qurǵatpaı batystan da, shyǵystan da kerýenshiler tasqyny kelip, qaqpadan biri kirip biri shyǵyp jatqan.

Endi biz Syǵanaq tarıhynyń ekinshi bólimine kiriseıik...

XIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda armán tarıhshysy Kırakos bylaı dep jazdy: «Armán patshasy Hetým mongol hany Mangýmen tildesip, qaıtar jolda kóp shaharlardy basyp ótti. Sonyń ishinde Syngah (Syǵanaq) qalasyn, Harchýk (Qarataý) taýyn keziktiredi». Bir eskertetin jaǵdaı, sol kezdegi kóp tarıhshylar Syǵanaqtyń atyn óz tilderiniń ereksheligine baǵyndyra burmalap, buzyp jazǵan. Joǵaryda aıtylyp otyrǵan Syngah, sóz joq Syǵanaq edi. Bul pikirdi A. Iý. Iakýbovskıı de óz eńbekterinde dáleldeıdi .

Osy shaqta qypshaq jerinde de kóptegen ózgerister bolyp jatady. Aral teńizinen Alakólge deıingi aralyqtaǵy ulan-ǵaıyr jer Aqordaǵa birigip, úlken patshalyqqa baǵynatyn boldy. Aqordany biriktirýshi Joshynyń úlken uly Batı edi. Monǵoldar qol astyndaǵy memleketti nyǵaıtý maqsatymen ózderine eń qaýipti degen eń damyǵan qazaq qalalaryn ýysynan shyǵarǵan joq. Batıdan keıin Aqordany bılegen Sasy Buqa XIV ǵasyrdyń basynda Saýran qalasynda jerlendi. Onyń balasy Erzen Syǵanaqqa ornyǵyp alyp kóptegen qurylys jumystaryn júrgizedi. Qala tirshilikke enip, qaıtadan jandana bastaıdy. Qaladamedrese, han saraıy, meshitter boı kóterdi. Osy tárizdi qurylystardy salýǵa edáýir eńbek sińirgen Erzenniń ózi Syǵanaqta jerlenip, basyna qulpy tas ornatylady.

Erzennen keıingi bılikti jasaýǵa onyń balasy Múbárák qoja keledi. Múbárák qojanyń tusynda Syǵanaq teńge soǵatyn ustahanalar jumys isteıdi. Qazir Lenıngrad ermıtajynda Múbárák qojanyń tusynda soǵylǵan (1374—1375 jyldar) bes teńge saqtaýly. Biraq, tarıhshylardyń aıtýynsha, Múbárák qojanyń obyr, ospadarsyz bolǵandyǵymen de habardar bolamyz.

Kóp uzamaı-aq Aqordanyń basyna Ýrýs han keledi. Ýrýs han tusynda soǵylǵan on bir teńge de qazir Lenıngrad ermıtajynda saqtaýly tur. Ýrýs han patshalyǵy tusynda Syǵanaq qalasy tamasha dáýirlep gúldendi. Aqordanyń kúlli basshylyq júıesi, saýda-sattyq, teńge soǵý óndirisi osy Syǵanaq qalasynyń qabyrǵasynda júrdi. Álgi aıtylǵan teńgelerdiń alǵashqysy hıjranyń 772 jyly soǵylǵan. Hıjranyń 773 jyly soǵylǵan bir teńgede: «Jańa Syǵanaqtyń soqqany» dep jazylǵan. Mundaǵy «jańa» degen sózdi qalanyń teńge soǵatyn kóshesiniń aty, ne qaıta qurylǵan ustahananyń aty bolar dep te joramaldaýǵa bolady!. Tarıhshy Ibn-Haldýnnyń jazǵany boıynsha osy kezde Edil boıyndaǵy Altynordada búlik shyqty. Hıjranyń 776 jylynda (1374—1375 j.) qashqyn Mamaı Altynordadaǵy saraıdy basyp alyp, han qylýǵa áreket jasaıdy. Sóıtip, ol birshama ýaqyt el bıligin óz qolyna aldy. Biraq Astrahan bıi Hojachekes kóp uzamaı-aq Mamaıdy saraıdan qýyp shyǵady. Mamaı baryp Qyrymǵa bekinedi. Osy kezde Shyǵysta kelgen Ýrýs han Hojacherkesti kúırete jeńip, búkil Altynorda bıligin óz qolyna alady.

Sóıtip, Syr boıynan shyqqan Ýrýs han Aqorda men Altynordany biriktiredi. Edáýir ýaqyt osy bir keń patshalyqty jalǵyz ózi bılep turady. Bul dáýir diń aıqyn bir dáleli retinde Altynordadaǵy saraıda Ýrýs han soqtyrǵan teńgelerdi aıtýǵa bolady. Qazir ermıtajda saqtaýly turǵan jalǵyz teńgeni hıjranyń 776 jylynda Ýrýs han soqtyrǵan eken. Sonda, bizdiń joramalymyz boıynsha, Ýrýs han bıliginiń eń dáýirlegen kezi osy jyldardyń shamasy bolǵan.

Alaıda, qypshaq dalasynyń tynyshtyǵy uzaqqa sozylǵan joq. Taǵy da qara daýyldaı qol keń dalany dúbirge toltyra bastady. Bul kezde Horezm handyǵyn bıleýge Temir keldi. Ol óziniń qol astyna qaraıtyn memleketterdiń ishinde qypshaq dalasy, qypshaq eliniń bolǵanyn qatty qalady. Solaı bolǵanymen, ol birden shapqynshylyq joryqqa shyǵa almady. Ǵasyrlar boıǵy jaýgershiliktiń «mektebinen» ótken tájirıbeli, mádenıeti qalyptasqan qypshaq eli handarynyń saıasatynan qaımyqty. Áýelgide batyly barmasa da, keıinnen aıla-amalǵa keshti. Ol qazaq dalasynan óziniń qol astyna qashyp kelgen Toqtamysty paıdalanyp, ony týǵan el-jurtyna qarsy qoıdy. Qol astyndaǵy bılerdi jınap alyp: «Toqtamys Syrdarıanyń boıyndaǵy Otyrar, Saýran, Syǵanaq qalalarynyń tutqyny bolady» dep jarıalady. Osy sózge jeligip, ol bılikke qol sozǵan Toqtamys Ýrýs hanǵa qarsy urysqa shyǵady.

Toqtamys Temir bergen qalyń qolmen eki ret atqa, eki ret Ýrýs han qolyna, qypshaqtarǵa qarsy shyǵyp, urys júrgizedi. Osy ekeýinde de kúırep jeńiledi. Qashyp baryp, Temirge qaıta tyǵylady.

Toqtamystyń jaýyngerliginen eshteńe shyqpaǵan soń, úshinshi joryqty Temirdiń ózi jasaıdy. Otyrar qalasyna qalyń qolymen kelip, shep qurady. Bul kezde Ýrýs han da óz qolymen jaýǵa qarsy jyljyǵan edi. Kóp uzamaı-aq, osydan bir jarym ǵasyr buryn ǵana monǵol shapqynshylyǵynan oıran bolǵan keń dalaǵa taǵy da qaptaǵan sarbazdar jınalady. Otyrar dalasy taǵy da at tuıaǵynyń dúbirine tolady.

Sonymen urys bastalyp ta ketti. Biraq Syǵanaq jaqtan atyn qan sorpa etip jaýshy jetti. Ýrýs han dúnıe salypty... Munyń artynsha, taǵy da habar jetti. Ýrýs hannyń úlken uly qaıtys bolǵan... Osynyń bári qypshaq qolynyń jeńilýine sebep boldy. Sarbazdardyń rýhyn túsirdi. Halyqty qyryp-joıǵan Temir qoly jeńiske jetti. Bul mezgil hıjranyń 778 jyly (1376—1377) edi.

Qarataýdyń basynan kósh keledi,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi...

Talaı ǵasyr halyq aýzynda kele jatqan bul óleń joldary tap osy mezgilde týǵan edi.

Kóp uzamaı Toqtamys qyrýar qolmen Syǵanaqqa kelip taqqa otyrady.

Tarıhshylardyń aıtýy boıynsha Syǵanaq qalasynyń qaıta órleý dáýiri Baraq han (Ýrýs hannyń aty) men Ýrýs han tusynda bolǵan. Joǵaryda aıtylǵan úlken mavzoleıler men qala qorǵandary da osy mezgilde sorylǵan. Syǵanaq qalasy Toqtamys tusynda da órkendeı tústi. Teńge sońǵy, saýda-sattyq tizginin burynǵysynsha basqara berdi. Biraq kóp uzamaı... Toqtamys Temirdiń senimin aıaqqa basty. Ol óziniń qol astyndaǵy kúlli qypshaq jurtyn bólip alyp, bir ázi basqarmaqshy boldy. Horezm bıliginen shyǵyp ketýge talpyndy. Muny sezip qalǵan Temir Toqtamysqa qarsy attanady. Qypshaq qoly taǵy da kele jatqan jaýǵa qarsy jol tartty. Biraq Temir men Toqtamystyń qoly kezdesip, soǵysty ma, soǵyspady ma, bul jaǵy ázirge belgisiz. Áıteýir, osy urystyń bolǵany týraly eshqandaı málimet joq. Múmkin bul urystyń bolmaýyna tótennen kelgen Temir qazasy (1405 jyly) sebepshi de bolǵan shyǵar...

Eskere ketetin bir jaı, qazaqtyń dalasy men qalasyn bılegenderdi qashan da «Dáshti-qypshaq» handary dep ataǵan. Al bul ólkeni «Dáshti-qypshaq» eli degen. Osy ataý ertedegi qazaqtardyń bir shańyraqtyń astyna birikken ulysty memleket ekenin ańǵartady. Osynaý sheksiz keń ólke qazaqtar mekeni boldy. Biraq alasapyran jaýyngershilik, taq, talas, baq talastyq dalanyń tósinen dúbir ketirgen joq. Osy kezde tarıhshylar arasynda Syǵanaq qalasyn «qypshaq dalasynyń qaqpasy» dep ataý daǵdyly nárse edi.

... Qalanyń qorǵandary bıiktep, ishki qurylystary órkendeı berdi. Mavzoleı, mazar, meshit, medrese, ustahana, qurthana tárizdi mańyzy zor qurylystar eńse kóterip, qatarǵa qosyldy. Qala syrtynda kanaldar qazylyp , sýlandyrý júıeleri tartyldy, egin salyp, sol sýlandyrý júıeleriniń izin qala tóńireginen de baıqaýǵa bolady. Bir qyzyǵy álgi kóne

kanaldar saılardan, tereń jyradan ótkende kóterme qubyr paıdalanylǵan. Bul kóterme qubyrlardyń qaldyqtary qazir de kezdesip qalady. Ol ol ma. Shyjyǵan qyzýynan sý býǵa aınalyp ushyp ketpes úshin aryqtardy, kanaldardy jer astymen qazyp shyǵarǵan. Mine, osyndaı eginshilik tásilin jergilikti dıqandar qazir de maqtanyshpen áńgime etip otyrady.

Eldiń áleýmettik jaǵdaıyn aıqyndaıtyn bir jáıt - mádenıet. Mádenıetimiz qalaı damydy, qaı jaǵynan kenje qaldy, osynyń kúllisin túbegeıli túsiný úshin biz halqymyzdyń ótkendegi jaı-japsaryn tereń zertteýimiz qajet. Tarıhı derekterge qaraı otyryp, ejelgi qazaq halqynyń ózindik mádenıeti bolǵanyn kóremiz. Faktilerge júgineıik. Maverannahradan X V ǵasyrdaǵy qazaq jerin bólip alyp zerttegen orys tarıhshylary: «Qazaq handary mádenıetti Túrkistan shekarasyna deıingi jerlerdi bılep turdy» dese, endi birde: «Qazaqtar birikken memleket qurýǵa sheber bolǵany málim, onyń basyna ýaqyt ótken saıyn óte kúshti handar kelgen. Ókinishke qaraı mádenıetti eldiń XVI—XVII ǵasyrdaǵy jaıy múlde zertteýsiz. Bizge belgilisi, Syǵanaq qalasynyń bıligi osy ýaqytta derlikteı qazaq handarynyń qolynda bolǵan» .

Bul arada eki ǵalym da «mádenıetti Túrkistan», «mádenıetti dala» degen pikirlerdi tekten-tek aıtyp otyrǵan joq. Óıtkeni jaýynger halqy, mádenıetti qalalary bar talaı ǵasyrlar ómir súrgen irgeli el, mádenıetke erte qoly jetken. Biraq, sonyń ózinde de shapqynshylyq soǵys kóp tejegen. Handar arasynda dúrkin-dúrkin bolǵan jaýgershilik es jıǵyzbaı, halyqty kóp kúızeltken. Salynǵan mádenı qurylysty jıi-jıi talqandalyp otyrǵan. Sonyń saldarynan halyq bir jerden ekinshi jerge keshýge, bosqyndap kelýge májbúr boldy.

Qazir qazaqtardyń bir zamanǵy mádenıet oshaǵy maqtanyshy bolǵan Syǵanaq qalasynyń qıraǵan qaıǵy ǵana jatyr. Qalanyń eń sońǵy turǵyny qashyp ketkeni belgisiz. Zertteýshi Lerh Syǵanaq Qalasyn sońǵy turǵyn XIX ǵasyrdyń 20—40 jyldarynda taman tap ketýi yqtımal degen joramal jasaıdy. Áıtse de óte dál emes sıaqty. Sondyqtan bul másele de óziniń arnaýly zertteýshisin kútetindigi sózsiz.

Syǵanaq qalasy shyǵys úlgisindegi eń kóne, eń mańyzdy mádenıet ortalyǵy bolǵan. Keıinnen bul qaladaǵy mavzoleı handardyń, bekzadalardyń jerleý ornyna aınalǵany málim.

«Mal baǵýshy taıpalar bólinip shyqqannan keıin,—dep jazdy F. Engels,— túrli taıpa músheleriniń arasynda aıyrbas isin júrgizý úshin, ony damytý úshin jáne turaqty mekeme retinde baıandy etý úshin kerekti jaǵdaılardyń bárin de biz bul aradan daıar kúıinde kezdestiremiz». Iá, mal baǵýshy taıpalar arasyndaǵy aıyrbas, saýda-sattyq tap osy Syǵanaq sıaqty qalalar arqyly ǵana damydy.

Syǵanaq úlken bilim ortalyǵy bolǵan. Onyń topyraǵynan kóptegen ǵalymdar, aqyndar, qolbasshylar shyqqan. Sonyń biri áıgili aqyn ál-Syǵanaqı. Ál-Syǵanaqı asa daryndy adam bolǵan. Óz zamandastarynan kórinip, týǵan jurtyna tamasha estelikter, tańǵajaıyp jyrlar qaldyryp ketken. Aqyn jyrlary urpaqtan-urpaqqa jetip, eliniń shekara tarıhyn shertti. Biraq, ázirshe Syǵanaqıdiń kóp jyrlary belgisiz. Bul halyq aýzynda aıtylyp kele jatqan tabıǵat jaıyndaǵy «Táńir sheber» atty qıalı-fantastıkalyq jyryn ǵana bilemiz. Bul jyrdy Syr boıynyń kónekóz qarıalary qazir de aıtady.

Syǵanaqıdiń budan keıingi taǵy bir salmaqty da salıqaly eńbegi «Nıhaıa» («Hıkaıalar») bolyp sanalady. Bul shyǵarmanyń keıbir nusqalary nemis tiline shyǵarylǵan. Nemis ǵalymy Karl Brokelmannyń «Arab ádebıetiniń tarıhy» atty bes tomdyq eńbeginiń biraz beti osy áıgili jerlesimizge arnalǵan kórinedi. Ál-Syǵanaqıǵa baılanysty, ári sol kezdegi qazaq-qypshaq eli, onyń astanasy Syǵanaq týraly Stambýl kitaphanasynan tabylǵan myna bir óleń joldary áserli edi, qyzyqty maǵlumat bere alady.

«En dalada mekendegen erkin, erke el edik,

Jurtymyzdy jeti qattyń ilimimen jebedik.

Munda «Nıhaıany» jazǵan aqyn týǵan,

Munda «Hıkaıany» taldaǵan ǵalym turǵan.

Bolsa táńirim ekinshi ámir qıǵandaı:

Syǵanaqta kóz jumar ek qınalmaı'.

Ol-Syǵanaqı jerlesteri matematık ál-Túrkstanı, tarıhshy ál-Qypshaqı sıaqty ǵalymdarmen tustas ómir súrgen. Qazir Lenıngrad kitaphanasynda ál-Túrkistan «Bes tańbaly arıfmetıka» degen traktatynyń qoljazbalary saqtaýly.

Syǵanaq qalasyndaǵy joǵaryda aıtylǵan úlken mazar osy ál-Syǵanaqıdiki bolar degen joramal bar. Buǵan birneshe dálelder keltireıik.

Birinshi dálel A. Iý. Iakýbovskııdiń mynadaı pikiri: «Eger kishi saraıdy áıgili Hýsam ad-dın-Syǵanaqıdiń qabiri deıtin bolsaq, úlken saraıdy (batysyndaǵy «hanaka» (qonaq úı) dep qaraýymyz kerek». Ekinshi dálel: Obeıdýllahannyń (1544—1634) dokýmentterin de ol qalada Syǵanaqıdiń mazary bolǵandyǵy aıtylatyndyǵy. Sońǵy, úshinshi dálel — qazirgi Syǵanaq qalasynyń ornynda otyrǵan shyraqshy shaldyń aıtqany. Onyń aıtýynsha: «Osy saraılardyń birinshi Sýnaqata jerlengen, jurt sol kisiniń qabirine áli kúnge deıin minájat qylady, sadaqa beredi».

Osyndaı pikirlerdi eskerip, qoryta kele áıgili aqyn ál-Syǵanaqı XIV ǵasyrda ómir súrgen. Onyń qabiri óli qalanyń astynda jatýy ábden yqtımal degen tujyrymdy jasaýymyzǵa bolatyn sıaqty.

SAIRAM

Syrdarıa men Qarataý boıyn jaılaǵan qazaqtardyń eń iri qalalary Otyrar, Syǵanaq, Saıram bolǵany barsha tarıhshyǵa málim. Ony sovet dáýiriniń iri oqymystylary Masson, Grıgorán, Marǵulandar da kópten beri jazyp keledi. Osy arada oqýshylarymyzdyń bir eskeretini, joǵaryda atalǵan qalalardyń úsheýi de bir mezgilde salynǵan emes. Olar birinen soń biri, áýeli Otyrar, sonan soń Saıram, sonan soń Syǵanaq dúnıege kelgen. Bul qalalar tarıhı jaǵdaılarǵa saı árqıly damydy, árqıly dáýirledi, túrlishe dańqy shyqty.

Solardyń biri Saıram qalasyna tán bir erekshelik — onyń úlken mádenıet ortalyǵy bolǵandyǵynda. Alǵash ret qazaq dalasy topyraǵyna arab mádenıeti osy Saıram qalasy arqyly aýysqan. Musylman dininiń qazaqtarǵa taralýy da osy qalaǵa tikeleı baılanysty.

Saıramnyń ejelgi aty — Ispıdjab. Ispıdjabty arab qolbasshysy Nýh ıbn-Asad 840 jyly basyp alyp, onyń halqyn musylman dinine kirgizedi. Al Taraz qalasyn Ismaıl ıbn-Ahmed 893 jyly jaýlap alady. Qalada osy kezden bastap onyń burynǵy saýda-sattyq isimen qatar dindi ýaǵyzdaý, meshitter, medreseler salý jumystary qyzý júredi.

