InfoHub Logo

ALMATY. TÚNGİ CAFAT 3. 74-ÚI, 15-PÁTER.

poves

Telefonnyń temir óńeshi qyryldady...

Aqan dıvannyń serippelerin syqyrlatyp aýnap tústi de, basyn kórpemen tumshalap aldy. "Ketsinshi ári!— dep qoıady jazyqsyz telefondy ishteı sógip.— Turmaıdy degen soń, turmaıdy. Maǵan dese shaýyp al! Kózi osy jańa ǵana ilinse..."

Qos judyryqtaı temir qobdı taǵy da qoldy-aıaqqa turmaı bezektedi.

Bala, obaly ne kerek, tyrp etpedi. Biraq uıqysy shaıdaı ashylyp ketti. Kózin jumyp, basyn jastyqqa ireı tyǵyp, ózinshe oılanǵansyp jatyr — bul kim eken? Aýyldaǵy jekjattar ma vokzaldan soǵyp turǵan? Toqta, toq... Qyzyq bolǵanda, ájesi bolyp júrmesin. Aqan uıqyly-oıaý jatyp, jymıyp qoıdy. O-o, Aqannyń ájesi álemdegi eń biregeı áje! Eshkimge uqsamaıtyn qyzyq áje! Ótken aptada telefon soqqan.

— Aqanjan, Shaǵı, Saǵı, barmysyńdar, qulyndarym,— dep dybyrlaı jóneldi.— Aýyldyń bir adamynan qurt, maı, irimshik berip jiberdim. Qudaı-aý, sol ózi qashan edi? Keshe... Joq, aldyńǵy kúni.

— Oı, ájetaı, báribir emes pe?— dep qynjyldy myna jaqtan Aqan.

— Á, murnaǵy kún, aq taýyq balapan shyǵarǵan kún!— dep, jerden jeti qoıan tapqandaı qýandy ájesi.— Kórshimiz jaqynda taýdan qaraǵaı ákep túsirgen. Shaıyryn pyshaqpen shuqyp, dorbama jınap qoıdym. Áke-aý, taǵy ne? E, aıtpaqshy,— dep sozyńqyrap turdy da,— oı, túrińnen aınalaıyn, sarpushyǵym!— dep egile salǵany. Sary pushyǵynyń eki júz shaqyrymdyq jer túbinde turǵanyn ájesi taza umytypty.— Tańaýyńdy súrtip júr bylaı... jaman balalarǵa uqsamaı!

Aqan taban astynda taza jyndandy da qaldy. Ájesi ylǵı óstip búldiredi de júredi. Nemereleri onynshy klasta oqı ma, birinshi klasta oqı ma, oǵan báribir, shetinen qaspaq tanaý. Ájesin, bir esepten, jazǵyrý da qıyn. Oıda, qyrda, qalada, dalada jıyrma shaqty nemeresi erip júr... Solardyń qaısysy tanaýyna ne, qaısysy joq, esebin ábden bytystyryp alǵan.

Telefon úshinshi ret shyryldady. Jatynjaıdan mamasy:

— Aqan-aı, o kim? Esik qońyraýy ma, qarashy!— dedi uıqyly-oıaý.

Bala murnynyń astynan bul jerde joq áldekimdi mińgirleı sógip, ornynan sylbyr túregeldi, qortyq telefonnyń búkir tutqasyn kóterdi.

— Áleý...

Bir belgisiz apaı:

— Sizdi mazalap turǵan Moskva!— dep orysshalap kep jibergeni.

Sasqanynan tutqany uıasyna tastaı saldy. Qarańǵylyqtyń qabyrǵasyna baqyraıa qarap, az-kem turdy. Bul ne pále? Moskvasy nesi?

Telefon eselep shyryldady.

Amal joq, tutqany oısyz-sáýlesiz, beı-jaı kóterdi.

Jańaǵy áıel bul joly uryspady, ókpelemedi, robottyń kúńgirt únimen:

— Quramys Ońǵardyń páteri me?— dedi.

— Iá...

— Telefon qasynan ketpeńiz, daıar otyryńyz. Bes mınýttan soń Nú-Iorkpen sóılesesiz.

Es jıǵansha mıkrofon qysqa-qysqa qıqyldaı jóneldi. Aqan qara tutqany qulaǵyna japsyra qysyp, áli meńireıip tur. Dym uqsa buıyrmasyn. Nú-Iork, Nú-Iork? Ol qaıdaǵy Nú-Iork? Shynymen, Amerıka, AQSH pa? Túsinse buıyrmasyn... AQSH qaıda, Almaty qaıda? AQSH-tyń Quramysovtarda ne aqysy bar?

Degenshe tereze tus saldyrlap qoıa berdi. Syrtqa úńilip edi, kóshe uradaı qarańǵy. Terezeden kóshege aqbilek jaryq sozylyp túsipti. Sonyń ótinen sary búıir bóshkeler saldyr-gúldir ótip jatyr, irkes-tirkes ótip jatyr... Kvas satatyn bóshkeler! Iaǵnı erteń kún ystyq bolady, eń tamashasy, erteń jazǵy kanıkýl bastalady...

Kókesi esiktiń arǵy jaǵynan:

— Kim eken?— dedi qarlyǵyp.

Bala selt etti. AQSH, Nú-Iork esine túskende júgirip baryp, elektr shamyn shyrt etkizip jaqty, jatynjaıdyń esigin tóbeledi.

— Kóke! Kóke!

— Jaı ma?

— Nú-Iork, sizdi Nú-Iork shaqyrady!

Arǵy jaq únsiz.

— Órnek pe?— dedi sálden soń esh qamsyz beıbit ún.

Aqan esikti ústi-ústine pergiledi.

— Órnegi nesi? Nú-Iork, kóke, Amerıka!

— Amerıka?!

Uıqysy ashylyp ketken be, mamasy:

— Júgir, kókesi! Aqanjan uıqysyrap, birdeńeni búldirip jatyr, bilem!— dep tóndirdi.

Kókesi men mamasy sút kenjelerin qastaryna alyp jatýshy edi, sol kishkene Shaǵı:

— Qaınaq sý, shóldedim, qaınaq sý!— dep qyńqyldady.

Kókesi shashy qobyrap, halatyn kıe-mıe beri shyǵa berdi.

— Qaıda, kim?— deıdi alaqtap.

"Men, men! Al, qaıtesiń?" degendeı, telefon entige qalshyldap, taǵy shyryldady. Tutqany kókesi aldy.

— Iá, ıá... Quramysov Ońǵar. Árıne... Nú-Iork?!— Kókesiniń qalyń qasy kerile qaldy. Sasqany ma, jyn qaǵyp ketkendeı qarqyldap kúldi. Aǵattyǵyn tez ańǵardy, aýzyn jıyp, telefondy ynty-shyntymen tyńdaı bastady.— Qaı Sardar? Toqta, toqtańyz!— Mańdaıy syrnaıdyń jelqabyzyndaı qatparlanyp tur. Suq saýsaǵymen shekesin qasydy, kenet qulaǵyn burap qalǵan radıoqabyldaǵyshtaı sańqyldaı jóneldi.— Oıbaı-aý, siz Sardar aǵasyz ba? Bizdi qalaı taptyńyz? Siz áli tiri ekensiz-aý...— Ońbaı aǵattyq jasaǵanyn kesh sezdi, óńine lyp etip uıattyń qany júgirdi, tilin tistep turyp qaldy. "Ańdamaı sóılegen aýyrmaı eledi" degen osy.

Arǵy jaqtaǵy "áli tiri" júrgen Sardar aǵa buǵan mán bermedi me, sóılegen ústine sóılep toqtamady. Kekesi ıyǵyn shoshaıtyp, tutqany shyqshytyna qysty da, shylym tutatyp, ústi-ústine burqyldatty. Kózimen oryndyqty nusqady, "Jyljyt beri, oqtaý jutqandaı sereıip tura beremin be, qolym shylymda, qulaǵym tutqada". Aqan "jyljytyp" edi, aıaǵyn aıaǵyna aıqastyryp salyp, gúrs etip otyra ketti.

— Nú-Iorkte turam deńiz... Ie... Nege barmasqa? Bala-shaǵa, úı-jaı... shúkirshilik. Aqan, Saǵı degen uldarym, Shaǵı atty tentek qyzymyz bar.— Kókesi Sardar aǵasy dáp qasynda turǵandaı jatynjaıdyń esigin ıegimen nusqady.— Qazir uıqtap jatyr. Iá... Hat kútemiz. Keriskenshe, qaıyr-hosh!

Ákesi bıik úıdiń onynshy qabatyna ólip-talyp áreń kóterilgendeı eki qolyn tizesine salyp salbyratyp, meń-zeń, uıqy-tuıqy bolyp otyr. Ekinshi qaıtara shylym tutatyp edi, qoly qaltyrap, shyrpynyń jalyny sıgaretine birde tıip, birde tımeı, ıt áýre boldy. Aqan ań-tań. Endi she! Jer shary kishireıe kishireıe kelip, osy bólmege syıyp ketkendeı.

Mamasy esik qıyǵynan basyn qyltıtyp:

— Aýyl ma?— dedi. Shaqyraıǵan jaryqqa týra qaraı almaı, kózi kilbıip, kirpigi áreń qımyldaıdy.

— Aýylyń ne? Aýylyń myna turǵan jer emes pe?— Ákesiniń júıkesi juqaryp tur ma, mamasyna tıisińkirep sóıledi. Ornynan turyp ketip, qolyn artyna ustap, bólmeni arly-berli keze jóneldi. Tura qalyp, kebisiniń tumsyǵymen edendi nuqydy.— Mine, myna jeti qat jerdiń astynan telefon shalyp tur.

— Qaıdaǵyny aıtpa, balalardy oıatasyń.— Mamasy qosaǵyna kúdikpen qarady. Uıqysy shaıdaı ashylyp ketti.— Jeti qat jer asty?

Kókesi shalyqtaý kúldi.

— Nú-Iork jerdiń arǵy beti emeı? Biz — shyǵys, ol — batys jarty shar.

Mamasynyń kózi alaqandaı.

— Kim ol batys jarty shardan bizdi izdep júrgen?

— Kim, kim? Sardar deıtin naǵashy aǵamyz. Shapqylaǵannan shapqylap, Amerıka ótip, Nú-Iorkten bir-aq sopań etipti.— Kókesi telefonmen jaıdary sóılesip edi, qazir, nege ekeni belgisiz, yzaly. Tek júrmeı Nú-Iorkke baryp qalǵan Sardar aǵasyna tym ashýly sıaqty.

— Ne deıdi?! Ol qaıdaǵy Sardar!

Kókeleri aýyr uıqydan oıanǵysy kelgendeı, alaqanymen samardaı betin joǵarydan tómen, tómennen joǵary osyp-osyp sıpady.

— Ózimniń de tóbemnen jaı túskendeı, sheshesi. Sábıla ájeıdi bilesiń ǵoı. Iá, ıá, ana jyly dúnıe salǵan ájem. Kóziniń tirisinde bu dúnıeniń zary etip aıtyp otyrýshy edi. "Kózimniń alasy men qarasy — jalǵyz ulym tiri me, áli me, bir habaryn bile almaı ótip baramyn" dep. Sol jalǵyz tiri eken. Nú-Iorkte turady...

— Ol jaqqa qaıdan baryp júr?

Kókesi qolyn siltedi.

— Ony qaıtesiń... Keshegi qaqaǵan qandy soǵys kimdi qaı qıyrǵa qýyp tyqpady. Bu da sol. Áńgime buzaý emizedi, buzaý taıaq jegizedi, júr, sheshesi, uıyqtaıyq. Aqanjan, sen de jata qal. Erteń tańerteń,— qabyrǵa saǵatyna qarady,— túngi tórt!— sútke baratynyńdy umytpa!— Kókesi jatynjaıǵa kire berip, beri buryldy.— Sen osy aǵylshynǵa qalaısyń?

Aqan jastyǵyn torsyldatyp qaǵyp jatyp, kúńk etti.

— Siz de qyzyqsyz, kóke. Aǵylshyn tiline ıkemdelgen mektepte oqymaımyn ba? Bir, eki, úsh...— saýsaqtaryn tarbaıtyp, ádeıi daýystap sanamalady,— mine, bıyl baqandaı alty jyl.

Ákesi qysylyp qaldy ma, ary qarap ketti.

— Uıyqta, uıyqta, erte turǵan adamnyń bir yrysy artyq.

...Astyna tas tósep qoıǵandaı Aqan ary aýnaqshydy, beri aýnaqshydy. Qolyn jelkesine taraqtap jastap jatyp, kop oılandy. İnisi Saǵıdyń jatysy ejelden jaman: birese kóseýdeı ári zildeı aýyr aıaǵyn Aqannyń ishine, birese kúıip turǵan bilegin keýdesine artady. Ystyqtap jatyr... Onymen qoımaı aǵasynyń moınynan qushaqtap, qysyp-qysyp qoıatynyn qaıtersiń. Al, ómirde olaı emes. Aýzy tompaıyp, urty bultıyp, Aqan men Shaǵıǵa ókpesi taýsylmaıdy. Ne ókpe ol, onysyn taǵy ashyp aıtpaıdy. Áıteýir, ómirge kóńili tolmaı júrgen bir jumbaq bala...

Saǵıdy ary ıterip, qabyrǵaǵa japsyryp tastady. Az jatqasyn aıap ketip, qushaqtap ózine tartty.

Tóbe aǵaryp, tań sebezgileı bastady.

"...Muzart shyńdy Alataýdyń baýraıynda, teńiz deńgeıinen 700—900 metrdeı bıiktikte, kóshesimen sybdyrap káýsar bulaǵy aqqan, záýlim aǵashtary úılerdi japqan baq qala bar. Ol ómiri mándi, ózi sándi Almaty qalasy.

Almatynyń ornalasqan jeri — ejelgi eldi meken. Munda baǵzy zamandardyń ózinde qystaýlar bolǵan. Bul aımaq ári kóshpeli taıpalardyń jaz jaılaýyna aınalǵan, al otyryqshy halyq qol ónerkásibi men saýdany órbitken. Orta Azıa men Qytaı arasyndaǵy saýda jolynyń bir tarmaǵy osy aradan ótken. Mundaǵy qystaqtar aty birte-birte Almatý, Almataý, Almaly, Almaty bolyp ózgerip otyrǵan. Bul ataýlar Alataý eteginde tabıǵı jabaıy almanyń orasan kóp ósýine oraı shyqqan"...

("Ol kim, bul ne?" kitabynan).

ALMATY. KESHKİ 6. AEROVOKZAL

Shaǵyrmaq kún kóz uıaltady. Aptap ańqytyp tur. Úlken-kishili úılerdiń bórtpe bet beton qabyrǵalary, jas balanyń eńbegindeı bylqyldaǵan asfált jalyn shashady. Eki qabatty aerovokzal bal aranyń uıasyndaı gúj-gúj etedi. Myń-myń jolaýshy arly-berli sapyrylysady. Kem degende bir polk ásker júrip kele jatqandaı taqalar tarsyldap, óksheler tyqyldaıdy. Gý-gý sóz; dıktor ystyqtap shóldep otyr ma, barym-qaıtym reısterdi sondaı sharshap, sondaı náýmez habarlaıdy. Kim joq deısiń munda; totysha túrlengen qyzyl-jasyl týrıser, "SSO" degen aıbaq-saıbaq jazýdy jasyl kúrteleriniń arqa, keýde, qaryna japsyryp alǵan qurylysshy stýdentter, ózderinen úlken sómke súıretip, pysynap júrgen aýyl adamdary... Áınek esik ashylǵan saıyn, ishten alma ıisi men adam demi ańqyldaıdy.

