InfoHub Logo

Buryńǵy ótken zamanda Jylysbaı degen bir kedeı adam bolypty. Bar kásibi urlyq eken. Ury bolǵanda ana-myna emes, baýkespeniń ózi bolypty. Onyń urlaǵan nársesin, dúnıede adam balasy sezip, kóz shalyp kórmegen eken. Sıqyrlyǵy joq bolsa da sıqyrshylardan eptiligi asqan ury bolypty.

         Jylysbaı urynyń jas ortasyna kelip qalǵan kezinde kórgen Sapar degen jalǵyz balasy bolǵan eken.

         Jylysbaı jasy ulǵaıyp, jalǵannan ótetinine kózi jetip jalǵyz balasy Sapardyń ómiri týraly qıaldy bir qaıǵy oılapty. Qaıǵysy:

— Ómirimdi derlik urlyqpen ótkizdim. Dúnıeden urlyqqa menen epti, menen yspar adam bolmady. Urlyqtyń arqasynda qarnym ash, kıimim jyrtyq bolyp kórgem joq. Al endi, mine artymnan aldym jýyq, jasym bolsa ulǵaıdy. Erte me, kesh pe, bir ólimniń bary ras. Ajalym jetip bir kúni ólip ketsem, Saparym qalaı kásip etip, qalaı ómir súrer eken. Kedeıliktiń kesirinen oqý da oqyta almadym. Nemese urlyqtan paıda taýyp, osynyń ómirine paıda tıerlik mal jınap artymda qaldyra almadym. Ne bir ónerdiń sońyna túskizip, sonyń quıryǵyn ustatyp kete almadym. Ulyma ákelik boryshymdy óteı almaı, moınymda ketetin boldy-aý. Qalaı kún kórip, kásip eter eken? Endi oılaǵanmen kesh qaldym. Báribir keshiktim dep, kóp oılanyp taryǵyp, aqyry mynadaı oıǵa keledi. Ózimniń bar biletin ónerim–urlyq. Urlyq túbi-qorlyq degenimen óz basym qorlyq kóregim joq. Endi buǵan sol urlyqtyń ádis-amalyn úıretip keteıin. Urlyqtan qorlyq kórip baryp, qudaı ózi kesheıin dese qıyn ba? Bul syrdy kempiriniń qasynda aıtsa:

         — Áı, urlyǵyńmen quryǵyr! Endi jalǵyz balany jarǵa jyǵyp jaıratqaly júrmisiń? – dep baıbalam salady. Onanda ońasha jerge aparyp, oıymdaǵyny aıtyp, bilgen ónerimdi úıretken jón degen oımen balasyn qasyna ertip, badamshaly toǵaıdyń ishine alyp kelip, qupıa syryn aıtyp beripti.

         Balasy buǵan ne qarsylyq, ne razylyq bildirmeıdi. Ákeniń balasyna qas istemeýi naq, ózińiz bile berińiz dep ǵana jaýap beredi. Jylysbaı sonda balasyna:

         — Aldymen urlyqqa ózimniń qandaı epti ekendigimdi saǵan kórsetemin, sodan keıin basqadaı ádis-amaldarymdy úırete jatarmyn, – dep balasyn ertip, toǵaıdy aralap júrip ketedi. Kele jatsa bir zyń shynar aǵashtyń basynda uıa basyp otyrǵan qarǵany kóredi.

         — Áne balam, –depti sonda Jylysbaı balasyna álgi uıa basyp otyrǵan qarǵany kórsetip. Men ana qarǵanyń baýrynda basyp otyrǵan jumyrtqalaryn urlaýǵa baramyn. Qarǵany úrkitpeı jumyrtqalaryn alyp kele alsam, urlyq jolynyń sáti seısenbi kúni týǵandyǵymdy dálelder. Meniń qımyl-árketimdi jańylmaı jadyńda saqta – dep aǵashqa jabysyp órmeleı jónelgen ákesiniń oń aıaǵynyń etiginiń ultanyn pyshaqpen búldirmeı sógip alyp qalypty Sapar. Bul qylyqty ákesi de sezbeı, aǵashqa órmelep kete barypty. Jylysbaı sol órmelegen kúıi qarǵanyń uıasyna jetip, qarǵaǵa sezdirmeı, baýyrynda basyp jatqan alty jumyrtqasyn qoınyna salyp alyp, qaıta túsip balasyna kórsetip:

         — Endi sezdirmeı uıasyna, qaıta salyp keleıin dep aǵashqa qaıta shyǵa bastaıdy. Ol qaıta túsip kelip:

         — Mine, balam, meniń urlyqqa eptiligim osyndaı, kórdiń be? – dep azdap maqtanǵan túrde balasyna qarap kúlip arqasynan qaǵyp qoıady.

         — Áke, zamanyńyzda ónerińiz ústem bolǵany kórinip tur. Ózińizden óneri, eptiligi asyp kórgen kisi boldy ma, osy ómirińizde? – dep surapty Sapar ákesinen.

         — Joq, balam, ómirimde ondaı adam kezdesip kórgen emes. Oǵan myna qarǵa dálel emes pe? Ań bol, adam bol qarǵadaı saq jan–janýar bolmaıdy, – depti Jylysbaı balasyna. Sonda Sapar bylaı dep ákesine az ǵana ósıet aıtqan eken:

         — Ol jón ǵoı, áke, eptiligińiz jan-janýardan asqan ekendigi ózinen ózi-aq kórinip tur. Bir azdap kemshilikterińiz de bar eken. Urlaıtyn zattaryńyzǵa bararǵa jaqyndaǵanda, ózińizdi ózińiz umytyp ketedi ekensiz, kórdińiz be? Siz uıaǵa órmeleı jónelgende, men sizdiń bir etigińizdiń ultanyn sógip alyp qalǵanymdy áli sezbeı tursyz ǵoı, – degende Jylysbaı etigine qarap kúlip jiberipti.

