InfoHub Logo

Tegine septik jalǵaýlarynyń jalǵanýy Resmı qujattarda atyn, ákesiniń atyn, tegin memlekettik tilde tolyq resimdeý kezinde septik jalǵaý sýbektiniń tek tegine ǵana jalǵanady, aty men ákesiniń aty teginiń aldynda ataý septikte (kez-kelgen qujattyń mátininde) qoldanylady. Mysaly, qyzmettik hatta: Qyzmetkerlerdi basqarý bóliminiń mamany Elena Nıkolaevna Perovany Astana qalasyndaǵy «Senim» AQ fılıalyna toqsandyq esep qurastyrýda tájirıbelik kómek kórsetý maqsatynda 2010 jylǵy 12-16 tamyz aralyǵynda 5 kúnge qyzmettik issaparǵa jiberýińizdi suraımyn. Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-mınıstri keńsesi basshysynyń 2005 jylǵy 3 qazandaǵy №536 «Qujattardy daıyndaý kezinde termınder men sóz tirkesterin qoldanyp, ártúrli ataýlardy jazýdaǵy qysqasha anyqtamalyǵynyń» 24-babynda: orys tilindegi qujattarda «... qatań nemese jińishke dybystarmen aıaqtalatyn, áıel azamatshalardyń tegi septelmeıdi» dep kórsetilgen. Mysaly: Marıa Ozolıng – Marıı Ozolıng, Elena Kolomıes – Eleny Kolomıes. A-jalǵaýynyń aldynda daýysty ı qarpi bolatyn tekter de septelmeıdi. Mysaly: Garsıa, Gýlıa. Ekpindi daýystylar a, -á, qaripterimen aıaqtalatyn slavándyq emes tekter de eseptelmeıdi. Mysaly: Dúma, Zolá. -ago, -ágo, -ovo, -ıh, -yh, -áh, -ko aıaqtalatyn tekter de septelmeıdi. Mysaly: Semago, Sedyh, Gladkıh, Petrenko. Qazaq tilindegi mátinderde osy tekterdiń bári septeledi: Marıa Ozolıngke, Elena Kolomıeske, Garsıaǵa, Gýlıaǵa, Dúmaǵa, Zoláǵa, Semagoǵa, Sedyhqa, Gladkıhqa, Petrenkoǵa. Qazaq, slaván nemese ózge ulttardyń tekterine septik jalǵaýdyń jińishke nemese qatań túrlerin jalǵaýdy tańdaý kezinde, sózdiń sońǵy daýysty býynyna baǵdarlaný qajet. Eger jińishke daýystylar bolsa («á», «ó», «i», «ú», «e»), onda jińishke jalǵaý jalǵanady, mysaly: Zverevke. Eger sońǵy býynda jýan daýystylar bolsa «a», «o», «y», «u», onda jýan daýysty jalǵaý jalǵanady, mysaly: Kopylovqa. Daýysty «ı», «ý» jińishke jáne jýan bolýy da múmkin, bul sózdegi jetekshi daýystyǵa baılanysty. Eger sóz «ó», «e», «ıý», qaripterimen aıaqtalatyn bolsa, onda jińishke jalǵaýlar jalǵanady, mysaly: Vorobevke. (qarańyz: S.M.Isaev. Qazaq tili). Eger sóz «h» qarpimen aıaqtalatyn bolsa, onda qatań jalǵaý jalǵanady, mysaly: Sedyhty, Gladkıhqa. Memlekettik tildegi qujattardyń mátininde qazaq ulty tulǵalarynyń aty jáne ákesiniń aty teginiń aldynda jalǵaýsyz qoldanylady, septik jalǵaýy mátinniń mánine baılanysty tek tegine jalǵanady. Mysal. Qyzmetkerlerdi basqarý bóliminiń mamany Eleýken Nartaevıch Pernebaevty ... qyzmettik issaparǵa jiberýińizdi suraımyn. (Proshý napravıt v slýjebnýıý komandırovký ... spesıalısta otdela ýpravlenıa personalom Pernebaeva Eleýkena Nartaevıcha ...). -ov-/-ev- jurnaqtary er adamnyń qazaqy teginde jińishke nemese jýan septik jalǵaýlarynyń jalǵanýyna áser etpeıdi. Septik jalǵaýlardyń qazaq ulty tegine jalǵanýy kezinde tek túbiriniń sońǵy