Úsh noıan — Sergeı, Serik, Aqan vokzaldyń kóleńkesin saıalap, mańǵaz da sabyrly pishinde máslıhat qurady. Árqaısysynyń qolynda bir-bir pepsı-kola. Aqan eki saǵattan keıin áýeli Moskvaǵa, ary qaraı Amerıka Qurama Shtattaryna ushady. Arǵy tegi amerıkandyq pepsı-kola da sol sebepten ádeıi satylyp alynǵan. Bir esepten, bul ertedegi amerıkandyq úndilerdiń áńgime-dúken quryp, beıbitshilik trýbkasyn tartqanyna kelip qalady. Ekinshiden, Aqannyń osynaý aralarynan qyl ótpeıtin eki dosyna arnap shaǵyn qoshtasý banket mezireti bul.

Úsheýi de ishteı tebireniste, áıtse de syrtqa bildirgisi joq: tis arasynan saran, sanap sóıleıdi, taban astyna syzdyqtata shyrt-shyrt túkiredi. Tákappar! Árqaısysy ózinshe jarty patsha.

Sergeı men Serik, ashyǵyn aıtqanda, qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdap tur. Aqan Amerıkaǵa ushady! Bul netken ádiletsizdik, á? Klass túgil mektepte, mektepti aıtasyń, búkil qalada Amerıkanyń topyraǵyn bir de bir oqýshy baspapty. Al Aqan ushady! Jáne búgin, kelesi saǵatta! Onda da anaý-mynaý emes, Amerıkanyń eń úlken qalasy — Nú-Iorkke! Bylaı qarasań, Aqannyń bulardan túk artyqshylyǵy joq — oınaıdy, kúledi, oqıdy, tentektik jasaıdy. Biraq Amerıkaǵa Serik te, Sergeı de emes, Aqan ushady... Osyny oılaǵanda qapyryq qalada qalyp bara jatqan ekeýi ishteı qatty kúızeledi.

Maımuryn, semiz Serik "júıke soǵysyna" aqyry shydamady, pepsı-koladan qarpyp eki urttady. Yrǵalyp-jyrǵalyp, bul dúnıede joq bir salmaqty áńgime bastady.

— Baıqa! Nú-Iorkte mafıozı qyrǵyn,— dedi sol qalanyń bas sherıfindeı shánıip.— Keshke kóshege shyqpa. Shyqsań qaltańa braýnıń salyp al. Onda pıstolet, braýnıń ár múıiste satyla beredi.

Aqan jymıdy: Serik aqyl aıtýǵa sumdyq qumar. Eń ókinishtisi, ol aqyly basqalarǵa kerek pe, joq pa, oǵan bas aýyrtpaıdy. Esebin taýyp aqyl aıtyp qalsa boldy, arǵy jaǵynda sharýasy shamaly. Ne aıtsań soǵan senedi, onyń ishinde óziniń aqyldy ekenine kámil senimdi.

Sergeı kerisinshe: qotyr til, taramysyna tyrtysqan qaǵylez bala.

— Mafıozı kisi jemeıdi. Dos bolaıyq dese, nesi bar, dostasa sal. Olar joldas dese óledi. Árıne, adal qyzmet etseń... Kim biledi, beri usharda sývenırge dep portfelińe baıqatpaı bir kip-kishkene atom bombasyn salyp jiberýi...— deıdi beti búlk etpeı.

Serik Aqannyń ıyǵyna qolyn salyp:

— Sen renjime, ol qaljyńdap tur,— dedi aýzyn toltyryp.

Aqannyń eki kózi vokzal aldyndaǵy avtobýs, taksı aıaldamasynda. İzdegeni ázir kórinbeıdi. Kele me, joq pa?

Keldi-aý aqyry! İnisi men qaryndasy — Saǵı men Shaǵı! Mamasy men papasy artta, dáý eki chemodandy qoldasyp kóterip alǵan. Saǵı saǵat sanap er jetip kele jatqan bala ǵoı, ózin salmaqty ustaýǵa tyrysady. Osy joly da kabagy túıýli, erni jymqyrýly. Jel ushyrǵan batpyraýyqtaı qaıta-qaıta julynyp kete bergen Shaǵıdyń qolynan tartyp qaldy.

— Kózińe qara! Eshqaıda qashpaıdy, áne, tur aǵań!— Kelgen bette Shaǵıdy Aqanǵa ustatty.— Má, qaryndasyńyz!— Aýzy tompaıyp, teris aınaldy.

Oǵan pysqyryp qaraǵan Shaǵı joq, Aqannyń moınyna asyla ketti.

— Pepsı... balmuzdaq... keks!— deıdi tilin shaınaı sóılep. Úsheýin birdeı ataýyna qaraǵanda, osy mınýtta dál qaısysyn qalap tur, ony ózi de anyq bilmeıdi.

Serik pen Sereja shetke shyǵyp turdy: aǵaıyndy qońyr qazdardyń ishki sharýasyna qol suqpaý kerek, kókesi men mamasy da balalarǵa bóget bolǵysy kelmedi, sirá, aerovokzalǵa kirip ketti.

Aqan Saǵıdyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Aý, Shaǵı seniń de qaryndasyń ǵoı?

— Jaman qyz...— dedi Saǵı ári qarap.

— Sen jaman, sen jaman, sen meni urdyń!— Qaryndasy Saǵıǵa qolma-qol jala japty. Shaǵı solaı, bir qurtaqandaı maqsattary úshin úlken nárselerdi op-ońaı qurban ete salady. Aqan aıtqyzbastan sezip-bilip tur: Saǵı urǵan joq. Ursa, Shaǵıǵa keregi de sol, aerovokzaldy basyna kóterip, baqyryp jylar edi. Jylaý da, jylap turyp kúle salý da Shaǵı úshin túk emes, bári de qolyndaǵy dúnıe.

— Áı, sen nege urasyń Shaǵıdy, á? Shaǵı áli kip-kitteı bala emes pe?— Aqan Saǵıǵa ótirik zekip, qoqan-loqy jasap edi, Shaǵı manadan beri qystyǵa tyǵylyp áreń tur eken, kózinen móldir tamshylar sorǵalap qoıa bersin. Birdeńe deseń boldy, ókirip jibergeli tur. Myna qyzyqty qarańyz: osy mınýtte Shaǵı Saǵı sabady degen óz ótirigine ózi sene bastap edi.

— Shaǵı aǵasynyń tilin alady, Shaǵı jylamaıdy. Shaǵıdyń basy tolǵan aqyl!— Aqan kep qalǵan bir tyqyrdyń aldyn alý úshin qaryndasynyń kóz jasyn súrtip jatyr.

Endi Saǵı shala búlinsin! Syqsyńdaı jylamsyrap sóıledi.

— Erteń Órnekke qashyp ketemin!— Kózin ýqalaǵan judyryǵynyń astynan Aqan men Shaǵıǵa keremet óshtikpen iship-jep qarady.— Sondaı, sondaı jek kóremin! Ekeýińdi de!

Saǵıdyń qashyp ketetin Órnegi taý baýraıyndaǵy tymaqtaı ǵana kishkene aýyl. Atasy men ájesi sonda turady. Saǵı kishkene kezinde sol kisilerdiń qolynda ósken, kókeleri aıtqandaı, uzaq ýaqyt "vynýjdennaıa komandırovkada" bolǵan. Mektep jasyna tolǵan soń, amal joq, oqý kerek, toqý kerek, qalaǵa keldi. Qysqy kanıkýlda, atasy men ájesi aıtpaqtaıyn, "ıt baılasa turǵysyz" qalaǵa bir kún toqtamady. Órnekke taıyp qoıdy. Sodan júzi totyǵyp, shashy jelkesine túsip bir-aq oraldy. Kózi jyltyrap, beti torlama qaýyndaı jarylyp, on kúnde qýtyń qaqqan aýyl balasyna aınala salypty. Qalanyń japsyrma tárbıesi olaq sylaqtaı túsip qalǵan. Qos qaltasy túımesh-túımesh shaıyr. Qoltyǵynda et, irimshik, qurt, sok, tary salǵan neshe dorba taǵy júr. "Sabaqta qarnyń ashqanda je!" dep, ájesi berip jiberipti. Saǵı álgi tátti-dámdini jastyǵynyń astyna tyǵyp, kórpe astynan tyqyrlatyp jep júrdi.

Aqan inisin ishteı eptep túsinedi. Saǵı Órnekti, atasy men ájesin ólerdeı saǵynyp júr. Oqýy aı buryn bitken, bitkenimen aýylǵa ertip aparatyn adam tabylar emes. Kókesi: "Amerıka degen jer túbine júretin boldym" degende, ózin qosa alyp kete me dep úmittengen. Joq, "Plız sánkıý!" Aqandy ertetin boldy — aǵylshyn tilin biledi. Saǵı bolsa, Shaǵı degen baqyraýyq qyzben Almatyda qalady. Qysqasyn aıtqanda, aýyl da joq, Amerıka da joq. Al júıkeń juqarmaı kór, jylamaı kór osydan soń!

Baýyrmal, aq kóńil Serik Saǵıdyń ıyǵynan qushaqtap:

— Jigit jylamaıdy. Órnekke barǵanda ne istemeksiń, sony aıtshy aldymen?— dedi.

Saǵı ary qarap turyp:

— Oqý oqımyn, ájetaıym men atataıymnyń qoınyna jatamyn,— dedi qompyldap.

— Ary qaraı she?

— Ary qaraı áskerge, odan ary soǵysqa, Aýǵanstanǵa ketemin.

Serik pen Sereja teris aınalyp, myrs-myrs kúldi.

Saǵıdyń "áskerge, Aýǵanstanǵa ketemin" deýinde úlken mán jatyr. Aýǵanstanǵa barsa, Saǵı, sóz joq, tezirek dushpandar qolynan qaza tabýǵa tyrysady. Onda da jaıdan jaı tyraıyp óle salmaıdy, o-o, Saǵı tegin bala emes, Saǵı erlikpen qaza tabady. Kókesi, mamasy, Aqan, Shaǵılar qaıtpek sonda? Qaıtýshy edi, jer toqpaqtap jylaıdy, "sol bir er júrek balany kózi tiri kezinde nege erkeletip qalmadyq, nege jabylyp urystyq, á?" dep sumdyq ókinedi. "Sen qyz bárin búldirgen, qaıta-qaıta shaǵynyp, Saǵıymyzǵa til tıdirtken sen, sen!" dep, bári Shaǵıdy búredi.

Jalpy, Saǵıǵa o bastan ini kerek edi. Quıyp qoıǵan qorǵasyndaı ózinen aýmaıtyn bir qaradomalaq sońynan: "Saǵı aǵa! Saǵı aǵa!" dep, tompalańdap júgirip júrse, qandaı jaqsy! Ońdaı aınalyp keteıin iniden neńdi aıaısyń. Saǵı bárin de — asyqty da, saqany da, shaıyrdy da soǵan bere salar edi. İnisine bireýler tıisse, olarǵa ákireńdep, aǵa bolǵanǵa ne jetsin. Muny ur da jyq bireý astyna alyp soǵyp, ılektep jatsa, inisi júgirip baryp atasy men ájesine aıta qoısa... Átteń, ini buıyrmady, ómirge Shaǵı sekildi tentek te qyrsyq ári pysyq "jaman qyz" keldi. Kókesi men mamasy kúni-túni Shaǵıdyń ústinde. Mysyqtyń balasyndaı ǵana osy bir judyryqtaı qyz dese týra óledi.

Ókinishke qaraı, Saǵı shirkin óziniń kún saıyn eseıip, er jetip kele jatqanyn bilmeıtin. Erkelik sábıge ǵana jarasatynyn ol túsinbeýshi edi.

...Osy qyzǵanysh, ókpe, ashý — bár-bári jınalyp kelip, Saǵıdyń aýzynan sóz bop atyldy. Shat-shadyman Shaǵıǵa tistene qarap:

— Men seni óskende almaımyn, bilip qoı,— dedi.

Qyran japqandaı kúlki...

Reprodýktor qyryldap-syryldap: "Moskvaǵa ushatyn 502-reıs bıletterin tirkeý bastalady. Bıletter 3-orynda tirkeledi" dep, qazaqsha, oryssha qadaǵalap habarlap jatty.

Kókesi men Aqan semiz eki chemodannyń qasynda, avtobýsqa shyǵatyn esiktiń aýzyn kúzetip tur. Apyl-qupyl qoshtasý bastaldy.

— Aqaná, eki qarap, bir shoqy: Nú-Iork, mafıa! Bir buryshtan kózdep atyp kep jiberse, buǵyp qal, áıtpese oqtan jaltaryp ket!

Bul — ázilqoı Sereja.

Serik bolpıǵan semiz qolyn ustatyp turyp:

— Amerıkanyń úıleri bıik-bıik,— dep bir qoıdy.— Jıyrma, otyz, qyryq qabat... Baıqa, ushyp ketip júrme. Biz jetim qalamyz,— dep qorqytty. Jan-jaǵyna kóziniń astymen qarap alyp kenet:— Sen maǵan Mıkkı-Maýsty ala kelshi,— dep sybyrlady.

Aqan ań-tań.

— Ony qaıtesiń? Qýyrshaqpen oınaısyń ba?

Serik arly-berli teńselip, mańdaıyna túsken kekilin alaqanymen sıpap, basyp qoıdy. Zordyń kúshimen:

— Maǵan emes,— dedi. Anadaı jerde bularǵa tunjyraı qarap turǵan Saǵıdy ıegimen nusqady.— Anaǵan. Kórmeısiń be, renjip qaldy.

Bala toptan jyrylyp shyǵyp, Saǵıǵa bettedi. Baýyrdyń aty qashan da baýyr, tomsyraıyp turǵany syrt kózge eken, Saǵıdyń eki qol, eki aıaǵy tórt jaqqa ketip, jalbańdap qarsy júgirdi. Kele qarǵyp, moınyna asyldy.

Aqan Saǵıdy qysa qushaqtap, qulaǵyna sybyrlady.

— Nú-Iorkten saǵan ne ákeleıin?

Saǵı jaýapty sart etkizdi.

— Atama — nasybaı, kúmis shaqsha, ájeme — baıpaq toqıtyn biz!

İnisin keýdesine qysa tústi: "Bergi jaǵyń ǵana ókpeshil de, arǵy jaǵyń ańqyldap turǵan baýyrmalsyń-aý! Áli-aq Shaǵımen tatýlasyp ketesiń. Shaǵı — qyz bala, qyz balaǵa erkelik jarasady". Bul sózderdi tilimen emes, dilimen aıtty.

— Ákelemin, ákelgende qandaı!— Amerıkada nasybaı shaqsha, biz bar ma, joq pa, ony ózi de bilmeıdi. Dereý jer betindegi barlyq aǵalardaı bas sap inisine aqyl aıta bastady.— Mamama eki aıtqyzba, tilin al, senen basqa qolǵanaty joq. Shaǵıǵa bas-kóz bol, kóshege jalǵyz shyǵyp ketip júrmesin, mashına basyp ketedi.

— Jaraıdy, aıtqanyńyz oryndalady!— Saǵı kádimgi úlken adamdaı tym baıypty, tym durys sóıledi.

Mamasynyń qabaǵy qatyńqy. Óz-ózin ádeıi salqyn ustap, syr bildirmeı tur. Jibi bir bosasa, arǵy jaǵy belgili. Ulynyń jeıdesiniń joǵarǵy túımesin salyp jatyp:

— Baıqa, sýyq tıgizip alma. Muhıttan ylǵı salqyn jel soǵyp turatyn kórinedi. Kishkene kezińde bronhıtpen aýyrǵansyń, saq bol,— deıdi Aqan Atlantıkanyń arǵy betine sýyq tıgizý úshin bara jatqandaı.— Balmuzdaq jeme!

Aqan Serik pen Serejaǵa kóziniń qıyǵymen qarap qoıdy — estidi me, estimedi me? Uıat-aı! Jetinshi klasqa kóshken dardaı jigitke "balmuzdaq jeme" degeni nesi? Mamasy úshin Aqan árqashan da aýzy-basy aǵal-jaǵal, balmuzdaqty ońynan da, solynan da asap júrgen baıaǵy sábı Aqan!

