InfoHub Logo

— Balam, baıqa, baıqańdar. «Sýdyń da suraýy bar» depti, munsha aǵyl-tegil ǵyp asty nege qorlaısyńdar! Tamyzbaı ish, áı, qurymaǵyr!

Sheshem kóp úndemeıtin adam edi. Qaısybir kempirlershe kózine kóringendi jaratpaı kirjiń qaǵatyn minezden ada, aldy keń, ashyq jan bolatyn. Keshe... joq, aldyńǵy kúni eken-aý, ıá, sodan beri qabaq keıisi ketpeı-aq qoıdy. Úıdiń ishin tintip kórip, min, kemshilik teredi. Eshteńege yrzalyq etpeıdi, álsin-álsin kúrsinedi, basyn shaıqaıdy, úlkenimizge pálendeı áser etpe-genimen, kishkene nemerelerin qýyryp barady. Sát saıyn: «Túsirmeı je, túge, tamyzbaı ish, kóbeıgir» dep jekiredi.

Endi mine, aýyzdy maǵan salyp otyr. Túsinsem buıyrmasyn. Bálkim, sen birdeńe biletin shyǵarsyń. Osy dámemen úlken kisiniń kelinine jaltaqtaımyn. Ol erinin tistep, qupıa bir ısharalar jasaıdy: «dymyń ishińde, úndeme». Men til qatpaımyn. Biraq kempirdiń tuspaldap aqyl aıtýy tym jıilep ketti. Búgin osymen úshinshi eskertýi: «Balam, baıqa, baıqańdar». Neni baıqaımyn?! Tap osy úıde kesheli beri dáneńe búlingen emes. Tógilip, shashylyp jatqan dám de shamaly, aýyldaǵydaı sharby aqtaryp, mal soıý bizde joq, qap-qap qatyq taǵy bolmaıdy. Qadaqtaǵan et, bólkelegen nan. Bunyń qaı jeri aǵyl-tegil! Álde kelininen bir ysyrapqorlyq kórdi me? O, onyń qısyny, tipti, kelmeıdi.

Óıtkeni áıelimniń syry ózime málim. Jo-o, kelinshegimdi eshkim sarań atamaıdy, tek esep-qısapty unatatyny ǵana. Sharýa ortaq qoı, onysyz qıyn da! Máselen, otaǵasy bolǵandiki me — bul úıdegi eń shyǵyny mol jan — meniń ózim. Kúnine bir som on tıyn aqsha joıam. Túski as, jıyrma eki tıyn «Belomor». Osyny túgel tizip kelgende orynsyz shashpalyq menen de ańǵarylmaıdy. Biraq zaıybym sońǵy ázirde «Zdorove» jýrnalyn ońdy-soldy tyqpalap, shylymnyń zıanyn kóp áńgimelep júr. Nesi bar, densaýlyq qymbat.

Sonymen, qalada tura bastaǵanyma eki-aq aı tolǵan sheshemniń ne kórip, neni megzep sóılegenin baıyptaı almaǵan kúıim, áıelim men shesheme kezek mólıip, basym qatady. Naq myna tusta eneli-kelindi ekeýi birigip, uǵynysyp qalǵanǵa uqsaıdy. Ekeýi de óre turyp maǵan ursatyn, jer-jebirime jetip tildeıtin syqyl-danady. Sebebi men er adammyn, áıel jurty aqyldylyǵyn maǵan kórsetpegende kimge kórsetedi?!

Astananyń kóp azamatynyń qasireti maǵan aıan. Ádette kóbiniń aýyldan kelgen shesheleri men qaladan tapqan súıiktileri sıyspaı álekke salady. Nege ekeni belgisiz, óz basymda ondaı qaýip bolǵan emes. Dúnıede eki áıel til tabyssa — ol meniń sheshem men áıelim sekildenedi de turady.

Keshki sháıdiń dastarqany edi. Qaǵaz dańǵazasy, daý-damaıy kóp keńse jumysynyń samaı terletken sarsań saǵattary artta qaldy, alda jaqsy as, jaıly tósek tur. Barynsha ýáıimsiz, kóńildi ótkizetin-aq ýaqyt. Amal ne, úlken kisimizdiń nazary tómen. Bárimiz sonyń betine jaltaqtaımyz.