Tipti joǵaryda atalǵan qalalardyń ishinde kezinde bazary men meshiti kóp bolǵan da osy Ispıdjab-Saıram qalasy. Qazir eski qalanyń ornynda qıraǵan qurylystardyń qyrýar qaldyqtary jatyr. Bul qala jóninde arab tarıhshylary arasynda: «Ispıdjabqa juma qonǵan kirekesh basyna sálde orap shyǵady» degen maqal da bolǵan. Soǵan qaraǵanda qalanyń taǵy bir ereksheligi dindi ýaǵyzdaý ortalyǵy bolǵanǵa uqsaıdy. Mundaı pikirge ózek bolarlyq bir nárse Ábýnasyr Farabıge baılanysty áńgime. Buǵan qaraǵanda, Baǵdattan qaıtyp oralǵan Ábýnasyr Ispıdjabqa keledi. Medrese ashpaq bolyp, shákirtter jıa bastaıdy. Muny sezip qalǵan qala datqasy jas ǵalymdy dereý tutqyndaýǵa jarlyq beredi. Ábýnasyr qaladan ketýge májbúr bolady. Ol dereý jerasty jolymen Iasyǵa ótti. Osy az áńgimeden ańǵaratynymyz, qalanyń VIII— IX ǵasyrda qatal din ortalyǵy bolyp turǵandyǵy edi. Qalada bertin kele IX ǵasyrdyń aıaǵynan bastap, medreseler salyna bastaǵanyn baıqaımyz.

Ispıdjab qalasynyń ertedegi ómirine tán taǵy bir erekshelik — altyn, kúmis óndirý, metal balqytý ortalyǵy bolǵandyǵynda. Ken balqytý óndirisi qala tarıhynyń eń bir mańyzdy taraýyna jatady. Qala mańyndaǵy ken baılyqtary onyń dańqyn talaı jerge jaıdy.

«Sheldjı degen kishkene qalashyǵy jáne birneshe qystaqtary bar Talas Alataýynda kúmis óndiretin ken oryndary boldy. Bul kender óz kezinde Angrena ańǵaryndaǵy kendermen básekelese alatyn dárejede edi. Tipti X ǵasyrdyń sońynda ómir súrgen tarıhshy ár eldiń baılyǵyn eseptegende, Sheldjıden kúmis kerýeni jóneltilip turatynyn aıtady da, Angrena keni jóninde aýyz ashpaıdy» — deıdi, V. V. Bartold. Al bir ǵajaby osy Sheldjı qalashyǵy Ispıdjabtyń qosymsha bir bólshegi tárizdi. Tipti qazir de «Sheldi-İPel-jı» degen adyrlar Ispıdjabtyń ońtústik betin alyp jatyr.

Sheldi adyrlaryn aralaǵan kisiniń kózine eski aryqtar, qazan-shuńqyrlar túsedi. Biraq qazir bul shuńqyrlar jylǵalarǵa, qulamalarǵa uqsańqyrap ketken. Ony qazyp, syrly qazynasyn, topyraǵyn zertteý ǵylymnyń aldaǵy isi. Ken qorytqan mundaı shuqanaqtar Qazyqurt taýynda da kóp kezdesedi. Sol dáýirdiń mádenı, ekonomıkalyq dárejesin kózge anyǵyraq elestetý úshin akademık Á. Marǵulannyń «Ortalyq Qazaqstandaǵy qola dáýiriniń kóne eskertkishteri» atty áıgili eńbegine júgineıik.

Ǵalym ertedegi qazaq eliniń mádenı damý júıesin bylaı belgileıdi:

1. Qonystaný jáne otyryqshylaný;

2. Ejelgi rýdnıkter;

3. Qola dáýirindegi sýlandyrý júıeleri qurylystarynyń qaldyǵy;

4. Eskertkishter jáne zırattyq qurylystar;

5. Kólemdi jerleý oryndary.

Mine, osy júıege qaraı otyryp Ispıdjabtyń ómir súrý dáýirin durys túsine alamyz. Qala dúnıege bizdiń eramyzǵa deıingi úshinshi ǵasyrda keldi. Bul qola dáýiri edi.

Al qypshaqtardyń (qazaqtardyń) eskertkishter jáne zırattyq qurylystar salý ónerine keletin bolsaq ónerdiń bul salasy da kúshti damyǵandyǵy baıqalady. Buǵan qaladaǵy eski meshitter, zırat qurylystary dálel bola alady.

Ispıdjab kenderinde qalaı jumys istegen, metaldy qalaı qorytqan, soǵan keleıik. Ken — qazan shuńqyrlardyń kúllisi taý bastaryna salynǵan. Munyń ózindik sebebi bar. Ortalyq Qazaqstannyń ejelgi kenderi kóbinese taý basynan, ne soǵan jaqyn ańǵarlardan shyqqan. Mine, sol sıaqty Ispıdjab keni de taý basyna taqaý keledi. Bul kendi sol óndirilgen jerde óńdeý jumys kúshin onsha kóp kerek etpeıdi. Tasymaldap júrýge ken qorytqysh zergerlerdiń shamasy jetpegen. Ári taý basynyń aýasy jeńil bolady. Oıpańǵa qaraǵanda metal balqytpalary tez qyzady, tez qorytylatyn sıaqty.

Mys, qorǵasyn, qola, temir óndirý óte kúrdeli jumys. Tehnıkasy damymaǵan sol kezde eshqandaı domna peshinsiz, joǵary qyzýly kómirsiz ken tasyn balqytý árıne asa qıyn edi. Qazan-shuńqyr jasap, onyń ishine ken salyp, qyzýdy myń gradýsqa deıin kóterý úlken tájirıbelilikti, bilimdilikti talap etetini daýsyz. Biraq osy ken óndirý, qorytýdy qalaı júzege asyrdy? Ázirshe ata-babalarymyzdyń bul tájirıbesi bizge qupıa bolyp keledi.

Ata-babalarymyzdyń ken balqytý ádisin zertteý — kóp nárseniń kiltin taýyp, syryn ashatynynda sóz joq. Tek sol arqyly ǵana olardyń qyzý jaıly, metaldyń qasıeti jaıly bilim-ónerinen habardar bolar edik. Temir kenderin qalaı balqytty, olardy balqytýǵa qandaı otyn paıdalandy,— munyń barshasy bizge óte syrly jumbaq. Biz ázirshe, Jezqazǵan óńirindegi Maılyqudyq, Sorqudyq, Qazyqurttaǵy Atyraý, Ispıdjabtaǵy Sheldi kenderiniń ornyn ǵana bilemiz. Kúlge aınalǵan qazan shuńqyrlardy ǵana kóre alamyz. Al, osy ken oryndarynyń qaısysy bolsa da jeke-jeke táptishtep zertteýdi qajet etedi.

Ispıdjab qalasy túrikter men slavándarǵa kóp ýaqyt boıy qul saýdasyn jasap kelgen. Bul, ásirese qanaý ataýlynyń eń ozbyr, eń taǵy túri monǵol shapqynshylyǵy kezinde kúsheıe túsedi.

Shyńǵysqan qoly Saıramdy 1219 jyly baǵyndyryp alǵanymen, ol Otyrar, Syǵanaq sıaqty kóp qıraǵan joq. Biraq mundaǵy medrese ataýly túgeldeı jabyldy, kitaptar órteldi. Joǵaryda sóz bolǵan ken oryndary qańyrap qaldy. Sheteldermen baılanys úzildi.

Osy kezdegi Orta Azıanyń múshkil halin aıta kelip, Karl Marks: monǵol ezgisi «halyqty janshyp qana qoıǵan joq, ol qolyna túsken halyqty qorlap. onyń janyna jara saldy» degen bolatyn.

Ispıdjab qalasy kóp ýaqyt boıy baı-feodaldar men saýdagerlerdiń mekeni bolyp sanaldy. Qaladaǵy barsha baılyq, oqý-bilim oryndary solarǵa ǵana tıisti boldy. Onyń ústine «... Adamdardyń jaratylyspen kúrestegi álsizdigi qudaıǵa, jyn-shaıtandarǵa, keremetke, t. s. nanýdy...» týdyryp otyrdy. Munyń aýyr zardaptary halyq basyna tústi. Dinı oryndar — meshitter kóptep salyndy. Áýlıe atyn jamylǵan qyrýar zırattar, obalar jurt sanasyna qarańǵylyq ornatty. Olardyń tvorchestvolyq qabiletin, oı-armanyn tejedi.

Bul tusta medrese, meshit salǵan zerger jandardyń tańǵajaıyp ónerin qadirlep-qasterleýmen qatar, sol oryndardyń taptyq astaryn, ony ıelenýshilerdiń qaıshylyǵyn da eskermeýge bolmaıdy. Alaıda mádenıet, óner — halyqtiki. Ony eshqashan da bir ǵana adamǵa telýge bolmaıdy. Bul turǵydan alǵanda sáýletti saraılarǵa, órnekti medreselerge, meshitterge qanaýshylardyń emes, onyń qyshyn qalap, turǵyzǵan halyqtyń teri tamyp, eńbegi sińgen. Olarda ólmes ónerli qoldyń tańbasy bar. Máselege tap osylaı qarasaq qana belgili bir tarıhı dáýirdi túbegeıli túsinip, beıneleı alamyz.

Ispıdjab qalasynyń dáýirlep, gúldengen shaǵy X—XII ǵasyrlar boldy. Bul kezde qala óz mańyndaǵy kóptegen qystaqtar men eldi mekenderdi biriktirdi. Otyryqshy el jer jyrtyp, eginshilikpen aınalysty. Arys, Badam ózenderinen qalaǵa qubyr júrgizildi, naýalar salyndy. Mundaı qurylystardy qalanyń qazirgi jatqan ornynan da aıqyn ańǵaramyz.

Ispıdjab (Saıram) qalasynyń taǵy bir artyqshylyǵy — ol Otyrar, Syǵanaq sekildi múldem óli qalaǵa aınalyp ketken joq. Qazir onda halyq mekendeıdi. Saıramnyń soltústik-batys betine jańa qala, aýdan ortalyǵy ornaǵan. Al qazirgi saıramdyq dıqandardyń kópshiligi eski aryq júıelerin paıdalanady. Bul kezdegi toǵandar, tospalar sonaý babalarymyzdyń ketpeniniń izimen júrgizilgen.

Saıram qalasyn sóz etkende onyń mádenı ómirine eleýli yqpal jasaǵan Ahmet Iassaýıdi aıtpaı ótý múmkin emes. Ahmet Iassaýı 1103 jyly sol Saıramda týǵan. Onyń jastyq shaǵy jónindegi derekter múldem az. Ahmet óse kele óleń jazyp, aqyn atalady. Merv qalasynda oqyp, sonda dinı bilim alady. Biraq kóp uzamaı-aq týǵan qalasyna qaıtyp oralady. Qalanyń órkendeýine, medreselerdiń ashylýyna yqpal etedi. Kólemdi-kólemdi jyrlar jazady. Mine, sol jyrlardyń kópshiligi dindi ýaǵyzdaý sarynynda, halyqtyń «táńirge jazbaı», qojasynyń aıtqanynan shyqpaýy jaıy aıtylady.

Alaıda, ol aqyndyq daryny kemeldene kele kóptegen dastandar jazdy. Sonyń eń bastysy «Dıvan ám Hıkmet» («Danalyq jaıyndaǵy kitap») degen dastandar jınaǵy bolyp tabylady. Bul dastandar fılosofıalyq oılardan, naqyl sózderden, tálimi mol termelerden turady. Kitap birneshe ret Baǵdatta, Mekede, Shamda arab tilinde basylyp shyqqan.

Bizdiń qolymyzǵa jetken Iassaýıdiń óleńderi jaqynda ózbekstandyq ǵalymdardyń «Ejelgi Orta Azıa aqyndary» degen serıamen shyǵarǵan jınaqtaryna engizilgen. Onyń bul óleńderinde adamgershilik fılosofıasy tebirene tolǵanǵan. Iassaýı óz ómirinde medrese salý, el basqarý isimen de kóp shuǵyldanady.

Iassaýıdiń el basqarý jónindegi osyndaı isterine baılanysty Temirdiń tarıhshysy Sheref ad-dın-al Iazdı de egjeı-tegjeıli áńgime etedi.

Temir onyń qabiriniń basyna úlken mavzoleı ornatýǵa jarlyq beredi. Túrkistan qalasyndaǵy Ahmet Iassaýıdiń mavzoleıi dep atalatyn bul meken-jaıǵa qazaq handary jerlenetin dástúr paıda bolady. Qazir bul mavzoleıde Abylaıdyń, Saýryq batyrdyń jáne basqa da kóptegen bilikti adamdardyń, han tuqymdarynyń súıegi jatyr.

Saıram qalasyn zertteý maqsatymen qazba jumysy áli júrgizile qoıǵan joq. Qazir Lenıngrad ermıtajynda, Qazaq SSR Ǵylym akademıasy tarıh, arheologıa jáne etnografıa ınstıtýtynyń mýzeıinde qumyra, kúpshek, balshyqtan jasalǵan ydystar, jer betinen tabylǵan t. b. zattar saqtaýly tur. Bul múlikterdiń bederine, áshekeılerine qaraı otyryp, ejelgi saıramdyq sheberlerdiń asa talǵampaz, qıaly asa baı bolǵanyn kóremiz. Mysaly, sýsyn quıatyn qos qulaqtaǵy jalpaq qumyranyń betindegi bederge nazar salsańyz, onyń óte ádemiligine tańdanasyz. Biri men biri názik aıqyshpen jalǵasqan oıý-órnekter asqan sheberliktiń dálelindeı. Bul órnekter qumyranyń tutqasyna jaqyndaǵan saıyn náziktene, kishireıip ketedi. Ár jerinde tana baqyrdyń sýreti bar. Ekinshi bir qumyradaǵy gúldiń sýreti erekshe bir naqyshpen salynǵan. Munda álgi gúldiń túsi qumyradaǵy basqa beınelerdiń túsine qarama-qarsy boıalǵan. Qumyranyń túp jaǵy kúńgirt-qara, al osyǵan jaqyn salynǵan gúl qaýyzy aqshyl tústes. Qumyranyń moıyn jaǵy sarǵysh boıaýmen órnektelgen — bul boıaýǵa qarama-qarsy salynǵan álgi gúldiń sabaǵy aspan tárizdi kógildir tústes. Osydan baryp boıaýdyń ózi syrshyl sımmetrıa jasap tur. Qaraǵan adamǵa kúshti áser etedi. Qumyra áshekeıin byjyrlatpaı, kerisinshe, onyń túsin asha túsedi.

Al tastan qashap jasaǵan, keli tárizdi ydystarǵa keletin bolsaq, tas qashaǵan zergerler talǵamynyń joǵarylyǵyna tań qalasyz. Bul ydystardyń qandaı maqsatqa qoldanylǵany bizge málim emes. Al olardyń syrtyndaǵy qashap salynǵan qustyń sýreti, áshekeıli oıýlar jáne t. b. túrli sújetti beıneler asa qyzyq. Olar názik bederlerge ózinshe bir úndestik bergen. Sheber qoly neni órnektese de, onyń tereń maǵynaly bolǵanyn kózdegen tárizdi. Osydan biz ejelgi Saıram keramıkasynyń úlken damýdy basynan ótkergenin bilemiz.

Saıram tarıhy da túbegeıli zertteýdi kútedi. Bizdińshe zertteý jumysynyń eń mańyzdysy — meshitter men medreselerdi qazý jumysyn júrgizý. Óıtkeni bul qurylystardyń jer betinde shashylyp jatqan qazirgi qaldyqtary bizdi sonaý ótken ǵasyrdyń qum shógindilerine eriksiz úńilýge jeteleıdi.

Saıram qalasy týraly biz kóne kitaptarda jazylǵan derekterden bilemiz. Mysaly, Kır men Darııdiń joryqtaryna baılanysty osy kóne qalanyń aty atalady. Darııdiń qoly qazaq dalasyna kelgende qatty qarsylyqqa ushyraıdy. Onyń qısapsyz qoly ydyrap, toz-toz bolyp, beti qaıta bastaıdy. Endi ári qaraı júre almaı, keıin sheginedi.

Ekinshi bir úlken shyǵarma úndi halqynyń batyrlar eposy «Magabgaratta» úndi ámirshisine syı alyp soltústikten kelgen saqtar jaıly aıtylatyn jer bar. Bul jyrda «álgi saqtar Syrdarıanyń oń jaǵasy men Talas Alataýynyń batys qoınaýyn alyp jatqan ólkeden kelgen» deıdi.

Erte dúnıe avtorlaryn qatty qyzyqtyrǵan Saıram qalasynyń qazirgi turqy qandaı? Kóne Saıramnyń qıraǵan qaldyǵy qaıda? Onyń ornyndaǵy eskertkishterdiń sıpaty qalaı?.. Mine, endi osy suraqtarǵa jaýap bereıik.

Qazirgi kezde ejelgi Saıramnyń ornyndaǵy óziniń arhıtektýralyq, ári kóneligi jaǵynan kóńil aýdarýǵa turarlyq birinshi eskertkish Ábdil ázız babtyń mavzoleıi. Bul mavzoleıdiń qurylysyn birinshi ret kórýge kelgen kisi onyń ádemi qaqpasyna, tepe-teń, qorjyndana jasalǵan kúmbezdi arqalyqtaryna qyzyǵa qaraıdy. Qaqpanyń bıiktigi . Keneresi saýsaqty-bederlermen órnektelip, jumyrlana órilgen. Beıne bir jýan esilgen arqan sekildi. Osy qaqpanyń tóbesi taǵy da bir jarym metrdeı bıiktetiledi de, odan arǵy arqalyq jaıpaqtanyp ketedi. Eskertkishtiń ekinshi bir mańyzdy qurylysy onyń kúmbezi. Kúmbez óziniń ásemdigi jaǵynan Túrkistan eskertkishiniń kúmbezinen qalyspaıdy. Biraq munda ásem qaptaǵyshtar qoldanylmaǵan. Qyshtyń ózin qyrlap órip, kıiz úıdiń tóbesindeı kúmbez jasaǵan. Bas kúmbezden tómenirekte jáne taǵy eki kúmbez bar. Bulardyń bıiktigi men kólemi dál alǵashqydaı. Biraq tómengi arqalyqtardan kóterilgendikten kózge kishireıip kórinedi.

Eskertkishtiń salyný ýaqyty jáne qurylysshy-zergerler týraly esh jerde jazylmaǵan. Tek qurylystyń ishinde, qaqpasy men keregesiniń qıylysqan jerinde oımyshtap jasalǵan jylqylardyń beınesi salynǵan. Bul beıneler áıgili fransýz sýretshisi Delakrýanyń salǵan tulparlarymen uqsas sekildi. Aspanǵa shapshyp turǵan tulpardyń qara bulttaı jaly, kúmbezdiń ıir ıinimen sımmetrıa jasap turǵan bókseleri — sýretshiniń asa baı qıalynyń kýásindeı. Dál osy kóne eskertkishtiń ishinde qupıa jatqan álgideı ásem beınelerdi jas sýretshiler zerttep, qazirgi qurylystarǵa qoldansa, nur ústine nur bolmas pa edi?!

Qazirgi qurylystarda salynyp júrgen ań qýǵan, ne báıge shapqan at beınelerinen Ábdil eskertkishindegi músinderdiń bir aıyrmashylyǵy, munda úlken kúshtiń, jigerdiń, batyldyqtyń rýhy bilinedi. Quıyndatqan asqaq kúsh, arqasyna mingen jandy alyp ushqaly turǵan aryn anyq baıqalady. Birinshi attyń arandaı ashylǵan aýzy óziniń jalyna jarmasqan qaıdaǵy bir haıýanattan shoshynǵanyn ańǵartady.

Kóne Saıramdaǵy ekinshi bir úlken eskertkish — Qarashash ananyń mavzoleıi. Arhıtektýralyq bul qurylys qazir jergilikti ólketaný mýzeıi bolǵan.