         — Áke bir bilmestigińiz bar eken, ózińizdi ózińiz umytý degen ańǵaldyqqa jatady. Osyndaı uly is jolynda júrgen adamǵa maqtan paıda bolǵany masqaraǵa uryndyrýy múmkin. Bul–júırikke de bir tomar degen sóz. Endi úıge baryp ultanyńyzdy jamap alyńyz, – depti Sapar.

         Jylysbaı sonda qatty qýanyp:

— Qudaıdan tilegen tilegim oryndalǵan eken. Endi kúni búgin ólsem de armanym joq, urlyqty menen asyp istemeseń, kem túser túriń kórinbeıdi. Qansha epti bolǵanymmen jalǵyzdyq kórip júrgen jerim kóp edi, – dep balasyn ertip úıine kelip, etigin jamap alyp, endi qandaı urlyqqa barý jóninde Saparǵa keńes beripti.

— Hannyń qazyna saraıyndaǵy altynnan jalǵyz bolyp urlaı almaı júrýshi edim, endi ekeýlep amalyn tabaıyq, sen maǵan seriktikke jaraǵan ekensiń.

Sóıtip ákeli - balaly eki ury hannyń qazyna saraıyna keledi. Saraıdyń aınalasyndaǵy kúzetshilerdiń janynan ótip bara jatyp, eskilikti talmasy ustaǵan adam bolyp sereńdep talyp qalady. Kúzetshiler talyp jatqan adamǵa kómektesip, shýyldasyp júrgende Sapar saraıdyń terezesin buzyp ishine túsip, ózi kótergeninshe  altyndy alyp kete barady. Altyndy Sapar alyp boldy-aý degen kezde Jylysbaıdyń talmasy táýir bolyp, basyn kóterip kúzetshilerge:

— Sizderdi táńir jarylqasyn, qashannan osyndaı eskilikti aýrýym bar edi, – dep jónimen kete barady.

Saraıǵa túnde kim kelgenin bilgen bir de kúzetshi joq. Tań atyp, kún shyqqannan keıin qazyna saraıdy tonatqandaryn bilisip, hanǵa habarlapty. Sonda han oılanyp otyryp, bul urynyń ońaı ury emes ekendigin biledi de, mynadaı jarıa shyǵarady:

— Osyndaı qalyń kúzettiń bireýine shaldyqpaı altynymdy urlaǵan ury, ury atasy adam bolsa, kelip sol ádisimen taǵy urlap kórsin. Kúzetshilerge ustalyp qalsa, menen rahym tabamyn demesin!.

Biraq sol altyndy alyp ketip sol altyndy alyp ketken terezeniń aldynan tereń or qazdyryp, ordyń ishine adam denesi tolyq sıǵandaı kespek ydysqa toltyra maı quıyp, maıǵa shaıyr aralastyryp qaınatyp, ordyń aýzyn juqalap shóppen jaýyp qoıady. Hannyń bul jarıasyn estigen Jylysbaı balasyna:

— Balam, elý jyl jalǵyz júrip, jan adamǵa sezdirmeı, jahannyń jankespesi bolyp edim. Altyn urlaǵan han meniń namysyma tıip jarıa shyǵaryp otyr. Namysym qozyp, nartáýekel degeli otyrmyn. Sen qoryqsań, úıde qal. Men baryp, baıqap kóreıin degende, –Sapar:

— Báribir ǵoı! Siz ustalyp qalsańyz, meni sizdiń balańyz dep úıden de ustap alady emes pe. Onanda ekeýimiz baraıyq, –degen aqylǵa kelisip, hannyń qazyna saraıyna keledi.

Hannyń qandaı amal istep qoıǵanyn bular sezgen joq. Kúzetshiler keshegi ózderi buzyp altyn alyp ketken tereze jaqta molyraq júrgenderin kórip, sol jaqtan kórinis berip qashyp ketip qalǵanda, ákesi saraıdyń basqa jaq terezin buzyp ishine túsip, altyndy alyp bolyp balasyna jalǵastyryp jiberip, endi ózi shyqqaly jatqanda, kúzetshiler bilip qalyp sol terezege qaraı umtylady. Jikeń keshegi buzylǵan terezeni qaǵyp jiberip, syrtqa qaraı qarǵıdy da hannyń maı quıyp qoıǵan kespegine shop berip túsip ketedi. Sapar sezip qalady da kúzetshiler ana terezege úımelep, ishtegi uryny ustap alamyz dep hanǵa kisi jiberip syrttan basqadaı taǵy bir jarym kisi izdesip ý-shý bolysyp júrgende, Sapar kelip ákesi sekirip túsken jerdi kórse, ystyq shaıyrly maıǵa kúıip baıaǵyda dúnıe salypty.