Talǵar quzynyń ushar basyna toqymdaı qara bult qonady. Aınala, balapan-shyńdardyń muz qabaqtary kúnge shaǵylysyp, sáýle shashady, biraq búkil Alataý aýmaǵy ashylyp kete almaıdy. Taý búktesinindegi qar-muzǵa tógilgen nurdyń ózi anyq jarqy-ramaı, jasqana, kúńgirt bozarady ǵoı. Bizdiń kári Talǵarymyz da dastarqan basyna naq sondaı áser taratady. Essiz, erke sábıler tıtteı-tıtteı alaqandarymen aýyzdaryn basyp, tunshyǵyp kúledi. Meniń annan-munnan súırep, qıystyryp aıtqan áńgime-ázilim eskerýsiz qalǵany azdaı, murynyn tyjyrta bergen soń sózdi birjola tyıǵanmyn. Aýyr bir mınýttar ótip jatty. Sheshe aldynda batyp ún qata alatyn jalǵyz men edim, meniń aýyzyma sóz túser bolmady. Anaý-mynaý sózdiń qadege aspaıtynyn jańa ǵana kórdim. Osyny sezingen saıyn rýhyń qulap, tipti, birdeńe aıta qalsam, eki sózdiń basyn quraı alar-almasyma kúmán etetin sıaqtymyn. Ári kóz bitken maǵan qarap jáýdireıdi, bári menen birdeńe kútedi. Áldebir áńgimeni qoıyp qalsam, eshqaısysynyń batyl ǵyp qostaı almaıtynyna da senem. Odan beter qysyla, qysqara túsem. Dál myna sáttegi tynyshtyq at basyndaı altyn bolsa da, jylt etken kúlkiniń jez oımaǵyna aıyrbastar em! Ot basynyń baǵy — tynyshtyq degendi talaı estip edim, al adamnyń baqytty bolýy úshin bul sózdiń munshalyqty tar maǵynaly ekenin, tuńǵysh márte, qazir túısindim. Bir kempirdiń qabaǵyna bola báriń salbyrap ne kórindi dersiz. O, o kisiniń qabaǵy biz úshin qabaq emes, aspan. Onyń kóńil-kógine oınap shyqqan shúıke bulttyń kóleńkesi bárimizge jetedi. Mine, túgel qońyraıyp otyrmyz. Aspandy bult alsa — jelge senesiń, kóńildiń bultyn kim aıdar?

Sonymen, bir úıli jan býlyǵyp qaldyq. Áıteýir osy ot basy bir oǵashtyq etti, áıteýir birimiz jazyqtymyz. Qaısymyzdan ketti? Shirkin, aıtyp óltirse ǵoı!

Kelesi mınýtta bizdiń shańyraqqa bitken menen keıingi jalǵyz ul — segiz jasar Serikbol óz-ózinen qorqyp, qýystanyp otyryp bir úzim nandy túsirip aldy. Nan týra meniń aıaǵymnyń astyna qulaǵan eken. Men eńkeıip úlgergenshe sheshem jerden julyp ap, birer úrgiledi de, aýyzyna salyp jiberdi. Erli-zaıypty ekeýimiz bir-birimizge qaradyq, kádimgi kóp balaly úıdiń kútimsizdeý ustalǵan oryndyqtary bir-bir syqyrlap basylǵan, kelini shydamady bilem:

— Apa, biz balalarǵa jerge túskendi jegizbeı úıretip ek, — dep saldy. Janym qylp etti. Jalma-jan kesemdi qısaıta tastap, turyp ketýge yńǵaılana bergem, sheshem bilezikti qolymen aýany bir syzdy: «Qozǵalma!..» Sasqanym shyǵar, myna sózderdiń aýyzymnan qalaı shyqqanyn áli kúnge túsinbeımin. Áıteýir: — Ras, jerge túskendi jegizbeýshi edik, — dep, áıelimniń sózin ile qostaǵanymdy shoshyna, búkil tóbe-quıqammen sezindim. Bir qateni túzetem dep ekinshisin jibergenimdi moıyndaǵanda berekem tipti ushty. Biraq úlken kisi bunyń kúllisinen basqasha, bir kútpegen maǵyna tapty:

— Balam, — dedi ol, er adamǵa biter aýyr, shekeli basyn ızep-ızep jiberip, — bunyń óte durys, balam. Alys jerde júrgende aýyzbirlik kerek. Óstip birińniń sózińdi biriń qoldap, jaqtap otyrǵandaryń jaqsy. — Men kúdiktenip qaldym. Naq osy kómbeniń astynda ashshy kekesin jatqan joq pa degen kúdikpen kempirdiń júzine úńildim.