Qarashash ana mavzoleıi qurylysynyń salyný merzimi belgisiz. Biraq oǵan qoldanylǵan qyshtyń quramyna, jasalý ádisine qaraı otyryp, monǵol shapqynshylyǵynan keıin, ıaǵnı XV ǵasyrda salynǵan dep joramaldaýǵa bolady. Óıtkeni, dál osyndaı qyshtan XV ǵasyrda salynǵan Taraz qalasynyń qurylystaryn da kórgenbiz.

Eskertkishtiń arhıtektýralyq qurylysy ásem. Tórt jaǵy da tepe-teń, jarylǵan gúl qaýyzyndaı órnektelip keledi. Tórt qabyrǵasyna da oımaly qaqpa tárizdi, ishke qaraı oıyq etip bir metrdeı qysh órilgen. Qyshtar jalpaǵynan qalanǵan. Bul qurylysshylardyń mavzoleıdiń keńdigin emes, eń áýeli beriktigin oılaǵandyǵy dep bilemiz. Eskertkishtiń tórt jaǵy da ásem, sımmetrıaly kórinisti saqtaǵan.

Qurylystyń taǵy bir ereksheligi, munda birde-bir tireý, ne tuǵyr qoıylmaǵan. Eskertkishtiń tóbesi qabyrǵanyń ishki jaǵynan ekinshi ret órip bıiktetilgen kúmbezdiń jalpy qalpaǵymen jabylǵan. Sonda qurylys qabyrǵasy eki qabat bolyp shyqqan. Dál mundaı ádis Orta Azıa eskertkishteriniń birde-birinde kezdespeıdi.

Eskertkishti salǵan arhıtektordyń qurylys esebine jetik jan bolǵandyǵy baıqalady. Qurylystyń teń buryshty tórt qabyrǵasy bar. Ár qabyrǵada tórt qyrdan, al mavzoleıde barlyǵy 16 qyr naqyshtalyp órilgen. Osy qyrlardyń kúllisi ózine qarama-qarsy bettegi burysh qyrymen teń túsedi. Dál osylaısha, buryshtardyń ózin qyrlap, ásemdep órý qurylysqa tamasha kórik-sán berip tur.

Qarashash ana eskertkishiniń taǵy bir ańǵartatyn ereksheligi — qurylysqa eshqandaı metal, ne aǵash jabdyqtary paıdalanylmaǵan. Onyń irgesine jalpaq tastar qalanǵan da, tóbesine jetkenshe kúıgen qyshpen órip shyqqan. Tóbedegi kúmbez taspen, qyshpen aralastyra qalanyp turǵyzylǵan.

Saıramdaǵy taǵy bir kóne eskertkish — jergilikti adamdar «Myraly» mavzoleıi dep ataıtyn qurylys Bul qurylystyń salyný merzimi bizdi XVI ǵasyr shamasyna alyp barady. Óıtkeni, osy kezde, ejelgi Otyrardaǵy «Arystanbapqa arnalǵan eskertkish» deıtin qurylys salynady. «Myraly» qurylysy men «Arystanbap» qurylysynyń qysh quramy da, arhıtektýralyq stıli jaǵynan bolsa da bir-birine jaqyn. Ásirese, qysh qalaý tásili, árbir besinshi qatardan keıin qaıtalanyp otyratyn órnek, eki qurylysta da birdeı aıshyqtar jasaǵan. Ekeýiniń de qysh órý tásili birdeı.

XVI — XVII ǵasyrlardaǵy qazaq (qypshaq) jerindegi qurylystardyń salyný máner ádisi bir-birine sonshalyqty jaqyn. Olardyń qaqpalarynyń bıiktigi, eni kóbinese birdeı bolyp keledi. Qurylysshy sáýletshi bul eskertkishterdiń barshasynda da eń áýeli qaqpaǵa erekshe mán bergen. Qalpaq, kúmbez, kerege sekildi qalǵan bólshekter túgeldeı derlik qaqpanyń qurylysyna baılanysty jasalatyn bolǵan. Mine, osyndaı tártippen, ádispen salynǵan qurylystar qataryna biz «Myraly», «Arystanbap» mavzoleıleriniń qurylystaryn jatqyza alamyz.

Kóne Saıramnyń ornynda bulardan basqa da irili-usaq eski qurylystar kóp-aq. Olardyń kópshiligi — qabyr basyna ornatylǵan eskertkish, medrese, meshit, saraılardyń qıraǵan qaldyqtary. Bular ǵasyrlar synynan, tabıǵat qubylystary áserinen, kútimsizdikten qatty búlingen. Kúmbezderi qaqyrap, tóbelerin shóp basyp ketken. Ádette, eskertkishterdiń ishi bos keletin bolsa, munda qoıylǵan qabyrlar álde qashan jermen jeksen bolyp, edenderine tóselgen qyshtar yǵy-jyǵy bop úıilip, aralarynan topyraq shyǵyp jatady.

Mysaly, biz qazirgi Saıram selosyndaǵy eń jas qurylys dep eseptelinetin bir eskertkishtiń ishine kirdik (7-sýret). Eskertkishtiń ishi qara kóleńke. Jaryq jaǵyp, irgelerdi qaraǵanda, ertedegi turǵyndardyń ydystarynyń qaldyqtary, synǵan qylysh saby tabyldy. Qurylys ishinde eshqandaı órnek joq. Biraq jergilikti turǵyndar onyń ortasynda jatqan uzyn tastyń astynda qaıdaǵy bir úńgirge aparatyn esik bar degendi aıtty. Tas óte aýyr bolyp shyqty. Tastyń astyna temir salyp kótermek bolǵanymyzda ol jarylyp ketetindikten, biz tasty burynǵy kúıinde qaldyrdyq.

Jergilikti halyq atalǵan qurylystardy, olardyń salynýyn, batyrlardyń basyna ornatylǵan eskertkishterdi san qubyltyp áńgimelep otyrady. Ózge qalalarǵa qaraǵanda Saıramdaǵy qurylystardyń kóptigi, onyń tabıǵı-qolaıly jaǵdaıda ornalasqandyǵynan dep shamalaýǵa bolatyn sıaqty. Óıtkeni Saıram jartylaı taýly, jartylaı dalaly jerge ornalasqan. Eginge de, malǵa da qolaıly. Onyń ústine Saıramda qurylysqa asa kerekti óte berik materıal bolarlyq saz balshyq shyǵatyn jerler bar. Tastar da mol kezdesedi. Muny óz kezinde V. V. Bartold, M. E. Masson sekildi ǵalymdar da baıqap, áńgime etken bolatyn.

«Qytaı saıahatshysy Chan-CHýn 1221 jyly Horezm memleketine kelgen saparynda Saıram qalasyn basyp ótedi. Saıahatshy osy jyldyń 20 noıabrinde Saıramǵa qaıta soǵady. Ol qalada úlken mereke ótip jatqanyn, jergilikti halyqtyń biri-biriniń úıine kirip qushaqtasyp, qýanysyp jatqanyn jazady», — deıdi, V. V. Bartold. Shyndyǵynda, bul kezde Saıram qalasy monǵol shapqynshylyǵynan keıin qaıta bel jazyp, óziniń qalypty ómirine aralasqan bolatyn. Qalany XIII ǵasyrdan bastap jergilikti halyqtan shyqqan adamdar basqaryp turdy. Bul jaǵdaı qalanyń órkendeýine ıgilikti yqpal jasady.

TÚRKİSTAN

Túrkistan — alǵash ret Shabǵar degen atpen arab tarıhshylarynyń jazbalarynda atalady. Bul jazbalardaǵy joramal boıynsha qazirgi Túrkistan qalasynyń soltústik-shyǵys betinde Shabǵar degen úlken qala bolsa kerek. «Qala kóshpeli qassaqtardyń (qazaqtardyń arǵy ata-babasyn osylaı ataǵan) mádenı ortalyǵyna aınaldy», — deıdi A. N. Bernshtam.

Bizdiń dáýirimizdiń X ǵasyrynda arab saıahatshylary: «Shabǵar qalasy «Jibek jolynyń» boıyndaǵy asa baı meken» dep jazady. Biraq ázirge qolda bar arheologıalyq materıaldar bul qalanyń XII ǵasyrdan bastap dúnıege kelgenin rastaıdy, — deıdi, M. E. Masson.

Al jergilikti halyq kóne qalanyń tarıhyn óte árige silteıdi. Ońtústiktiń jyly aýa raıy, mol sýy, qalyń nýly shóbi, toǵaıy malshy kóshpelilerdi qatty qyzyqtyrǵan. Qys aılarynda olar tústikke qystaýǵa kelip, Syrdarıa boıynda otyrǵan. Bertin kele olardyń sol qonyp ótken jerleri mal bazarlaryna, saýda sattyq ornyna aınalǵan. Bul jerlerge halyq qonystanyp, otyryqshylana bastaıdy. Osy qonystanýdan bara-bara qalalar paıda bolady.

«XII ǵasyrdyń ózinde Shashqa deıingi sozylyp jatqan kerýen jolynda, Syrdarıanyń boıynda qonystanǵan kóptegen elder, qalalar boldy»,— deıdi, M. E. Masson.

Bertin kele qala Iasy degen atqa ıe bolady, A. N. Bernshtam óziniń 1947 jyly júrgizgen arheologıalyq zertteýlerinde Iasy qalasynyń dál qazirgi kezdegi Túrkistan ekenin dáleldedi. Ol: «jergilikti ańyz Iasy qalasynyń qıraǵan qaldyǵy Túrkistannyń ońtústik shyǵys betinde, Otyrarǵa jaqyn jerde jatyr desedi»,— degendi aıtady.

Biz osy derekterdi egjeı-tegjeıli salystyra otyryp, Shabǵar-Ásy-Túrkistan degen ataýlardyń jalǵyz-aq qalanyń aty ekenine kózimiz jetkendeı bolady. Oǵan bir dálel, sol kezdegi qalalardyń aty dáýir talabyna saı jáne qoǵamdyq ár túrli jaǵdaılarǵa baılanysty ózgerip otyrǵan (mysaly, Shash-SHáshkent-Tashkent). Sonymen qatar ol kezdegi tarıhshylarda qalalardyń atyn qalaı estise, solaı jaza salatyn bolǵan. Munyń ústine ár halyqtyń sóıleý, jazý erekshelikteri de adamnyń, jerdiń attaryn ataýda túpki negizinen ózgertip jiberetini málim.

Tarıhı derekter Iasynyń X ǵasyrda dáýirlep turǵanyn rastaıdy. Olaı bolsa, biz qala ómiri odan birneshe ǵasyr buryn bastalǵan dep batyl aıta alamyz.

Al, Iasy degen sózdiń maǵynasyna keletin bolsaq, ol: «as», «saq» degen sózderdiń birigýinen shyqqan. Bul «Saqtar mekeni» degen uǵym beredi. Iasyny Saqtar qalasy dep ataǵany jaıynda Temirdiń tarıhshysy Sheref ad-dınniń eńbekterinde de maǵlumat bar.

Iasy qalasyn áńgimelegende, ondaǵy álemge áıgili Ahmet Iassaýıdiń mavzoleıi jaıly aıtpaı ótýge bolmaıdy. Mavzoleı tarıhy — Iasy qalasynyń tarıhy deýge turarlyq: Biz ótken ǵasyrlardyń asa tamasha arhıtektýralyq eskertkishi jaıyn sóz etý arqyly qazaq halqynyń kóne qalasynyń ótkendegisimen tolyǵyraq tanysamyz.

Mavzoleı — dindar oqymysty, aqyn Ahmet Iassaýıdiń basyna ornatylǵan dedik. Biraq Temir mavzoleıdi ornatý jónindegi óziniń jarlyǵyn Iassaýıdiń aqyndyq darynyna nemese onyń dinı bedeline qarap emes, tipti basqasha saıasat ustap bergen edi.

Temir óz bıligi tusynda qol astyndaǵy memleketiniń soltústik shekarasyn túgeldeı alyp jatqan kóshpeli qypshaqtarmen (qazaq) talaı soǵysqan bolatyn. Qypshaqtar onyń kúshpen biriktirgen úlken memleketine damylsyz qater týdyryp otyrdy. Tipti jasaǵan talaı-talaı joryqtaryn orta jolda boldyrmaı, nátıjesiz qaldyrdy. Osyndaı erjúrek, jaýynger halyqpen birlikte, beıbitshilikte turý Temir úshin óte-móte qajet boldy. Sondyqtan da ol qypshaq jurtyna bedeldi, dinı ókildiń atyn betke ustap, sol arqyly óz degenin istetpek edi.

Temir 1397 jyly Moǵolıstan (Jetisý men Qulja boıyndaǵy uıǵyrlardy sol kezde osylaı ataǵan) eliniń ámirshisi Hyzr qojanyń qyzy Túkel hanymǵa úılenbekshi bolady. Kóp uzamaı-aq eki arada qudalyq sóz de júredi. Sodan soń ol ózine qarsy mol jasaýmen kele jatqan qalyńdyǵynyń aldynan shyǵady. Temir osy saparynda, ıaǵnı sentábr aıynda jolyndaǵy Iasy qalasyna túsedi. Ahmet Iassaýıdiń molasyna ǵıbadat etedi. Sol jerdegi turǵyndarǵa kóp sadaqa beredi.

Ol dál osy joly Iasy qalasynda úlken mavzoleı ornatýǵa jarlyq etken kórinedi. Temir sodan qaıtyp Iasyǵa kelgen emes. Tek 1405 jyly úlken joryq jasar aldynda ǵana Otyrarǵa toqtaıdy. Temir osy Otyrarda kenetten qaıtys bolady.

Ahmet Iassaýıdiń alǵashqy qabyry áli tabylǵan joq. Al tarıhshylardyń kópshiligi onyń qabyry Saıram qalasynda edi degendi aıtady. Biraq Temir Iassaýıdiń qabyryna Iasyǵa kelgende ǵana ǵıbadat etkeni málim.

Túrkistandaǵy Iassaýı mavzoleıin 1928 jyly jóndegende onyń tóbesinen órtelmegen bes qysh tabylǵan. Bul qyshtar sóz joq, Iassaýıdiń eski qabyrynan alynǵan. Qyshtardyń jasalý kezeńi XII ǵasyrǵa jatady. Biraq ákelingen jeri múlde kórsetilmegen.

Mavzoleıdi salýǵa arnalǵan qyshtar men áshekeı qaptaǵyshtar Saýranda daıarlanǵan. Daıar qyshty Saýran men Iasynyń eki ortasynda qaz-qatar turǵan adamdar qoldasyp (birine-biri berip) jetkizgen desedi. Qysh ázirlep, ony qurylys ornyna jetkizý jónindegi bul joramaldy M. E. Masson da maquldaıdy. Jergilikti halyqta jumystyń júrý kezeńin ańyz etip aıtyp otyrady.

Bul záýlim eskertkishtiń ár jerine, áshekeı qaptaǵyshtardyń astyna jazyp ketken jazýlardy oqysań, zergerlerdiń atyn bilemiz. Bul jaıly M. E. Masson bylaı deıdi: «Qabyrǵalarǵa áshekeı júrgizgen Shırazdan kelgen Hasan qajy degen kisi. Onyń aty kógildir qyshpen soltústik kúmbezdiń ishki jaǵyna jazylǵan. Ortadaǵy, qabyr ústindegi saı-saı etip órilgen bas kúmbezge japsyrylǵan alty buryshty áshekeı qyshtyń astynda osy mavzoleıdiń bas zergeri Shems Abd-al-Vahabanyń aty jazýly. Al Iez-ed-Dın esikter men shyraq qoıatyn qola tuǵyrlardy quıǵan. Endi ortalyq bólmedegi úlken qola qazandy Tavrızden shyqqan Abdal-Azız quıyp jasaǵan».

Al jalpy qurylys bas zerger Mavlán Ýbaıdýlla Sadrdyń basshylyǵymen júrgen.

Bas zerger Mavlán Ýbaıdýlla Sadrǵa tapsyrylǵan qurylystyń alǵashqy jobasy mynadaı bolatyn: bas kúmbezdiń dıametri qyryq bir kezge teń bolýy kerek edi (bir kez 80 santımetrge teń). Osyǵan sáıkes kúlli qurylystyń ishki bólimderi bas kúmbezge tepe-teń túsetindeı (proporsıaly) etip órilýge tıis. Qurylys beti qos qalpaqty, bıik jaqtaýly qaqpadan turady. Osy qaqpanyń arǵy jaǵynan qorjyndanyp 30 kezdeı etip taǵy qos kúmbez kóterilýge tıis. Al, ortasy tórt buryshty keń meken-jaı, metal temirden qorshalǵan sý turatyn haýz (baseın). Odan ári on eki kezdik bir bólme. Dál osy bólmede, ıaǵnı kishi kúmbezdiń astynda Ahmet Iassaýıdiń qabyry jatady. Qabyrdyń ústine Tavrızden ákelingen mramor plıta qoıylmaq. Qabyrdyń oń jáne sol jaq búıirinen kelgen kisiler bas qosyp, máslıhat jasaýǵa arnalǵan árqaısysy 16,5X13,5 kez keletin eki bólme bar. Budan basqa da birneshe shaǵyn bólmeler belgilengen. Qabyrǵalar men kúmbezder sol kezdiń sáýlet ónerine saı áshekeı qyshtarmen qaptalýy kerek. Mine, bas zergerge tapsyrylǵan qurylys jospary osyndaı bolǵan.

Osynshama óte kúrdeli qurylysty asa sheber zergerlerdiń, qurylysshylardyń ózi eki jylda bitire almas edi. Al Temirdiń tarıhshysy Sheref-ed-Dın mavzoleı eki jylda salynyp bitti deıdi. Anyqtap qarasaq, qurylystyń artqy jaǵyndaǵy bas arqalyq kúmbez áli túgeldeı aıaqtalyp bolmaǵan. M. E. Masson da sońǵy pikirdi qostaıdy. İshki esikterdiń biri jippen shandýly tur. Osy esikte «hıjranyń 797 (1395) jyly» degen tańba bar. Bul mezgil qurylys jumysynyń 1397 jyly emes, odan birneshe jyl buryn bastalýy ábden yqtımal ekenin dáleldeıdi. Bulaı bolsa, Temir qurylys jumysy qyzyp júrip jatqanda Iasyǵa kelgen bolady. Al shyraq astynda turatyn qoladan quıylǵan alty tuǵyr da Temirdiń ámirimen jasalǵan. Ol tuǵyrlarda — ramazannyń 20-sy, hıjranyń 799-jyly, ıaǵnı 1397 jyldyń 17 ıýni degen jazý bar.

Sheref-ed-Dınniń bul qatesin M. E. Masson bylaı dep túsindiredi: «Sheref-ed-Dın óziniń eńbegin hıjranyń 822 jylynan bastap jazdy». Sodan onyń kitaby mavzoleı salynyp bitkennen keıin kóp jyl ótken soń dúnıege kelgen. Olaı bolsa, tarıhı jazbada ne tarıhshynyń estigeninde qatelikter bolýy múmkin.

Asa qyzyq taǵy bir dálelge júgineıik.

Jergilikti halyqtyń aıtýy boıynsha jazylyp alynǵan áńgimede Orta Azıanyń asa bir qaterli jaýy Toqtamys Iasy qalasyna basyp kirgeni aıtylady. Ol mavzoleıge kirip, onda Iassaýı tuqymdarynyń asyl jıhazdaryn jáne halyqtyń syıǵa tartqan baǵaly buıymdaryn tonap alyp ketken. Tonalǵan múlikterdi Altyn ordanyń sol kezdegi astanasy Saraıǵa alyp qashady. Biraq Temir onyń áskerin jolda kúırete jeńedi. Tonalǵan múlik qaıtarylady. Bul múlikterdi Temir «túsinde aıan bergen Iassaýıdiń aıtýymen» jańa mavzoleı qurylysyna jumsaýǵa jáne medrese ashýǵa bóledi. Biraq ámirshiniń ólimi mavzoleıdi salý jumysyn úzip ketedi. Al medreseni salý jumysy qolǵa alynbaı da qalady.