Kóp oılanyp turýǵa ýaqyt joq, ákemniń denesin tań atqan soń kóredi de, meni de ustap qurtady. Al búgin denesin alyp ketýge, myna qarbalasta shama kelmeıdi. Endi ne isteý kerek, – dep az turady da, hanǵa tanylmas úshin, óliktiń basyn kesip alyp, denesin qudyqtyń túbine tastap ketedi. Bul qylyqty bilgen kúzetshi de han da bolǵan joq. Ury qazyna saraıdyń ishinde dep tań atqansha berik kúzetip, tańerteń jaryqta ustaımyz dep gýildesedi. Tańerteń saraıdyń esigin ashyp qarasa ury joq. Bul qaıtip  ketip qaldy dep qarap júrse, maı quıyp qoıǵan qudyǵynan basy joq ólik tabylady. Han aýzyn basyp, sanyn bir-aq soǵady.Qudyqtan ólikti shyǵaryp alyp keledi, biraq kim ekeni, qandaı adam ekeni, kári me jas pa? – túgi bilinbeı, han taǵy aldanyp qalady.

Ekinshi aldanǵanyn bilgen han endi qandaı amalmen aldap ustaý kerek dep oılap otyryp, óziniń boı jetip otyrǵan qyzymen aqyldasady. Sonda qyzy ákesine:

— Uly sózdiń uıattyǵy joq áke, han basyńyzǵa qatty qorlyq boldy. Sizdiń ulyqtyq namysyńyz qozsa, urynyń jigittik namysy qozǵan eken. Bul aqyldan kende adam emes, endi biz munyń jigittik namysyna tıe áreket jasaýymyz kerek. Sol úshin eldegi on bes pen qyryq jas arasyndaǵy azamattardy túgel jınap, saraıda qonaq etińiz. Men jatqan saraıǵa berik kúzet qoıdyryńyz, jınalǵan jigitterge, meniń qyzymnyń jastyǵynyń astynda oımaǵy men taraǵy tyǵýly bolady. Osy qalyń kúzetke sezdirmeıtin, sol oımaq pen taraqty alyp ketken azamatqa qyzymdy qosamyn dep jarıa etińiz. Sol urydan basqa adam ol iske júregi batyp, maǵan sóz qatyp, oımaq pen taraqty ala almaıdy. Onan sońǵy aqyldy men beremin – depti.

Bul da aqyl eken dep, qyzynyń aıtqandaryn túgel istep, han jatyp qalady. Bul jıynǵa Sapar da kelgen edi. Han jınalǵan jigitterge qonaqasyn jaqsylap bergizip, syımaǵandaryn aýlanyń ishine, qaıda bolsa sonda jatqyzyp neshe qabat kúzet qoıady. Hannyń qyzynyń jatatyn bólmesi jeti bólmeli saraıdyń eń túpkisi eken. Sol jeti esikke myqty jeti zjigit kúzetshi qoıylǵan eken. Janynyń úmiti bar adam, qyz jatqan bólmege kiretindeı eshbir múmkindik joq edi. Qalyń jigitterdiń ishinde Sapar da jatty. Ol kópke deıin uıqysy kelmeı, alýan túrli oı oılady. Iapyraý, bul hannyń qalaı istegen qylyǵy. Jalǵyz qyzyn kúıeýge bergende, óziniń aqymaqtyǵyn jurtqa bilgizip, balasynyń aryn aırandaı tógip,han bolmaı, qas aqymaq bolǵany ózine biline me eken? Álde basqadaı oılaǵan oıy bar ma eken. Sen han, meniń jigittik namysyma tıip, jyljytpa amalmen ustamaq ekensiń ǵoı. Olaı bolsa seniń namysyńa, shynbaıyńa men de tıip, masqaralap ketetin amaldy oılastyrarmyn degen oımen ornynan qozǵalady.

Aldyraıyn degende, aljasa ketetin qashańǵy zańy emes pe? Kóp kúzetshi bir-birine senip, maýjyrasyp qalǵýǵa ketisti. Olardyń qalǵyǵanyn ańdyp turǵan Sapar, qarańǵyny paıdalanyp ara-arasymen júrip, aqyrǵy kúzetshige kelgende, ol oıaý eken. Esiktiń aldynda ary-beri júrip, esikke baryp qaıta aınala bergende kúzetshiniń artynan Sapar da ere jóneledi. Kúzetshi esikke barǵanda qyz jatqan esikke jyp berip, kirip úlgeredi. Sapardyń oıy-oımaq pen taraq emes, han qyzyna jolyǵyp, ony masqaralap ketý edi. Sol maqsatymen kelgen bette irkilmeı qyzdy oıatty. Qyz da birden buryńǵy tanysyndaı, shúıirkelese ketti. Azdan soń Sapar:

— Ebin taýyp kezigip turarmyn, – dep qyzben qoshtasyp, qaıtyp kelgen jolmen keńge shyǵyp, aınala qarasa, qyz bes saýsaǵynyń tabyn túsire, qyzyl ret jaǵyp jiberipti.

Sapar baǵanaǵy jolmen qyz jatqan bólmege qaıta kirip, qyzdyń jastyǵynyń astyndaǵy jibekke túıilgen qyzyl retti taraq, oımaǵyn alyp shyǵyp, óziniń betine salǵan tańbadaı tańbany sol saraı tóńireginde jatqan qalyń jigitterdiń betine túgel jaǵyp, taraq pen oımaqty saraı esiginiń aldyna qystyryp, ózi jatqan ornyna kelip, uıyqtap qalady.