— Joq, shyn sózim, balam, keketip, muqatyp, qaıteıin. Biriń ulym, biriń — qyzymsyń. Árkim peıilinen tabady ǵoı. Álpeshtep kútip júrsińder, raqmet, — dep bir toqtady. Ana kókireginiń arǵy túkpirinde úlken bir syrdyń, áldenendeı salmaqty birdeńeniń jatqanyn osynyń ózi-aq ańǵartqandaı edi. Men taǵy da ish jıdym. Kelinshegimniń boıyn sekem, saq ustaǵanyna qarap, onyń da jóndi eshteńe uqpaǵanyn, ol da ózim qusap kútilmegen aýyr bir jaǵdaı — jaısyz áńgime tosyp, qaraılaı qaltyrap otyrǵanyn sonda túsindim.

Kempirdiń qalaıda bir nárse qozǵaýy anyq-ty. Áıelimdi qaıdam, maǵan úlken kisi qazir qalalaryń qurysyn, aýylǵa kóshińder dep qıǵylyqty salatyndaı kórindi. Óıtkeni ózim oqý bitirgeli bergi on jylda talmaı úgittep, qalaǵa kelýge ázer kóndirgem.

Kelini taǵy da shydamsyzdyq jasady:

— Apa, qaısymyzǵa renjidińiz, ne boldy? Álde balalar til almady ma? Aıtqanyńdy uqpasa, shybyq pen shapalaq bar, josytyp jibermeısiz be? — Osynsha oryndy, sypaıy estilgenimen, bu sózderdiń astarynda anaǵa tán osaldyq — balany qorǵaý, sonyń isine keshirim jasaýdy tilegen kádýilgi ıtarshy pıǵyl jatqan-dy. Shapalaq pen shybyqty tek enesiniń kóńiline bola qystyrǵanyn seze qoıdym. Muny úlken kisi de jazbaı tanyp, kúlip jiberdi:

— Ataı kórme, shyraǵym. Sábılerdi shyrqyratyp nem bar, zamanyna qaraı balasy, baqyttarynan kórer. Shúkir, balalar meniń tókpeı ish, túsirmeı je degenimdi uǵynyp keledi. Odan artyq ne suraımyn. Kiná sen ekeýińde me deımin, kóńilderińe kelmesin, meniń áńgimem qysqa. Meni ana dep biletin bolsańdar, aıtatyn bir tilegim: aınalaıyn, asty qadirleńder, — dedi. Kelini ekeýimiz jeńileıe kúrsindik. Manadan mańdaı jıyrǵan renishtiń bar salmaǵy osy-aq pa? Tamaqty kim qadir tutpaıdy: túh, so da qaıǵy bopty, a!

— Joq, balam, — dedi kempir. Men selk ettim.

— Joq, balam, baıqaýymsha, kiná sende. Sen ǵoı jerge túskendi jegizbeı úırettim dep kergısiń. Maqul bolsyn. Al jerge túsirmeı jeýdi nege úıretpediń? Osy qalaǵa kelgeli myna kózim kórip júr. Úılerińniń ishi-syrty túgel nan, nannyń qıqymy. Qoqyr salǵan shelekterińde de nan, jýyndyda da nan, álgi kúl me, sypyryndy ma, nemene, sony tógetin jerlerińde de nan. Mine, sen jerge túskendi jegizbeımin deısiń, sony da sóz dep sóılediń be. Nan jerge tússe de — nan.

Bul kisi kimge keıisin, sóz estıtin men bolatynym analy-balaly ekeýmizge de belgili edi. Sondyqtan taǵdyr úkimine moıyn tosyp buǵa túsem. Bas qadiri, azamat abyroıy syqyldy, urt kórip shyǵatyn kerdeń sózder kempir aldynda qıqym nanmen baǵala-nady. Úı jandarynyń, ásirese, ekinshi, úshinshi klastyq qana túsinigi bar balalarymnyń aldynda aqymaqtyǵymdy moıyndaǵym-aq kelmeıdi. Shara qaısy, ózi az ǵana bedeldiń qalǵan jartysyn qanaǵat tutý... endigi abyroı sol sıaqty.

İńir sháıi mana ishilip bitken. Kese-shynylardy bir-birlep balalar jınap taýysty. Dastarqan shetinde jalǵyz tas tabaqsha. Stoldaǵy nan qıqymyn sypyryp soǵan salǵan, ana jaqqa áketýge batpaı kelini otyr.