Shaǵı mamasynyń ıýbkasynan qos qoldap myqtap ustap alypty: mop-momaqan, sharadaı kózine jas tolyp, móltildep tur. Aqannyń et júregi eljirep sala berdi: "Qarashy, aýyr da azapty saparǵa qımaı tur aǵasyn..."

— ...502-reısimen Moskvaǵa ushatyn jolaýshylar! Sizderdi avtobýsqa otyrǵyzý bastalady!

— Al, papasy, al, Aqanjan!

Mańdaıyn mamasynyń erni úıkeledi. Saǵı men Shaǵıdyń kún men alma ańqyǵan betinen ózi ópti. Serik pen Serejanyń ne degeni esinde birde bar, birde joq, olar áldeneni ózeýreı aıtady kep aıtady, soǵan qaraǵanda eń kerekti, eń táýir sózder, sirá! Eń sońǵy kórip qalǵan sýreti; Saǵı qabaǵyn túıip, bir qyryndaı balaǵa tán emes dúnıeáýı oıǵa batady: semiz Seriktiń de qabaǵy pás, tárizi, mafıozıdiń týralap atqan oǵynan Aqan qalaı jaltaryp ketedi, soǵan mıy jetpeı sharshap tur, Sereja eki qolyn basynan asyra kóterip, qysyp-qysyp qoıady; "Túbit te emes, qaýyrsyn da emes, jolyń bolsyn, balaqaı!" Mamasy oramalyn kózine qaıta-kaıta aparady. Ne oılaıdy eken? Álemdegi barlyq mama balalary týraly ne oılasa, sony oılaıdy da: "Qaıdaǵy bir qaǵylǵan-soǵylǵanǵa kezdesip, buzylyp ketpese... kósheni kese-mese júgiretin ańqaý edi, áldebir mashına qaǵyp... Thá, thá, tili tasqa, qaıdaǵy bir jaman yrymdy bastap! Qaıda, qalaı júrse de, áıteýir, nıeti túzý janǵa jolyqsyn, jaryǵym!"

Kim ustatqanyn qaıdam, Shaǵı qolyndaǵy kámpıtti ketik tisterine qosa kórsetip jymıady. "Men sekildi qaryndasyńdy qıyp, qalaı tastap barasyń?!" deıtindeı.

...Alyp qala aıaq astynda kók tuman kórpeni — gaz ben shandy ıegine deıin tartyp, emin-erkin kósilip jatyr. Búkil qala, mamasy, Shaǵı, Serik, Sergeı sol kilkigen kók tumannyń astynda qalyp barady. Tek jıyrma tórt qabatty "Qazaqstan" qonaqúıi Shaǵıdyń oınaıtyn kýbıgindeı erekshe oqshyraıyp, men mundalaıdy. Kóktóbeniń baýraıyndaǵy telemunara ájesiniń tekemetke shanshyǵan teben ınesindeı úshkireıedi. Seńgir-seńgir kók taýlar jer jaryqtyqtyń ájim-ájim betinde qatparlana túsipti. Aq qar, kók muz kóz qarıdy.

Kóp uzamaı jer jıyryla - jıyryla kele ultaraqtaı boldy. Ár jerden bozǵylt bulttar burq-burq jarylady. Samolet qanatynyń ushyna kúmis kún ilinip tur.

"Almaty jasyl jelekke oranǵan baq - qala dep oryndy atalady. Ol ornalasqan 170 sharshy kılometr jerdiń teń jartysynan artyǵy parkter, gúlzarlar, aǵash pen kók maısa gazondar alyp jatyr..."

— Muny qaı kitaptan oqyp otyrsyń, Aqanjan?

— Mine... "Ol kim, bul ne?"

— Bul kitabyn astananyń áýesinde qysy - jaz boıy kilkip ketpeı turǵan ý shań men gaz, qyrqylyp quryp bara jatqan aǵashy men sýalǵan aryqtary týraly eshteńe jazbap pa?

Áke men balanyn áńgimesinen.

ASPAN AIaSY. "IL—86" JÁNE QURLYQTAR MEN MUHITTAR.

Kúmis laıner tanaýyn tańqıta kóterip tastap, álemniń aspanǵa eń jaqyn qalasy — Nú-Iorkke qaraı bozdap keledi. Salondaǵy jolaýshylar ala-qula, kóńil kúıleri de ári-sári; biri gazet-jýrnal aqtarady, ekinshisi jelkeni kresloǵa tirep, qalǵyp otyr. Sý iship, bas túıistirip, úńkil-shúńkil sóılesip otyrǵandar qanshalyq.

Aqan dóńgelek ılúmınatorǵa betin jabystyryp, tómennen kózin almaıdy. Aıaq asty — mıllıon, trıllıon aq maqta...

Áýede altyn shar — kún dir-dir balqıdy. Aspan men aq bulttardyń janasqan jeri — altyn bý, kúmis nur... Tómendegi aq kórpeniń jyrtyǵynan anda-sanda muhıt kógeredi. Oqta-tekte alyp teplohodtar sórege jaıyp tastaǵan aq qurttaı aǵarańdaıdy.

Shalqalaı túsip, kózin jumdy. Oń jaǵynda kókesi qalǵyp - shulǵyp otar. Ár tustan aǵylshyn, fransýz, orys daýystar estiledi. Kóbine shetel ún basym: Sovet Odaǵynan, Batys Evropadan týrısik sapardan kaıtyp kele jatqan kanadalyq, amerıkandyqtar... Jastar jaǵy, Aqan quralpas bala az. Kóbi mosqal týrıser... Kókesi: "Jastar el aralaýǵa qarjyny qaıdan tapsyn. Baılar ǵoı, "jas kezimde beınet ber, qartaıǵanymda zeınet ber" dep júrgen. Bulardyń zeıneti osy — al - kúshtiń barynda el aralap, jer kórý" degen.

Amerıkan, kanadalyqtar taza aǵylshyn, ıaǵnı Oksford, Kembrıdj úlgisinen ózgesheleý sóıleıdi eken. Sál doǵaldaý, múkisteý me qalaı? Qazaq pen qyrǵyz tiliniń uqsastyǵyna kelip qalady. Bireýler fransýzsha súıkimdi byldyrlaıdy. Bular Kanadanyń Kvebek provınsıasynda turatyn fransýzdar.

Eki týrıs áıel qyr jelkede otyryp alyp, aýyz jappaıdy. Jińishke, ashyq ún:

— Rossıadan muny kútpep em,— dep, jańalyq ashty.— Biz kınodan neni kórip ek? Jortyp júrgen aq aıýlar... Adamdary shala saýatty... alty aı kún, alty aı tún. Jer shetinde ózimen ózi jatqan taǵy ólke...

Kórshisi, kerisinshe, esepsiz tańdanypty.

— Kreml, Sýzdal, Rostov she? Olardyń qońyraýlary! Buqara, Regıstan, Iassaýı! Bári de Amerıkany Hrıstofor Kolýmb ashqannan buryn salynypty. Samarqan degen qalasyna tup-týra eki jarym myń jyl tolǵan! Óz kózińmen kórmeseń sený qıyn!

— Araqty kósh qulash kezekke turyp, satyp alady. Bizde ótkize almaı sarsylady. Qyzyq!

— Baıqaısyzdar ma, orystar bizden kóp nárseni úırenip úlgeripti. Myna aeroservıs bizge, árıne, qaıdan jetsin, degenmen, daıashy qyzdary sulý eken,— dep, bir ala kóz mıster ótip bara jatqan stúardessany shoqpardaı trýbkasymen nusqady. Premer-mınıstr emes demeseń, ser Cherchıldiń1 naq ózi!

Jolaýshylardyń kóńil kúıiniń kóterińki, saý-salamat bolýy úshin jasalatyn qolaıdyń bárin amerıkan, aǵylshyndar "servıs" dep ataıdy. Jáne buǵan qaıda, qalaı, qandaı jaǵdaıda júrse de úlken mán beredi. Aǵylyn tiliniń muǵalimi — "aǵylshyn" Roza Nıazovnadan biledi muny Aqan.

Oıanyp ketken Ońqań mazasyz. Mańdaıyna shashyrap túsken shashyn artqa qaraı jıi silkip, bes saýsaǵymen salalaı sıpaıdy. Bóten eldiń minez, salt, turmysy men tili samolet bortynda - aq bastalyp ketedi dep oılamaǵan. "Izvestıa" gazetin sytyrlata aýdaryp-tóńkerip, shuqynyp otyrdy da, oryndyqtyń qorjynyna jumarlap tyǵa saldy.

— Mynalar ne dep qazsha qańqyldaıdy? Bizder týraly birdeńe deı me?

Kókesi solaı. Mamasy joq jerde óz-ózinen mazasy qashyp, berekesi kete bastaıdy. Aqyry birdeńege ushyrap tynady. Mamasy ony biledi, sondyqtan jyl saıyn kýrort, sanatorııge ere ketedi. Osy joly baratyn jeri Balkan taý da, Tesken taý da emes, Atlantıkanyń arǵy jaǵy bolǵasyn amalsyz qalyp qoıdy.

Aqannan eki hanym men servıs qumar serdyń jaıyna qanyp, Ońqańnyń óńi kirdi.

— Áp, bálem! Kórsin, bilsin! Bular baıaǵyda basqasha ándetetin.

Aqan oı ústinde. Qyzyq, amerıkandyqtar bular týraly qalaı ándetýi múmkin?

Ońqań balasynyń oıyn oqyp qoıǵandaı arqasynan qaǵyp, jymıyp kúldi.

— Olar úshin SSSR ne? Sibirdiń qaqaǵan aıazy, Azıanyń aborıgen jabaıylary... Sol jabaıylar İÚ—Úİ ǵasyrlarda Orhon - Enıseı jazýlaryn tasqa qashaǵan, arǵy sheti men bergi sheti aıshylyq alys jer qaǵandyq qurǵan. Ol kezde, máselen, german taıpalary ań terisin kıimge jaratyp, ný ormannan jaryq dúnıege jańa-jańa shyǵa bastaǵan.

Ári-beriden soń kókesi taǵy qalǵyp-shulǵı bastady.

Aqan suq kózdi sezdi.

Basyn kóterse, servıs qumar ser... Alaqandaı kózi tasyraıyp, trýbkasyn Aqan jaqqa shoshaıtty.

— Chına?—"Qytaımysyń?" degeni.

Aqan basyn shaıqady. Ser taqymdaı tústi.

— Djapan?

— Noý —"Joq".

— Korıen?

— Noý. Kazahı, kazahı... Sovıetshn...

Ser trýbkasyn aýzynan alyp — onysy kórshisine kórsetken úlken qurmeti — basyn ızegishtedi.

— O keı! O keı!— Negizi jaman adam emes-aý ózi, bas barmaǵyn shoshaıtty.— Azıa! Atılla!

Aqan barynsha sypaıy da qysqa sóıleýge tyrysyp:

— Bıznesmen?— dedi.

— Noý, noý!— Trýbkasyn arly-berli jaıqady. Jalpy, bul kisi óz oıynyń kem degende teń jartysyn trýbkanyń kómegimen túsindiredi eken. Iaǵnı dırıjer taıaqshasymen orkestrge qalaı ymdasa, ser de trýbkasynyń arqasynda adamdarmen solaı tildesedi.— Bıznesmen... olar anda!— Trýbkasyn samolettiń tóbesine qaraı shoshaıtty.— Olar — mıllıoner!— Trýbkasynyń sabymen keýdesin shuqydy.— Men — fermermin. Senderde — kolhız, sovhız, bizde — fermer... Egin egemin, ony kúzde oryp satamyn. SSSR-ge de satamyz.

"Mássaǵan!— dep ishteı tańdandy Aqan.— Bul kisi de traktorǵa minip, dán sebedi, egin orady... Al, túrine qarasań, aınymaǵan mıster Tvıster,2 kapıtalıs!"

— Ýaıt Kempbel! Meniń aty-jónim — Ýaıt Kempbel,— dep amerıkandyq fermer trýbkasynyń shoqpardaı basyn Aqanǵa usyndy — tanysý rásimi sol bolý kerek.— Al, sizder — aborıgender... Jylqy baǵasyzdar... Pampa!3 Mýstań!4 O, óte jaqsy! Bizde de úndilikter bar. Olar rezervasıada turady. Alysta, alysta, soltústikte.— Ol trýbkasyn áldeqaıda baǵyt - baǵdarsyz sermeledi. "Sizder de rezervasıada turmaısyzdar ma?" degen solaqaı ymdy Aqan anyq uqty. Mıster trýbkasyn alǵa shoshaıtty.— Áne, aq tústi adamdar. Sapaly adamdar. Atletter... Ejelgi rımdikter sekildi.

Shynynda da, aldyńǵy on shaqty qatardy túgel alyp, kil bir suńǵaq, ıyqty, jelke shashtaryn uzyndap jibergen soıqan jigitter ary qarap, qazdaı tizilip otyr. Kókpeńbek fýtbolkalaryna iri áriptermen "Jalgırıs" dep aıdaqtata jazylypty. Latvıanyń áıgili "Jalgırıs" atty basketbol komandasy! Qyr jelkesindegi bireý Aqannyń ıyǵyna qolyn saldy. Burylyp qarasa, aq quba, aq shashty saqa kisi. Munyń da ústińde kókpeńbek sport kostúmi.

— Sabyr et,— dedi orys tilin sál syndyra sóılep.— Áńgimeniń uzyn-yrǵasyn shala-sharpy bolsa da uǵyp otyrmyn. Oǵan renjime. Ana sútimen sińgen uǵymy sol. Oǵan tar samolet ishinde eshteńeni túsindire almaısyń.

— Ol fermer, eńbek adamy. Endeshe, biz týraly nege jaman oılaıdy?

Álgi kisi jaılap kúlimsiredi.

— Bul — Amerıka!— dedi.— Basqa eshbir elge uqsamaıdy, dástúri qıly-qıly el! Kóp sóz — shóp sóz. Óz kózińmen áli-aq kóresiń, bilesiń. Kel, tanysyp qoıalyq, Arnoldas Vıtkýs. Latysh... Myna jigitterdiń,— saıdyń tasyndaı sportsmenderdi nusqady,— saýlyǵyn baqqan dáriger bolamyn. Amerıkanyń ýnıversıtet komandalarymen birneshe joldastyq kezdesý ótkizý úshin ushyp baramyz.

***

"Amerıka Qurama Shtattary — Batys jarty shardaǵy iri el. Onyń barlyq jeri túgeldeı derlik Soltústik Amerıkada, AQSH-tyń shyǵysynda Atlant muhıty, al, batys jaǵalaýynda Tynyq muhıty jatyr.

16 ǵasyrda Kolýmb Amerıkany ashqannan, evropalyqtar Soltústik Amerıkaǵa kóship kele bastady. Olar osy qurylyqtyń negizgi halqy — úndisterdi aıaýsyz qyrǵynǵa ushyratty. Tiri qalǵan úndister túk shyqpaıtyn taqyr jerlerge — rezervasıalarǵa yǵystyryldy.

Ónerkásip ónimin shyǵarý jóninen AQSH dúnıejúzinde birinshi oryn alady. Elde osy zamanǵy ónerkásiptiń barlyq salalary, ásirese, avtomobıl jasaý, elektronıka, munaı óńdeý, hımıa jáne atom ónerkásibi damyǵan. Aýyl sharýashylyǵy da órkendegen... Dúnıedegi júgeriniń teń jartysyna taıaýy AQSH-ta egiledi."