Áńgime osylaı aıaqtalady.

Al tarıhqa júginetin bolsaq, Toqtamys Orta Azıaǵa 1387 jyldan bastap birneshe dúrkin shabýyl jasaǵan. Temir qolymen talaı ret urys dalasynda da kezdesti. Biraq Temir Toqtamysty 1395 jyly ǵana oısyrata jeńdi. Onyń saraıyn órtedi. Barlyq qazyna Orta Azıaǵa jóneltildi.

Biz osydan Toqtamystyń Iasyǵa tek 1395 jyly ǵana kelgenin bilemiz. Olaı bolsa, bul jyldary mavzoleı qurylysy júrip jatqan, tipti jarym-jartylaı bolsa da, bul kezde bitýge aınalǵan deı alamyz.

Mavzoleıdi salǵan qurylysshylar onyń uzaq ýaqyt turýyn da eskergen sıaqty. Al eskertkishti jóndeý jumysyna kerekti qarjyny Iasy qalasynyń mańyndaǵy turǵyndardan óndirý qajet boldy. Bul úshin «Ielik qaǵaz» degen arnaıy shıratpa shejire jasalǵan. «Ielik qaǵazda» qala mańyndaǵy qara topyraqty jer Iassaýı tuqymynyń qaramaǵyna jatady delingen. Bul jerdi paıdalanǵan sharýalar jer ıesine jyl saıyn eki jarym batpan bıdaı, eki batpan et tólep turýy kerek (bir batpan — on alty putqa teń). Mavzoleıge kelgen kisiler ortalyq qazanǵa «hatıba» dep atalatyn sadaqa salady.

Jınalǵan zattar men aqshalar tek mavzoleıdi jóndeýge ǵana jumsalýǵa tıis bolǵan... Mavzoleıdi kóp ýaqyt boıy dúmshe moldalar, bilimsiz jandar tóńirektep, halyqtan mólsherden artyq salyq jınaıdy. Halyqty qanap, mavzoleıdiń shıratpa shejiresinde jazylǵan «zańdy» buzady. Olar jergilikti halyqty din shyrmaýynda ustap, «áýlıeler» arýaǵymen qorqytady, qarańǵylyqta ustaıdy. Halyq múddesine kereǵar qaıshy mundaı jaǵdaılar kóp ýaqyt boıy mavzoleıdi zertteýge, onyń arhıtektýralyq jetistikterin nasıhattaýǵa múmkindik bermedi. Mańdaı terin tógip, osyndaı máńgilik eskertkishti jasaǵan qarapaıym jandardyń sanasyn ýlady. Halyq óz eńbeginiń, óneriniń saltanatyn kóre almady. Al uzaq ýaqyt boıy eskertkish basynda otyryp, halyq ústinen kún kórgen jandar 500 jyldan astam ýaqyt ishinde mavzoleıdi jóndep, ony saqtaý týraly múlde oılaǵan da joq.

Al Oktábr revolúsıasy jeńip, V. I. Lenınniń «Halyq eskertkishterine qamqorlyqpen qaraý jónindegi» tikeleı usynysy boıynsha Túrkistandaǵy tarıhı eskertkishke óziniń áldeneshe ǵasyr ómiri ishinde tuńǵysh ret 1928 jyly ǵana jóndeý jumysy júrgizildi.

Mavzoleıdiń arǵy tarıhy Iasy qalasynyń ómirimen tyǵyz baılanysty dedik. XV ǵasyrdan bastap Iasy — Túrkistan dep atala bastaıdy. «Túrkistan» degen sóz «túrikter mekeni, eli» degen uǵymnan shyqqan. Ol kezde qalany mekendegen halyqty «túrki tuqymdas, túrki tektes» halyq dep júrgen. Sóıtip, keıingi tarıhı shyǵarmalarda qala Túrkistan bolyp atalyp ketti. Budan bylaı biz de solaı ataımyz.

Túrkistan qalasyn 1723 jyly qalmaqtar basyp alady. Qalmaqtardyń qolbasshysy Sevan-Rabtan jıyrma jyldan astam ýaqyt Túrkistandy, Túrkistan mańaıyndaǵy eldi bılep-tóstedi. Biraq eskertkishine tıgen joq.

Negizinde Túrkistan qalasy 1600 jyldan bastap (1583-1598 jyldary bılik qurǵan Abdýlla) qazaq handarynyń bıliginde bolǵan. Muny M. E. Masson jáne V. V. Bartold qazaq halqynyń eposynda aıtylatyn Ishımniń ómirimen baılanystyrady. Halyq batyry Ishım XVI ǵasyrdyń aıaǵynda XVII ǵasyrdyń basynda ómir súrgen. Ol óziniń elin qalmaq basqynshylyǵyna qarsy kóteredi. Sondyqtan jergilikti zergerlerdiń kúshimen Ishımge arnalyp kishigirim mavzoleı salynady. Ol mavzoleı Iassaýı mavzoleıiniń tústiginde bolǵan. Qazir birjola qırap, jermen-jeksen bolyp ketken.

...1819 jyldyń bir túninde Qoqan hany Omar qalaǵa basyp kirdi. Halyqty tonaı bastady. Al onyń artynsha qalaǵa kelgen Qoqandaǵy orys áskeriniń garnızony mavzoleıdi bekinis ornyna aınaldyrady. Bul jaıynda M. E. Masson bylaı dep jazady:

«Bul kezdegi basshylardyń eshqaısysy qala eskertkishine kóńil bólmegen. Mavzoleı qala qorǵanynyń ishinde qaldy. Sondaǵy Qoqan garnızony ofıserleriniń páterleri eskertkishti aınala salynǵandyqtan ony lastap, búldirip turatyn. Eskertkishtiń ishindegi birneshe bólmeler áskerı qural-jabdyqtar men azyq-túliktiń qoımasyna aınaldyryldy. Al kúmbezdiń arqalyǵynan eshqashan qaraýyl ketken emes. Ol qıyrdaǵy jazyqtan jaýdy kórse boldy, kúmbez arqalyǵynan tý kóterýshi edi. Muny kórgen halyq qorǵanǵa qashyp tyǵylatyn. Al qys aılarynda eskertkishtiń aldynda turǵan qaraýyl sarbazdar damylsyz ot jaǵatyn. Qazir de bas qaqpanyń jaqtaýlarynda, qabyrǵada ys taby qalǵan».

Bul kezde qalany aınala qorshap turǵan qorǵannyń uzyndyǵy úsh kılometrge jýyq keletin. Qorǵanda tórt qaqpa boldy. Olardy Mýsalla qaqpa, Esek qaqpa, Darbaza qaqpa, Nıat ata qaqpa dep atady. Al Iassaýı mavzoleıi qorǵannyń soltústik-shyǵys bóliginde bolatyn.

1846 jyly Túrkistan datqasy Qanat qoqandyq qolǵa birneshe aı boıy kúshti qarsylyq kórsetip soǵysty. Qalany uzaq ýaqyt bermeı turdy. Sonda Qoqan áskeriniń basshysy Ázız Parvanachı degen qala mańyndaǵy toǵandardy buzyp, qorǵanǵa qaraı burýǵa ámir etti. Qorǵandy sý basty. Osylaısha, álemge áıgili tamasha eskertkish birneshe aı boıy belýardan sý astynda turdy.

Osy arada mavzoleıdiń irge tasynyń salynýyna baılanysty halyq aýzyndaǵy bir estelikti aıta ketýge týra keledi. Ol boıynsha, qurylys orny qazylyp, topyraǵy tasyp áketilgen. Halyq onyń ornyna saz, qıyrshyq qum ákelip tókken. Álgi sazdyń ústimen myńdaǵan jylqy aıdap, at tuıaǵymen taptatqan. Al onyń ústine qysh júrgizgen. Biraq mavzoleıdiń irgesi tastan qalanbaǵany keıingi zertteýlerden málim boldy.

Eskertkish 1864 jyly taǵy da maıdan alańy retinde aıaq astynda qalady. Orys patshasynyń áskeri Túrkistan qalasyn qorshap alady. Erlikpen urysqan jergilikti halyq mavzoleıge baryp bekinedi. Eskertkishtiń tóbesine, kúmbez qalqalaryna panalaǵan adamdarǵa endi zeńbirek oǵy baǵyttalady. Alaıda ásker basshysy Verevkın ortaǵasyrlyq asyl murany atýǵa qımaıdy. Dál osy kezde jergilikti turǵyndardyń arasynda: «Iassaýıdiń mavzoleıine tyǵylǵan janǵa oq tımeıdi-mis» degen laqap taraıdy. Muny estigen orystar 11 ıýn kúni zeńbirekten on eki dúrkin oq shyǵarady... Sóıtip qala beriledi.

Osydan keıin de eskertkishke kútim bola qoıǵan joq.

Bul jyldary Ahmet Iassaýıdiń mavzoleıine qoqan áskeri sekildi orystar da qarý-jaraq saqtady. Keı bólmelerdi saýda-sattyq dúkenine aınaldyrdy. Al mavzoleıdiń aldyna salynǵan Rabıa Sultan begýmnyń (hanymnyń) qabyryn artılerıalyq oq-dáriniń qoımasy etti. Sol jetpisinshi jyldary qala basshylary Ahmet Iassaýıdiń mavzoleıi eskirip, qulaýǵa aınaldy degen syltaýmen buzbaqshy da boldy. Oǵan sebep: tozyp, qabyrǵalary jaryla bastaǵan eskertkish qulaı qalsa, túbinde turǵan áskerı kazarmany qıratyp ketedi dep qaýiptengendik edi. Sóıtip, jergilikti úkimet mavzoleıdi buzýǵa qaýly shyǵardy. Alaıda, munyń artynsha Tashkentten kelgen buıryq qana álgi qaýlynyń kúshin joıdy. Eskertkish basyna tóngen qara bult seıilgendeı boldy.

1872 jyly Tashkenttegi ólkelik úkimet mavzoleıdi jóndeý jóninde qarar qabyldady. Biraq bul joly eskertkishtiń ishi-syrtyn tazartýmen ǵana tyndy. Tek 12 jyl ótken soń, 1884 jyly ǵana sol kezdegi patsha aqshasymen 15 myń som qarjy bólindi. Bul aqshaǵa eskertkish tóbesi azdap jóndelip, sý júretin qańyltyr qubyr ornatyldy. Al qabyrǵadaǵy áshekeı qaptaǵyshtardy jóndeýge kelgende, ony isker-zergerler múlde búldirip jiberedi.

Tashkenttik zerger Zakır degenniń basshylyǵymen burynǵy áshekeı, bederli qaptaǵyshtar eskirdi degen syltaýmen, sypyrylyp alyndy. Onyń ornyna evropalyq qurylystarǵa qoldanylatyn shıki balshyqtan jasalǵan surǵylt qaptaǵyshtar japsyryldy. İshki áshekeı-jazýlardy áktep, kórsetpeı jiberdi. Olar endi ortalyq bólmedegi áshekeılerge sýyq qolyn suǵa bastady. Jergilikti halyq narazylyq bildirip: «Zakırdi óltiremiz»,— desti. Onyń baqytyna oraı bul kezde qarajat ta taýsylǵan edi. Sóıtip, ortalyq bólmedegi kóne áshekeı aman qaldy.

Máselen, qazir, eskertkishtiń kire beris qabyrǵalaryndaǵy áshekeı kóne áshekeıge múlde uqsamaıdy. Bulardyń túsi pás, suryqsyz. Mine, sol áshekeı-sán Zakır ustanyń «áıgili» qoltańbasy bolatyn.

Osy kezde mavzoleıdiń batys jaq buryshy otyra bastaıdy. Jergilikti halyq taǵy da kómekke keledi. 1886—1887 jyldary bul buryshtyń syrt jaǵynan kúıgen qyshtan tórt tireý ornatyldy. 1895 jyly qulaýǵa aınalǵan Rabıa Sultan begýmniń kishi mavzoleıi buzylyp, qyshtary taratylyp áketildi. Qazir bul mavzoleıdiń tórt burysh orny ǵana jatyr. Kishi mavzoleı jaıly bilgisi kelgender qazir Tashkenttiń memlekettik mýzeıinde saqtaýly turǵan «Túrkistan álbomyna» júginedi. Álbomda bul mavzoleıdiń 70-jyldary túsirilgen fotosýreti bar. Al, Rabıa Sultan begýmniń qabyry Ahmet Iassaýıdiń mavzoleıine kóshirilgen. Sóz reti kelgende kórnekti arhıtektorlarymyz ben sýretshilerimizge aıta keter bir tilek: Qazaqstan jerinde buryn-sońdy bolǵan, keıbireýi sońǵy kezderi joıylyp bara jatqan arhıtektýralyq eskertkishterdiń álgideı álbom-shejiresin jasaýdy qolǵa alsa der edik.

Ortaǵasyrlyq uly eskertkishti egjeı-tegjeıli zertteý 1905 jyly júzege asty. Bul zertteý — Orta jáne Shyǵys Azıanyń zertteý jónindegi orys komıteti, onyń ishinde profesor Veselovskııdiń basshylyǵymen júrgizildi. Olar eskertkishtiń planyn jasady. Shatyr men kúmbezder ólshendi. Ortalyq bólmedegi tarıhı máni zor eskertkishterdiń qunyn anyqtady. Áshekeı qaptaǵyshtardyń boıaýyn zerttedi. Osy kezde, dálirek aıtqanda 1906 jyldyń 11 fevralinde, tótenshe jaǵdaı boldy. Ortalyq bólmedegi, Iassaýı qabyrynyń janyndaǵy, Temir ýaqtysynan beri kele jatqan shyraq astyna qoıatyn alty tuǵyrdyń bireýi joǵalyp ketti. Zertteýshiler, jergilikti halyq jer-jerden izdeý saldy. Gazetter shý kóterdi.

Bul oqıǵa jaıly M. E. Masson bylaı deıdi: «1910 jyly shetelde álgi joǵalǵan tuǵyrdyń joǵarǵy bóleginiń izi tabyldy. Osy kezde baryp mavzoleıdegi arheologıalyq komısıaǵa tuǵyrlardyń bárin tómengi edenge bekitý jaıly jarlyq berildi. Bul álgi tuǵyrlardy urlap alyp ketýden saqtaý úshin jasalǵan ádis qana. Al joǵalǵan tuǵyrdy izdeý nátıjesi ázirge belgisiz bolyp keledi».

Sodan beri joǵalǵan tuǵyr tabylǵan joq.

Tarıh dóńgelegi aınala berdi. Birinshi dúnıe júzilik soǵys bitti. Artynsha jer dúnıeni dúr silkindirgen Oktábr revolúsıasy, azamat soǵysy kezinde eskertkish jaıyn oılaýǵa múmkindik bolmady.

1917 jyldan bastap barmaǵynan óner tamǵan halyqtyń talantynan týǵan bul eskertkishke de jarqyn tań, tań shapaǵy jetti. Mavzoleı halyq qazynasyna, maqtanyshyna aınaldy. Oktábr revolúsıasy jeńgennen keıin eskertkish ataýlynyń janashyr qamqorshysy bolǵan «Kóne óner ıgilikterin saqtaý jónindegi Orta Azıalyq Komıtet» quryldy. Bul Komıtettiń sol kezdegi istegen jumystary qyrýar boldy. Ol — eskertkishti jóndeýge qajetti qarajat mólsherin anyqtady, mavzoleıdi sýretke túsirdi. Árbir qabyrǵa, tireýlerdi tehnıkalyq synaýdan ótkizdi. İshki-tysqy irgesin qazyp kórip zerttedi. Osy egjeı-tegjeıli zertteýdiń nátıjesinde, mavzoleıdiń óz ómirinde, tuńǵysh ret 1928 jyly eń úlken jóndeý jumysy júrgizildi.

Osy kezde halyqqa jumbaq bolyp kelgen eskertkishtegi eki jazý oqyldy. Bul jazýdy alǵash orysshaǵa aýdarǵan akademık M. E. Masson boldy.

Oqýshymyzdy sol jazýmen tanystyra keteıik.

Birinshi qola qazannyń joǵarǵy jaqtaýyndaǵy jazý:

«Dúnıedegi eń qudiretti, eń ádil alla taǵalam bylaı aıtqan: «pendelerge minájat qylǵan meshitte sý beretin bolarsyzdar». «Kim qudireti kúshti qudaı sýy úshin ydys qoısa, qudireti kúshti qudaı sol janǵa jumaqta haýyz ornatar...». «Musylman sheıhynyń qabyry úshin, dúnıedegi sheıhtardyń basshysy (jetkize gór onyń janyn jumaqqa) Iasyda týǵan Ahmed sheıhtyń sýy úshin: uly ámirshi, halyqtardyń jarylqaýshysy, qudirettiń qalaýymen patsha bolyp taǵaıyndalǵan (patshalyǵyn uzarta gór jaratqan ıe) ámirshi Temir Gýragan bul ydysty jasaýǵa jarlyq etken. Shildeniń 20-sy, hıjranyń 801-jyly».

Qola qazannyń ekinshi jaqtaýynda bylaı dep jazylǵan: «Bul ydysty qudaıǵa qulshylyq etip, Tavrızden shyqqan Sarvar-ad-Dın sheberdiń balasy Abd-al-Azız sheber jasaǵan».

Ekinshi bir nazar aýdararlyq nárse — Ulyqbek Gýragannyń qyzy Rabıa Sultan begýmniń qabyryndaǵy jazý.

«Bul oryn: álemge áıgili uly ámirshi Temir Gýragannyń balasy, qudireti kúshti Shahrýh myrzadan taraǵan: onyń balasy (azapty ólimmen ketken) qahary kúshti, uly sultan Ulyqbek Gýragannyń qyzy — (qudaı) kúnásin keshirgen, sharapatyn tıgizgen, jany jahannamǵa ketken Rabıa Sultan begýmniń máńgilik tynshyǵan topyraǵy. Qudireti kúshti qudaı olardyń qabyrlaryn aqyr zaman kúnine deıin saqtap tursyn.

890 jyldyń jańa týǵan bir aıynda, qaıǵyly halge dýshar boldyq: táńirdiń súıgen (jaratqan ıe jar bola gór) jany máńgilik jumaqqa jetkenshe óziniń ýaqytsha turatyn turaǵyn tastap ketti».

San ǵasyrlar boıy jergilikti halyqtyń sanasyn qarańǵylap kelgen qupıa jazýlardyń syry osy. Bul jazýlardan keıbir tarıhı derekter bolmasa, eshqandaı ǵajaıyp syrdy, «kıeli sózdi» tappaımyz.

Endi mavzoleıdiń arhıtektýralyq sıpatyn sóz eteıik.

Joǵaryda atalǵan Temir saraıynyń arhıtektorlary, qurylysshy-zergerler jasaǵan jobany is júzinde abyroımen oryndap shyqqan. Ámirshiniń qataldyǵy, qarapaıym halyqtyń tegin jumys kúshi mavzoleıdegi ulan-ǵaıyr jumystyń tez bitýine tikeleı áser etken. Jobanyń asa kúrdeliligi men arhıtektýralyq stıli jaǵynan Iassaýı mavzoleıine teń keletin Orta Azıada eshqandaı qurylys joq degen pikirdi kezinde profesor Veselovskıı men akademık Masson sekildi úlken zertteýshiler aıtqan bolatyn.