— Bile bilseń, nannyń bir aýnap túsken jerin basýdan ımener ediń sen. Men senderdiń úıge kıetin taqasyz kebisterińniń tabanyn kórip, táýbadan qaıttym. Búgin kúni boıy bitirgen sharýam sol: tabandaryńa talaıdan jabysyp qatyp qalǵan nandy alýǵa tyrnaǵymnyń áli jetpedi, pyshaqpen qyryp tazarttym. Tósenishterińniń ár jer, ár jerine jabysqan nanǵa qaınaǵan sý quıyp jibittim. Tyrnadym, súrttim — áıteýir, ketirdim. Munyń bárin men býyn-býynym qaltyrap júrip áreń atqardym. Jo-oq, kárilikten, aýrýdan emes, býynym qoryqqannan qaltyrady. Iá, nannyń qasıetinen qoryqtym. Osy qazir de súıek-súıegim syrqyrap otyr. Al manaǵy bir kezde tóbe-quıqam, tal-tal shashymnyń ushyna sheıin shymyrlap edi. Shúkir, ýaqyt jaqsy, el kúılendi, kúılimiz dediń-aý sen keshe? Tap aýyldaǵy jurttan, ózderiń qusap oqymaǵan qarańǵy elden asyp ketken dáýletteriń joq, shyraq, taspańdar. Muny men senderdiń kóterińki kóńilderińdi basý maqsatymen aıtpaımyn. Tipti olaı oılasam da eshkimniń aldynda kúnákár bolmas edim. Nemene, senderdiń kóńilderiń nannan bıik pe? Sen nandy aıaqqa basqanda uıalmadyń ǵoı? Sen... sen bala, óz qunyń qansha, sony bilesiń be? — Meniń moıynym tership júre berdi. Eki qulaǵymnyń qalqan shemir-shekteri zyń-zyń dybys shyǵaratyn tárizdi. Eki alaqanymmen basa qoıdym. Ne aıtqanyn ajyrata almadym. Kelini kúńk-kúńk sóılep, nan qıqymy salynǵan tas tabaqty ustap as úıge ketti. «Óz qunyń qansha, sony bilesiń be... quny qansha». Dúnıede budan qıyn suraq bolmas dep oılaımyn. Mundaı saýaldyń aldynda kim-kim de abyrjyr edi. Rasynda, qunym qansha, qansha som, qansha tıyn eken? Dúkenge kirsek qoı, mynaý jóndem, anaý qymbat dep árqaısysymyz ózimizshe qun kesip, baǵa pishemiz. Ózimizge bireý sóıtse... Qyzaraqtaǵannan basqa ne taýyp aıtar ek?! «Qunyń qansha, óziń aıtshy?» Netken aýyr, netken qatal saýal! Bir sát sheshem osy suraqty maǵan ádeıi saǵymdy syndyrý, taptaý pıǵylymen tastaǵanǵa usady. Áıtpese mundaı tuıyqqa nege tireıdi? Baıyrǵy qataldyǵy ma, álde birdemeden kóńili qaldy ma?

Bul kezde úlken kisi kelininiń kóńili as úıde de baıyz taba almaı, ydys-aıaqty biraz saldyratqan soń qaıtyp oralǵan. Sólpıip sál turdy da enesiniń oń búıirindegi jumsaq kreslony aýlaqtaý syrǵytyp, sylq etip otyra saldy.