"Úlken Sovet ensıklopedıasynan"

CAFAT 12. DJON KENNEDI ATYNDAǴY

HALYQARALYQ AEROPORT

Trapqa shyǵa kelgen Aqan eriksiz kózin juma qoıdy: aspan asty — altyn shatyr! Amerıkanyń aspany da, kúni de Almatydan aýmaıdy eken — sonaý shyrqaý bıikte! Qazir ǵoı Almaty aptap astynda shalqalap, kúnge kúıdirilip jatyr.

Amerıkada jibek samal jelpıdi. Apaıtós Atlant muhıtynyń salqyn demi bul geografıa tilimen aıtqanda, kúndizgi brız...

Qol jeter jerge deıin jer baýyrlap, alǵa áne, mine atylaıyn dep turǵan kúmis samoletter... Áýege kóterile bergen, qonýǵa bettegenderi qanshama! Aslan da samolet, jer de samolet, yń-jyń... Fúzeláj ataýly — túrli-túrli memleket gerbteri, bort ataýly — avıokompanıa attary... "Brıtısh eırýeız"— Ulybrıtanıa, "Er Frans"— Fransıa, "Doıtshland"— Germanıa Federasıalyq Respýblıkasy, "Er Magrıb"— arab elderi, "Er Aljrıen"— Aljır, "Aeroflot"— Sovet Odaǵy...

Áne, Ortalyq aeroport úıi alyp jartastaıyn qaraýytyp tur. Qazannyń túp kúıesindeı, jo-joq, bul negr ataýly solaı bolýǵa tıis degen Aqannyń kitabı túsinigi, kofe tústes qońyr jigit trapty bekitip jatyr. Qyryq quraý halyq trappen tómen saýlap túsip barady. Álgi negr jigiti, nege ekenin qaıdam, Aqanǵa qarap, akkeordonnyń klavıshindeı otyz eki tisin birdeı jarqyratyp tastap kúldi, qara bıalaı kıip alǵandaı meńsiz qolyn bulǵady.

Bular tamojná baqylaýynan ótip, elektron apparattarǵa zattaryn, on boılaryn teksertti, kútý alańyna shyqty.

Qaptaǵan qaraqurym halyq. Birin biri bilip bolmaıdy. Árqaısysy ár tusqa qarap, ár tilde sóıleıdi. Aeroport emes, aty shýly Vavılonnyń5 naq ózi! Seńdeı soǵylysqan jolaýshylardan bas aınalady, kóz shubartady.

Ońqań Aqandy qaqpaqyldap, shetkeri alyp shyqty.

— Ońasha turaıyq. Aıaqtyń astynda qalyp qoısaq qaıtemiz. Bizdi qarsy alýǵa tıis. Aldyn-ala habarlanǵan, reısti, ýaqytty biledi.

Ákeli-balaly ekeýi jalpaq jurtty syrtynan baqty.

Kim joq deısiń munda! At jaqty, sopaq bas, uzyn sıraq aǵylshyndar; yqsham kelgen, qıyq kóz, qara tory qytaı; bıik qabaq, qyr muryn, eltiri qara shash latynamerıkandyq — bári aralas-quralas. Shetinen aǵylshynsha saırap tur.

Munda jolaýshylardy qyzyq-qyzyq qarsy alady eken. Gúl ustaǵan neken-saıaq. Aıqara qushaqtasyp, jalma-jan ıirilip tura qap, daýryǵa hal surasyp jatqandar da sırek. Dástúri sol ma, ólip bara jatsa da qol alyspaıdy. Qoshtasarda da, qarsy alarda da ıyqtarynan bir-bir qaǵady da, jol qapshyq, chemodandaryn arqalap, bylaı qaıqaıyp shyǵa beredi. Kostúm kıip, galstýk taǵyp, siresip turǵan eshkim joq. Jarasyp jatsa, qonymdy bolsa bitti, bylaısha aıtqanda, "non problem"— problema joq. Shorty kıip, tyrnadaı sıdańdap júrgender myń-myń. Qala adamy qaısy, aýyly qaısy, aıyryp bolmaısyń. Almatyda aýyl, qala birden kózge uratyn.

Aqan AQSH-ty jatyrqaǵan joq. Aǵylshyn tiline ıkemdelgen mektepte AQSH, Ulybrıtanıanyń tarıhyn túbirtegine deıin oqyǵan. Arnaýly dıafılmder, fılmder, spektáklder, mýzyka, kitaptar... O, Aqan ba, Aqan Amerıkany bes saýsaqtaı biledi! Amerıka qurlyǵyn 1542 jyly ıspandyq, arǵy túbi ısnesıalyq teńizshi Hrıstofor Kolýmb ashqan. Ol kezde kontınentti óte joǵary mádenıeti men dástúri bar úndilikter — astek, maııa, sıý-sıý taıpalary mekendepti... Áýeli ıspandyq, sonan keıin amerıkandyq aq kolonızatorlar úndilikterdi taıpa taıpasymen qyrdy... Óte sengish, ańqaý, adamǵa jamandyq oılamaǵan sol zamanǵy on mıllıon úndi qazir ne bary jarty mıllıon. Álemdegi eń qýatty eki derjavanyń biri — AQSH- tyń basty qalalary — Nú-Iork, Vashıngton, San-Fransısko, Boston... Eń bıik úı —104 qabatty "Empaır Steıt bıldıng", eń sýly ózen Mıssısıpı, eń úlken ańǵar —"Úlken kanon", eń úlken sarqyrama Nıagara osynda.

Degenshe, tý syrttarynan:

— O, jerlester, otandastar!— degen qýnaq ún estildi. Jalt qarasa, Arnoldas Vıtkýs... Eki qolynda eki sport sómkesi. Jer sheti — Amerıka emes, óz úıine kelgendeı jaırań qaǵady.

— Siz be? Apyrym, taǵy da kezdestik pe?— dedi Ońqań ańqalaqtap. Yń-jyńnan basy aınalyp, jalǵyzsyrap turǵandyqtan ba, Arnoldas Vıtkýsty qushaqtap ala jazdady. Onysyn Aqan ishteı jaqtyrmady. Úp-úlken adam, búıtip qańǵalaqtaǵany nesi? Qazir kekesi túgil, jetinshi klastyqtar da ózderin meılinshe salqyn, sabyrly ustaı biledi.

Vıtkýs aǵaıdyń minezi ashyq kúngi Baltyq teńizindeı sabaz eken, esh saspady.

— Qarsy alýshylar kórinbeı me? Júrińizder, bizdiń mashınaǵa minińizder, otelge jetkizip salaıyq.

Anadaı jerde kók avtobýs kóldeneń baılanyp tur eken, manaǵy uzyn tura jigitter torǵa salǵan ala dopty arqalap, soǵan eki búktetilip enip jatyr.

Kókesi qalbalaqtap qaldy.

— Sóz bar ma, sóz bar ma. Ábden razymyz. Qazir keledi, osy qazir keledi qarsy alýshylar.

— Nú-Iorkte emıgrant latyshtar kóp turady. Tamyr-tanys mol. Bizdi jankúıerlerimiz qonaq úıdiń qasynan tosyp alady. Sizderdi baratyn adresterińizge jetkizip salar edi,— dedi latysh týys.

— Alda razy bolsyn! Kópten kóp raqmet!

— Saý bolyńyzdar! Otan topyraǵynda qaýyshqansha!

— Sizderge basketbol alańynda jeńis tileımiz!— dep jiberdi Aqan qarap turmaı.

Dáriger aǵaı Aqannyń shashyn uıpalaqtap tastady da, avtobýsyna bettedi.

Sóıtkenshe sapyrylysqan halyqtyń ishinen:

— Ońǵar myrza!

- Mıster Ońǵar!— degen ap-anyq eki daýys qosarlana jetti.

Qazaq óńdes ekeý — sirińke qara uzyn jigit jáne tápeltek sary kúnqaǵary kúrekteı kepkilerin sheship qoldaryna alyp, jaqyndap keledi. Amerıkanyń zań - zákúnin kim bilipti, qarsy aldarynan shyǵý kerek pe, álde tabandap tura bere me, ákeli - balalylar qozǵalaqtasyp, ne isterlerin bilmeı tur. Obaly káne:

— Amandyq-saýlyqta bolaıyq, Ońǵar myrza!

— Qosh keldińizder, mıster Ońǵar!— dep, ekeýi ákesine kótere - kótere sálem berip, jalbaqtap jatyr. Qoldaryn usynǵan joq — bul jerde sálemdeskende qol bermeıdi.

— Raqmet! Raqmet! Ózderińiz de esenshilikte?— Ákesi ulynyń kúndeliginen "bestikterdi izdep otyrǵandaı-aq, ekeýine kózin syǵyraıtyp kezek úńiledi. Sirá, Sardar týysy qaısysy, sony aıyra almaı armanda. Qyrsyqqanda kepkili myrzalar syr bermedi:

— Ysqaq Qabylan!

— Dúısen Erqosaı!— dep, bas ızeýdiń ısharatyn jasady.

Kókesi yrǵalyp-jyrǵalyp:

— Ońǵar Quramysuly!— degenshe, ekeýi tuǵyry qalyń saǵattaryna bir-bir qarady da, jerde ıyq tiresip, áne-mine qulaıyn dep turǵan chemodan, jol qapshyqtarǵa jarmasty.

— Tezirek júreıik, onsyz da keshigip qaldyq!— dep, alǵa túsip, jalańdap barady.

Aıaldamada qara qurym mashına tizilip túr eken, sonyń arasynan sirińkeniń qorabyndaı "Búıkti álgi ekeýi áreń tapty. Dúısen Erqosaı — uzyn boıly sirińke qara jigit aıaldama úshin tıyn-teben tólep jatqanda, tápeltek sary Ysqaq kókesin qoltyqtaı ıtermelep, kabınaǵa tyǵyp jiberdi. Aqan da ile syp berdi. Ózderi alǵa jaıǵasty. Rúlde — Dúısen Erqosaı.

— Fotosýretterińiz boıynsha áreń tanyp taptyq.

— Endi bolmaǵanda plakat kóterip, izdeıtin ek.— Dúısen Erqosaı Ońqań men Aqanǵa qastarynda jatqan aq karton qaǵazdy kórsetip, kúlip qoıdy. Oǵan qazaqshalap: "Rossıadan kelgen Ońǵar myrza! Biz sizdi izdep júrmiz! Belgi berińiz!" dep, aıqaılatyp jazypty.

— Sardar myrza kele almady. Ǵafý ótinedi. Jata-jastana túsindire jatar.

"Búık"6 qonyzdaı domalanyp, tórt katar jol ary, tort katar jol beri ketetin jalpaq trassaǵa túsip, tastaı batyp, sýdaı sińip kete bardy. Aǵylǵan temir tasqyn... Amerıkandyq shoferler ólgen-tirilgenine qaramaı aǵyzady eken, pildeı júk mashınalary ajyldap-kújildep tónip qalǵanda, Ońqań da, Aqan da eriksiz shalqaıyp qalady.

Eti ólip ketken be, Dúısen Erqosaı muny mızemedi. Aıaq-qoly rúl, tormoz arasynda sart-surt etip, tynym tappaıdy. Bos otyrǵan Ysqaq:

— Múldem keldińizder me?— dedi.

Kókesi ańyryp otyr.

— Túsinbeı qaldym, baýyrym.

Ysqaq: "Beseneden belgili nárseni qalaı túsinbeısiz, otaǵasy, onyńyz bolmaıdy" degendeı sońyna burylyp, Ońqańa bajyraıyp turyp qarady.

— Emmıgrantsyzdar ma? Amerıkaǵa múldem kele jatyrsyzdar ma?— dedi shymyr únmen.

Kókesi zyr ete qaldy.

— Joq, atamańyz, Sardar naǵashymyzdy kórip júzdesemiz, júzdesemiz de dereý keri qaıtamyz. Bir-aq apta!

Ysqaq myrza qalǵan áńgimege qulaq salmady, alǵa qarap ketti. Jalpy, ekeýiniń aeroportqa jegjattyq sezimniń jetegimen emes, Sardar naǵashynyń qolqasymen kelgeni belgili bop qaldy.

— Áne, Nú-Iork!

Arqash-jarqash alyp jartas úıler áýege órleı túsip, barǵan saıyn zoraıyp, jaqyndap keledi...

* * *

"Nú-Iork — Amerıkanyń eń úlken qalasy. Ol — asa iri ónerkásip ortalyǵy ári port. Qala Atlant muhıtynyń jaǵalaýyna ornalasqan. Nú-Iorktiń ereksheligi aspanmen tildesken 60—80 qabat záýlim úılerinde. Bular qalanyń kóptegen kvartaldaryn kún sáýlesi túspeıtin tereń quz, tas zyndanǵa aınaldyrǵan; onda aýa jetpeıdi, avtomobılderdiń tútinderi adamdy tunshyqtyra jazdaıdy.

Nú-Iorktiń ortalyǵynda, Manhetten aralynda asa iri amerıkan kásiporyndarynyń basqarmalary, memlekettik jáne qalalyq mekemeler, bankter ornalasqan.

"Úlken Sovet ensıklopedıasynan"

TÚSTİK BRONKS. SARDAR-SAIMON SAIAT

Kishkene "Búık" jartas úılerdiń etegin basa ıt búlkekpen jelip keledi. Qısapsyz kóp mashınalar seńdeı soǵylysyp, bir-birine jol bermeıdi, bir adym alǵa, eki qadam keıin degendeı ólmestiń tirligi. Ońqań men Aqan ishten syrtqa, záýlim úılerge aýyzdarynyń sýy quryp kóz tigedi. Ásirese, Aqan tań-tamasha. Bul úılerdi qalaı salǵan? Krandarmen be? Ondaı aspanmen talasqan kran bar ma bul dúnıede? Joq, álde ár qabyrǵasyn dáý-dáý vertoletpen kóterip aparyp qondyrǵan ba? Mynadaı bıikten adamdardyń bastary aınalyp, qulap ketpeı me?

Tý syrtyndaǵy qybyr-jybyrdy mańdaı áınekten kórip otyr ma, Ysqaq jótkirinip, tamaǵyn qyrnady.

— Manhetten!— dep, búkil kósheni qushaǵyna oraı tartty.— Áne, anaý bank úılerin kórip otyrsyzdar ma? Búkil álemniń baılyǵy men shaılyǵy, altyny men aqshasy osynda! Búkil álemniń!— dep, saýsaǵyn joǵary shoshaıtty. Nú-Iorktiń búkil bankin ózi basqaryp otyrǵandaı-aq daýysynda úlken maqtanysh bar.

Aıtsa aıtqandaı, kókke órlep kete bergen zińgitteı úılerdiń besinshi-altynshy qabattaryna "Bank of Amerıka", "Cheız manhetten bank", taǵysy taǵy dep, esikteı-esikteı bolat áriptermen jazyp tastapty. Bastaryn kún sáýlesi shalǵan, tizesin kóleńkege matyrǵan sansyz úıler shyńyraý, shatqal kóshelerge aınalyp, saı-saı bolyp kete barypty. Sol tereń shatqaldardy qýalap jel soǵa ma, óńez salqyn boı titirkendiredi.

Tańyrqaı-tańyrqaı esi shyǵyńqyrap qalǵan Aqan:

— Sardar aǵaı da osyndaı úıde tura ma?— degende, Ysqaq pen Dúısen qosa qabatynan kúlip jiberdi. Balanyń: "Sardar aǵaı osyndaı úıde tursa, biz de sonyń bir buryshyn ıelenip qalarmyz" degen úmiti beseneden belgili edi. Tez bastalǵan kúlki tez tyıyldy. Dúısen kúńgirt únmen:— Sardar aǵań... Tústik Bronkste turady,— dedi úzip-úzip.— Sál sabyr et, kelip te qaldyq.

Mine, qyzyq!