Eskertkish kórýshini birden qaıran qaldyrady. Onyń kúmbezi, qyshtan ıip jasaǵan arqalary ortaǵasyrlyq shyǵys sáýlet óneriniń tamasha úlgisin kóz aldyńa elestetedi. Sol kezdegi zamana oıyn, zergerlerdiń mádenıetin aıqyn tanytady. Halyq qıalynyń ushqyrlyǵyn dáleldeıdi.

Eskertkish parsy jerinde ómir súrgen qurylysshylar stıline sonshama jaqyn. Sasanıdter dáýiriniń asa baı qurylys óneri dál osyndaı «P» árpi sekildi birneshe mavzoleıler týǵyzǵanyn bilemiz.

Mysaly, Sasa-nıd patshalary Ktesıfon men Fırýzabad saraılary ózderiniń oryndalý óneri jaǵynan Iassaýı mavzoleıine uqsas. Qazirgi keıbir kitaphanalarda «Shyǵys sáýlet óneriniń shejire-albomdary» bar. Osylardy qarap otyrsaq, qurylysshy-zergerlerdiń asa baı qıalyna tań-tamasha bolamyz. Alaıda, Iassaýı mavzoleıi ózindik ereksheligimen shoqtyǵy bıik eskertkishterdiń qataryna jatatyndyǵy daýsyz. Ol jalpy shyǵys sáýlet óneriniń kóshirmesi emes, damyǵan, ósken baıytylǵan túri. Sondyqtan da bul eskertkish san zertteýshini áli kúnge deıin qyzyqtyrýmen keledi.

«Túrkistan eskertkishiniń meshit bolýy múmkin emes, onyń mavzoleı ekendiginde sóz joq. Al keıbir zertteýshiler onyń Myhraby Mekedegi Qaǵbaǵa (qubylaǵa) qaratyp salynbaǵanyn ańǵarmaǵandyqtan, eskertkishti meshit dep, qatelesip júr. Onyń dáleli retinde, mavzoleıdiń irge tasyn qalaǵan kezden bastap, eskertkish jobasyna engizilgen erkin, baı stıldi aıta alamyz. Eger, bul meshit bolatyn bolsa onyń ishindegi Myhrab-qubylaǵa tup-týra qarap turar edi. Al bul eskertkishtiń mańdaıy ońtústik-shyǵystan soltústik-batysqa qaraı áýelgi jobasynan 60° burylyp tur. Tipti bas kúmbezdiń salmaq túsetin ortasy oń qabyrǵaǵa qaraı, shamamen 30 gradýsqa burys»80— deıdi, akademık M. E. Masson.

Shyǵys arhıtektýrasynda «kókte jalǵyz — táńir, jerde jalǵyz — ámirshi» degen ıdeıa dáýirlep turǵan kezde týǵan úlgiler edi bul. Dál osy mazmun 537 jyly Konstantınopolde (Stambýlda) turǵyzylǵan áıgili «Áýlıe Sofıanyń» hramynda iske asqan bolatyn. Bul hram shyǵys sáýlet óneriniń anasy bolyp sanalady. Óziniń qurylys kólemi jaǵynan dúnıe júzindegi eń úlken tuńǵysh eskertkish. Osy aıshyq, osy mazmun Túrkistandaǵy Iassaýı mavzoleıinde baıytyla túsken.

«Sondyqtan da, bul qurylysty «Sofıanyń sińlisi dep ataýǵa ábden bolady» — deıdi, M. E. Masson.

Eskertkishtiń kólemi 24X24X6sm, 25 X 25X5sm, 26X26X6sm, 27X26X6sm tórt buryshty kúıgen qyshtardan órilgen. Qyshtar jasalǵan saz balshyq óte sapaly, qurylystyń uzaq ýaqyt turýyna kepil bolarlyq. Shaǵyn bólmelerdi bólip turatyn qabyrǵalar, jumyrlap órilgen tireý — jaqtaýlar ózderine orasan zor salmaq túsiredi. Ortalyq kúmbezdiń salmaǵy álgilerdiń barlyǵyna teńdeı bólingen. Óıtkeni qysym kúshi de, salmaq zańy da qatal eskerilgen. Árbir materıaldyń qarama-qarsy áser etý qasıetin arttyrý arqyly tireýlerdi kishireıtkenmen, olardyń beriktigin kemitpegen. Barsha shatyrlar óziniń tepe-teńdik qasıetin saqtaǵan.

Osynshama kúrdeli, qıyn jumystardy múltiksiz atqarǵan qurylysshylardyń mavzoleıdiń irge tasyna kóńil bólmeýi tańqalarlyq nárse. Óıtkeni Temir zamanynda qurylystarǵa ák pen kúldiń qospasyna iri tastardy aralastyryp ıleý arqyly irge tas quıǵan. Bul ádis Samarqandaǵy, Buqardaǵy qurylystarda qoldanylǵan. Al, Iassaýı mavzoleıiniń irgesin qazyp kórgende, álgi aıtylǵandaı, oǵan irge tas qalanbaǵany málim boldy. Onyń qabyrǵalarynyń asty burynǵy jer deńgeıimen eseptegende 25—30sm qazylǵan da, oǵan qysh qalanǵan. Al mınaret pen bas qaqpanyń astyna qıyrshyq tastar tókken. Joǵaryda aıtylǵandaı el aýzyndaǵy ańyzǵa sener bolsaq, osy tógilgen qıyrshyq tastar men sazdy at tuıaǵymen taptatqan. Munyń bári de tamasha eskertkishtiń erte búlinip, birte-birte jerge shóge berýine sebepshi bolyp keledi. Túrkistan eskertkishiniń irge tasynyń joqtyǵy qazirgi tarıhshylardy qatty qobaljytyp júr. Óıtkeni, eskertkish jyldan-jylǵa shógip, onyń jer betindegi alǵashqy deńgeıi qazir jarym metrdeı tereńdikte qalǵan. Bulaı shóge beretin bolsa, alyp qurylystyń birte-birte búlinip, tozýy kádik.

Endigi áńgimemiz mavzoleıdiń qazirgi beınesi men onyń jalpy sıpatyna arnalady.

Túrkistan mavzoleıi Orta Azıadaǵy basqa arhıtektýralyq qurylystarǵa qaraǵanda eń durys saqtalǵany bolyp esepteledi. Eskertkish tamasha topografıalyq jaǵdaıǵa ornalasqan. Turǵan jeri bıik ústirt. Kúlli qalanyń beınesi, sulýlyǵy osy eskertkishpen úndesip kórinedi. Alaıda kóne qorǵannyń jataǵan dýaldary osy bir alyp eskertkishtiń tepe-teń ansamblin tutas kórsete qoımaıdy. Mavzoleı qabyrǵalarynyń qalyńdyǵy keı jerde , keı jerde bolyp keledi. V ǵasyrdan astam ómir súrgen bul alyp qurylysty 1928 jyly jaryp qaraǵan kezde birtalaı qyzyq jáıtter ashyldy.

Mysaly, mavzoleıdiń úsh jaǵynan ıip turǵyzylǵan úlken tuǵyr barlyǵy anyqtaldy. Bul tuǵyr temir men qyshtan turady. Al qabyrǵalardyń tómengi jaǵy sary qıyrshyq pen tas bop qatqan tik buryshty plıtkalarmen qaptalǵan. Keregelerge, kúmbezderge, arqalyqtarǵa segiz sáýleli juldyzsha áshekeı qaptaǵyshtar kıgizilgen. Bul qaptaǵyshtar qońyr, kógildir, jasyl, aq tústi bolyp keledi. Áshekeıler joǵarylaǵan saıyn aıshyqtar da úlkeıe beredi. Olardyń túsi san qubylyp, bir-birine sán berip turady.

Kúmbezdiń ishki beti geometrıalyq syzyqtarǵa uqsas arab jazýyna toly. Ol jazýlar: «Mýhammed», «patshalyq qudaı qolynda», «ámirshi de, tóreshi de qudaı» jáne basqa da osy sekildi uǵymdar beredi. Qurylystyń art jaǵynda buryn bes esik bolǵan. Bul esikterden — qabyrǵa aqsúıekter kirip minájat etetin. Qazir bul esikter jabyq. Ornyn kúıgen qyshpen órip, qabyrǵamen teńestirip jibergen.

Qazirgi kezde eskertkishtiń erekshe nazar aýdararlyq jáne baǵaly jeri — artqy kúmbezdiń oryndalýy men áshekeıi. Sonymen qatar kire beris qaqpanyń birden kózge túsetin úlkendigi men qorjyndana kelgen tepe-teńdigi kórýshige qatty áser etedi. Dál osyndaı kire beris qaqpa 1380 jyldan bastalyp salynǵan Shahrısıabzdegi Temirdiń Aq saraıynda da bar. Bul qurylystyń sılındr tárizdi qalpaqtary men ımek qylyshtaı qyrlary Túrkistan mavzoleıine óte uqsas. Aq saraıdyń tamasha «dekorasıasynyń» qaldyqtary men Ahmet Iassaýı mavzoleıiniń kúmbezdi qalpaqtary birin-biri oısha tolyqtyryp, arhıtektorlardyń qıalyn ushtaı túskendeı.

Túrkistan eskertkishiniń alǵashqy turqy qandaı bolǵanyn kózge elestetý úshin, qazirgi arqalarda órilgen qysh tisterdiń ornynda buryn túzý arqalyqtar bolǵanyn eskerýimiz kerek. Bul qysh tister Abdýlla hannyń tusynda ornatylǵan. Ejelgi qurylys pen XVI ǵasyrdaǵy jańa qurylystyń shekarasy áli anyqtalǵan joq. Sońǵy qurylysta paıdalanylǵan satylardy ustatqan shegeler áli kúnge deıin qaǵýly kúıinde tur. Al úlken arqalyqtyń (kúmbezdiń keregesi) dál astynda kishkentaı mys shar bekitilgen. Halyq ańyzynda, bul shardyń ishinde Abdýlla hannyń altyny saqtalǵan desedi. Ol altyn kúnderdiń-kúninde arqalyqty qaıta jóndeýge arnalǵan kórinedi. Kezinde ol shardy alýǵa talpynǵandar da bolǵan. Biraq olardyń bári arqalyqqa jete almaı qulap túsken desedi. Al bul shar jaıly M. E. Masson da, N. I. Veselovskıı de eshqandaı jańa pikir aıtqan joq.

Kelýshiler tek ortalyq bas qaqpadan ǵana jiberiledi. Bas qaqpanyń ózi eki bólinip ashylatyn qos esikten turady. Esikke súıekten órnek salynǵan. Tutqalary kúmisten jasalǵan. Jaqtaýly esiktiń bir-birimen tisteser jerinde qoladan quıylǵan úsh arystannyń basy qarap turady. Ortańǵy jaqtaýda esikti jasaǵan sheber Iez-ed-Dınniń aty jazylǵan. Osy esikterdi japqan kezde suǵyp qoıatyn ilgek temirge kishkentaı etip eki arystannyń, bir top otyrǵan qustardyń, eki shybynnyń jáne basqa da jándikterdiń músinderi ornatylǵan. Bul ilgek temir ertedegi zergerlerdiń ónerin tanytatyn naǵyz qundy dúnıe bolmaq.

Mavzoleı tabaldyryǵynan attaǵan jan birden eń úlken, jalpy aýdany 18,5 sharshy metr keletin ortalyq bólmege tap bolady. Bólmeniń tórinen bir úlken esik, eki kishkene esik jasalǵan. Bul esikter «qazandyq» dep atalatyn kelesi bólmege aparady. Bólme ortasynda úlken qola qazan bolǵan. Qazannyń bıiktigi kisi boıyndaı. Al mańynda bastaryna shúberek, jylqynyń qylyn baılaǵan on naıza súıeýli tur.

Bul qazandy Túrkistan qalasynyń soltústiginde, jerdegi Qarnaq selosynda quıǵan desedi. Qazirgi Qarnaqta temir balqytqan óndiristiń qıraǵan qaldyǵy bar. «Qazandyq» bólmesiniń sol jaǵynda, kelgenderge as beretin «halım» atty meken-jaı salynǵan. Keıingi kezde as berý joıylǵan. Biraq bólmeniń aty áli sol kúıinde «halım» dep atalady. Dál osyǵan qarama-qarsy bette ekinshi bólme bar. Tap osy bólmede óte tereń qazylǵan qudyq saqtalǵan kórinedi. «Bul qudyqty kóshpeliler shapqynynan qorǵanyp, qurylysqa tyǵylǵan qala halqy qazǵan. Bizdiń shamalaýymyzsha, qudyq XVIII ǵasyrdyń aıaǵynda XIX ǵasyrdyń basynda qazylǵan sekildi» — deıdi M. E. Masson.

Dál osy bólmelerge qatar, japsarlasa salynǵan qosymsha taǵy da eki bólme bar. Sol jaqtaǵysy «kitaphana», al oń jaqtaǵysy «Kishi Aq saraı» dep atalady. Rasynda jergilikti halyq sol jaqtaǵy bólmede bir zamanda asa úlken kitaphana bolǵanyn ańyz ǵyp aıtyp otyrady. Qazir bul bólme qańyrap bos qalǵan. Al, «Kishi Aq saraıǵa» birneshe kisiniń qabyry qoıylǵan. Qabyrdyń birine Ábilqaıyrdyń nemeresi Qulmuhammed sultan jerlengen. Ekinshi bir qabyrdyń ústindegi tasta taraq, aına, qaıshy sekildi áıel múlikteriniń sýretteri salynǵan.

Mavzoleı túkpirinde budan basqa da «Úlken Aq saraı» dep atalatyn eki bólme bar. Bulardyń atqaratyn mindeti áli anyqtalǵan joq. Áıtse de, arhıtektýralyq ásemdigi men keńdigine qarap bulardy medrese úshin nemese basqa bir qadirli dástúrlerge paıdalaný úshin yńǵaılap salǵan shyǵar dep joramaldaýǵa bolady. Qysh qaptaǵyshtar basqa bólmedegilerge qaraǵanda osynda árirek, ádemirek bolyp kórinedi. Óıtkeni, bul bólmelerde tereze joq. Jaryq qoı maıymen janatyn úlken shyraq shamdardan túsip turady. Mundaǵy shyraq qoıatyn tuǵyrlardyń ózi de óte ystanyp, maı sińip ketken.

Bizdiń bul áńgimelegenimiz mavzoleıdiń birinshi qabaty, sonyń arhıtektýralyq syr-sıpaty. Al ekinshi qabat kúmbezge jalǵas. Biraq birinshi qabattan ózgesheligi shamaly ǵana. Ekinshi qabatta bólmeler az. Munda eshqandaı tarıhı qundy eskertkishter saqtalmaǵan. Mavzoleıdi aralaǵysy kelgen kisi kóbine ekinshi qabatqa kóterile almaıdy. Óıtkeni tas basqyshtar tozyp, edenderi qaqyrap ketken. Soǵan baılanysty joǵarydaǵy túrli jazýlar da kóp ýaqytqa deıin oqylmaı keledi.

Bir keremeti ortalyq bólme, «qazandyq» taǵy basqalar kúnniń qaı mezgilinde bolsa da jaryq bolyp turady. Kúmbezdiń, qaqpaqtyń astyn qýalaı salynǵan shaǵyn terezelerden sáýle túsedi. Bul sáýleler kúmbezdiń kógildir qabyrǵalaryna shaǵylysyp bir túrli qubylyp, qulpyryp ketedi. Sondyqtan da alǵash kelip kirgen kisiniń kózine mavzoleı ishi ǵajap kórinip, álgi qubylyp turatyn sáýleler kóńilge óshpesteı áser qaldyrady.

Ortalyq bólmede, Ahmet Iassaýıdiń qabyrynyń bas jaǵynda aǵash qobdıshalar ornatylǵan. Bul qobdıshalarda qurannyń qolmen jazylǵan kóshirmesi, birneshe dinı kitaptar, shejireler saqtaýly jatyr. Osynyń kúllisi ortaǵasyrlyq kitap kóshirý óneriniń Orta Azıada qanshalyqty damyǵanyn kórsetedi. Al Iassaýı qabyry kógildir mramor taspen qaptalǵan. Onyń ústi órnegi bar shashaqty shálimen búrkeýli jatyr. Bul shálilerdiń birazynyń jatqanyna eki ǵasyrdan astam ýaqyt bolǵan, qol tıse úgilip túserlikteı. Qabyr ústindegi mramor tasta eshqandaı jazý baıqalmaıdy. Ortalyq bólmeniń edenine mata tósep tastaǵan. Tórgi buryshqa eki uzyn, úsh qysqa qola tuǵyrlar qoıylǵan. Tuǵyrlardyń jasalýy jáne olardyń názik órnekteri qazirgi mýzeılerdegi ortaǵasyrlyq zerger óneriniń qaı túrinen bolsa da asyp túsedi. Sondyqtan da ol zertteýshilerdi qatty qyzyqtyrady.

Qazir mavzoleı ishindegi tarıhı eskertkishterdiń barlyǵy memleket menshigine aınaldy. Úkimet tarapynan ony saqtap jáne qorǵaý úshin arnaıy sharalar belgilengen. Bir zamanda dinniń, eskiliktiń shyrmaýynda qalyp, tar-qapasta jatqan halyq murasy, óner saltanaty qazir óziniń laıyqty baǵasyn aldy. Sóıtip, ol zertteýshilerge sarqylmas baı materıaldar berdi. Halyqtyń ony tamashalap kórip, estetıkalyq lázzat alatyn, súısinetin tarıhı ornyna aınaldy.

Osyndaı orasan zor arhıtektýralyq eskertkish ǵasyrlar boıy qazaq halqynyń ónerge, qurylysqa degen talǵamyna nár berdi. Qıalyn qozǵady. Talaı ańyz-ertegilerdiń ózegi boldy. Biz Túrkistan qalasyn aralaǵanda qala halqynyń kóne eskertkishterdi súıe, qasterleı biletindigin aıqyn ańǵaramyz. Olar mavzoleıdiń ár qyshyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, baǵalaıdy. Zergerlerdiń tamasha eńbegi, halyqtyń birligi atadan balaǵa jyr bolyp aıtylyp otyrady.

Mysaly, biz mavzoleı tarıhymen tanysa otyryp, bir kezdegi kóshpeli qazaqtardyń jartylaı otyryqshylyq turmysqa qalaı beıimdele bastaǵanyn bilemiz. Olardyń qala salý tarıhyna qyzyǵamyz. Sebebi Túrkistan mavzoleıiniń tarıhy — Túrkistan, Saýran, Otyrar, Saıram qalalarynyń týýy, dáýirleý kezeńine tyǵyz baılanysty. Eger onyń salynýy týraly oılasaq, sol kezdegi qysh órteıtin qurylystary damyǵan Saıram qalasyn aıtpaı kete almaımyz. Onyń ústine Túrkistan qalasy men Otyrar qalasynyń XIII-XVI ǵasyrlardaǵy ómiri tyǵyz baılanysta ótken. Saýda-sattyq ekeýinde de birdeı damyǵan. Saıram qalasyn Ahmet Iassaýıdiń týyp-ósken jeri ekenin aıtpaǵannyń ózinde, mádenı, ári saýda-sattyq ortalyǵy bolýynyń ózi de Túrkistanǵa tikeleı baılanysty. Sonymen qatar olardyń bir-birimen qoıan-qoltyq ómir súrgen tarıhı oryndar ekenin bilemiz.

Joǵarydaǵy aty atalǵan qalalardyń ishindegi eń jasy, eń jedel damyǵany osy Túrkistan qalasy. Túrkistan (burynǵy attary Shabǵar, Iasy dedik) óziniń qalalyq sıpatyna Temir dáýirinde ǵana kelip qalyptasty. Al, bul kezde Saýran múldem óli qalaǵa aınalǵan bolatyn. Otyrar, Saıram qalalary óziniń basynan dáýirleý kezeńin ótkizip, sansyz shapqynshylyqtan kúırep, kúızelgen edi. Áldeneshe ǵasyrǵa sozylǵan soǵys, tutqıyl tıgen soqqy, qala turǵyndaryn ábden mazalap, Otyrardy qatty tozdyrǵan bolatyn. Ol óziniń on ǵasyrǵa jýyq ǵumyryn, barsha baq-dáýletin birte-birte Túrkistan qalasyna bere bastaǵandaı bolady.