— Kelinim, tyńdap al. Seni de myna maǵan usap qoqyp-soqyǵan bir kempir tapqan shyǵar. Seniń qalaı ósip, ne tálim alǵanyńdy bilmeımin. Sirá, kempir syılaýyńa qaraǵanda, ana kórgen bolarsyń. Iá, úmitim bar, sosyn sóıleımin, meniń balamdy sen keıin tanydyń. Qoı shýashy men eski shúberektiń ıisinen adalanǵan kezinde kórdiń. Seniń aldyńda ulymnyń arýaǵyn qashyraıyn demeımin, bile bilseń, arýaqty qa-shyratyn ótirik, men bir ǵana oqıǵany ekeýińniń de esińe salǵym keledi. Áneýkúni sen bir kitap oqyp berdiń-aý, umytpasam, ishinde «adamnyń eń úlken baqyty — umyta alatynynda» degen sóz bar. Jaryqtyq, kitap sózin alaı-pulaı desek, aýyzymyz kúıer, Alla saqtasyn. Átteń, umytshaqtyqty baqytqa balaǵany... bilmeımin, men kórgen jurttyń báriniń sory — sol umytý, umyttym, umytyp qaldym bolyp keledi. Aıaz-bı úıiniń mańdaıshasyna nege jyrtyq kebisin iledi? Óıtkeni tegimdi umytyp, tasyp, tógilip ketpeıin dedi, ıá, ol ana senderdiń kitaptaryńda jazýly. Sender ertekti ótirik kórip, senbeısińder, jo-oq, jańsaq oılaısyńdar... Birdi aıtyp, birge ketem-aý, seni qaıdam, shyraǵym, meniń ulym nandy qadirleýi kerek, joqshylyq munyń qanyna emshek sútimen daryǵan. — Eki betim dý etti. Bizdiń aýyldaı emes, kórshi halyqtyń áserimen egin-jaı, saýda-sattyqqa erte úırengen «kók bazary» bar eldiń qyzy — zaıybymnyń aldynda týys, jekjattyń aýqatyn aıtyp, talaı maqtanǵanym esime tústi. İrgeli, bedeldi ákeniń jalǵyz uly bop, jorǵa minip, jyr tyńdap óstim degem. Aǵaıyn, aýyldasymnyń qazirgi turmysyn kórgen zaıybym qaltqysyz ılanǵan-dy. Endi sol nanym, senim qalaǵan qabyrǵanyń eń astyńǵy negizgi qatarynan tórt-bes kirpishti áldekim sýyryp ketkendeı kóńil-saraıymnyń bir buryshy úńireıip shyǵa keldi. Biraq balalardyń anasy baǵzy qalpy men jaıynda neni bolsyn shydap tyńdaýǵa, kóterýge daıyn keıip tanytady. Al anamnyń áldenendeı jaısyz bir oqıǵany baıandaýǵa bekingeni haq. Maǵan dál qazir báribir syqyldandy. Tek oıyndaǵysyn tezirek aıtyp bitse eken deımin.

— Iá, shyraǵym, solaı, ótkendegi turmystyń haqyndaǵy shyn sózden uıalmaı-aq qoı. Men ózimniń ul ósirip otyrǵanymdy o basta-aq bilgen anamyn. Ákeń osy mezette kebinin súıretip, kirip kelse, kózine týra qaraı alamyn. Osynaý aýrý jeńgen alpys jyl ǵumyrymnyń otyz bes jylyn jesir ótkizdim. Haq-taǵalanyń aldynda da jerge qarardaı jazyǵym bolǵan emes. Seniń betińe jel tıgizgim kelmedi. Ulym óser, kúni erteń tóńiregine dos-dushpan jıylar, sonda beti ashyq, janary tik bolsyn dedim. Biz keshken kúndi Qudaı urpaqtyń urpaǵyna bermesin! İláıim solaı bolǵaı. So bir qıyn kúnderde, balam, seniń anań keshirilmes bir qylmys etti. Ony sen bilmeısiń, seniń ákeń sony áli keshirmeıdi, ıá, keshire almady.

Osy arada búkil ókpe-qolqam solq etip, aıaǵymnyń basyna túsken tárizdendi. Stolǵa japqan kleenkanyń bir jerin áldeqalaı pyshaq tilip ketipti. Jerge qaratty, jer shuqytty degen sol-aq shyǵar, álgi pyshaq tıgen tıtteı jerdi tyrnap keńeıte bastadym. Áli keshirmeıdi... Neni keshirmeıdi? Mynaý jaryq jalǵanda ýaqyt keshirmeıtin ne bolmaq? Seniń betińe jel tımesin dedim. İmm!..

— Tyńda, balam, uǵyp al. Sen onda úshten tórtke qaraǵan ediń. Aryqtan, sýyqtan ólgen maldyń eti qolǵa jelim qusap jabysady eken. Qaýqary joq qara shylamyr kóńil aldaýǵa ǵana jarady. Sen sol joly jalqyldap jaman istiń. Áli kóz aldymda, moıynyńa taqqan duǵalyqtyń jibi qıyp, kórinbeı ketti. Kádimgi sharǵy jip bolatyn, sony úzýge qolymnyń áli jetpedi. Qazir oılasam da janym shyǵyp kete jazdaıdy: sonda sen óz qolymmen taqqan duǵalyqtyń jibine qylǵynyp óletin syqyldandyń. Jat kózdiń sýyǵynan, saıtan-sapatanyń salqynynan saqtaǵan jaryqtyq ashtyqtan qorǵaı almaıtynyn da sezdim. Aqyry, terge, kirge shirigen jip qoı, jandármen úzip jiberdim. Ǵumyryń da sol jipten myqty emes-ti, ol da úzilýge shaq turǵan. Áı, dúnıe-aı, so sátte kózime bir úzim nan elestedi. Iá, qol basyndaı nan, qumarshyqtyń nany. Kózim tunyp aldy. Sonda kózim jumýly ma edi, ashyq pa edi, áli kúnge túsinbeımin, áıteýir... nan ıisi burqyrap qoıa berdi. Janyp jatqan otqa qaradym: qazandyq jaqtaýy — ys, kúıe shalǵan balshyq tas kúıip pisken kúlshege usady... tisim shyqyrlap ketti... Álden ýaqytta jaǵym túsip tamsana almaı qalǵanymdy sezdim. Aýyzym kúıik tatıdy. Netken tátti kúıik edi deseńshi! Kádýilgi nan jegendeı boldym. Iá, nan. Balshyq tastyń kúıigi de nandikine uqsaıdy eken. Tas pen nandy uqsastyrǵan ekeýiniń de kúıetini haqyndaǵy taryqqan aqyldyń tantyq túısigi de, ne deısiń. Sodan... eki-úsh kúnge sheıin aýyzymdy basa almaı júrdim. Tisterim qaqsap tıgizbeıdi. Al o joly kádimgideı nár alyp, es jıyp edim. Balam, saǵan munyń bári ertegi syqyldy, óıtkeni sen onda esińdi bilmeıtinsiń. Myna biz beıbaqtar umyta almaımyz. Umytar edik, sender umyttyryp tursyńdar ma bizge?