Manhettennen soń birden jupyny, qubyrdaı qýys kósheler bastalyp bersin. Esik-terezeleri alqa-salqa, órtten shyqqandaı kúıelesh úıler... Ne balkon joq, ne kireberiste beton mańdaısha joq, ańǵal-sańǵal lashyqtar... Áıneksiz terezeler dúnıege soqyrańdap, úńireıe qaraıdy. Gazet qıyndysy, selofan qaǵaz, konserv qalbyrlary aıaq astynda byqyp jatyr. Qarala-torala úılerge kirip-shyǵyp jatqandar az, azynyń ózi dýdar bas negr, jańǵaq tústi latyn amerıkandyqtar. Ár qaltarysta qara tústi balalar, eresek qyz-jigitter ekshelene úıirilip tur. Ótken-ketkenge izdenip qaraıdy. Solardyń biri jaıymen syrǵyp kele jatqan bularǵa tilin shyǵaryp edi, ekinshisi odan asyp tústi, qos saýsaǵyn urtyna tyǵyp jiberip, jer dúnıeni jańǵyrta ysqyrdy-aı deısiń.

Ysqaq:

— Garlem búgin babynda eken!— degenshe, kabına syrty dańǵyr-duńǵyr ete qaldy.

— Dáý de bolsa tas laqtyrdy,— deıdi Dúısen túk bolmaǵandaı. Soǵan qaraǵanda buǵan eti ólip, ábden úırenip ketse kerek.

Qara qojalaq kósheler jataǵan kelgen qyzyl, jasyl, kók boıaýly úılerge ulasty. Keıbiriniń mańdaıshalaryna tik taıaq ıeroglıfter japyrlaı jazylypty. Qıyq kóz azıalyqtar qaıshy alysyp, sapyrylysyp júr.

— Chaına taýn — Qytaı kvartaly...— Ysqaq sál úndemeı qalyp, kidirip-kidirip sóz bastady.— Jańaǵy munarlarǵa nazar aýdarmańyzdar. Garlem — negrler aýdany. Solardyń betimen ketken tıneıdjerleri — kóshe balalary. Bizdiń azıalyq, ıaǵnı Tústik Broksten ekenimizdi sezip qoıdy. Eki aýdannyń tıneıdjerleri bir-birine ıt pen mysyqtaı ósh.

...On qabatty úıdiń úshinshi qatary. Kóleńke uıyǵan qýys dálizder, zildeı aýyr shoıyn esikter... Ysqaq Qabylan mańdaıshadaǵy qara túımege qol soza berdi de:

— Tústik Bronkste Azıanyń, Latyn Amerıkasynyń ár jerinen aýyp kelgender turady. Munda tonaý, zorlaý, kisi ólimi Garlemge qaraǵanda shúkirshilik,— dep, jubatyp qoıdy.

Esiktiń syrtyna "Saımon Saıat" dep latyn áripterimen jazylypty. Aqan eki udaı: Saımony kim, Saıaty kim? Sardar aǵa da osynda tura ma?

Qyryldaq ún ishten kúshene shyqty.

— Bul kim?— dedi aǵylshyn tilinde.

— Biz, Sardar myrza, biz, Dúısen, Ysqaq... Týǵandaryń keldi!

Bir qyzyǵy, Ysqaq, Dúısender qazaqsha sóılegende ń, ó, á, áripterin ylǵı n, o, a dep buzyp sóıleıdi.

El arasynan erterekte jyraq ketken, jat jerde kóp turǵan saıaq turmys-tirshilik tilge áserin osylaı tıgizedi.

İshten sol sekýndta álemet dybystar estildi: áldeneler kúldirledi, syqyrlady, sytyrlady, kelesi mınýtta esik saldyr-gúldir ashyla berdi. Múgedekterdiń eki aıaqty arbasy kórindi, arbada zor deneli, aq bas adam keptelip otyr. Kókesi sasyp qaldy ma, ne ary kirmeı, ne beri shyqpaı, kire beriste sekıip tur. Álgi kisi kúrekteı jalpaq alaqandaryn alǵa laqtyra sozyp:

— Barmysyń, baýyrym Ońǵar!— dep ańyrady.

Kókesi bala kezde oqyp ketken táýir kitapty eseıgen kezde qolyna qaıta alyp, onyń muqabasyna qımaı qaraǵan adamdaı edi bul shaqta. Qabaǵyn kóterip, mańdaıyn jıyryp turdy, turdy da, abyroı bolǵanda, qalpyna tez keldi, ishke batylsyzdaý qadam basty. Sardar aǵa arbıǵan alaqandarymen kókesin bir-aq qýsyryp ózine tartyp, esikteı keýdesine jyǵa saldy, tarǵyl únde qarlyǵa daýystap kóristi.

Ushyraǵan men beıbaq

Qarǵysyna halyqtyń –

Sodan beri oıbaılap,

Ý men zárge qanyqtym.

Qanatym synyp qaırylyp,

Qapyda ketip qalyppyn.

Aıaq pen belden aırylyp,

Jer tiregen ǵarippin.

Bozdaǵy edim elimniń,

Boz kódeli jerimniń.

Tili, túri bótenniń

Dám-tuzynan jerindim.

Qadir-qurmet mende joq,

Ebelektegen jeńilmin.

Osynsha jyl oıranmyn,

Kórgenim joq jeńil kún.

Kim der ediń zatymdy,

Bir kezdegi aǵańmyn.

Ońqań qaltasynan oramal sýyryp kózine apardy. Shókken nardaı adamnyń eńkildep jylaǵanyna qarap túrý qıyn eken, Aqan teris aınaldy. Ysqaq pen Dúısen myrzalar da kirpikterin saýsaq syrtymen bir-bir súıkep ótti. Kórshi esikten áldekimderdiń tumsyǵy qyltıdy. Eshkim de ıtten qoryqqandaı beri shyqpady, quryǵanda kim kelip, kim ketip jatqanyn suramady, lezimde inge kirgen sýyrdaı joq boldy. Eki myrza Ońǵardy naǵashy aǵasynyń qushaǵynan áreń aıyryp, toqtaý aıtty. Sardar aǵa dobaldaı judyryǵymen kózin súrtip, myrsyldaı jylap, arbaǵa shalqalap jatyp aldy. Sý ishken soń baryp esin jınady, Aqanǵa jańa kórgendeı shuqshıyp qarady.

— Mynaý áneýgúni, telefonmen aıtqan kúshik pe? Kel bermen, káne!— Shapaǵaty mol, qarýly qushaǵyn aıqara jazdy.

Aqan alǵa qulyqsyzdaý attap edi, o, qudaıdyń qudireti, alyp adam óz-ózinen sheginshektep, qara kóleńke bólmege suǵynyp kire berdi. Dúısen, Ysqaq myrzalar arbany qoldasyp súırep, qarańǵy dálizden kúńgirt páterge kirip barady eken.

* * *

"— AQSH-ta negrler de bar; bular — Afrıkadan Amerıkaǵa eriksiz aıdap ákelingen burynǵy quldardyń urpaqtary. AQSH-ta quldyq degenniń quryǵanyna talaı zaman ótti, biraq negrler qazirgi kúnniń ózinde de amerıkan azamattarynyń ishindegi eń ezilgen jáne pravosyz jandar. Aq násildilerge qaraǵanda negrler arasynda jumyssyzdyq kóp. Negrler, ádette, Amerıka qalalarynyń eń suryqsyz kvartaldarynda — gettolarda turady".

— Bul da, Aqanjan, álgi "Ol kim, bul ne?" degen kitaptan ba?

— Iá, kóke.

— Qaı jyly shyǵypty bul kitap?

— 1985 jyly...

— E, báse! Toqyraý kezeńiniń sońǵy jyly ǵoı ol. "Amerıka — kil kapıtalıser men quldardan ǵana turady" degen jalań nasıhattyń qany jerge tambaı turǵan kez.

Áke men balanyń áńgimesinen

TAL TÚS. BENZOKOLONKA. REDDI.

Donald — Aqannyń jańa týysy, ıaǵnı Saımon - Sardar aǵanyń ólgende kórgen jalǵyz uly. Nemis sheshesi bulardy áldeqashan tastap ketse kerek, Donaldtyń appaq seleý shashy "aq násilmin" dese, qara tory óńi "Sardar kókem kim bolsa, men de sol tóńirektenmin" deıdi. Aq shashy men qara tory óńi bir-birin asha túsip, ózine tym jarasady. Sardar aǵa o basta "Dáýren aǵań" dep tanystyrǵan. Aǵa bolǵanda da qyryp tastaǵany shamaly, bir-aq jas úlken. Dáýren Sardar aǵanyń kózinshe tis jarmady. Bylaı shyǵa bere:

— Meniń atym — Donald,— dep kesip aıtty. Shyny sol, Donald ta, "Dáýren"— Sardar aǵanyń balasynyń bolashaqta qazaq ekenin umytpaý úshin qoıylǵan esimi.

Dáýren Azıa, Latyn Amerıkasynan kelgen kelimsekterdiń balalary oqıtyn memlekettik mektepke barady. Mektep dese náýmez, salǵyrt. Onda jekemenshik mektepterge Qaraǵanda balalarǵa bilim berip jarytpaıtyn kórinedi — qarjy az bólinedi. Mine, bir aı, jazǵy kanıkýlda benzokolonkada jumys istep júr. Alyp kel de, shaýyp kel qolǵanat. Kúni on dollar. Tym tuıyq, sózge sarań. Búgin jumystan moıny bos. Mana Sardar aǵa men Ońqań ekeýi: "Serýendep kelińder!" dep, ekeýin kúshtegendeı ǵyp kóshege shyǵarǵan. Shamasy, ońashada qumarlarynan shyǵyp, sher tarqatyp syrlaspaqshy.

Donald kóshege shyqqan sol tóńiregine kóńilsizdeý kóz salyp turdy da:

— Benzokolonkany, meniń jumys ornymdy kórgiń kele me?— dedi.

— Ol qaı jerde?

— Qalanyń syrtynda. Sabveımen baramyz.

— Sabveı?!

— Sendershe — metro...

— "Nú-Iorktiń eń bıik núktesi —104 qabatty "Empaırǵa" shyǵamyz demep pe eń keshe?

Donald buǵan ádettegiden góri uzaqtaý qarady.

— Bizde tanystyq rásimi basqashalaý,— dedi ár sózin nyqtap.— Syı kisige aldymen ózimizdi tanystyryp, sonan soń jumys ornymyzdy kórsetemiz. Jumys orny biz úshin qasıetti jer.

Eki qolyn qaltasyna salyp, oza berdi. "Sóz talastyrma, odan paıda joq, báribir meniń aıtqanym durys",— degen ym bul. Aqan İshteı yza. Amerıkandyq aǵasyna ókpesi qara qazandaı. Donald munyń bir de bir sózin aıaǵyna deıin tyńdamaıdy — másele qaıda! Durysy, tyńdaǵansıdy. Bul uzap ketse: "O keı!" dep, ortan belinen kesip tastaıdy. Sózben quptaǵanymen, bylaı shyǵa bere óz degenin isteıdi. Amerıkan balalary solaı ma, álde úı, qala meniki degeni me, qanǵa bitken minezi sol ma, áıteýir, bir bet, qyńyr.

Donaldqa salsa, búkil álem tek AQSH memleketinen turady. Al AQSH-tyń kindigi, júregi, sóli, nári — Nú-Iork! Qalǵan memleketter men elder, qurylyqtar men muhıttar sóz etýge turmaıtyn bákún-shúkin birdeńe. "O, men Azıany jaqsy bilemin,— dep, murny qısaıyp qarap turady.— Kórshilerimizdiń kóbi azıalyqtar, latyn amerıkandyqtar. Olar kokaın ıiskeıdi. Satady da. Aralarynda ıogtar bar. Ine terapıasymen emdeıdi".

Nemese Azıa Amerıka Qurama Shtattaryna ne bere alady, sony bilemin. Basta! Basqa bos sóz dollar túgil, sentke de tatymaıdy".

Sabyr, sabyr... Donald "Empaır" shirkindi buǵan deıin de kemi júz ret kórdi. 104 qabatty sol bir úı oǵan tańsyq emes. "Nú-Iork qonaǵyn ylǵı da áspetteı bermeıdi, qatal qala. Ómirdiń ózindeı..." dep otyrǵan anada Sardar aǵa. Endeshe, "men, men" dep etektep, keýde soǵýyna ne joryq? "Basqa shirkeýge óz ýaǵyzyńmen kirme" deıdi Sergeı mundaıda. Ony da oılaý kerek shyǵar.

...Benzokolonkanyń áınek úıshiginiń mańdaıyna oryndyqtaı áriptermen "EKSO" dep adyraıtyp jazyp tastapty. Iaǵnı benzokolonka "EKSO" munaı konsernine qaraıdy. Tabysy — konsernniń qaltasynda, shyǵysy — moınynda. Almatydaǵydaı uzynnan uzaq turǵan mashına kezegi munda atymen joq.

Áne, sulý da yqsham "Iagýar" syrǵyp kep toqtap edi, áınek úıden uzyn tura sekpil bet, jıren bala saqpannyń tasyndaı atyp shyqty. Mashına ıesi balamen ishten sóılesti. Jıren bala avtomobıldi aınala júgirip, benzobaktyń qaqpaǵyn ashty, qus tumsyq shlangyny keneresine ilip qoıdy. Eki arada bos turmaı, "Iagýardyń" aldyńǵy, artqy áınegin sypyldatyp súrte bastady. Kabına terezesinen jolaýshynyń usynǵan aqshasyn alyp jatyp, áldenege qoshýaq bolyp, kúlimdep tur.

— Reddı osy!— dedi Donald sonaý jerden balaǵa súısine qarap.— Meniń synarym...

— Ne dep jatyr?

— Ne deýshi edi, "raqmet, taǵy da kelip turyńyz".

Aqan:

— Raqmetti qaıta mashına ıesi aıtýy kerek emes pe?— dedi qaqas estidim be degen oımen.— Bizde, Almatyda sóıtedi.

Endi Donald ań-tań.

— Amerıkada aqshany kim alsa, sol alǵys aıtady.— Aqannyń áli de ańyryp turǵanyn kórip:

— Bul avtoservıs!— dep nyqtady.— Bizde qyzmet múltiksiz bolýǵa tıis! Kinárat ketse, eshkim de qaıtyp bul benzokolonkaǵa jolamaıdy. Bul — bankrot degen sóz.

Aqan myńǵy-dyńǵy. Avtoservısi ne? Donald qyzyq bala. Bala emes, pále. Sábı bolmaǵandaı, birden osy Donald kúıi dúnıege salań etip kele salǵandaı.

Álde jalǵyz Donald emes, bútkil amerıkan balalary solaı ma?

Donald onyń ári-sári halin kórdi de — qalaı degenmen týys qoı — sanamalaı jóneldi. Qyzyq bolǵanda, saýsaǵyn búgip emes, birindep jazyp tur. Buǵan tań qalýǵa bolmaıdy — AQSH-ta óstip sanaıdy.

— Benzokolonkashy bala kompúter sekildi jolaýshynyń aıtqanyn emeýrininen, jo-joq, oılaǵan oıyn kózinen sezip, oryndaı qoıatyn ábjil bolý kerek. Bizde jaǵympazdyq, ótirik maqtaý, klıenttiń yǵyna jyǵyla ketý degen atymen joq. Óz markasyn, "EKSO"-nyń fırmasyn ustaı biletin djentelmen — eki! O-o, djentelmen — ol óte úlken maǵyna! Oǵan qol jetý úshin búkil ómirińdi sarp etýiń yqtımal.— Donald oılanyp qaldy, soǵan qaraǵanda álgi djentelmendikten óziniń de dámesi bar-aý.

— Iá... Klıent kóńilsizdeý otyrsa, oraıyn taýyp, anekdot aıtyp jiberseń tipten jaqsy. Nıgger, chıkanos klıentterdiń ulttyq namysyna tımeý kerek. Qazir olardyń ishinde de alpaýyttar kóp...

— Nıgger ne, negr me?

— Ústinen tústiń.

— Al chıkanos she?

— Meksıkandyqtar.