Túrkistan qalasy kóp uzamaı-aq kóshpeli qypshaqtardyń (qazaqtardyń) mádenı jáne ákimshilik ornyna aınalady. Osy kezde Túrkistan jerinde eginshilik kásibi de jaqsy damıdy. Mysalǵa, «1906 jyly topograf Kırhgof Qarataýda, ıaǵnı Túrkistan qalasynyń soltústiginde jatqan Besaryq ózeninen shyǵyp jatqan eski aryqtardy zerttedi. Sol aryqtardyń arnasynan jer jyrtýǵa arnalǵan jáne naıza ushyna baılaıtyn tas quraldar tapty. Odan ári, Aqúıik ózeniniń joǵarǵy arnasynan birneshe tas quraldar jáne tasqa salynǵan haıýanattar sýreti tabyldy» — deıdi, zertteýshi E. I. Ageeva.

Bul jóninde V. V. Bartold óziniń «Túrkistan jeriniń eginshilik mádenıeti» degen eńbeginde osy ólkeni mekendegen halyqtyń eginshilik kásibin tereń taldap jazǵan bolatyn. Ǵasyrlar boıy mádenıeti qalyptasqan qypshaqtardyń eginshilik isi de durys

damyǵan edi. Sondyqtan da qyrdaǵy kóshpeliler mal baǵýdy qanshalyqty kóne kásip dep qarasa, Syr boıyn jaılaǵan eginshiler de dıqanshylyq kásibin sonshalyqty kóne kásip dep túsingen.

Jańadan qaýlap ósip kele jatqan Taraz, Mankent, Iankıgent, Sútkent, Aqqala (qazir óli qala) sekildi jas qalalar Túrkistan ákimshiligine qarady. Shyǵystan da, batystan da úzdiksiz kelip jatatyn saýda kerýeniniń túsip, attanatyn dińgegi boldy. Orta ǵasyrdaǵy qazaq handarynyń quryltaı jıyny, daýgerler sózi, rý máslıhaty etetin jeri de osy Túrkistan qalasy boldy. Osy turǵydan alǵanda Túrkistan — Otyrardan keıingi qazaq mádenıetiniń birden bir ortalyǵy, tizgin ustary, san ǵasyrlyq halyq ómiriniń aınasy — shejiresi ispetti.

QUM JUTQAN QAZYNA

1218 jyldyń sáýir aıy edi.

Otyrar shaharynyń datqasy Qadyr joǵarydan, Mýhammed Horezmshahtan kelgen jarlyqty oryndaýǵa kiristi. Ol jarlyqta Shyńǵysqan jibergen jansyz saýdagerlerdiń basyn alyp, bes júz túıemen kelgen quıma altyn, kúmis jamby, jibek jıhazdardy dereý Buqarǵa jóneltýin buıyrǵan bolatyn. Sonymen Qadyr jarlyqty oryndady. Saýdagerlerdiń basyn alyp, qyrýar múliktiń murtyn buzbaı, ámirshige jóneltip jibergen. Bul tarıhı shyndyq. Álemge áıgili Otyrar qyrǵynynyń bastalýyna sebepker bolǵan osy oqıǵany jazbaǵan tarıhshy joq. Endi, sol bes júz túıelik altyn, kúmis, jıhaz Mýhammedtiń qolyna jetti me... Mine, bul jaıynda tarıh múlde beıhabar. Biz endigi jerde ǵasyrlar boıy sheshilmeı kelgen osy qupıaǵa baılanysty áńgime shertpekpiz.

1. SHIRATPA SHEJİREDEN

(ádebı jaǵynan óńdelip, kórkemdeldi)

Kerýen Otyrardan shyqqanda aýa raıy ashyq bolatyn. Kún tas tóbege shaqyraıyp shyǵyp alyp, jerdiń betin aptap tur. Jýsan bitken býsanyp, balqyp jerge jabysyp alǵan. Túıe tabanymen bylq-bylq etip taptalyp, qaıtadan boı jazyp turyp jatyr. Ár qyrqadan kelip bir-birine qosylǵan qustardyń tátti úni keledi.

Bıyl kóktem erte shyqqan. Onsyz da qary az qys, sáýir aıy qylt etip bir kóringennen-aq etek-jeńin jınaı almaı, taıyp turǵan-dy. Sodan, bul ólkege qarbalas qımyl kelgen. Dıqandar ertemen turdy. Syr boıyn jaǵalap, eski aryqtardy qaıta jóndeı bastady. Otyrar shaharyna da batys pen shyǵystan «Jibek jolynyń» kerýenderi jyl qusyndaı ubaq-shubaq sozylyp kelip, kirip jatyr.

Mal aıdaǵan, asaý ustaǵan jigitter qyr-qyrdan qylt ete qalady. Tóbe quıqany shymyrlatyp, tyraýlap, tizbektelip tyrnalar qaıtty. Osynaý qum shaǵyl qyrqalarǵa qonyp, mańaıyna qarap taltańdaı basyp júrgeni. Qarap tursań, bir lázzatqa shomasyń.

Bas túıede kele jatqan kerýenbasy Mahmýd... kún qyzýynan maýjyrap, qalǵyp-múlgip keledi. Ár mezgil selt etip, kózin ashyp alady. Mańaıynda beıbit, ádemi kórinis. Ol taǵy da qalǵydy. Qońyraýlary syldyrap, mań-mań basqan nar túıeler tanaýlaryn shý-shý etkizip, bastaryn shaıqap qoıady. Birneshe kún jol júrip, sińirleri sozylǵan janýarlar Otyrarǵa jetti de, taǵy da jolǵa shyqty. Bul joly tasty jer, qyrat-qyrqany emes, qum jotalardy basyp Buqarǵa bettep keledi. Tabanǵa qum jumsaq tıse de, júris samarqaý.

Kerýenbasy Mahmýd mingen qara nar mazasyz. Ǵumyrynda kerýen bastap úırengen janýar jer jaıyn, jol jaıyn kisiden kem bilmeıdi. Kún raıyn aldyn ala sezetin qasıeti bar-dy. Sodan ba, álde sharshady ma, júrisi mardymsyz, eki jaǵyna jaltaq-jaltaq qaraı beredi. Ár kezde aýyr basyn shulǵyp-shulǵyp mańq etedi. Janýardyń myna minezi kerýenbasy Mahmýdqa beımálim qaldy. Óıtkeni ózi talaı ret kerýen bastap, túıe tartyp júrse de, tap mynadaı jol júrýge kánigi nardy kórip, minbegen bolatyn-dy.

Keshegi oqıǵa esine tústi.

... Keshe, kún aýarda oǵan jaýshy kelip: Otyrardyń datqasy Qadyrǵa jet degen-di. Ol Kúmbez-Saraıǵa kelip kirgende Qadyr datqa kútip otyr edi. Túsi sup-sur. Asa bir jaısyz habarǵa qanyq bolǵandaı. Uıqy kórmegen kózi qyzaryp, dombyǵyp ketken. Sálemin únsiz, tútigip turyp qabyl aldy.

— Saǵan jarlyǵym bar, Mahmýd, eńseńdi kóter... Jaqsylap uǵyp alǵaısyń!

— Ámirińizge quldyq, taqsyr, — dedi, Mahmýd ıile túsip.

— Bes júz túıelik kerýendi Buqarǵa jetkizesiń. Kerýendegi altyn, kúmis, jibek jıhazdardy aryńa senip tapsyramyn. Ala jibine tımeı, eshkimge qol suqtyrmaı Horezmshah Mýhammedke tabys etesiń. Al mynaý kepildik qaǵazdy qoınyńa tigip alǵaısyń — dedi, Qadyr.

— Qol qosyp beresiń be, taqsyr? Qıyn, qaterli jol. Qyzylqum osy kúni ury-qaryǵa tolyp ketipti... Zaman da qaǵynyp tur emes pe?

— Bere almaımyn. Kóp kózge senim az. Táýekel dep kirekeshtermen-aq kete bar. Ózińniń de on kisilik kúshiń, san adamdyq aılań bar emes pe?..

— Qashan júrýge buıyrasyz?

— Erteń, tań bozynan... Buıda tartyńdar.

— Aýa raıyn kútpeımiz be, taqsyr-aý?!

— Mursat joq, qaıtken kúnde tez jetkizý kerek. Aýa raıy syr bere qoımas. Kóktemniń kúni ǵoı, qumnyń tynshý kezi. Qaýpaılamaı attanyp ketińder, alla jolyńdy ońǵarsyn! — dep, Qadyr datqa Mahmýdqa batasyn berdi.

Kerýenbasy qaıtyp sózge kelmeı, boıyna bitken toń minezdilikpen tez burylyp ketken-di...

Mahmýd qaıtse de bul qojasynyń, qypshaq jurtyna qara shańyraq bolǵan eldiń qolbasshysynyń jarlyǵyn eki etpek emes. Ózin qurban etýge barsa da, Qadyr datqanyń jarlyǵyn oryndaý jolynda kóz jumady. Bul onyń boıyna sińgen qasıet, qashannan óz qulaǵyna quıyp alǵan tálimi. Oǵan qosa er qaıraty, jigit jigeri bar.

Ertemen, tań bozy bilingende kerýenbasy Mahmýd tóseginen turyp kıindi de, úıdiń tóbesine shyqty... Saraı aýlasyndaǵy bes júz narǵa júk tıelip jatyr. Kileń, balýan bilekti quldar aıaqtarynyń ushymen basyp qoldary-qoldaryna juqpaı qımyldap júr. Lyp-lyp etkizip júk kóteredi. Nar búıirin yńq-yńq etkizip, teń artady. Mańq etkizip buıdalap tartyp, turǵyzyp, bylaı shyǵaryp qoıyp jatyr.

Endi kógildir aspanǵa qarady. Ap-ashyq, móp-móldir zańǵar aspanda kózge iliner bult joq. Betke shyǵystan soqqan jel tıdi. Denesi túrshigip, tońǵandaı boldy. Áldenege seziktenip, ishinen tynǵandaı. Syr bildirmeı, shyǵysqa, sol bir salqyn jel soqqan jaqqa uzaq qarady. Kidirýge bolmaıdy... Jarlyq solaı... Bular tizbektele shahardan shyqqanda, qyrqa-qyrqalar buldyrap kórine bastady. Sálden soń kún shyǵyp, shapaǵyn tógedi. Kerýendi bastaǵan Mahmýd tústikke, Qyzylqumdy betke ala jyldamdata júrdi... Kún shyǵyp, jer kókti qyzdyra bastaǵanda, ol manaǵy tań bozyndaǵy kirbiń oıdy umytyp ta ketti.

Ubap-shubaǵan kerýen Iaksartyǵa kelip te jetti. Bulqynyp aǵyp jatqan joıqyn ózen jol bermegendikten, bular Alpaýyt ótkelinen, jaıpýat — sýy taıyz jerden ótti. Eni at shaptyrym bolyp sozylyp jatqan ózennen ótý jeńil de emes. Áıtse de jol bastap, ákki bolǵan Mahmýd túıeniń aıaǵy taıyp, ıirim, oppaǵa túsip ketýden saqtap qaldy. Ol túrli aılaǵa salyp, kerýendi sońynan shubatyp otyryp, sýdan alyp shyqty.

Qarsy beti Qyzylqum.

Buırat-buırat, jal-jal bolyp jatqan qum muhıty. Zańǵar aspan, sýyldaǵan ystyq qum, onan ózge eshteńe joq. Mań-mań basqan arýanalar tizbegi. Túıelerdiń arasynan anda-sanda qylt etip, kirekeshterdiń bastary kórinedi. Meńireý ólke bar qupıasyn «qoınyna» tyǵyp alyp momaqansyp jatyr. Alystan shańytyp birdeńeler kóringendeı bolady, bári buldyr, saǵym tárizdi.

Kerýen tyrnadaı sap túzep tarta berdi.

Kún de kók jıekke tónip qaldy. Manaǵy aptap basylyp, qumnyń salqyn lebi betke soǵa bastady. Túıeler kidiris bermeı, salyp keledi. Taılaq kezinen bastyǵyp, kerýenge úırengen janýarlar jer tanabyn qýyryp keledi. Eńseni basqan aýyr júkke myńq etpeı, arshyn aıańǵa basqan. Aldaǵy qara nar jalǵa kóterile bergende, árirekten áldene josa jóneldi. Kerýenbasy Mahmýd az ǵana kirigip turdy da, qonatyn jerdi kózben mólsherlep, baǵdarlap aldy.

Kerýen Belqumǵa kirgende, kún de eńkeıip ketti. Qanqyzylǵa boıalǵan qalpy turyp-turyp, aqyrynda qumǵa sińip joq boldy.

Mahmýd qara nardyń buıdasyn tartty. Úlken qum qoınaýdy ala kerýendi ıirip jiberip, aıaldaýǵa buıyrdy. Baqyrtyp kelip, narlardy shógerdi. Barlyq túıe shógip bolǵan sátte, qum qoınaýyna jańa bir shahar ornaǵandaı kórindi. Qaraýytyp, úıme-júıme bolyp, alqapty tutas alyp jatty. Kirekeshter kezek-kezek qoldasyp, qosaqtalǵan teńderdi túsire bastady.

Teńder túgel túsirilip bolǵanda, qas qaraıyp ińir úıirilgen edi. Qyrqadan qyltıyp aı da týdy. Kirekeshter sekseýildi laýlata kep jaǵyp, ala shyqqan etterin otqa qaqtaýǵa kiristi. Ot basynda bel jazǵan kirekeshter gýildesip, áńgimege basyp otyr.

— Belqum ash bóriniń jymy desetin. Kóz uıqyǵa ketkende shaýyp júrse qaıttik?!— deıdi, kerýenge jaqynda ǵana ilesken kirekesh bala.

— Qoıshy, jarqynym. Kún batqaly aýzyńnan bápi ketpedi ǵoı, onyń ne?— deıdi, mosqal kirekesh.

— Saqtansaq degenim ǵoı.

— Atań batyr bolǵan edi, óziń qoıandaı qaltyraısyń, bátshaǵar, má, mynany asap jiber...

— Belqum bóriniń jymy dep, atalarym aıtyp otyratyn edi...

Kerýenbasy Mahmýd úndegen joq. Myna áńgimeni estimegen bolyp shapanyn búrkenip jata berdi. Shynynda da kirekesh balanyń aıtqany ras edi. Jut jyldary osy qumnyń ár sekseýili bir-bir bórige aınalyp ketetinin bul biletin. Talaı-talaı kerýen bastap júrip shaıqasqany da bar. Áıtse de, qonýǵa týra keledi. Qarańǵyda jol júrip, túıelerdiń tabanyn aldyrtqysy kelmedi. Tań bozynan attanyp ketse, tórt kúnde Buqarǵa jetip barmaı ma?

... Alda áli aýyr jol, sýsyz shól jatyr. Soǵan kúsh saqtap, saılanyp jetkeni jón. Basyn kóterip kirekeshterge jarlyq berdi:

— Jigitter, otty sóndirmeńder. Sekseýildi kóp qylyp úıip alyńdar!

Mahmýdtyń kózi ilinip ketti.

... Álden ýaqytta uıqydaǵy Mahmýdtyń qulaǵyna álde bir yzyń kelgendeı boldy. Ol bileý-bileý qum ólkesin bara-bara kúńirente tústi. Júregi bulqı soǵyp, ornynan uıqyly-oıaý qarǵyp turdy. Tamaǵy qurǵap, denesi muzdap qalypty. Alǵashynda kózine eshteńe kórinbeı turdy da, birte-birte qum-shaǵyldaryna jan bitip, kóterilgendeı boldy. Mazdata jaqqan ot sónýge aınalǵan. Tek kerýen basy qara nar ornynan turyp, úzdik-úzdik bozdaı bastady. Mahmýdtyń daýsy endi shyqty.

— Jigitter, turyńdar! Qum daýyly keledi!

Jer dúnıe kúńirene jóneldi. Aı da jylt etti de, sónip qalyp, mańaıdy qaratúnek basty. Óre týra kelgen kirekeshter alǵashqyda esteri shyǵyp, apyr-topyr bolyp qaldy. Manaǵy bala kirekesh shoshyp oıanyp: «bóri, bóri!»—dep mańaıdy kóshire, shyńǵyryp jiberdi.

Kerýenbasy Mahmýd osy jamanshylyqtyń bolatynyn sezgen tárizdi edi. Bul onyń óz ómiri ishinde kórip-bilmegen soıqan, sumdyq, qum daýyly edi. Mundaı daýyl jóninde estigeni bolmasa, es bilgeli kórmegen-di. Kádimgi atan túıeni alyp jyǵatyn dúleı daýyl. Ysqyryp, burqanyp jer-kókti sabalap, tútip jep barady.

— Jigitter, túıelerdi turǵyzyńdar! Qyrǵa tartyńdar!— dep aıqaı saldy.

Jan saýǵalap júgirgen jigitter túk isteı alar emes. Qum qaýyp, jer tyrmalap domalap qalyp jatyr. İshin tartyp soqqan yshqyndy jel áp-sátte mańaıdy kómip saldy. Alqapty alyp jatqan túıelerdi jalmap barady. Mahmýdtyń kózi túkti kórmese de, baqyryp bozdap qum seliniń astynda qalyp jatqan túıelerdiń jaıyn anyq sezdi. Kisiler she... Olardy da baıqaı alar emes. Daýyl ma, álde sonyń aqtyq úni me, álde qatty shyńǵyrǵan adam úni me, qaıdaǵy bir jaısyz dybys Mahmýdtyń qulaǵynan ketpeı turdy.

«Daýyl turyp túıe jyǵylsa, eshkini kókten izde» degendeı, dúleı kúsh Mahmýdtyń ózin de laqtyryp jibergen-di. Ol jerge etbetteı jatyp, qansha jabyssa da, toqtaı almady. Domalap bara jatyp búıiri qatty bir zatqa soǵylǵandaı boldy. Jan dármen dep soǵan jabysty, onysy qara nardyń tizesi eken. Janýar jan dalbasamen shapshyp, alasuryp, jóńkı jóneldi. Kerýenbasy endi aqtyq kúshin jınap, nardyń ıir moınyna jabysty. Qaıratty túlik qum daýylynan áreń shyǵyp, biraz jerge barǵandaı boldy. Mahmýd esinen tanyp, odan arǵysyn sezbedi.

Qum daýyly bir táýlik boıy soqty.

Belqum bul dúnıeden joǵaldy. Ólke typ-tıpyl bolyp, basqa bir qum teńizine aınaldy. Kórgen adam tanymastaı bop ózgerip ketti.

Ekinshi táýlikte demin ishine tartyp, tynshı qalǵan qum teńizi arasynan qur súldesi qalǵan qara nar tura keldi. Esti janýar jal-jal qumdy tabanymen tarpydy, jan-jaqqa elegzı qarap, es izdedi, qum shashty. Sonyń artynsha qum astynan bylq-bylq etken kisi denesi shyqty.

Bul kerýenbasy Mahmýd edi.

Ol kózin ashyp, esin jıǵanda kún tas tóbede shaqyraıyp turdy. Mańaıynda buırat-buırat bolǵan qum-shaǵyldan basqa dáneńe joq. Meńireý jatqan qumdy dala. Ol súıretilip baryp qana narǵa minip, qyrǵa shyqty. Yńyrsyp júrip áldeneni izdedi. Kóp izdedi, kózge túspedi... Aqyry, óz jónine kete bardy. Osy bir sumdyq oqıǵany kerýenbasy Mahmýd Horezmshah Mýhammedke aıtyp keldi.