Anada sen bala bir sózińde: «Soǵys bitkeli otyz jyl, bastarynan keshken ótirik-shyndy qıyndyqtaryn aıtyp, talaı kári-qurtań áli nan jep júr», — dediń-aý. Men shesheń emes, ákeń bolsam, sol sóziń úshin seni qamshynyń astyna alatyn em. Sonda sen essiz sóıleýge qalaı aýyzyń bardy? Iá, bilem, sender kómeıden shyqqan kóriksiz sózderdi túgelimen ázil, qaljyń dep aqtalǵylaryń keledi. Sonda qaıtip arylmaqsyń? Jaman is, jaramsyz áreket etip qoısań adal, aq sózben jýyp, shaıarsyń, al adam, jaman pıǵylynan qalaı aqtalmaqsyń? Kisi jalpy pıǵylynan qalaı aqtalady? Bútin ishki saraıyńdy nemen tazartarsyń? Balam, kóńilińe kelmesin, sender tym kirlep ketken sekildisińder.
Sheshem qala jurtynyń harakterin túgelimen kúpirlik, asylyqqa saııdy:

— Aralas-quralasy joq netken el! Osynda qyryq segiz úı bar, solaı ma? Nege eshqaısysy kirmeıdi? Alapespen aýyrǵan úımisińder. Joq, senderdi eshkim kerek qylmaı-aq qoısyn, ózderiń nege barmaısyńdar? Keshe sút alyp kele jatyr edim, myna qarsy esiktegi kelin meni kóre salyp, tósin káıkıte qoıdy. Áı, Alla-aı, saqtaı gór mundaı da jurt bolady eken! Shamasy ózderiń de súıtesińder ǵoı! — Úlken kisi tebirenip sóıleıdi, tepsinip kiná artady. Jaıshylyqtaǵy momyn, aqyldy ana birte-birte qatal aıyptaýshyǵa aınalyp barady. Men onyń osynsha shúıligýin ózimshe túsinýge, taldaýǵa tyrysam. Qalaı oılasam da munsha tarynyp, taýysylýyna qısyn tappaımyn. Bir sát myna aıtyp otyrǵandarynyń bári — ánsheıin jaı, meni kinálaý úshin, joqtan jonyp shyǵarylǵan syltaýlar syqyldanady. Aınala berip, taǵy ózgerem, óz basymnyń minin ishimnen ózim tizem. Kempir neni sóz etsin, kúllisi kep bir arnaǵa quıady, ol qyrsyq ataýlyny qyrlap ákelip, baıaǵy nanǵa, nannyń moldyǵyna tireıdi. Toqtyq kisi tanyta ma?! Qasyqtap sút, aıaqtap un surap júrseńder, kórer em, bálem. Mine, o kisi óstedi. Ýaqyttyń, zamannyń keńshiligin bizden qyzǵana ma, qaıtedi? Tasysaq — tabysymyz shyǵar?! Eshkimniń ala jibin attaǵan emen, erinimdegi — eńbegim, kimniń ne sharýasy bar. Tek muny men kóńilimmen ǵana túsinem: oı-pıǵyldy, kóbine sózge aınaldyrmaı qurtýǵa kúsh salam. Óıtkeni sóz túzilip, bas qurasa — aýyzdan shyǵyp ketýi kádik qoı? Jalma-jan kókirek túkpirimdi kórip qalmady ma dep, shesheme qaraımyn. Ol ázir tyıylarǵa uqsamaıdy. Meniń kózime kardıogramlyq syzyq elesteıdi.