— Olar qaıdan júr?

— Meksıkada kúnderin kóre almaı, Amerıkaǵa aýyp kelgen. Kóshe sypyrady. Plantasıalardan jemis-jıdek jınaıdy. Amerıkanyń eń las, kir jumystary solardyń moınynda.

— Bul durys emes qoı.

— Toqtap tur.— Donald yzyńdaǵan masany jasqaǵandaı qolyn siltegishtedi.— Áńgime avtoservıs týraly. Qol balany aıtamyn da, klıentten bir sent artyq almaýǵa tıis. Shaılyq - paılyq berse jaǵymsynbaı, ótirik kúlmeı, ádemilep ala bilý kerek.

— Oı-oı, netken kóp ereje! Tipten basym aýyryp ketti.

— Konkýrensıa! Klıentti búgin ókpeletip alsaq, keler joly ol basqa benzokolonkaǵa buryla salady. Bul bizdiń benzın ótpeı, kórshiniń baqyty jandy degen sóz. Kúnine qansha gallon (3.88 lıtr-avt.) benzın satamyz, bizge soǵan laıyqtap dollar tóleıdi. Kenet Aqanǵa bir kúdikpen jalt qarady.— Sen ózi... jazǵy kanıkýlda jumys isteısiń be?

Aqan basyn shaıqady.

— Bizde meniń jasymdaǵy oqýshylar jumys istemeıdi.

Donald bir ezýlep, myrs etti.

— Sonda ne, kól-kósir baısyńdar ma? Amerıkadan asqan baısyńdar ma? Álde papýa ma olar? Papýaǵa ǵana aqsha kerek joq. Kokos jańǵaǵy, bir asym balyq, baspana, bitti sonymen. Solaı ma?

Aqan sasqan úırek artymen súńgıdiniń kerimen:

— Kınoǵa, balmuzdaqqa aqshany kóke, mamamyz beredi,— dep saldy.

Donald sóz qaıyrmady. Odan túk paıda joq ekenin túsindi me:

— Sen osynda tura tur. Men Reddıge baryp keleıin,— dedi de áınekti úıge qaraı aıańdady.

Aqan kóleńke astynda koka-koladan urttap qoıyp, oılanyp otyr.

Serik pen Sereja ne istep júr eken? Ne Saıranda, ne Birinshi Maı toǵanynda, áıtpese Medeýde kúnge kúıip, aıqasyp-aıqasyp jatyr, odan basqa ne tyndyryp júr deısiń. Áıtpese úıde magty oınatyp, bı úırenip jatýy... "Benzokolonkadan "Munaı sat" dese, kóner me edi? Áı, qaıdam! Mamasy Aqan "benzın sataıyn" dese qaıter edi? "Ol — masqara! Biz eshkimnen kem emespiz. Demal, tynyq, jazǵy kanıkýl soǵan sol úshin beriledi. Jalpy, bizdiń tuqymda saýdager joq",— dep aıaǵyna otyrǵyzbas edi.

Al, munda oqýshylar kóshe sypyrýshy, gazet satýshy, benzokolonkashy... Tipti oqyp júrip te mekteptiń asqanasynda sabaqtan tys ýaqytynda ydys-aıaq jýyp, tıyn-teben tabady eken.

...Áınekti úıge kirgen Donald ekeý bolyp shyqty. Aqan jaqqa burylyp qaramady, ózara ajyń-kújiń. Reddıdi adam tanyǵysyz. Kombınezonyn sypyryp tastap, syptaı kıinip, qur attaı oınap shyǵa kelipti. Donald bolsa, kerisinshe, bastan-aıaq sur kombınezon. Basynda kúnqaǵary kúrekteı kók kepka. Kepkanyń mańdaıyna da appaq áriptermen "EKSO" dep aıdaqtatyp jazyp tastapty.

Reddı Donaldke:

— Chao!— dedi de, esik pen tórdeı kúmis tústes mashınaǵa bettedi. Avtomobıl kelseń kel dep kósilip, beli maıysyp tur. Esikti serpe ashyp ishke kirip edi, temir tulpar beli maıysyp baryp bylq etti. Kabına ishinen altyn jalyn jarqyldap, sol sátinde óship ketti. Altyn jalyn — altyn shash! Altyn shashtyń bilegi-aý, terezeden syrtqa shyǵyp bulańdady.

— Hello! Gýd baı!

Uzyn lımýzın qalqa astynan qaıqańdap shyqty da, trassadaǵy temir tasqynǵa aralasa berdi.

— Mıllıonerdiń balasy...— dedi bireý qulaǵynyń naq túbinen sybyrǵa jaqyn únmen. Donald! Álgi kúmis tústes "Toıotonyń" sońynan qyzyǵa qarap tur. Tanaýy qýsyrylyp, oń kózin syǵyraıtyp alǵan.

— Mıllıonerdiń? Kim?

— Reddı, Rendjınald.

— Ondaı bala bolsa, benzokolonkada ne aqysy bar?

Donald: "Shynyń ba, álde ádeıi istep tursyń ba?" degen syńaıda buǵan synaı uzaq qarady.

— Mıllıon dollardy Reddıdiń ákesi qalaı jınady dep oılaısyń? Ol da benzokolonkadan bastaǵan. "Ulym árbir sent, dollardyń qandaı eńbekpen keletinin bilsin" dep, qara jumysqa ádeıi salyp otyr.

— "Toıoto" she? Nege satyp alyp bergen, endeshe?

— Qaryzǵa bergen.

— Qaryzǵa? Týǵan balasyna ma?

— Iá. Uzaq merzimge. Amerıkada astyńda avtomobıliń bolmasa, eshkim adam dep sóılespeıdi. Avtomobıl — seniń bet-beıneń, aıta berse, pasportyń, markań. Reddı kolej bitire salysymen bıznesmen bolmaqshy. "Toıoto" áne, sonda kerek. "Kadıllak", "Toıoto", "Mersedes", "Iagýardyń" ıelerine senýge bolady. Olarǵa bankter qaryz da bere alady. Berklı, ıaǵnı Redjınaldtiń ákesi muny jaqsy biledi. "Úırene bersin. Áýeli mashınaǵa. Mashınany kerek etken bala aqshaǵa da umtylady" deıdi mıster Berklı. Myna kolonka onyń ıeliginde. Ózi osyǵan ornalastyrdy. "Aıamaı jumysqa salyńdar. Sender úshin bul kishi Berklı emes, benzokolonkashy Berklı" degen kórinedi.

Reddı tapqan aqshasyn túgelimen bankige salady. Ákesi: "Kámelettik jasqa jetkenshe bankige qansha aqsha salsań, on segiz jasyńda sony eki ese ǵyp qaltańa salyp beremin, sonymen qosh-saý tur; ary qaraı soqyr tıyn joq, ne isteısiń, óziń bilesiń,— depti.— Eger bankrotqa ushyrasań, ashtan ólmeý úshin qol astyma kishi klerk bop kiresiń". Reddı qazir: "Ákemniń kezinde ár dollardy qandaı beınetpen tapqanyn jańa túsindim" deıdi.

Aqan qulazı bastaǵandaı. Sóz bar ma, Donald durys aıtady. Átteń, barlyq áńgime tek dollar, dollar týraly... Myna jer benzokolonka emes, kishigirim bank keńsesi dersiń.

— Qasyndaǵy qyz kim?

— Qaryndasy... Vırdjınıa.— Donaldtyń daýsy kúmiljip, kómeski jetti.— Qaladan jıyrma mıl jerde óz vıllalary bar. Tenıs oınap, baseınge túsýge ketti.

"Amerıka, árıne, tabıǵı resýrstarǵa, paıdaly qazbalarǵa óte baı el. Alaıda onyń eń basty dáýleti onyń eńbekqor adamdary desek qatelespeımiz. Máselen, onyń halqynyń úsh-aq prosenti aýyl sharýashylyǵymen aınalysady, biraq osy fermerler búkil eldi azyq-túlikpen qamtamasyz etedi".

Gazetten

SIYRSÁSKE. BENZOKOLONKA, SÝPERKINOJULDYZ,

TAǴY BASQA ÝAQ-TÚIEKTER

Sózge aldanyp turyp baıqamapty, sylańdaǵan sur mashına syp etip kelip toqtady da, bepildep qoıa berdi. Donald aýzyndaǵy sózin juta-muta eki ókpesin qolyna alyp, solaı qaraı ushty. Rúlde bıik qabaq, qyr muryn, qıǵash qara qas bir perızat otyr. Alaı-dúleı qara shashy bulttaı burqyrap kóshedi.

— Hello, Donnı!— Sylqym bıkesh otyz eki tisin jarqyratyp saldy.— Úsh gallon!

— Artyq ta emes, kem de emes, úsh gallon!— Donaldtyń onsyz da jiptikteı erni ernine tımedi. Qımylyna kóz ilespeıdi. Shlangyny bak kemerine ildi, qolyna kilt alyp, dóńgelekterdiń jarqyraǵan nıkel qaqpaǵyn tyrs-tyrs uryp, teksergishtep júr. Qoly iste, aýzy sózde.

— Mıss Rodrıgo, sizdiń "Hýan Jýan judyryqtyń ólimindegi" bıkeshińiz, sóz joq, ádemi, biraq "Bostondyq jendet" fılmindegi pýertorıkandyq sylqymǵa kim jeter! Qyz emes, turǵan boıy myń dollar! Ólip túsesiz. Biz eki márte kórdik.

Temekiniń hosh ıis tútinin áýelete úrlegen perızat marqaıyp qaldy.

— O, raqmet! Muny Donald sekildi aqyldy jas óspirimnen estigenime esepsiz qýanyshtymyn!

— Men sizdiń shylym shekpeýińizdi qalar edim,— dedi anaý kapotty ashyp, motordyń ishek-qarnyn túrtpektep jatyp.

— Nege olaı dediń, Donnı?

— Sulýlyq pen shylym bir jerge syıysa almaıdy, men bilsem. Siz shylymsyz da tym kórkemsiz, mıss Rodrıgo!

— Donnı, sen mynany meńzep tursyń ba?— Kofe tústes sulý qyz tuqyldy saýsaq ushynan syrt degizip edi, qoqys salatyn jáshikke dál tústi.— Bul nıkotınsiz shylym... Óz-ózimdi aldaý úshin tartamyn. Bir qorabyn, mine, saǵan syılaýyma bolady.— Mıss Rodrıgo sylań etip, altyn jazýly qorapty kapot ústine ysyryp tastady.

Donald maıysyp-qaıysa qaldy sol sátte.

— Kóp raqmet! Jáne de qınalmasańyz, anaý bir jazýǵa kóz salyńyzshy!

Aqan jańa kórdi: áınekti úıdiń mańdaıyna jarnama qaǵazy japsyrylypty. Qyr arqasy arqash-jarqash ara tis bir brontozavr aýzyn arandaı ashyp, jartylaı jalańash mıss Rodrıgony qylǵı salaıyn dep tur. Onyń astyna: "Nú-Iorktyk monstrda" oınaǵan sýperkınojuldyz Marıa Rodrıgo bizdiń 113-benzokolonkadan kún saıyn derlik benzın quıyp alady. Ol ár táýliktiń kez kelgen raǵat, mınýt, sekýndynda benzokolonka qasyna toqtaýy yqtımal. Kórip qalyńyzdar, kórińizder kıno kókjıeginde jarqyraı kóringen jańa juldyzdy!" degen jazýlar aıqaılap tur.

— Sóz bar ma, úlken tapqyrlyq!— Rodrıgo bıkesh kabınadan qolyn shyǵaryp, balanyń betin názik sıpap etti.— Sen meniń inimnen aýmaısyń. Tek shashyn sary, kóziń kók. Al, myna betalysyńnan taımasań, aıtpady deme, kúnderdiń kúni bizdiń prodúser seni reklama bólimine bastyq etip alady.

Donald kepkisin sheship, reverans jasady.

— Árıne, ony prodúserden siz talap etseńiz ǵana!

Mıss Rodrıgo rıasyz sylq-sylq kúldi.

— Er jete ber, balaqaı. Sen ólmeısiń.

— Ázirge bizdi, talantyńyzǵa tabynýshy 113-benzokolonkany umytpańyz!— dedi Donald qolma-qol aǵynan jaryla qalyp.

— Reddıge sálem aıt. Mynaý benzınge!— Kókquıryq dollardy ustata berdi.

Donald qaıtarym usynyp edi, mıss azar da bezer boldy.

— Men oınaıtyn kınoǵa kirersiń, Donnı! Chao!

Á degenshe sur mashına akýladaı kólbeı júzip, jalpaǵynan jatqan trassaǵa tústi, lezimde kóz ushyna baryp qaldy.

Donald dollardy qaltasyna súńgitip jatyp:

— Biz aqsha jınap júrmiz. Reddı, Redjınald ekeýmiz... Bankidegi aqshamyz myna shaılyq dollarmen eki myń bolady,— dedi.

— Ony qaıtesińder?

— Biz — Reddı, Vırdjınıa úsheýmiz jınaǵan aqshamyzǵa benzokolonka satyp alamyz. Árıne, mektep bitirgesin... Ólgen-tirilgenimizge qaramaı kúni-túni jumys isteımiz. Taǵy, taǵy benzokolonka satyp alamyz, aqyr aıaǵy baıı kele "Redjınald jáne Donald" atty fırma quramyz. Latyn Amerıkasynan jańa munaı kózderin ashamyz. Ol kezde arabtardyń, sovetterdiń...

— Sovetterdiń?

Donald dáneńe bolmaǵandaı ári qaraı soza berdi.

— Ol kezde arabtardyń kól-kósir munaıy taza-taqyr taýsylady da, búkil álem biz ashqan munaıǵa kózderin satady.

Alyp tankerler porttarda qańqıyp-qańqıyp tur — tasıtyn munaı joq. "Boıngter" aeroporttarda qanattary qyrqylyp, usha almaıdy — benzın joq. Jylý beretin stansıalar, júz mıllıondaǵan traktor, avtomashına — bár-bári toqtaǵan. Redjınald ekeýmiz osynaý sátti konúktýrany paıdalanyp, munaıdyń ár barrelin ... qazirgi baǵasynan on eselep qymbat satamyz, sóıtip shash-etekten paıdaǵa batamyz.

— Biraq... basqalardyń terisin soımaı sypyrasyńdar ǵoı?

— Konkýrensıa zańy, báseke zańy solaı. Suranys qansha — baǵa da sonsha.

— Ol qyrǵyn aqshany qaıtesińder?

— Orny tabylady. Dollar eshqashan da qaltany tespeıdi.

Dollar, dollar... Ómir ne bop ketti ózi? Donaldty esebin taýyp sózben qaǵytyp, qalaı da tobyqtan qaqqysy keldi. Donald osydan ashýlansa, yza bolsa ǵana bala qalpyn qaıta tabatyndaı, dollardy umytatyndaı. Al, myna Donald bala emes, basqa birdeńe. Bas qaýashaǵy dollarǵa tolǵan ótirik bala...

— Jańa mıss Rodrıgoǵa nege jalpańdap, jaǵympazdandyń?

Donald mysqaldaı da ashýlanbady.

— Mıss maqtaýǵa ábden laıyq,— dedi sazara túsip.— Amerıka kınosynyń orbıtasyna kóterilgen jańa juldyz... Qıt etse kóz jastaryn kóldetip tógetin santıment qyzdardy oınamaıdy. Brontazavrǵa naıza laqtyrady, shpıondardy áshkereleıdi. Mıss Rodrıgo, qysqasy, bet-bádeninen aqsha jasaıdy. Onyń fıgýrasy, murny, shashy, kózi tunyp turǵan aqsha. Baqaıyn qybyrlatyp qalsa, dollar syldyrap tógiledi.

— Jerdi teýip qalsa, teńge shyǵaratyn altyn elik...

— Ne?

— Bizde sondaı ertegi bar.