Tańnyń syz berýin asyǵa kútken Qanysha kúnniń shyǵýyn áreń tosty. Tań ata ýázir, sardarlardy Qanysha ózine shaqyryp aldy. Olarǵa túndegi bolǵan ýaqıǵany túgel baıan etti daǵy:

— Myna qonaq bolyp jatqan jigitterdi túgel oıatyp, qatarǵa turǵyzyp, betinde qyzyl reti bar jigitti ustańdar, – dedi. Qanysha ózi bas bolyp, ury ustaýshy jigitterdi oıata bastaǵanda, boıaý jaǵylǵan jigit birden kezikti. Bas salyp ony ustaǵan dúbirimen basqa jigitter oıanyp ketip, bastaryn kóterip alǵanda kóbiniń betteri qyzyl boıaý.

Shash al dese, bas alatyn jigitter. Mine boıaýly, áne taǵy, mine taǵy, oıbaı taǵy jáne bireý, ustańdar desip boıaýly jigitterdi shetinen mataı berdi. Ustalǵandardyń ishinde Sapar da turdy. Qanysha ań-tań, óziniń ret jaqqany bir-aq adam. Bul ne bolyp ketti, tipti ret betine jaǵylmaǵan adam qalmapty. Qanysha daǵdaryp turyp, amaly taýsylyp, bul joly da aldanyp qalǵanyn ákesine kelip aıtty.

         Han da qalaı aldap ustaýdyń amalyn oılastyryp baqty. Buljoly mynadaı amal tapty. Osy meniń qolymdaǵy basy joq óliktiń týys, jan ashyry, onyń denesin kórgende bir jylamaı dáti qalaı shydar eken. Osyny barlyq halqyma tutas kórsetsem, ólikti kórip jylaǵan adam, meniń urym bolady da shyǵady emes pe? degen sheshimge kelip, arýaqtyń basy joq denesin hannyń ordasynyń esiginiń aldyna tik turǵyzyp, súıep qoıyp, qol astyndaǵy eldiń kári-jasyn túgel ótkizedi. Ýázir, bek, sardarlaryna ólikti kórip jylaǵan kim bolsa da ustańdar, – degen jarlyq beredi. Bul jarlyq boıynsha halyq shubyryp ótip jatty. Biraq ólikti  kórip jylamaq túgil seskenip ketip jatty.

         Myna habardy estigende Sapar myqtap sasty. Onyń sasatyn jóni de boldy. Qyryq jyl otasyp kelgen joldasynyń qorlyqpen ólip, bolmaǵanda denesi bútin de emes, bassyz denesin kórgende dáti shydamaı, sheshem jylap jiberedi daǵy, han tap sol jerimizden ustaıdy, – dep oılap sasqan edi.Biraq buǵan da bir  amal   tapty.

         Kishkene úısymaqtaryn jyǵyp, tura kóshetin bolady. Jalǵyz ógizi bar eken. Bar júgin soǵan artyp bolyp qalǵanda Sapar sheshesine bylaı deıdi:

         — Sheshe, biz qazir han ordasynyń aldynan ótemiz. Ordanyn aldynda ákemniń basy joq denesi turǵanyn kóresiz. Ákemniń denesin kórgende ózińiz de jylamaı kete almaısyz.

         Eger sizdiń jylaǵanyńyzdy kórse, hannyn saılaýyttary bultartpaı ekeýimizdi ustap alady. Siz jylaǵanda mynandaı syltaýmen jylańyz. Júktiń eń ústine úlken qazandy bos qoıaıyk. Siz jylaı bastaǵanda, men ógizdi týlatamyn. Sodan qazan qulap, jerge túsip synatyn bolsyn. Synǵan qazandy syltaý etip, meni qarǵap jylaı beresiz,–dep sheshesine aıtyp qoıady Sapar.

         Ógizine júkterin artyp, qazandy bos bastyryp, hannyń ordasyna da jaqyndaıdy. Jylysbaıdyń basy joq maı men shaıyr aralasyp jabysqan, bylǵanyshty denesin kórip, qorlyqpen ólgenin esine túsirgende, kempirdiń kónili bosap eńkildep, jylaı bastaǵanyn seze  qoıǵan Sapar:

         Atan túıe ornynda ógiz arshyn,

         Artynda  aıdap júrýge qolda qamshym.

         Bylǵanyshty art jaǵyn,  murnyń sasyq,

         Sen sasyqqa beretin men be  jalshyń,– dep aıqaı salyp,  bir  aýyz óleń aıtyp  jiberip, ógizdiń  quıyryǵyna bir qarys bizdi shanshyp kep jibergende  ógiz móńirep baryp qarǵyp-qarǵyp ketedi. Aldymen qazan ushyp tasqa túsip tórt bólinedi. Balasynyń tentektiginen kempirdiń mynadaı shyǵynǵa ushyraǵanyn   han da,  halyq ta  kórip tur. Jylaýdyń  jyny qysyp jatqan kempir oıbaıyn sala jóneledi. Qanǵyryp júrgende, qaı qaǵynǵan, oıbaı, qaǵyńdy alǵyr-aı! Qapsaǵaı uly atamnan qalǵan jalǵyz muramdy qurttyń-aý, qut berekemniń uıtqysy bolǵan edi. Qý jalǵyz, qurtyp tyndyń-aý,

      Tereńine taıdyn eti bir-aq sıatyn edi,

      Shyraq otyn jaqsam da shymyrlap qaınaıtyn edi.

         Qola emes shoıyn edi.

         Syný degendi   qoıyp edi,

         Kózim jumylyp kórge kirgenshe.

         Syndyrmasam degen oıym-edi,

         Qara qurttyń qasy kelgir,

         Eregespeniń basy kelgir,

         Taıaqsyz turalmaıtyn,   toqsanǵa jasy kelgir.

         Qańǵyryp dalaǵa ketkir,

         Qazanymnan sadaǵa ketkir.