Han kóp qınaldy. Ol qum jutqan kirekeshterdi de, bes júz túıeni de oılaǵan joq. Teń-teń altyn, kúmis dúnıe-múlikterdi izdeýge bel baılady. Kóregen kerýenbasy, kánigi ańshy, kóne kóz kárıalardy jıdy. Óstip júrgende, shyǵystan Shyńǵysqan shabýyl bastady.

San-sapalaq, qaraly kúnder týdy. Qum teńiziniń astynda qalǵan bes júz túıedegi altyn, kúmis, múlik jıhazdary jurt esinen shyǵa bastady. Ony oılaýǵa da eshkimniń murshasy bolmady. Umytyldy, joǵaldy.

2. ÁKEMNİŃ ÁŃGİMESİ

— Balam, osy bir áńgimeni tyńdap alshy. Keregi bolmasa da, kókeıińde júrer. Qaǵaz shımaılap, kitapqa shuqshıa bergenshe, bir mezgil kárıalardy da tyńdasańshy. Esiń kirip, aqyl qosasyń.

Áke júzinde keıis pe, renish pen salqyn syz turdy. Aýyr oı eńsesin basyp otyr. Qabaǵy qatyńqy. Órip otyrǵan qamshysyn qatty bir tolǵap jerdi uryp qaldy da, áńgimesin qaıta jalǵady.

— Áne bir qıyn-qystaý kúnder she. German soǵysynyń bastalǵan shaǵy. 1941 jyldyń avgýst aıy bolatyn. Aýdan basshylary meni tótennen shaqyrta qalǵany. Soǵysqa attanatyn bolarmyn dep úıden qamdanyp shyqtym. Onda sen judyryqtaı balasyń. Jylqyshy edim, maldyń bárin túp-túgel sanap turyp basqa kisige ótkizdim. Anaý jatqan qaıystyń jurqasyn ápershi, qamshynyń ózegine salyp jibereıin.

Qaıystyń jurqasyn qamshynyń ózegine salyp, «sýf» dep túkirip qoıyp, qaıtadan óre bastady.

— Sonymen bardym... Aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretaryna kirsin depti... Jap-jas bala eken. Qaýqalaqtap qarsy aldy. Sondaǵy aıtqany: «Bul isti aýdan boıynsha ózińizge ǵana senip tapsyryp otyrmyz. Pálen jyl jylqy baqtyńyz. Attyń jaıyn sizden bilgir qazaq joq. Joǵarydan ásker atyn daıarlaýǵa jospar túsipti. Aýdandaǵy bar tańdaýly attardy jınatyp, eki júz basqa jetkizip otyrmyz. Endi osy jıylǵan kil sáıgúlikti aıdaǵannan aıdap otyryp, Tashkentke jetkizesiz. Qasyńyzǵa myqty úsh jigit qosyp beremin. Shashaý shyǵarmaı, Tashkenttiń voenkomyna tapsyryp, qolma-qol tilhat alyp qaıtyńyz».

— Quba-qup. Táýekel dep atqa qondyq. Jol aýyr. Muny áýel bastan-aq sezgem. Bireýge-bireý kómektesip juǵysa júretin keshegi kún emes, alasapyran bastalǵan. El ishi ýildep taryla túsken. Syr boıynda, Qyzylqum jaqta ury-qary bar dep estıtinbiz. Onyń ústine kileń saıaq jylqy aıdaý bere me. Qoıshy, áıteýir temir joldy boılap tartyp berdik...

Men, tizemdegi Rashıd-ad-Dınniń «Jylnamalar jınaǵyn» japtym da, emine kelip, jaqyndap otyrdym.

— Kún júrdik, tún júrdik. Tań biline jylqyny úıirip qoıyp, azdap kóz shyrymyn aldyq-aý. Túrkistannyń tusyna jetken ekenbiz, sonadaıdan ókirip-baqyryp júrgen otarba tipti uıqy bermedi. «Bolmas» dep, atqa qonyp, jylqyny taǵy aıdap jóneldik. Kún shaqyraıyp kózdi jep barady. Aq jem ter bolyp, alqynyp, úzdigip kete bardyq. Iá, sonda qanshama qıyndyqtar kórgen edik, sanamda qalmapty. Sol bir kóp beınetti esimnen shyǵaryp jibergendeı oqıǵa boldy.

— Tús kezinde bolar-aý deımin, Otyrabat razezin ustadyq bilem. Sary dalany quıyn qaptady da ketti. Kózimiz kirtıip, sharshap-shaldyǵyp tartyp kelemiz. Alǵashynda kózime quıyn kórindi. Quıynmen aralasa qalbalaqtap quzǵyn ushqandaı boldy. İshim qyp ete qaldy. Mal baǵyp úırengen jan quzǵyn syryn jaqsy biledi. Saı ishinen ushsa, birdemeniń bolǵany, jemtik tapqany. Tebinip qaldym da, jele jorytyp saı basyna keldim. Júregim tas tóbeme shyqty, shoshynyp, turyp qaldym. Jyra ishinde kisi jatyr.

— Entelemeshi-eı, kisini sózden jańyldyrasyń. Sabyrmen tyńdasańshy endi... Iá, keýdesinde jany bar eken. Torsyqtan sý jutqyzyp tiriltip aldyq. Arystaı, alpamys jigit. Ústinde saý jeri joq, qasqyr talaǵan ba, qarǵa shoqyǵan ba, áıteýir ólýge qalǵan. Ózim artyma mingizip, qaıys belbeýmen qosa belime tańyp aldym. Ár kez sý jutqyzyp qoıam, pende ǵoı, aıadym.

— Kún bata qalyń toǵaıǵa kirdik. Torańǵy, jıde toǵaıy eken. Shet kózden tasa ǵoı dep, sol jerge jylqyny úıirdik te tynystaýǵa otyrdyq. Ortaǵa laýlata ot jaqtyq. Et asyp, azdap sorpasynan álgi jigitke jutqyzdyq... Ál kirdi, tilge keldi.

Jigittiń sondaǵy aıtqany:

— Qyzylqumda qoı baǵýshy edim. Qatyn-balam Tashkentte, qydyryp ketken. Kúnderdiń kúninde qum daýyly soqsyn kep. Úsh táýlik boıy boratyp-boratyp basylǵanda jer kepeden shyqsam, dúnıe ózgerip ketken. Qoradaǵy qoı da, qora-qopsy da joq. Qum basyp typ-tıpyl etip jibergen. Buryn-sońdy mundaı alapatty estip bilmegen basym, esim shyǵyp, eńirep, «el qaıdasyń» dep tartyp kettim. Óz baǵdarym kúnshyǵys. Baıaǵy biletin qyrat jotanyń bireýi de joq, typ-tıpyl, meńireý dúnıege aınalǵan. Adasyp bara jatsam kúnge qarap betimdi túzep alam...

Bir sátte kózimdi jylt etken sáýle qaryp ótkendeı boldy. Abaılap, jerge, aıaǵymnyń astyna qarasam, jyltyrap sap-sary birdeme jatyr. Eńkeıip kep úńildim. Qumnan arshyp jiberip alaqanyma saldym. Kádimgi sap-sary, salmaqty altyn... quıma altyn...

Jigit sózin tyńdap otyrǵan jylqyshy bitken dý ete tústi.

— Páli degen! Sandyraǵyń da bul!

— Qum ishinen altyn tabylýshy ma edi?!

— Shyn bolsa, kórsetshi káni!

Er kóńildi jigit eken.. kórsetti! Yshqyrynyń bir jerinen jylt etkizip alyp, kóz aldymyzǵa ákelip alaqanyn jaıyp qaldy. Ómirimde naǵyz altyndy kórgenim sol, táýba aıtyp, jaǵamdy ustappyn. Jigitter japyryla úńilip, esteri shyǵyp ketti. Altyndy qoldaryna ustap kórdi.

— Men de ustap kórdim. Ájeptáýir salmaqty sıaqty. Qolymdy jerge tartyp áketip bara jatqandaı.

— Lám degenim joq. Ózine qaıtadan berdik, qudaıdan qoryqtyń. Jalǵyz qalyp, japa shekken pendesine kórsetken qydyry bolar destik.

Órip otyrǵan qamshysyn bitirdi bilem, qatty bir shirep tartyp, basyn túıindeı bastady. Sińiri sozylyp, qurysyp qalǵan tizesin jazyp jiberdi de, «ýh» dep kózin jumdy.

— Eminbeshi-eı, qashyp keter deımisiń... Sonymen, ol jigit Tashkenge jetkenshe bizge joldas boldy. Aty Áli edi. Jany jaısań, ómirdi belinen basatyn, kádimgi nar jigittiń ózi. Qıanda qoı baǵyp jabaıy júrgen jandaı emes. Sóılegen sózi mirdiń oǵyndaı. Qaıyn jurty Tashkende kórinedi. Ádiresin aıtyp shaqyrǵan edi. Tirshiliktiń taýqymeti taýsylǵan ba? Dalaqtap júrip oǵan da bara almadyq. Qalaǵa kire beris kóshede, qaıyrylyp turyp qosh aıtysqany áli esimde.

«Doseke, saý bolǵaısyz, jaqsylyǵyńyz bul dúnıede esimnen shyqpas. Qaıtararmyn esesin. Tek qaıta bir kórisýge jazsyn. Er moınynda qyl arqan shirimes degen».— Sabazdyń sózi-aı! Júrekke qadalady-aý tike. Biz ózimiz óstip aıta almaımyz.

— Sonan soń kóriskenimiz joq. Keıin myna belimniń shoıyrylmasy ustap, jańadan ashylǵan ystyq sýǵa túskeli bardym. Baıaǵy Áli jatsam-tursam esimnen shyqpaı, Tashkent shaharynan sharq uryp izdedim-aı kep. Júrgenge jórgem iliner degen. Burynǵy turǵan úıin taýyp aldym. Kóship ketipti. Odan da qoımaı, suraý salyp júrip, myna Sháýildirden taptym. Qamshynyń basyn ustashy, maı jaǵyp jibereıin, taspasy kiriksin.

— Tapqanda ne, áıeli ǵana qalypty. Ózi sol bizden ajyrasymen soǵysqa attanǵan. Sońynan ne qara qaǵaz, ne habar kelmegen. Sabaz erdiń izi óshken de ketken. Sońynda tuıaǵy qalǵan eken, kóktemde Syrdyń sýyna ketip ólipti... Ne deıin endi, erdiń artynan bata oqydym, jylap-eńirep otyrǵan jesiriniń kóńilin jubattym. Bolǵany osy.

— Seniń osy búıirden qoıyp qalatyn saýalyń-aı! Iá, altyn jaıyn da suraǵan edim: «Bilmeımin, maǵan aıtqan joq edi» dedi áıeli.

— E-e, umytyp barady ekenmin. Áliden jylqyshy jigitter: «altyndy qaı jerden taptyń. Qyzylqumnyń qaı shamasy edi, Syrdyń qaı tusy...»— dep suraǵan bolatyn. Esimde qalǵany ol jartymdy jaýap aıta almaǵan-dy. Esinen tanyp, mıy ashyp júrip ańǵarmaǵan bolar, álde umytyp qaldy ma, qaıdam. Áıtse de, bir sózinde Otyrar tusy, Ekindik pen Besindik qumdaýytynyń arasy degeni esimde...

«TOBYQTAI» TÚIİN

Qadirmendi oqýshy, arǵy-bergi zamannyń shejiresin aqtaryp, kóne kóz kárıany tyńdadyq. Endi ózimiz oı tarazysyna júginip kórelik. Mine, Qyzylqumnyń erte zamanǵy kartasy (A. Cherkasov jasaǵan) men Qazaq SSR Ǵylym akademıasy topyraqtaný ınstıtýty jasaǵan qazirgi kartasy aldymyzda jatyr. Ekeýin salystyryp qaraıyq. Bul qazirgi Shymkent oblysynyń Qyzylqum aýdanyna qarasty Qyzylqum mal jaıylymy.

... Otyrar tusy. Burynǵy Alpaýyt ótkeli tusynan (qazir bul ótkel joıylyp ketken) ótip baryp, qupıany qoınyna jasyryp «qyzara bórtip» jatqan Qyzylqumǵa kiremiz. Saýsaǵymyz karta betimen ári jyljıdy. Ejelgi «Jaý joly» dep atalatyn kerýen joly Buqarǵa — áýeli batys, sonan soń ońtústik-batys, sonan soń tústikke, sońynan ońtústik-shyǵys baǵytymen júrgen. Qazir bul súrleý múlde bilinbeıdi. Eski jylnamanyń jazýy boıynsha osy jol bes kúnshilik bolǵan kórinedi. Kerýenshiler qum daýylyna birinshi túni ushyraǵan. Olaı bolsa, Buqar men Alpaýyt arasyn beske bólemiz. Saýsaǵymyz shamamen Bógen boıy, Belqumǵa (qazirgi attary alyndy) kelip tireledi. Bul bir núkte.

Al, qoıshy jigittiń aıtýynsha, altyn tabylǵan jer shamamen alǵanda Ekindik pen Besindik qumdaýytynyń arasy. Qazir jergilikti kárıalardyń kóbi Ekindik qumdaýytynyń bolǵanyn (Besindik qoıshy jigittiń óz ataýy bolýy múmkin. Avtor), onyń Bógen boıynyń oń qoltyǵy ekenin aıtady. Bul ekinshi núkte edi.

Bir qyzyǵy ejelgi oqıǵa bolǵan jer men keıingi oqıǵa bolǵan jer karta boıynsha bir-birine sonshalyqty jaqyn, uqsas. Olaı bolsa, birneshe ǵasyr buryn qum «jutqan» altyn, kúmis, qazyna-múlik qaıyra soqqan dúleı daýyldan qaıta ashylyp qalýy da múmkin ǵoı. Salmaqty zat qummen birge kóshpeıdi, sol áýelgi ornynda jatady emes pe?! Mine, osy jaılarǵa baılanysty sońǵy aıtarymyz... 1218 jyly Otyrardan altyn, kúmis, t. b. dúnıe artyp shyqqan bes júz túıeli kerýen shamamen alǵanda, qazir Belqumnyń oń búıirinde, qum astynda jatýy da ǵajap emes!

ERTE ZAMAN «METROLARY»

«Men 1945 jyldyń kúzinde jergilikti qart kisilerdiń kómegimen kóne Saıramdaǵy jer asty jolynyń aýzyn taptym. Onyń ishine túsip eki shaqyrymdaı jol júrdim. Jer asty joly Qazyǵurt taýyna qaraı ketedi eken. İshi keń, aýasy taza, tek qana jaryq joqtyń qasy. Qabyrǵalardyń keı jerine tas órilgen».

Erkebolat Bekmýhametov, tehnıka ǵylymynyń kandıdaty, derbes pensıoner, Almaty qalasy.

«Ejelgi Otyrar mańaıynda Pyshaqshy degen tóbe bar. Bul tóbe kezinde Otyrardyń qosymsha serikteriniń biri bolǵany anyq. Jergilikti qarttar sol Pyshaqshy tóbeniń búıirinde jer asty jolyna túsiretin tesik bar desedi».

Saýranbaı Baýbekov, Qyzylqum aýdany, «Talapty» sovhozy.

Jer asty joly... Bul joldardy qaı zamanda kimder salǵan? Olardy nendeı maqsatqa paıdalanǵan? Qazirgi Shymkent oblysynda tap osy jer asty jolyna baılanysty aıtylyp júrgen ańyzdar aqıqat pa?

Osy áńgimeler jas kezinen esitken talaı jannyń kókeıinen myqtap oryn alǵany aqıqat. Ejelgi Otyrar, Saıram, Túrkistan qalalarynda turatyn kóne kóz kárıalar osy jer asty joldary jaıly ne qıly qyzyq áńgimeler aıtyp otyratyny áli esimde. Sonyń kúllisine tańdaı qaǵyp ósken maǵan jer asty jolynyń qupıasyn ashý paryzdaı kórinetin. Árıne, bul dańǵaza, qyzyqqumarlyq emes... jer asty joldarynda da halqymyzdyń kóne tarıhy bar degendikten týǵan oı bolar. Bul qurylystar da ertedegi ata-babalarymyzdyń alasapyran taǵdyryna baılanysty salynǵan bolar. Iá, halqymyzdyń qala salý, otyryqshylaný kezeńimen kóbirek shuǵyldanar ma edi. Mezgil ótken saıyn jer asty jolynyń qupıasy da umytylyp barady, biraq qyzyqtyra beredi.

Jer asty joldary týraly tarıhshylar óte sarań aıtady. Solardyń birazyna júginip kóreıik.

Ertedegi grek tarıhshysy Gerodot parsy patshasy Kırdiń saqtar eline jasaǵan joryqtary jaıly jazǵan óziniń eńbeginde bylaı deıdi: «Kır qoly Iaksartynyń arǵy jaǵyndaǵy saqtardyń (masagetter — bizdiń arǵy ata-babalarymyzdy osylaı ataǵan) sarbazdarymen qatty urystar júrgizdi. Masagetter kóship júretin, ári tez, ári tutqıyl qımyldaıtyn jandar. Olardyń qorǵandy qonystary da boldy. Qorǵanda turatyn masagetter parsy qolyna eshqashan berilip kórgen emes. Qol qorǵandy buzyp, ishke basyp kirgende áldeqandaı qupıa joldarmen halyqtyń qaladan shyǵyp ketkenin kórip, jer sıpalap qala berýshi edi».

Tarıhshy aıtqan «áldeqandaı qupıa joldar» tap osy jer asty joldary ekeni daýsyz.

Osydan sońǵy bir derekti áıgili aqyn Ferdaýsıdiń «Shahnama» dastanynan tabamyz. «Iaksartynyń oń jaǵalaýynda saqtardyń Kang Vıgısht degen qalasy boldy. Parsy áskerinen qashyp kele jatqan Afrasıab («Shahnamadaǵy» basty keıipker) osy qalaǵa aqyrǵy ret kelip bas saýǵalady. Qalany parsy qoly qorshap alady. Sonda, Afrasıab qaladaǵy qupıa jer asty jolymen qashyp ketedi» deıdi aqyn.

Al Ferdaýsıdiń óziniń ataqty dastanyn tek qana tarıhı shyndyqtan, ómirde bolǵan handardyń ómirinen alyp jazǵany barshaǵa málim. Sondyqtan da onyń kitaby «Patshalar taǵdyry» dep atalǵan-dy.

Jer asty joldary týraly akademık Marǵulan bylaı deıdi: «Tashkent aınalasyndaǵy aýdandarda aralas turatyn qazaqtar men ózbekterdiń arasynda ejelgi Shash (Tashkent) qalasynyń mańynda jer asty joly bolǵany týraly ańyz osy kúnge deıin aıtylyp júr. Saıram selosynyń turǵyndary erte kezde Saıramnan — bir jaǵy Túrkistanǵa, ekinshi jaǵy Shashqa deıin jalǵastyryp jatatyn jer asty joly bolǵanyn osy kúnge deıin rastaıdy. Al Saıramnyń ózinde, kóne meshittiń aldynda, sol jer asty jolyna túsiretin shaǵyn úńgirdiń aýzy bar».

Atalǵan tarıhshylar jer asty joly týraly túbegeıli pikir aıtpasa da, sol dáýirdegi jaǵdaıǵa baılanysty onyń syr-sıpaty men mańyzyn az da bolsa ańǵartyp ketedi. Keltirilgen úzindilerden biz eki túrli qorytyndy jasaımyz. Birinshi, Ońtústik Qazaqstan jerindegi jer asty joldary óte ertede, shamamen alǵanda bizdiń dáýirimizge deıingi IV—III ǵasyrlarda salyna bastaǵan. Ekinshi, bul joldar dúnıe júzindegi jer asty joldarynyń ishindegi eń uzyny.