— Amerıka aqsha jasaı biletin adamdardy tóbesine kóteredi.

Donaldtyń búgin ustatatyn túri joq. Alaıda Aqan esebin taýyp, bilgish balany qaıtse de múdirtkisi bar. Shamyna tıý kerek, shamyrqansa qatelesýi yqtımal.

Ne bolsa o bolsyn:

— Men seniń reklamańnan eki birdeı kemshilik tapsam qaıtesiń?— dedi shalqalaqtap.

— Amerıka — demokratıa eli. Qulaǵym sende!

— Marıa Rodrıgo ózi týraly jarnamany nege salǵan betten kórmedi?

Donnı - Donald jarnamaǵa burylyp turyp, arnaıy qarady.

— Bilseń aıt!

— Sen jarnamany qate ilgesin, Donnı. Joldan qıys turǵan áınek úıdiń mańdaıshasyna kim nazar aýdarady, óziń oılashy...

Donald onyń sózin shydamsyzdana bólip jiberdi.

— Sen meniń ornymda qaıter eń?

— Myna jerge,— benzokolonka munarasynyń túbin krosovkasynyń tumsyǵymen túrtti,— qalqan ornatar edim de, ana jarnamany soǵan iler em. Sonsoń jarnamanyń tekstin ózgertý qajet.

— Nege?

— Mynaý tym uzaq. Jarnama shynaıy bolý kerek, ótirik sóılemeýi kerek.

— O-o!— dep ysqyryp jiberdi Donald.— Saǵan Amerıka ıgi áser etip jatqan sekildi... İsker balaǵa aınalyp barasyń.

— "Sýperkınojuldyz Marıa Rodrıgo — bizdiń dosymyz ári turaqty klıentimiz. Ol sizderge taza aýa, ashyq kún, alys jol tileıdi",— tekst osylaı bolýǵa tıis.

Donald qolyn qaltasyna salyp, oılanyp qaldy. Basyn kóterip edi, júzi jylypty.

— O keı! Qatelik jibergen ekenmin, ony moıyndaı bilý kerek.— Sál turyp:— Jáne túzetemiz de,— dep qosty. Aqanǵa syr tarta qarady.— Seni Reddı ekeýmiz úshinshi kompanon etip alar edik.

Aqan jymıdy.

— Raqmet! Men óz memleketime kerekpin.

Qosyla kúlip jiberdi. Ekeýi de aralarynda qatyp jatqan muzdyń jibı bastaǵanyn sezdi...

Sıgnal úni sozaqtady. Mashına ıesi kabınada obıyp otyryp alǵan joq, syrtqa shyǵyp, qısaıyńqyrap ketken galstýgyn túzedi, shashyn tarady. Qonymdy súr kostúmdi, orta boıly kisi... Tiktep túsken kún astynda jıren shashy qyzǵylt sáýle shashyp, otsha janady. Donald júgire basyp, jıren shashty myrzaǵa jetip bardy. Ekeýi tanys adamdardaı qoldasyp amandasty.

— Hello, mıster Berklı!

"Berklı?! Reddıdiń ákesi me bul sonda?" dep oılady bir shette ekshelip turǵan Aqan.

— Hal qalaı, Donnı? Klıent kóp pe?

— Ázirge ókpemiz joq. Meniń búgingi klıentýramdy mıss Rodrıgo bastady.

— O, onda kezegiń sátti bastalypty! Anaý jarnamalaryń da unaıdy maǵan. Klıent pen dollardyń ısi qaıdan shyǵady, baıqaımyn, seze bastapsyńdar...

Óz elinde úlken kisi Aqandaıyn balany kórse, qasyna shaqyryp: "Qaı aýyldansyń, kimniń balasysyń, atyń kim?" dep, jón-joba suraıtyn. Jıren shashtyń Aqanda jumysy bolmady.

— Úsh gallon!— dep, qysqa ámir berdi.

Donnı avtomobıl tóńireginde az sóılep, kóp istep júr.

— Reddı bir saǵat buryn vıllaǵa ketti.

— Jarty saǵattan soń keri ótýge tıis,— dedi mıster Berklı qol saǵatyna qarap.— Keshke deıin qalada bolady. Ol aldyńǵy kúni pokerden maǵan utylyp qalǵan, bes dollar bereshek. Qaryzdyń ýaqyty búgin bitedi. Berklı tuqymy almaıdy, alsa ýaqytynda qaıtarady. Jabaıy Batys urpaqtarynyń osynaý jazylmaǵan zańyn meniń atymnan esine sal.

— Qup, ser Berklı! Sizden — úsh dollar!

Mıster Berklı tyǵyz denesin kabınaǵa nyǵyzdap tyqty.

Avtomobıl uzaı berdi. Donald úsh dollarlyq jasyl quıryqty kombınezonnyń tós qaltasyna jytyrdy. Shaılyqqa dep bergen tıyn-tebendi aýaǵa laqtyryp jiberip qaǵyp aldy da:

— Bes-aq sent! Taǵy da mıllıoner deıdi-aý! —dedi qynjylyńqyrap.

— Kim ol mıllıoner?

— Ser Berklı!

Aqan aıran-asyr.

— Al, mingen mashınasy, kıgen kıimi...

Donald qurǵaq kúldi.

— Nege "rolls-roıs", "kadıllak", "mersedesti" kósiltip minbeıdi, nege aǵylshyn shevıotynan kostúm kımeıdi deısiń, á? Ol kınoda ǵana. Ómir basqasha.

— Qalaı?— dedi áńki-táńki bolyp.— Kıno shyn ómirdi kórsetpeı me?— İle búgingi eń bir ańqaý da aqymaq suraǵyn qoıyp qalǵanyn sezdi.

— Amerıkada kıno basqa da, ómir basqa,— Donald eresektershe salmaqtap sóıledi.— Mıster Berklı bir emes, on "kadıllakty" qosaqtap qoıyp satyp ala alady. Biraq ol qarapaıym kisi. Jıyrma dollarlyq kostúm kıedi. Shaılyqty bes sentten asyrmaıdy.

— Nege?

— Qalyń kópshilikten bólinbeý kerek. Qatardaǵy amerıkandyq qalaı, amerıkan mıllıoneri solaı ómir súredi. Onyń ústine mıster Berklı podvaldan shyqqan adam.

— Podvaldan?

— Bizdi jasymyzda ol da qolbala bolǵan. Ár dollardy kezinde úlken mehnatpen jınaǵan. O, Berklı tuqymymen oınaýǵa bolmaıdy. Reddıdiń ózi nege turady!

Aqan eleń etti.

— Mıllıoner Berklı Redjınaldtiń...

— Ákesi...

Aqannyń aýzyna qum quıylyp, sózden qaldy. Oı — on-aý. Basynyń dyńyldap ketkeni sondaı, benzokolonkanyń túbindegi uzynshalaý oryndyqqa sylq etip otyra ketti.

— Túk túsinsem buıyrmasyn. Óz balasynan pokerden utyp alǵan bes dollardy tólesin deıdi.— Donaldqa jalt qarady.— Álde... ógeı balasy ma? Asyrap alǵan?

— Týǵan ákesi... Bizde dollar ákeden de, baladan da joǵary turady. Sonsoń bolashaq bıznesmen sózinde turý kerek.

Benzokolonkaǵa jeńil mashına mańdaı tiredi.

Esik pen tórdeı "Toıoto!" Rúlde tútin tústes jalpaq kózildirikti, metal túımeli jyltyr kúrtkeli, oń mańdaıyna qulaǵan shashy úrpe-túrpe bir sabaz qaıqıyp otyr. Qasynda — shashy dıkobrazdyń tikenegindeı istıgen qyz...

Donald kabınaǵa eńkeıip, bozdaqtarǵa til qatty.

— Jol bolsyn, Reddı! O, Vırdjınıa, seni áreń tanydym — búgin óte-móte kórkemsiń.

— Benzın qalaı ótip jatyr, Donnı? — dedi 113-kolonkanyń bolashaq qojaıyny.

Donnı bas barmaǵyn shoshaıtty —"bes!"

— Jaraısyń! Eki gallon benzın!

Adam kórki — shúberek. Manaǵy kepki, djıns kıgen Reddı bala da, myna qara bylǵary men jyltyr temir qursanǵan Redjınald kádimgi jigit!

Donald ıek qaqty.

— Aqan, beri kel!

Bardy.

— Aqan...— dedi inisin nusqap.— Rossıadan!—"Týysym, baýyrym!" demedi.

— Reddı! — Mıllıonerdiń perzenti kabına ishinen qol sozdy.— Sizdiń elde qara orystar da bar ma?

— Men — qazaqpyn!— Aqan bireý betine ystyq sý shashyp jibergendeı shalqaıyp qaldy.

Reddı oǵan túshirkenbedi.

— Qazaq? Rossıanyń chıkanosy ma?

Aqan ashý qysyp, tútikkennen sóıleı almady. Chıkanos kim — ony Donald jaqsylap túsindirgen. Kórshi Meksıkadan, Latyn Amerıkasynan kún kórý úshin qańǵyp kelgen kembaǵaldardy bul el óstip kemsitip ataıdy.

Donald shataq shyǵyp ketpesin dedi, sirá, ara túsip, jan ushyrdy.

— Reddı, sen qatelesesiń. Rossıada chıkanos ta, nıgger de atymen joq. Ár tilde sóılegenimen, bári de teń quqyly.

Reddı: "Qazaqty endi kezdestirem be, joq pa, bir qudaı biledi. Sáti túsip turǵanda durystap kórip alaıyn" degendeı tútin tústes kózildirigin kóterińkirep, Aqanǵa áýestikpen qarady. Sál kúrsindi.

— Jaraıdy, qazaq bola ǵoı. Biz, amerıkandyqtar, qaıyrymdy halyqpyz. Solaı ma, Vırdjınıa?— Qasyndaǵy istik shash perishtege qarap, qyshqyl kúlimsiredi. Anaý basyn ızedi.—"Sóz bar ma?"

Kishi Berklı Donaldtyń qolyna aqsha qystyrdy, qoshtasýdyń yrymyn jasady, gazdy basty, lezde kórgen tústeı, saǵymdaı joq boldy.

— Brodveıge ketip bara jatyr,— dedi Aqannyń amerıkandyq aǵasy sýdaı syrǵyǵan mashınany kózimen uzatyp.

— Ol ne? Park pe?

— Kádimgi kóshe... Kınoteatr, kazıno, atraksıon, teatr — bári sonda.

— Sen de barasyń ba? Jumys bitkennen keıin?— dedi Aqan esh astarsyz. Ózin de ertip ala ketse ǵoı degen úmiti zor.

— Brodveı — qaltalylardyń mekeni. Árkim óz ornyn bilýi kerek. Reddı ekeýmiz benzokolonkada birge jumys istesek te, ár jerde demalamyz, qydyramyz. Maǵan Tústik Bronkstiń arzan kınoteatrlary da jetedi.

Aqan, árıne, quıysqanǵa orynsyz qystyryldy, aıtylǵan sóz — atylǵan oq, tilin tistedi. Bir baıqaǵany, Donald ótirik maqtanyp kópirmeıdi, kólgirsimeıdi, bardy bar, joqty joq dep dál aıtady.

Iá, Amerıkanyń balalary basqa eken. Donald pen Reddı mana dos, joldas-jora edi. Jańa, tap osy ázirde she? Adam tanyǵysyz. Kepki, kombınezon kıip, benzokolonkanyń qulaǵyn ustaǵan Reddı basqa da, shyrttaı kıinip, "rolls-roıstyń" rýlinde qaıqıyp otyrǵan Redjınald basqa. Iaǵnı ser Berklı! Donald ony kútýshi bala! Shynynda da, munda árkim óz ornyn jaqsy biledi.

— Bes-aq sent!— degen sóz jetti. Donald alaqanyndaǵy kúmis tıynǵa mysqylmen qaraıdy.— Shaılyqty aıtamyn da.— Donaldtyń júzine qyzyl júgirdi.— Reddıdiń berip ketkeni.

— Shaılyqqa?

"Ekeýarańa shaılyq júre me?" degen suraqty aıtpaı túsingen Donald shart ketti. Álipti taıaq dep bilmeıtin birinshi klastyń oqýshysyna muǵalim qalaı qarasa, Aqanǵa solaı tesildi.

— Bizde basqa esep, basqa matematıka. Jańa biz onyń mashınasyn beker súrtip, gaıki, vóltterin bosqa tekserdik pe?

— Dos emessińder me?— dedi Aqan qylǵynyp.

— Jumysqa dostyq júrmeıdi. Dostyǵymyzǵa jumystan tys ýaqyt ta jetedi. Bile bilseń, biz dos ta emespiz. Biz — kompanondarmyz. Bolashaq kompanondarmyz. Sen... sen, eń durysy, bizdiń aramyzǵa kılikpe. Búldiresiń. Elińe qaıtqansha ýaǵyzdaryń men aqyldaryńdy qaltańa sala tur. Amerıka eshkimnen aqyl suramaıdy.

Aqan amalsyz basyn ızedi. Donald óte aýyr aıtty, áıtse de ádilin aıtty.

Bul kishilik unady ma, Donald sál jumsardy. Jalpy, jaman bala emes, tek qatal, qasańdaý.

— Senderde mektepte ne úıretedi ózi? Ata-analaryń she?

— Otandy, tabıǵatty, ata-ana, týys, ini, qaryndastardy súıýge.

Donald oń jaǵyna qarap, myrs etti. Kekesin kúlki.

— Qolyńnan ne keledi, bolashaqta kim bolasyń, qazir bilesiń be? Mektepteriń ony úırete me?

— Ony qalaı bilýge bolady?— dedi Aqannyń kózi alaıyp.

— Mine, mynaý arqyly bilesiń...— Donald qolyn sozyp, alaqandaryn jaıdy.— Eńbek arqyly... Meniń mektebim — mynaý benzokolonka!

Kózi dóńgelenip ketti Aqannyń.

— Benzokolonka — mektep?

— Mektepten de úlken. Men benzokolonkada eńbek etemin. Al eńbek men kimmin, qolymnan ne keledi, nege qabiletim bar, sony aıyryp beredi. Komersıaǵa yńǵaıym bar ma, onda benzın satyp baǵyńdy syna. Tehnıkaǵa táýirmin be, onda saýlap kelip jatqan avtomobılderdiń qaı jeri túzik, qaı jeri buzyq, birden aıyrýǵa tıispin. Osy ekeýiniń qaısysyna yńǵaılymyn, er jetip buǵanam bekigende, sol jolmen ketemin. Mıster Berklı de Redjınaldty sol úshin ádeıi benzokolonkaǵa qoıǵan. Bárin de mektep emes, eńbek aıqyndap beredi.

Aqan til qatqan joq. Nú-Iorktik aǵasynyń bir sózi mıyna kirmeıdi, ekinshisi kiredi. Donald Aqannan bir jas emes, on jas úlken sekildi. Erte eseıgen. Bul jaqsy ma, jaman ba?

* * *

"Amerıkandar, ásirese, balalardy eńbekke tárbıeleýge asa qatty kóńil bóledi. Olar mektep jasynan-aq gazet-jýrnal satý, benzokolonkaǵa járdemshi, úı qyzmetshisi sıaqty jeńil-jelpi jumystarǵa aralasa bastaıdy. Al, mektepti bitirgesin kóbisi ata-analarynan irge bólip, páter jaldap, eshkimge masyl bolmaı, óz betterimen táýelsiz ómir súre bastaıdy".

Gazetten

TAŃERTEŃGİ 9. AIaQTALMAǴAN HAT. AQAN...

Aqan Atlantıkanyń arǵy betine, Saǵı men Shaǵıǵa hat jazyp otyr. Bul hat jetkenshe ózderi de Almaty barady, keshe keshke papasy: "Úsh kúnnen soń Moskvaǵa ushamyz" degen. Biraq kórgenderi men túıgenderi ishine syımaı barady, onyńdy Tústik Bronkste basqa bireýge aqy berip tyńdata almaısyń. Al qaǵaz bárin kóteredi, qaǵaz túsingish, dál qazir aq qaǵaz Aqan úshin dos, joldas jáne baýyr.