         Dáýletten kóziń ashylmaı,

         Altynyńdy dalaǵa tepkir.

         Oıbaı qudaı, oıbaı,

         Dúnıeden ótip edim.

         Bir kún   toımaı,

         Shanyraǵym taǵy synypty.

         Qıratyp bitti-aý,túgimdi qoımaı, – dep jer-kóktegi qarǵysty   balasyna jaýdyrǵan bolyp, oıbaıyn salyp  jatyr.

         Biraq  qarǵystyń cózine mán bergen adam bolmady. Sheshesi qarǵap emes, alǵap jatqanyn sezgen adam bolmady. Azan-qazan doly qatynnyń beınesimen jylap-eńirep balasyn taspen atyp qýyp júrgende, Sapar sheshesine erkelegen jáne ótirik qoryqqan bolyp ishek-silesi qatyp kúle qashyp júrip, eldi bir-birden shubyrtyp ótip jatqan jerge kelip, aǵataılar, meni jyldam ótkizip jiberińder. Sheshem qazan synǵanyn menen kórip, qýyp júr. Maǵan atqan tasy, ózderińizge tıip ketip júrmesin, – degende álgiler biri qashyp, biri qýyp júrgenge máz bolysyp, mysqyldap kúlisip Sapardy ótkizip jiberip:

         — Sheshe, siz de jyldam ótip ketip, qaıtken kúnde óshińizdi alyńyz dep mysqyldasyp, kempirdi de aılandyrmaı, ótkizip jiberip qarqyldasyp kúlisip jatty. Hannyń saılaýyttary, shek jerinen ótkenmen, shermende kempir sorly balasyn birsypyra jerge qýyp, ókpesi kúıgen soń otyryp alyp    Saparǵa qarǵysty jaýdyra berdi.

         Bul qylyqty han da kórip, beıshara ózi de aqyr zaman doly adam eken. Qazynadan bir júz dilda berip, qazan satyp al, dep ashýyn basqyzyp, jolǵa salyp jiberińder, – depti.

         Hannyń jarlyǵy oryndaldy. Bir júz dilda berilip, kempir óz jolymen júgin artyp kete barǵanda, Sapar da sheshesiniń sonynan erip ketipti.

         Ordanyń aldynan ólikti kórip jylamaq túgil, qabaq shytyp ta ótken adam bolmady. Ury bolsa da tegin ury emes. Urylardyń syrttany eken, – degen oıǵa keledi. Degenmen mal ashýy jan ashýy degeni ras ǵoı. Han taǵy oılanyp mynandaı aqylǵa keldi-daǵy, ol oıyn jarıa qylyp taqtaǵa ildirdi. Jarıasynda: endi ordanyń esiginiń aldyna, myna bassyz ólikti kórnekti jerge qoıamyn. Eki bosaǵadan qarama-qarsy qatarlastyryp, daýys shaqyrym jerge sozyltyp, eki qatar atty áskerdi sapka turǵyzdy. Sol eki qatar áskerdiń kózine kórinbeı, óliktiń qasyna kelip, qaıtyp ketse, urlanǵan altynymdy úrindige jiberip, barlyq kylmysyn keshemin.         Júreginiń batyldyǵyn osydan synaımyn. Buǵan amal taba almasa,toqty, laq, jyrym shettiktiń urysy eken dep, – qolyma túsken kúnde adam balasy kórmegen qorlyqpen óltiremin, – depti.         Myna jarıany kórgende Saparǵa mynandaı oılar keldi. Iapyrym-aý,ólim aıdaǵan tyshqan mysyqtyn quıryǵymen oınaıdy. Sonyń kebin kıip alysqanda, emes, arystanmen oınaǵanda nemen tynam.Urlyk istep, men ne marqadam tabam. Urlyqtyń túbi-qorlyq ekeni de belgili nárse ǵoı. Sorly ákem bul urlyqty, óner dep maǵan ólim jolyn úıretkenshe, ómirdiń ózine saı, órmekshi ǵurly jan baǵatyn, bir kásipti nege qalap almady eken.Urlykka sondaı epti bolǵanda, ómirge de sondaı baı adam emes pe? Sol baılyǵyn ne ózine, ne halqyna tıgize almaı, óz basy qor bolyp ólip endi mine, meniń basymdy ólim saýdasyna salyp qoıǵany. Jarlyq qatty jan tátti. Jarlyq qaharynan qorqyp, jan ákem basyńdy óz qolymmen kestim. Munan qorlyq ne bar. Eki bólek deneńdi biriktirip, bir jerge kóme almasam, ákelik qaryzyńdy óteı almaspyn.

         Armany  taýsylmaı, anam da zarlaýmen óter. Myna hannyń endigi oıy shyjyq qońyrsytyp,  qaqpanǵa  túlki shaqyrǵannyń kebi emes pe?

         Túlki  de qaqpandy ońaıshylyqpen kıip almaıdy.

         Amalyn taýyp qaqpandy shaptyrmaı shyjyǵyn terip jep kete beredi emes pe? Túlkiden adamnyń bir amaly artyq deýshi emes pe edi. Men adam emespin be? Bir amal taýyp, osy handy taǵy da sanyn bir soqtyryp, shamam kelse ákemniń denesin de urlap alyp, basyna qosyp kómeıin dep oılaıdy da, ótkelge atpen barmaq eken. Sapardyń ákesinen qalǵan jalǵyz aq aty bar eken. Atynyń bir jaq qabyrǵasyn qazannyń kúıesin maıǵa aralastyryp boldy. Sonda atynyń bir jaǵy qara, ekinshi jaǵy qalpynsha boldy. Álgi túni aı jaryq eken. Atyna minip alyp qarama-qarsy turǵan eki sap áskerdiń ortasymen júre berdi. Myna kele jatqan adamnyn aty baran, – dep miner jaǵyndaǵy áskerler tústep tursa, qamshy jaqtaǵy áskerler aq atty adam, – dep tústep turady.