býynyndaǵy daýysty dybys ról atqarady. Iaǵnı, «Pernebaev» teginde «-baı» túbirindegi sońǵy daýysty «a» jýan bolǵandyqtan, sonda «Pernebaev» tegine «-ty» jýan jalǵaýy jalǵanady. «Esımov» tegine «-ti» jińishke jalǵaýy jalǵanady, óıtkeni «Esim» sóziniń túbirindegi sońǵy daýysty dybys «i» – jińishke. «TransStroıServıs» JSHS Dırektorý Fılıala Fılıalynyń dırektory TOO «TransStroıServıs» B.K.Esimovke Esımový B.K. Daýysty «a» qarpimen aıaqtalatyn ulty qazaq áıel azamatshalardyń tegin resimdeý kezinde, árdaıym jýan jalǵaýlar jalǵanady, óıtkeni daýysty «a» – jýan bolyp sanalady. Mysal. Ókimniń oryndalýyn baqylaý dırektordyń orynbasary E.G.Baedılovaǵa júktelsin (Vozlojıt kontrol ıspolnenıa rasporájenıa na zamestıtelá dırektora Baedılový E.G.). «Ulty qazaq azamattardyń tegi men ákesiniń atyn jazýǵa baılanysty máselelerdi sheshý tártibi týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 1996 jylǵy 2 aqpandaǵy №2923 Jarlyǵy boıynsha «Ulty qazaq azamattar ózderiniń tegi men ákesiniń atynyń jazylýyn qazaq tiline tán emes affıksti alyp tastaı otyryp, ózgertýge haqyly, alaıda tegi men ákesiniń atynyń túbirlik negizi saqtalýǵa tıis. Bul rette ákesiniń atyn jazǵan kezde azamattyń jynysyna qaraı «uly» nemese «qyzy» sózderi qosylyp, birge jazylady». Osy jarlyq qazaq halqynyń salt-dástúrine sáıkes «uly» nemese «qyzy» morfemasymen jazý ulty qazaq tulǵalardyń qujattaryn resimdeý kezinde óte qolaıly, óıtkeni septik jalǵaýy tegine jalǵanady. Mysaly: Jadyra Sársenbaıqyzyna, Omar Bıtýǵanulyna jáne t.s.s. Sońǵy ýaqytta ulty qazaq tulǵalarynyń tegin «uly», «qyzy» jalǵaýynsyz túbir kúıinde qoldaný sánge aınalýda, bul qujattardy resimdeý kezinde úlken qıyndyqtarǵa soqtyrady. Bul jaǵdaıda: azamattyń qaısysy aty, al qaısysy tegi jáne qaı atyna septik jalǵaýyn jalǵaý qajet ekendegi túsiniksiz. Mysaly: Bıjan Nurjan. Munyń qaısysy – aty, al qaısysy – tegi? Azamattyń atyna septik jalǵaýyn jalǵaý qate bolady, al osylaısha jasalǵan qujattyń eshqandaı da ınstansıalarda zańdyq kúshi bolmaıdy, óıtkeni onyń jeke kýáligi boıynsha basqa aty tegi bolyp sanalady. Jáne áıel azamatshalardyń da esimderimen qujat jasaýda ońaı bolmaıdy. Iaǵnı, keıbir aımaqtarda er azamattardyń esimderi áıel esimderimen de atalady. Mysaly: Samal Mursal, Saıahat Baıan jáne t.s.s. Osy mysaldardyń qaısysynda áıel, qaısysynda er adamnyń esimi? Mysaly: azamatshanyń T.A.Á. «Súleımen Rázıa Búrkitqyzy» aryz jazý kezinde: R.B.Súleımennen dep resimdeledi. Osy jazý boıynsha esh nárse de túsinikti emes: aryz jynysy qandaı tulǵadan jazylǵany belgisiz, óıtkeni qujatta aty jáne ákesiniń aty ınısıal retinde qoldanylýda, al tolyq formada septik jalǵaý jalǵanatyn tegi kórsetilgen. Bizdiń kózqarasymyz boıynsha eń ońtaılysy, (qazaq halqynyń salt-dástúri boıynsha) azamattyń birinshi atyn, sonan soń – onyń tegin qoldaný bolyp sanalady. Mysaly: Qamar Baltabaıqyzy nemese Suńqar Batyrbekuly.

 

---