— Sol kúni keshke kóje ishtik. Aıaq jeter jerde el joq-ty. Aıtam-aý, ash áıeldiń aıaǵy qaıda jetsin. Qabyrǵaǵa súıenip, qaz-qazdap úıden shyqtym. Kóz kóre isip-keýip baratqan jalǵyz uldyń túri janymdy ottaı jalady. Ieı, Alla-aı, ıis pen dám de boıǵa qýat eken, jańaǵy kúıik kúsh beripti, jaryq dúnıege ishim jylyp qaldy, qudyǵymyz birge kórshiniń úıine qalaı jetkenimdi áli kúnge esime túsire almaımyn. Áıteýir, tiske basar túıir surap, jalynǵanym jadymda. Ol bizge jamaǵaıyn edi. Átekem jaryqtyq «osy qaraǵymnan qaıyr kútkizbeı alǵaısyń, Qudaıym» dep túńiletin. Rasynda túndiginen shyqqan tútinin buldaıtyn bátshaǵar edi. Maǵan solaı kórindi me, bary sol ma — bilmeımin, meniń halimdi tanyǵanda ol qýanyp ketkenge usady. Ieı, shyraǵym, basyńnan baq taısa baǵyńdy bazar keser degen shyn sóz, álgi zálim meniń tula boıymnan jyltyraq izdep jylmań qaqty. Pıǵylyn birden sezdim de, osy kúmis bilezigimdi sypyryp aldyna tastadym. Basyn shaıqady. Erteń-búrsigúni týǵaly turǵan jalǵyz sıyrdyń ishindegi buzaýdy atadym. Tańdaıyn tyq etkizdi. Tórkinimnen kelgen tórt qulash tyqyr kilemdi aýyzyma alyp em, qabaǵyn shytyp orynynan turdy. Shoshyp kettim. Tereń sýda qar taldyra talmap kep ustaǵan talym julynyp bara jatqanǵa usady. Iá, balam, qasıetti kisiler qysylǵanda tili «qalımaǵa» tıedi deýshi edi, meniń tilim, myna qyrqylǵyr qyzyl tilim sonda saıtanǵa súrindi bilem, sasqanda aýyzyma qaıtip, qalaı túskenin bilmeımin, áıteýir: «Qamshy, kúmis qamshy bar» dep aıqaılap jiberippin. Bul — jan daýysym eken, erkimnen tys shyqty. Tilimdi tisteı qoıdym. Amal qaısy, meniń kirpigimniń ár qaǵylǵanyn ańdap otyrǵan ana jaýyz úkimdi bir-aq kesti: Eki aıaq tary. Men qaıtyp sóz qata almadym. Qudaı atqan qý qulqyn ne istetpeıdi?! Ne tyndyryp, ne qoıǵanymdy áli de jóndep uǵynyp úlgermegen esim sol eleń-alań kúıde jettim. Kóje iship, kóńil demegesin ǵana ózimniń kúnámdi túsindim. Neǵyl de, qaı saqqa júgirt, báribir, azamatynyń bórki men qamshysyn saqtaı almaǵan qatyndy qar deıdi, balam. Anań Allanyń qarine ushyraǵan kisi!
Sol bir kóje urttap jatqan túni arqamdy qamshy osty. Denemniń bileý-bileý bolyp iskenine sheıin sezip júrdim. Sodan beri attaı otyz eki jyl ótti, taıaq jemeı uıqtaǵan túnimdi bilmeımin. Ákeńniń ashýy áli basylǵan joq. Sirá, meni molaǵa qýyp tyqpaı tynbaıtyn shyǵar. Qasqa shirkin, neǵyl deıdi maǵan — túsinbeımin, aqylym jetpeıdi. — Sońǵy sózderdi sheshem aýyzy ıkemge kelmeı, buzyp áreń aıtty. Kózinen sorǵalaǵan jas ıeginiń ushyna kep birer dir etti de tamyp ketti. Sonsoń «neǵyl deıdi maǵan qasqa, neǵyl deıdi» dep qaıtalady. Men úlken kisiniń kımeshegi astynan býdyraǵan býryl shashyn súıip aldym, kóńilim myqtap buzyldy. Kelini kóz jasyn bilegimen bir sypyryp, túregep ketti. Anadaı jerde tóńkerilip qalǵan kebis tabanyna úńildi. Sodan soń ana jaqqa, balalarǵa qatań-qatań eskertýler jasap qaıtty.