         Biraq kórgen jerden bas salmaı, ordaǵa baryp qaıta qaıtqanda, ustaımyz desip tek bógenaıyn ǵana baıqap daıyndalyp turady. Bular meni qaıtqanymda ustamak bolyp daıyn tur-degendi Sapar joramaldap bilgen edi.

         Osylaı ordaǵa da jetip tamnyń qabyrǵasyna súıeýli turǵan ákesiniń óligin ilip ala, jalt berip qaıta qashady.

         Sapardyń kelgendegi, miner jaǵynda turǵan ásker, qamshy jaǵyndaǵy áskerdiń baran attysyn qýady da, al qamshy jaǵynda turǵan áskerler, miner jaǵynda turǵan áskerdiń aq attysyn qýady. Osylaı japa-tarmaǵaı ý-shý bolyp, birin-biri qýyp júrgende Sapar bir toǵaıdyń ishine kirip adastyryp, ákesiniń óligine basyn qosyp jerlepti.

         Muny estigen han ań-tań bolady. Han endi ary-beri oılap aqyrynda mynandaı sheshimge keledi. Osy ury erligin de, aqyldylyǵyn da, danalyǵyn da kórsetti. Men izdep tappadym. Bastabynda yzamen izdedim. Kele-kele bul istiń qyzyǵyn kórgim keldi, bárin de kórdim. Tipti osy istep júrgen erligine súıindim. Aldaý-arbaý, – dep oılama. Ózi maǵan kelip osy istegen ádis amaldardy, aýyzeki aıtsyn. Múmkin tek óz basyńa ǵana emes, halyqqa paıdań tıetin adam bolýyń da yqtımal. Erdi kebenek ishinde tany- degen ǵoı, – dep han jarıa shyǵarady.

         Bul jarıany kórip Saparǵa da durys oı keledi. Urlyk pep sumdyqtyń surqıasy bolǵannan da ulylyqtyń quly bolǵanym jón eken. Halyqty bastap otyrǵan hanymyzdyń da qas aqymaqtyq qylyqtary kóp. Ony da áshkerelep bersem halyqqa qıanaty azaıar. Janymnan qorqyp jasyrynǵanmen jalǵandy arqalap ketpeýim naq degen sheshim oıǵa kelip:

         — Aldıar taqsyr, –  dep, hanǵa kelip sálem berdi Sapar. Urym keldi degen handa da oı joq edi.

         — Iá, paqyrym, qandaı muqtajdyǵyń bar. Tilegiń oryndaldy ma aıt? – dedi Saparǵa. Ol:

         — Quldyq taqsyr, quldyq taqsyr. Aldyńa kelse, atańnyń kunyn kesh, – degen eken. Meıirimińizdi tileımin. Han eken dep qoryqpa, qatalyǵyn aldyna sal. Qaralyǵy asqanmen qasıetińdi biler degendi, taǵy sol ata-babalarym aıtqan eken. Kelip alyp nesin jasyraıyn. Sizben jasyrynbaq oınap júrgen men edim, taqsyr. Handyǵyńyzdy buldasańyz, qasıetińiz taıar! Sara jolǵa tartsańyz, bas ıetinder daıar! Sizge orasan sumdyq ettim: Jolyna ózi salar, quldyq ettim! – dep Sapar otyryp   qalypty.

         Mynandaı jas bala, osyndaı sumdyq, qýlyktyń kenin qaıdan aralap taýysyp júr eken, – dep oılady da, han, ýázir, bek sardaryn jıǵyzdy daǵy ury Saparǵa suraý bere  bastady:

         — Al urym, áýeli óziń kimniń balasysyń, óz atyń kim, aǵaıyn-týysyń kim?

         — Shyqqań tegim, qaıbir tekti tuqym deısiz!

         Ata-tegim ury menen qaraqshy,

         Elden shyǵyp, dinnen bezgen  arapshy!

         Baıan etem tarıhymdy,  kázaptik,

         Qandaı isi unamdy eken, jaratshy, – dep bir aýyz óleń aıtyp  jiberip:

          —Ákemniń aty Jylysbaı, óz atym Sapar, bizde janashyr aǵaıyn degen bolmaıdy, – degende han:

         — Qaraıgórińder, jaman ıttiń atyn bóribasar qoıady degen ras eken-aý. Mynanyń ákesi menimen attas, ózi qyzymmen attas bolyp shyǵa  kelýin. Meniń óz atymdy qalaısha Jylysbaı qoıǵanyn kim bilsin. Men óz balamnyń atyn Sapar qoıǵanym, ózim bir saıahatpen saparda júrgenimde týǵan bala bolǵan soń, qyz da bolsa atyn Sapar qoıyp edim, – depti han janyndaǵylarǵa.

         Sonda álgi ury Sapar:

         — Taqsyr ony nesine tanyrqaısyz! Meniń uly atam Saýysqan degen kisi de ury bolǵan eken. Ol kisi balasynyń atyn ózi saýysqandaı saq ury bolǵan soń, jymsyma ury bolsyn dep Jylysbaı qoıǵan eken. Tań bolary joq, siz halyqtyń hany bolsańyz, meniń ákem urylardyń han sultany bolǵan shyǵar. Nemese sizdiń de urlykka jaqyn jerińiz bolǵan shyǵar taqsyr! – dep aıtady. Sonda han Jylysbaı:

         — Ollahı! Tilińe shoq tússin, – depti.