Jer asty joldarynyń ózine sapar shegelik.

1964 jyldyń ıýl aıynda eldi aralaýǵa jolǵa shyqtym. Saparymdy ejelgi Saıram qalasynan bastaǵandy jón kórdim. Sáti tússe, kópten qumartyp júrgen jer asty joldaryn izdegim keldi.

Kóne Saıram qazirgi Shymkent qalasynyń ońtústik jaǵynda qashyqtyqta jatyr. Qala Talas Alataýy men Qazyǵurt taýynyń túıisken qoltyǵynda, ıaǵnı, ańǵar tartyp aǵatyn Saıram ózeniniń jaǵasyna ornalasqan. Ejelgi qala súldesi tym júdeý. Ár jerde qalqıyp-qalqıyp turǵan qorǵan qaldyqtary ǵana kórinedi. Munda qulpytastar, mavzoleı, kóne medreseler qaldyǵy qyrýar jerdi alyp jatyr. Ázirge bútin turǵandary Qarashash ana (Ahmed Iassaýıdiń anasy) mavzoleıi, Myraly mavzoleıi, attan aıtyp, azan shaqyratyn birer munaralar ǵana.

Atalǵan qurylystardyń arhıtektýralyq salyný júıesi óte ásem, birin-biri qaıtalamaıdy. Qabyrǵalary aq, qyzyl qyshtarmen órilgen. Kúmbez, qalpaqtarǵa eshqandaı temir, ne aǵash paıdalanylmaǵan.

Kóne qalalardyń arhıtektýrasyn, kólemin, onda mekendegen halyq sanyn shamalap, dáleldeýdiń bir ádisi — sol qalany qorshaǵan qorǵandaǵy qaqpalardyń sanyna nazar aýdarý bolyp tabylady. Eger qorǵanǵa jasalǵan qaqpa sany kóp bolsa, onda mekendegen halyq ta kóp, soǵan laıyq qalanyń kólemi de úlken bolǵany, dep topshylaýǵa negiz bar. Mysaly, ejelgi Otyrarda bes qaqpa, Syǵanaqta tórt qaqpa, Túrkistanda tórt qaqpa, Saıramda bes qaqpa bolǵan.

Kóne Saıramda qorǵan qaqpalarynyń orny áli de anyq bilinip jatyr. Qorǵan negizinen tas pen qyshtan qatar, jarysa órilip, turǵyzylǵan. Sondyqtan da qorǵannyń ornynan úıilip qalǵan qyrýar tas qalandylaryn kóremiz. Al qyshtardy jergilikti turǵyndar tasyp áketken.

Saıramdaǵy jer asty joldary óte qupıa ustalǵan. Olar týraly ne qıly áńgimeler aıtqanymen, jergilikti halyqtyń oǵan túsetin aýyzdy dáldep kórsete almaıtyndyǵynyń da sebebi osy. Biledi-aý, degen qart kisilerdiń sanasyna: «kıeli jer, ondaı orynǵa barýǵa sharıǵat tyıym salady» degen uǵym ábden sińip qalǵan.

Alaıda áýeli sondaı qarttarǵa júginýge týra keldi. Aqyrynda, bir qarı (qurandy jatqa biletin adamdy osylaı ataıdy) jer asty joldary týraly taıaý jyldarda eshqandaı syr ashyp, eshkimge aıtpaýǵa sózimdi aldy, olardy kórsetýge kelisim berdi.

Jer asty joly... Onyń aýzy kóne qorǵannyń ishinde bolyp shyqty. Kózben mólsherlegende qorǵannyń ońtústik buryshynda eleýsiz bir qırap qalǵan munaranyń (mınaret) túbinde jatyr. Betin jarym-jartylaı jyńǵyl basyp ketken. Akademık Á. Marǵulannyń aıtýynsha, jer asty jolynyń aýzy eski meshit alańynda bolatyn. Biraq, akademık halyqtyń aýyzeki aıtqanyna súıengen sekildi. Eski meshit pen álgi qıraǵan munaranyń ara qashyqtyǵy onsha alys ta emes. Demek, zertteýshilerdiń keıbir jaǵdaıda jańylýy ábden yqtımal. Olaı deıtin sebebimiz, kóne Saıramda qıraǵan eski qurylystar óte kóp. Al onyń ústine jerasty joldardyń basqa da kirip-shyǵar jeri bolýy da múmkin nárse.

Jer asty jolyna túsiretin úńgirdiń aýzy eleýsiz bolǵanymen, onyń ishi bir qaraǵannan-aq keń ekeni baıqalady. Úńgirdiń erneýinen tómen qaraı tas basqysh jasalǵan. Jerdiń betinen birte-birte túsetin burysh (kólbeý burysh) shamamen 30°-qa teń. Jer asty jolynyń baǵyty ońtústik-batysqa qaraı ketedi. Al jer asty jolynyń edeni qurǵaq topyraq. Túse beris jerdiń edeni, qabyrǵalary tas. On bes qadamdaı júrip negizgi jer asty jolyna jetkenshe mańaı qara kóleńkelenip turdy. Qalta elektr shamyn paıdalanýǵa týra keldi.

Jer asty jolynyń bıiktigi eki jarym metrge, al eni bir jarym metrge jýyq. Qatar júrgen úsh kisi sıarlyq. Úńgirdiń aýasy taza, qurǵaq. Aýyzdan alystaǵan saıyn jer asty jolynyń ishki turqy da anyq baıqala bastaıdy. Qabyrǵalardyń keıbir jeri taspen órilgen, kóp jeri jalańash, saz topyraǵy kórinip tur. Joldyń jalańashtalǵan bul jeri ýaqyt ótken saıyn tozýdan bolýy yqtımal.

Jer asty jolynyń ishinde shashylyp jatqan nemese qulap qıraǵan eshnárse baıqalmaıdy. 40—50 qadamdaı júrgenimde úńgir ishine álde qaıdan túsip turǵan álsiz jaryq kórindi. Dál tóbede qubyr-tesik bar eken. Tesiktiń aýmaǵy úlken keseniń betindeı. Qubyr-tesikti qyshpen órip shyǵarypty. Aýyzdyń arǵy jaǵynan kógildir aspan «synyǵy» kórinedi. Taza aýa men álsiz jaryqtyń osy qubyr-tesikten kelip turǵandyǵynda daý joq.

Qubyr-tesikter shamamen alǵanda jer asty jolynyń árbir 40—50 qadamdaı aralyǵynan tóbeden shyǵarylyp otyrǵan. Bul tesikter jer asty joly —«metrolardyń» ón boıynda bolýy múmkin. Óıtkeni, ary qaraı júre túskenimde, álgindeı tesik taǵy da ushyrasty. Árıne, qubyr-tesikter birdeı qashyqtyqta, teń aralyqta bola bermeýi de múmkin. Jol-jónekeı ózen, taý kezdesedi. Sondaı kedergilerge baılanysty tesikterdiń ara qashyqtyǵy da, mólsheri de únemi ózgerip otyrady.

Qubyr-tesikterdiń jer betine shyǵar aýzyn qurylysshylar asa tapqyrlyqpen jasaǵan. Oǵan dálel, joldyń ústimen arnaıy júrgen kisiniń ózi álgi tesikterdi eshqashan da baıqaı almaıdy. Tesikter aýzy jer bederimen úılestirilip jasalǵandyqtan, qupıa jatady. Olar ne bir jaqpar tastyń arasynan, ne butanyń astynan shyǵarylǵan.

Endi jer asty jolynyń ishki sıpatyna keleıik.

Jer asty jolynyń qos qabyrǵasy tik, edenge 90° burysh jasap turady. Qabyrǵalardyń bıiktigi kisi boıynan asady. Biraq bul bıiktik barlyq jerde birdeı emes. Jerdiń bet bederine qaraı ózgerip otyrady. Tóbesi kúmbezdene baryp qosylǵan. Qabyrǵa men jol úńgir tóbesiniń arasynda ne baǵana, ne ustyn joq. Onyń sebebi, tóbe men qabyrǵanyń arasy kıiz úıdiń ýyǵyndaı kúmbezdene ıilip kelip jalǵasady. Budan, qurylysshylardyń jer asty jolyn salýda salmaq zańyn qatty eskergeni baıqalady. Joldyń ústindegi salmaq onyń tóbesine emes, qos qabyrǵasyna túsedi. Al, kúmbezdengen tóbe eń arysy qalyńdyǵy bir jarym metrdeı ensiz jerdiń salmaǵyn ǵana kóteredi. Bul, árıne, qabyrǵasy asa myqty kúmbezge dáneńe de emes.

Jer asty joly jobasyn jasaýshylar salmaq zańyn, jerdiń bederin jáne topyraq quramyn erekshe esepke alyp, qurylystyń san ǵasyrlar boıy buzylmaýyna jaǵdaı jasaǵan. Sondyqtan da dál bul kúıinde, áli de bolsa talaı jyldar boıy, jer asty joly kelýshilerdi tańdandyryp, qyzyqtyratyny anyq. Joldyń ishinde qulap, búlingen jer joq: ishi taza saqtalǵan. Demek, talaı zertteýshilerdiń nazaryn aýdaryp, onyń kartasyn túgeldeı jasap, túsirýge sebepshi bolar degen de úmitten aýlaq emespiz.

Jer asty jolynyń keıbir jerlerinde búıirden qazyp shyǵaryp jasalǵan kishkene qosymsha bólmeler de bar. Bólmeler árbir on metrdeı ara qashyqtyqta, bir-birine qarama-qarsy salynǵan. Osy qalpynda jer asty joly úlken zal tárizdi bolyp kórinedi. Bólmelerdi «qujyra» dep ataıdy. Qujyralardyń uzyndyǵy jatqan kisiniń boıyndaı, eni bir jarym metrdeı keledi. Úńgir-bólmeniń ishi, shynynda da adam jatýǵa laıyqtalyp jasalǵan. Qabyrǵanyń oń jaǵynda kisi sıarlyq kishkene nar tekpishek bar. Nar tekpishektiń bas jaǵynda shyraq qoıatyn shaǵyn qondyrǵy tur. Qondyrǵynyń mańaıy shyraq tútininen ábden ystalyp ketken. Osy narlarǵa erte zamanda kisi jatqany baıqalady. Keıbireýinde tósenish etken, shıden toqylǵan shyptalar jatyr. Jergilikti qarttarmen sóılese kele, álgi qujyralardyń jaıymen de tanysqandaı boldym...

Saıram qalasy XII—XVI ǵasyrlar arasynda kúshti damyp, órkendegen. Onda halyq sany da ósken. Sol kezde musylman dinindegi bir aǵym — sýfızm Saıramda ústemdik quryp turǵan. Bul kezde meshitter jergilikti din basylarynyń qolynda boldy. Jer asty jolynyń bólmelerin de sol din basylary salǵyzǵan. Olar minájat etip kelgen adamdardyń qaıyr-sadaqasyn alyp, olardy sol qujyralarǵa túsiretin bolǵan. Maqsat: kelgen adamdar ózderiniń kúnásinen arylý úshin, onyń aýyr-jeńiline qaraı, álgi bólmelerde belgili bir ýaqyt ishinde japadan-jalǵyz jatyp shyǵýy kerek. Din ıeleri tek osydan keıin ǵana ondaı jandardyń boıynan kúnási ketedi-mis dep sendirgen. Onyń ústine dindar, taqýa adamdar sol qujyralarǵa otyryp alyp zikir (qudaıdy madaqtaıtyn kóp kisilik hor) salatyn bolǵan. Mine, osyndaı zikir salý úshin Saıramnan góri Túrkistandaǵy jer asty joldary qolaıly etip salynǵan.

Saıramnyń jer asty jolyndaǵy qujyralar onshalyqty kóp emes. Olar joldyń túse beris aýzynan bir kılometrdeı uzaǵansha ǵana kezdesedi. Ári qaraı jalǵyz jer asty jolynyń ózi ǵana sozylyp kete barady.

Jer asty jolymen shamamen alǵanda bir kılometrdeı jol júrdim. Aqyrynda, keıin shyǵýǵa týra keldi. Óıtkeni, munda júrý úshin úlken daıyndyq jumysy kerek edi. Onyń ústine, jalǵyz-jarym júrý de qaýipti...

Sonymen jer asty joldary eki birdeı maqsatqa arnalyp jasalǵany baıqalady. Birinshiden, erte kezde shapqynshylyq óte kóp bolǵan. Syrttan kelgen jaý qalaǵa basyp kiretindeı jaǵdaıda, qala datqalary, qolbasshylar qalǵan qolymen osy jer asty joly arqyly shyǵyp, qutylyp ketetin bolǵan. Beıbit kúnderde patshalar bul úńgir-joldarǵa qazyna-múlkin saqtaǵan.

Ekinshi maqsat, halyqty dinge tikeleı baǵyndyrý, joldardy dinniń kúshti quralyna aınaldyrý bolyp tabylady. Dinge baǵynbaǵan adamdardy osy joldarǵa túsirip, túrli «keremetter» kórsetip, sanasyn ýlap otyrǵan. Kóp ýaqyttar boıy álgi qujyralarǵa taqýa adamdardy qamap, arýaqqa, rýhqa sendirgen.

Alaıda Saıramdaǵy jer asty joly eń áýeli birinshi maqsat úshin, ıaǵnı soǵys jaǵdaıyna baılanysty qazylǵan. Oǵan dálel, bul jerdegi jol qalanyń ońtústigindegi Qazyǵurt taýyna deıin aparady. Kóne Saıram men Qazyǵurt taýynyń arasy 40—45 kılometrdeı. Syrttan kelgen jaý qalany basyp alǵan kezde aman qalǵan qol dál osy jer asty jolymen taýǵa shyǵyp, qutylyp ketip otyrǵan. Sol qol taý basynan kelip, kútpegen jerden basqynshy jaýǵa san ret kúırete soqqy bergeni bizge Rashıd-ad-Dınniń, Gerodottyń, Djýveınıdiń shyǵarmalarynan belgili.

Ýaqyt ótken saıyn jer asty joldary umytyla bergen. Eń áýeli onyń túse beris aýzy bitelýge aınalǵan. Sóıtip, tek aýyz-eki áńgimelerde ǵana aıtylyp keldi. Olaı bolsa, joldardy túbegeıli zerttep, olardyń salyný syrlaryn, paıdalanylý maqsattaryn anyqtaý máseleleri — tarıh ǵylymyna kóptegen mindetter júkteıdi.

Al kóne Túrkistandaǵy jer asty jolynyń maqsatyna kelsek: ol tek qana dindi ýaǵyzdaý úshin salynǵan. Bul joldardy «ǵalja» dep ataǵan. «Ǵalja» degen arab sózi. Qazaqsha — jalǵyz otyrý, ómirdi jalǵyz ótkizý degen uǵym beredi. Ǵaljaǵa bul dúnıelik ómirden bezip, «táýbasyna kelý» úshin aqtyq saǵatyn jalǵyz ótkizgisi kelgen dindar qarttardy otyrǵyzatyn bolǵan. Shynynda, Túrkistandaǵy jer asty joly uzynnan-uzaq emes, eki búıirden bólme-bólme meken-jaı etip qazylǵan. Ǵaljalardyń birinde, 63 jasynda Ahmet Iassaýı mekendegen kórinedi. Keıinnen kóptegen bólmeler zikir salatyn oryndarǵa aınaldyrylǵan.

Túrkistandaǵy jer asty mekeninde kezinde ondaǵan adam bir mezgilde qatar turyp, shaıynatyn (dáret alatyn) sý qubyrlary júrgizilgen. Keı bólmelerde «hamam» dep atalatyn monshalary bolǵan. Qazir, mundaǵy jer asty qurylystarynyń kóbi qırap búlingen. Sý qubyrlary qańsyp qalǵan. Tómenge túsiretin tas basqyshtar kisi júrýge qaýipti. Eshkim ishine túspeıdi.

Ejelgi Túrkistandaǵy jer asty mekenine túsiretin basqyshtyń aýzy qazirgi Ahmet Iassaýı mavzoleıiniń qaqpasynan ońtústikke qaraı bir kılometr jerde — qıraǵan eski munaranyń túbinde jatyr...

Otyrar qalasynda da uzaqqa sozylǵan jer asty joly bolǵan. Bul jol Túrkistan men Otyrardyń arasyn jalǵastyrýy da ábden yqtımal. Óıtkeni, jergilikti dıqandardyń aryq qazyp júrip, talaı ret osy jer asty jolynyń ústinen shyǵyp qala beretin kezderi de bolǵan. Keı jerlerde kishigirim kanal sýyn jutyp qoıatyn oqaptar da bar. Osy oqaptardyń kúllisi bir kezderdegi jer asty joldarynyń kezdeısoq tesilgen tóbesi ekeni daýsyz.

Ertedegi Otyrar qalasynyń jer asty joly ony Pyshaqshy, Kókmardan, Altyntóbe, Quıryqtóbe sekildi serikterimen qupıa jalǵastyryp jatqan. Joldardyń ásirese, soǵys kezinde kóp paıdasy tıgen. 1219 jylǵy monǵol shapqynshylyǵy kezinde jer asty joldarymen jergilikti halyq azyq, sý, qarý-jaraq tasyǵan. Alty aı qorǵanystan keıin qala qırap, jer asty joldarynyń aýzy kómilip qalǵan. Sondyqtan qazirgi kezde, qıraǵan Otyrardyń ishki qorǵanynan jer asty jolynyń aýzyn tabý múmkin emes. Sebebi, qalany qyrýar qysh, tas, topyraq úıindisi túgeldeı basyp jatyr.

Al osy joldarǵa túser aýyzdy qalanyń joǵaryda atalǵan serikterinen, qazirgi kishigirim tóbelerden izdegen maqul. Bulaı deıtin sebebimiz, sondaı túse beris aýyzdyń biri — Pyshaqshy tóbesiniń ońtústik búıirindegi jyranyń eteginen tabyldy.

Jer asty joldary bizdiń ejelgi qalalarymyzdyń dúnıege kelý dáýirin óte árige silteıdi. Otyrar, Túrkistan, Saıram qalalarynyń arhıtektýrasyn, qurylys isin anyǵyraq elestete túsedi. Bul qurylystar óz kezindegi ozyq mádenıettiń kýási.

Bul jer asty joldaryn sol erte zamannyń «metrolary» deýge de bolady. Biraq elektr jaryǵynsyz, baılanysy joq «metro». Ol myńdaǵan qurysh bilekterdiń kúshimen salynǵan. Bilimdi-ónerli ata-babalarymyzdyń keler urpaqqa qaldyrǵan uly eskertkishi ispetti.

Jer asty joldary — Ońtústik Qazaqstandaǵy tarıhı eskertkishterdiń asa bir mańyzdy salasy. Olardy dáıekti zertteý arqyly biz ertedegi halqymyzdyń qala salý, memleketke aınalyp, órkendep-ósý dáýirin anyǵyraq bilemiz. Babalarymyzdyń talaı qıssaǵa azyq bolǵan jaýyngerligin, soǵys isi jetistikterin bilemiz. Kúni búginge deıin qupıa bolyp kele jatqan kitaphanalar men qazyna-múlikterdiń tyǵylǵan ornyn tabamyz. El arasynda aıtylyp júrgen qyzyqty ańyz-áńgimelerdiń syryn ashamyz. Sondyqtan sýretshiler Odaǵy men Arhıtektorlar Odaǵynyń esine osy bir mańyzy zor máseleni salyp, joǵalyp, óship bara jatqan tarıhı muralardy jańǵyrtyp — baspasóz betine túsirýin, oqyrman qaýymdy qýantýyn tiler edik.

Dúkenbaı Dosjan

---