— Joq, shyraǵym, — deıdi kempir kelinine qarata, — arýaq keshpeıdi. Tiri jan bárin keshiredi. Men onyń ólgenin sol túni-aq sezgenmin. Qamshyny satyp, myna jalǵyzdy ajaldan qutqardym, sony da mise tutpady ǵoı. Qaıtersiń, qaıteıin. Álgi eki aıaq tary taýysylǵanda sıyr týdy. Súıtip, jalǵasyp kete bardyq. Iá, shyraq, kolhoz ásker semásyna jaqsy qarady. O kezde de solaı edi. Tek beretini joq, ne isteıdi endi? Maǵan usaǵan aq jaýlyq kóp. Bári ásker, bári jesir. Mine, bizdiń bastan qandaı zaman kóshti. Sol eki aıaq tary bolmaǵanda, balam, biz ana dúnıeniń adamy edik. Óziń osydan pám etshi, ekeýimizdiń qunymyz qansha? Búgin adam, azamat qymbat deısińder. Qymbattatqan myna keńshilik, ýaqyt, turmys. Jurt basyna jut kelgende ne bir jaısańnyń quny bes tıyn boldy. Baıqa, baıqańdar, balam. Sender ǵoı on alty tıynnyń nany dep aıaqqa basasyńdar. Asyly, uıat, masqara! Myna qalańnyń yrymy jaman, shyraq. Áneýkúni dúkenge kirip, ádeıi qarap turdym. İshi tolǵan nan, mámpásı, órik. Áıelder kelip, árqaısysyn bir túrtip, muryndaryn shúıiredi, tańdaıdy, almaıdy. Tipti, Qudaı-aý, nandy qoldarymen ustaýdy ar kórip, temir me, shanyshqy ma, birdeńemen túrtip qaraıdy. O, toba, mundaıdy kim kórgen? — Aldyńǵy kúni bu kisi maǵan erip, keńsege barǵan-dy. Biz bir mezgil balkonǵa nan shashatyn edik. Kógershinderdiń oǵan shúpirlep kep jabylǵanyn qyzyqtaıtynbyz. Muny uıymdastyratyn Mels degen jigit kúnde qyzmetke on alty tıynnyń bir nanyn ala keledi, sýǵa shylap sál jumsartady, sonsoń ýqalap-ýqalap... Sheshem bizdiń óstip qustarǵa «qonaqasy» bergenimizdi kózimen kórip edi. Manadan bergi uzaq-sonar sóz, soǵys taýqymeti, ómirbaıan, kól-kósir kinárat, ósıettiń bár-báriniń bastaýy — sol bir jaı ekenin túsingende men jeńileıe tynys alǵanmyn. Biraq bul áńgimeniń aqyry aýyrǵa soqty.

—... Bir azamat, osy ózderińdeı bolar, álgi qyrýar nannyń qulqy ózimen ketsin, sıyrdyń japasyn aýdarǵandaı árqaısysyn túrtip, tóńkerip bitti. Ne ketpeıdi, ne almaıdy. Eńkeıip, betine qarasam, qazaq eken. Áı, shyraǵym, dedim, nandy nege qorlaısyń! Unamasa qınalma, kete ber, dedim. Álgi jalt buryldy, jaman kempirmen jaýaptasyp jatýǵa arlandy bilem, ıyǵyn qıqań etkizdi de, shyǵyp júre berdi. Ie, sóıtkeniń jón dedim. Kórdiń be, balam, túgel tasyp bitkensińder. Aman-saýy, kirip-shyǵar kórshi-kólemi bolmaǵan jerde ne kisilik bolar? Bizdiń aýyl da shúkir, toq. Áıtkenmen eshkim nandy qorlamaıdy. Qaıtqanyn tókpeıdi, kógergenin kópsinbeıdi. Árıne, qaısybir kesbirsizder bar. Men qala ǵoı, oqyǵandar, neniń bolsyn qadirine jetik keledi dep oılap júrgem. Sóıtsem... nanyn qasıet tutpaǵan jan kárisin qurmetteıdi deısiń be?!
Sheshem maǵan eń qıyn, eń qatal sózin aıtyp, arylǵan kisige usady. Barymdy aqtardym, ar jaǵyn ózderiń bilińder degen jannyń keıpinde bir kúrsinip túregelgen.

Úlken kisiniń qalany jersinbeı, elge, aýylǵa ketýge shyn bekingenin men ertesine, jumystan qaıtqanda, aldymnan úrpıip shyqqan kelinshegimniń aýyzynan estidim.

---