         — E,ony jıirkenseńiz ury Jylysbaı, han Jylysbaı, ury Sapar, hanysha Sapar dep atala beremiz ǵoı! Atta turǵan ne bar deısiz, – depti ury Sapar.

         — Tilińdi temirge janyp, tegime tıe berme! Teristik isińdi ońǵa burýdy oılan. Myna otyrǵandar: meniń halqymnyń qamqorshylary bolady dep saılaǵan adamdarym. Áleýmettilerim! Sózdi tyńdaǵanda, túbirin, amaly men arbaýyn, eptiligi men tektiligin teksere tyńdańdar! Jalǵyz meniń ishime jalǵyz ǵana aıaq as sıady. Kóptiń aqyly birikse, kómeskini tabady. «Ashshy menen tushshyny tatqan biledi, alys penen jýyqty jortqan biledi», – degen maqaldy eske alǵanda, osy jas bala bolǵanymen, jortyp ta, tatyp ta kórgenge uqsap otyr. Qoı asyǵyn qor tutpa, qolyńa tolsa saqa tut, – dep han kópshilikke eskertý aıtty da, endigi sózdi ury Saparǵa berdi.   Ol: Ákesiniń qandaı nárseni kásip etkendigi, urlyqqa ol kisiniń nege áýes bolǵandyǵy, ómir boıy urlyǵy bir sezilmeı, aqyry júırikke de bir tomar bolyp, ury Jylysbaıdyń, han Jylysbaıdan qazasy bolǵandyǵy, baýlý jolynda hannyń saraıyna qandaı amaldarmen kelip, altyn urlaǵandyǵy, ákesiniń ólý joly, óliktiń basyn nege keskendigi, hanshany qalaı masqaralaǵandyǵy, ólikti kórip jylaǵan adamdy, sonyń janashyr jaqyny dep ustar degen oımen sheshesin ne amalmen jylatqandyǵy, ákesiniń tabytyn qandaı amalmen urlap alyp ketip, qaıda jerlegendigi týraly istelgen amal- ádisterin tutastaı baıandap aıtyp shyǵady.

         Ury Sapardyń bul keńesin tyńdaýshylardyń keıi kúlip, keıi tań bolyp, keıi rıza bolyp, keıi yza bolady. Han Jylysbaı bularǵa nazaryn aýdarmaı, ury Saparǵa taǵy suraý berdi:

         — Seniń osy istegenderińniń bári qylmys eken dep oılaısyń ba? Oılasań qandaı qylmys! Aýyr ma? Jeńil me? Ózińe jaza bar ma? Joq pa? Jazasyz bolsań, qalaı jazasyz bolasyń. Endigi iste, isińdi kimge arnap, ne úshin ister ediń? Atap aıtqanda adal nıetti halkymnyń biri bolyp, meniń han ataǵyma kir keltirmeı ister me ediń? Óz basyńnyń muraty úshin ister me ediń? Osynyń bárin keń tolǵap, oılanyp, jasyrmaı búgip qalmaı, meniń de qate isim bolsa han eken dep korǵanshaqtamaı, moınyma qoıa aryltyp aıt ta, qalǵan rahatyń men beınetińniń  birin al!

         — Taqsyr, ózińiz keńshilik bergen soń mende búgip qalar ne bolsyn. Sheshingen sýdan taıynbaıdy degen ǵoı. Sonda meniń bir suraýym turǵany, – dedi qylmysty Sapar.

         — Surap alyp, aryltyp aıt! – dedi Jylysbaı han.

         —Meniń myna istegen qylmystaryma ózim ǵana qylmystymyn ba? Álde enshiles adam bar ma?  Men oılasam – ákem enshiles qoı. Biraq ol marqum dúnıede joq qoı. Taqsyr! Endi tyńdaı berińiz! Endeshe qylmysty júkteıtin, dúnıede men ǵana emespin, – dep sózin bastap ketti ury Sapar.

         — Osy qylmystyń eń aýyry sizge artylady. Ǵadildik jolǵa kelgende onyń mánisi endi aıtylady. Uıadan ushqanda balapan neni kórse sony alady dep beker aıtpaǵan ǵoı. Ózińiz keńshilik bergen soń, sizdiń kemshiligińizdi keńinen tolǵap aıta keteıin. Ózińiz halyqtyń basyna shyǵyp alyp kórneý urlyqpen jegenińizden tálim, úlgi alǵan meniń ákem sıaqtylar halyqtyń qalyń ortasyna kirip alyp, qaralykpen jeýdi óner  kóripti. Kórdiniz be, meniń ákem sizden tálim alyp ury bolsa, men ákemnen tálim alyp ury bolǵamyn. Meniń ákeme qatysym qalaı bolsa, ákemniń sizge qatysy dál solaı. Siz patsha adamsyz. Sizge qaraǵan áleýmet halyq túgeldeı sizdiń balańyz desek te qatelespeımiz. Osylardyń baı, kedeı bolýy, ury,   qaraqshy,  jomart, momyn, jaman, zalym, ǵalym, sheshen, dáriger, qorǵanshaq, batyr, batyl bolýlary qysqasy sizge baılanysty. Osynyń túbine jete oılamapsyz. Siz sol men urlaǵan altyndy, halyqtan qalaı alyp, qazynaǵa salýdy ǵana kózdedińiz. Bul qylyǵyńyz kórneý urlyq. Urlyq deıtinim, sol men urlaǵan altyndy halyqtan jıǵyzyp alyp, ornyna ne berdińiz? Sizdiń bergenińiz, men senderdiń handaryńmyn degen ataǵyńyz ǵana emes pe? Al sol jıylǵan altynnan halyqqa tıer paıda bar ma? Joq, bolmasa qárip-kásirge jylyna bir ret jeıde kıgizbeısiz. Siz hanmyn dep halyqqa erkelik isteseńiz, men hannyń ulymyn dep sizge erkelik istedim. Shyn qamqorshy bolsa, meniń bir erkeligimdi keshirer dep edim. Keshkendi qoıyp, kesepat jolǵa súırelep, asqyndyryp, túrli-túrli surqıalyqa ózińiz jetelep kettińiz. Men sizdiń ornyńyzda han bolsam, altyndy qazynaǵa jınap qoıyp kózimdi sýarǵansha, sol altynnyń kúshimen halyqqa bilim taratqan bolar edim degende, han:

         —Altynmen qandaı  bilim tabylmaq? – depti.

         —Dúnıede bilim, ǵylymnan kóp ne bar deısiz. Altynnan qaqy berip, bilimi kóp ǵalym adamdardy qataryńyzǵa alyp, halyqqa óner úıretýdi talap etseńiz, ǵylym úıretedi de áleýmet halqyńyzǵa óner tarap, qalaǵan muratyńyzǵa siz de, halqyńyz da jetedi emes pe? Saqtaýly turǵan altyn sazarǵan tas emes pe? Halyqqa janyńyz ashyp, baı turmysty, saltanatty bolǵyzaıyn deseńiz, ǵylym, bilimdi kóp tarata berińiz, ǵylymnyń sheshpeıtin túıini, ashpaıtyn kilti bolmaıdy  ǵoı. Baı bolý, jomart bolý, sheshen, dilmár bolý, erjúrek, batyr  bolý, taqýa ǵalym bolý, rahatty turmysta bolý tek bilimde ǵana emes pe?

         Al halqymyzdan jaman, qorǵanshaq, ury-qary, qıańqy, betimen ketý, bireýdi-bireý kútip, syılaýdy bilmeý, úlken, kishilik joq bolýdyń barlyǵy, – osy bilim joqtyqqa ákep soǵady. Osylardy oılaıtyn sizdiń óz basyńyzda túsinik az bolǵan soń, momyn halyqtyń basyna kim ákep osy bilimdi quıyp jiberer  deısiz. Álde bolsa kesh emes. Bos turǵan altynnyń paıdasyn halyq ıgiligine jumsaýdy tileımin. Urlyǵym úshin jaza kesem deseńiz, onynyzǵa quldyq. Jazadan aǵartyp keship jiberseńiz, halykqa salmaǵyńyzdy salyp qana buryńǵysha siz otyra berseńiz, men taǵy tynysh otyra almaı qaıtadan sizdiń aldynyzǵa, jazaǵa keletin bolamyn. Sondyqtan halyq ıgiliginen ózińiz bas tartpaıtyn bolsańyz, qylmysty qylyǵymmen aqtap alyp, osy ózim aıtyp otyrǵan ónerdiń bireýin úırendirip, sol tapqan bilimimdi halyq ıgiligine arnaýyma jaǵdaı jasaýdy tileımin. Tek qylmysymdy keshire gór dep janym úshin jalynbaımyn, – dep ury Sapar sózin bitirgen eken.

         Jylysbaı han ury Sapardyń sózin tyńdap bolyp, bı, bekterine qarap:

         —O, áleýmet abzaldarym. Sapar balanyń aıtqan sózi ishimdi órtteı jalap, syrtymdy qaýyzdaı qaýsatty. Shynynda da biz halyqty túzý bastap, múddesin durys bile almaǵan ekenbiz. Qara basymyzdyń qamy, ataq-abyroı úshin ǵana halyq basynda otyryppyz. Sapardan sóz qalǵan joq, halyqtyń qaryzyn óteı almaı, masqaralyq keıipte ekenbiz. Eldi bastaý degendi ózimiz bile almaı, bilgenniń tilin almaı, ary qaraı qyryssaq, halyqtyń qyrsyǵyna urynamyz. Igiliktiń erte-keshi joq eken. Endigi ómirimdi el ıgiligine arnaımyn. Urlyqtyń jazasyna kelsek, ortaq ekenimiz de endi bilindi. Halyqtan birimiz tartyp alsaq, birimiz sol tartyp alǵan altyndy urlap kelippiz. Sapar balam, seniń urlaǵanyńdy keshtim. Meniń qylyǵymdy sen de kesh, seniń bilimińe elý jigit, elý qyz bereıin. Sapardy óziń bastap, óner jolyn izde, qarjydan qamtamasyz etip, qazynadan qyryq myń altyn aqsha bereıin. Tek saǵan qoıar shartym, úsh jylda úırengen ónerlerińniń aldy elge kelip úlgi bola bastasyn, – degen Jylysbaı hannyń aqyrǵy jarlyǵy shyqqan eken. Jarlyq boıynsha ury Sapardyń ózine synatyp, elý jigit, elý qyz, qyryq myń altyn aqsha berilip, óner izdeý jolyna salynypty.

         Sodan beri Sapar aty el aýzynda saqtalyp qalǵan eken.

---