Kókesine aıtar edi, onyń ýaqyty joq, Sardar aǵanyń kútim-baǵymy moınynda. Qazir Sardar aǵa ekeýi lıftpen tómen túsip, esik aldynda ótken-ketkenge qarap, áńgimeni ońdy-soldy boratýda. Sol sebepti, amal joq, hat jazyp otyr. Bir jaǵy, kúndelik esepti. Almaty barǵan soń inisi men qaryndasyna oqyp beredi. Kóńili tússe Serik pen Serejaǵa da berip qalýy yqtımal.

"Saǵı, Shaǵı!— dep, qatańdaý bastady hatyn. Óıtkeni aǵalar qashan da qatal, biraq ádil bolý kerek ini-qaryndastaryna.— Mamamnyń tilin alyp júrsińder me? Balmuzdaqtan balmuzdaq qoımaı asaısyńdar, á? Bilemin, bilemin, jasyrmańdar. Kórip turyńdar, erteń tamaqtaryń isip, aýyryp qalasyńdar. Kókem joq, men joqpyn aqyl aıtatyn. Jalǵyz ilikti mamamdy ábden basynyp, esirip alǵansyńdar ánsheıin".

Qaǵaz betimen syrǵyp kele jatqan qalamy múdirdi. Áı, mynaý ne ózi? İnisi men qaryndasynyń halin suraý kerek qoı aldymen. Onyń ornyna jer-jebirine jetip, ursyp tastady. Qoı, bolmaıdy. Bala balmuzdaq jemeı tura ma. Ózi de kezinde balmuzdaqty ońdy-soldy asaǵan. Barǵan soń da qos tentekke ursyp úlgirer. Eki kózi tórt bolyp, bul jaqtan jyly habar kútip otyrsa-a... Aqan Atlantıkanyń arǵy jaǵynan ákireńdep, hat jazypty! Qaıt, qaharyńnan, Aqanjan, oıbaı, qaıt! Erteń Serik pen Sergeı estise, kúlki etip, tálkek qylar. Odan da ózderiniń aman-saý ekenin nege jazbaıdy? Biraq... hat jazǵan ekensiń, sonyń ózi amandyq emes pe. Bir pálege ushyraǵan adam hat jaza ala ma. Eki birdeı tentekke ol já degen aǵa. Kókesi men mamasyna: "Osy ekeýinen kóresini kórdim. Flomasterim men qalamymdy kezek jymqyryp, túk qoımaıdy. Men joqta dápterime shımaılap sýret salypty" dep, torsańdaǵany úıde eken. Oılap qarasa, ekeýine ózinen basqa aqyl aıtyp, qamqorlyq jasaıtyn eshkim joq. Endeshe, Batys jarty sharda otyryp, Shyǵys jarty sharda uıqtap jatqan Saǵı men Shaǵıǵa dúrse qoıa bergeni ne joryq?

"Shyndaryńdy aıtyńdar, káne, mamamdy tyńdamaı júrgen qaısyń?" Qyzyq-aı, á? Qalamdy qolǵa alyp edi, ne keremeti bar, kim bilsin, jazamyn degen myń túrli jańalyǵy jaıyna qaldy, taǵy da bas salyp inisi men qaryndasyna ursa jóneldi.— Dıvan ústinde kóp alysasyńdar, á? Eden dúrsildep, astyndaǵy kórshiler júgirip kelse qaıtesińder? Sen ǵoı, Saǵı, jympıyp júrip bárin búldiretin. Ańsaryń ylǵı da Órnekke aýady da turady, aýady da turady. Bizdi mensinbeı-aq ótip bara jatyrsyń bul ómirden. Sonda aýyldaǵy úı úı de, qaladaǵy úı mola ma?"

Qalamy qalt toqtady. Oý, bul bolmaıdy! "Ótip bara jatyrsyńy" nesi? Soǵurlym Saǵı erteń ólip qala ma? Yrymynyń jamanyn-aı, á? "Qaladaǵy úıiń mola ma?" dep kijingeni qalaı? Jańaǵylardy syzyp tastap, "Bizdi osy nege mensinbeısiń, qala dese tyjyryna qalatyn ne jynyń bar?" dep jazdy.

"Saǵı, sen Shaǵıdy yzalandyryp jylata berme. Sen oktábrátsyń, al oktábrát kishkene balalarǵa qamqor bolý kerek.

Shaǵı áli kishkentaı, sen onyń jasynda naǵyz qazanbuzar tentek bolatynsyń. Mysal esep shyǵara almaı, basym qatyp otyr edi, tý syrtymnan kelip, hokeı taıaǵymen perip kep qalǵasyń. Kózim alaıyp, talyp qalyppyn".

Shúıdesi dyń ete túskendeı boldy. Alaqanymen sıpap edi, týra Saǵıdyń taıaǵy tıgen jer...

"Bıyl sen birinshi klasty bitirdiń. Bilemin, aqyldy balasyń. Bet albaty arsalańdap, shapqylaı bermeı, kúnde keshke qaryndasyńa ertegi oqyp ber. Aǵaly-qaryndasty bolyp, bas túıistirip otyryp nege ertegi oqymasqa? Kezinde ekeýmiz de sóıtkemiz..."

Myrs etip kúldi. Ótirikti shyndaı, aqsaqty tyńdaı ǵyp ótirik jazdy... Qaıdaǵy bas túıistirip otyrǵan! Saǵı talaıdy oqytar! Qaıta munyń ertegi kitabyn jylap-syqtap tartyp alyp, sodan soń buryshqa baryp, teris qarap ózi oqıtyn. Aqanǵa: "Saǵan jalynsam endi! Mine, meniń ózim de oqı alamyn!" dep, qyr kórsetkeni. Bir joly tý syrtynan baspalap baryp edi, aýzyn basyp, myrsyldap kúlip jiberdi: inisi kitaptyń sýretterin tońqaıtyp, teris qarata ustap "oqyp" otyr...

Qoı, Nú-Iorkte otyryp Almatyda júrgen inisiniń shańyn qaqpaı-aq qoısyn. Ol shirkin: "Aqan aǵa Amerıkada, kil mafıanyń ortasynda ne istep júr eken, qasynda men de joq kómektesetin!" dep, ishteı ýaıym jep júrgen shyǵar.

Qalamy aq qaǵaz betimen jorǵalaı jóneldi.

"Sen degen, Saǵı, óte aqyldy balasyń! Óziń ony bile de bermeısiń. Kókem, mamam, meniń tilimdi alyp júrseń, túbi senen myqty pıoner shyǵa ma deımin. Osyny umytpaǵyn. Al, Shaǵı...— degenge kelgende jazýlary alaı bir, bylaı bir ketip, kózge qıqy-jıqy bolyp, buzylyp sala berdi.— Saǵı, Shaǵı, senderdi saǵyndym!" Qalamyn ústel ústine domalatyp tastaı salyp, ornynan túregep ketti. Kóz aıasy ashyp barady. Kirpiginiń ushyn suq saýsaǵymen qaǵyp tastap edi, dymqyl eken. Ashyq turǵan balkonǵa shyqty.

...Tústik Bronkstyń jeti-segiz, on qabatty qojalaq úıleri satylap baryp, aspanmen tildesken záýlim Manhettenge jete jyǵylypty. Uzaq ta qýatty saryn estiledi ol jaqtan; myńdaǵan mashınalar gúrildeıdi, sozaqtaı shyqqan sıgnaldar... Beınebir alyp úılerdiń arasyna myń arystan, júz jolbarys jatyp alyp, quıryqtarymen jer sabalap, aıbat shaqyryp, aqyryp-baqyryp jatqandaı...

Kári záńgi — negr myj-myj qalpaǵyn basa kıip, ilbı basyp barady. Jumyssyz... Kúndegi tirligi osy — tańerteń basy aýǵan jaqqa ketedi. Kúni boıy ne tyndyratynyn qaıdam, keshke qaraı sendelektep qaıtady, qarsy bettegi esik-terezesi úńireıgen bıik úıge kirip ketedi. Donald: "Ortalyq parkke baryp, oryndyqqa qısaıyp, kári súıegin kúnge qyzdyrady, ol jerde polıseı mazalamaıdy. Tapqan-taıanǵanyna aýqat, syra-pyra ishedi" deıdi. Onysy ras. Keı kúni aıaǵy aıaǵyna shalynysyp, óz-ózimen "áńgime-dúken quryp" bara jatady. Bárinen aırylǵan — jumys, baspana, semá... Buǵan qalǵany — tek ýaıym-qaıǵy...

Balkon, balkonǵa ilingen kir sartyldap jelpildeıdi. Ortadaǵy kishkentaı alańqaıda fýtbol dodasy qyza túsken. Sary bas, kómirdeı qara bas, kópenek-kópenek kofe tústes bas, ne kerek, dúnıeniń tórt buryshynyń basy men shashy osynda. Tústik Bronkste fýtbol — eń arzan oıyn. Topty balanyń ortasynda bir teńbil dop: qotan ornyndaı alańǵa jınalyp, konserv qalbyrlarymen qos qaqpany belgilep jiberseń bitti, qyzyq ta, shyjyq ta osynda.

Hatqa qaıta úńildi. İniń men qaryndasyńdy tym-tym jaqsy kórseń, túbi búldirip tynady ekensiń. Kórmeısiń be, Nú-Iorktiń jańalyqtaryn jipke tizemin dep qolyna qalam alyp edi, aıshylyq alys jerdegi Saǵı men Shaǵıǵa jyn uryp ketkendeı ursa jónelipti.

Qurysyn, mundaı hatty jazbaı-aq qoısyn. Hatsyz da Saǵı men İİİaǵı munyń olardy saǵynyp júrgenin biledi.

* * *

"Nú-Iorktiń júregi — Manhetten araly. Úndisterdiń tilinen aýdarǵanda "Dóń aral" degen sóz. Kezinde, ıaǵnı 1926 jyly Vest — Indıa kompanıasynyń dırektory Per Mınúı araldy úndisterge 24 dollardyń shyny syrǵa, alqasyn berip, satyp alǵan. Nú-Iork bes aýdannan turady. Eń úlkeni — Manhetten, ol avenú — kvartaldarǵa jáne strıtterge — kóshelerge bólingen. Manhettenniń týra ortasynda búkil álemge áıgili Ortalyq park — Sentral park bar. Onyń kólemi 336 gektar, orman, kól, jartastar tabıǵı qalpynda saqtalǵan. Ulttyq tarıhı eskertkish bolyp sanalatyn Sentral parktiń jobasyn ótken ǵasyrdyń ortasynda Frederık Olmsted jáne Kalvert Vo jasaǵan..."

Úlken Sovet Ensıklopedıasynan

TAǴY DA ALMATY MEN AÝYL, KÓKESİ, MAMASY,

ATATAIY MEN ÁJETAIİ, AQAN, SAǴI MEN SHAǴI!

Ehe-he, Aqannyń bul ómirde kórmegen qorlyǵy joq. Jalpy, esiń bar bolsa, bir úıdiń tuńǵyshy bola kórme! Túńǵysh degen ash páleden qash pále. Balalardyń en kishisi — kenjebaı bolǵanǵa ne jetsin!

Átteń, ómir shirkin degenińe kóne bermeıtin tym-tym qatal. Quramysovtar shańyraǵynyń tuńǵyshy — Aqan, al, isterińdi istep al! Alaı bulqyn, bylaı bulqyn, báribir, Saǵı men Shaǵıǵa aǵa bolasyń. Shaǵıdy qoıshy, ózi kishkene, ózi sondaı, sondaı súıkimdi. Aqan kóresini Saǵıdan kórdi.

Onyń biletini — tartyp alý. Áýeli Aqannyń sábı kezinen jınaǵan oıynshyqtaryn tartyp aldy. Qys kezinde Aqannyń astyndaǵy shanasy ánsheıin óz-ózinen inisine aýysa ketti.

Basqasyn qoıa qoıshy, Saǵı bala Aqannyń kózin baqyraıtyp qoıyp, aýyldaǵy atasy men apasyn tartyp aldy!

Erte, ertede kókesi men mamasy úılenip oqý bitirgesin, Almatyǵa jumysqa qalypty. Jyl ótkende, baqyryp-shaqyryp Aqan dúnıege keledi. Ol kezde páter joq, ekeýi jas balany baǵa almaı, aýyldaǵy ájesi men atasyna aparyp tastaıdy. Aqan eki jasqa deıin Órnekte baǵylyp-qaǵylyp, maıraǵaı da taıraǵaı ómir súrdi. Kókesi men mamasy páter ala salysymen, Aqan qalaǵa qaıtty. Saǵı edel-jedel dúnıege keldi. Jasqa tolmaı jatyp, ol da Aqan salǵan qasqa jolmen aýylǵa, atataı men ájetaıǵa jóneldi. Óıtkeni mamasy jumysqa shyǵý kerek. Odan ary Shaǵı degen súıkimdi qyz bala roddom dep atalatyn "dúkennen satyp alyndy", ol da qaz-qaz basyp, balalar baqshasyna bardy. Sonda ǵana kókesi men mamasy Saǵıdy alyp qaıtý úshin Órnekke jol tartady. Sebebi Saǵı mektepke barý kerek.

Almatylyqtar qorjyndaryn arqalap, sómkelerin súıretip, úı-ormanymen sálem berip kirip barsa, atataı men ájetaı erinderin qur jybyr etkizedi de qoıady. Kúıeý balasy men qyzynyń mańdaıynan aǵash qýyrshaq ópkendeı kóńilsiz ıiskeıdi.

Aqan:

— Ata-oý! Áje-oý! Men senderge úndi sháıin ákeldim, mine, mine!— dep edi, oǵan da jibimedi. Burynǵydaı aınalyp-tolǵanyp, ústine túse qalý joq: "Áke-shesheń, áne, solarǵa baryp erkele!" degendeı, syrt aınalyp, úı sharýasymen kúıbeńdep ketti.

Kóp uzamaı dastarqan jaıylyp, býy men ıisi burqyraǵan úndi sháıi quıyldy. Qos qart erinderin jipteı jymqyryp, tis jarmady, bir núktege tesilgen kúıi qoıylǵan suraqqa taq-tuq, tam-tumdap jaýap beredi, sonymen támam.

Saǵıyń buryn aı-shaıǵa qaramaı, qorjyn, sómkege tike qol salatyn. Bul joly ol joq. Úsheýi sonaý Almatydan oǵan ýkol salýǵa kelgen doǵdyrdaı-aq erni tompaıyp, qashqaqtaı beredi. Ákesi men sheshesiniń alyp kelgen jyltyr jez portfeli, qalam-qaryndashy, taǵy basqa asaı-múseıine qyzyqpady. Atasy men ájesi tursa, etegine oratylady, otyrsa, arqasyn qalqalap, sol bir berik qorǵannyń arǵy jaǵynan, "qaýipsiz aımaqtan" úsheýine únsiz syǵalap qaraıdy. Úlken ózgeris, úlken sýyný baıqalǵandaı.

Sózdiń ashyǵy kerek, kókesi men mamasy ıesiz bóten úıge basa-kóktep, ruqsatsyz kirip kelgendeı qybyjyqtaı bastady.

Qalanyń ár saǵat, ár mınýty sanaýly, jumys tártibi qatal, toq eteri, erteń astanaǵa qaıtý kerek. Ákesi men sheshesi aýlanyń bir buryshyna baryp, sybyr-kúbir, sybyr-kúbir... Aqan mamasynyń: "Joq, joq, alyp ketemiz balany, durys tárbıe bolmaıdy bul jerde, shań-tozań, aýyldyń buzyq balalary, qaıdan tárbıe!" degen sózin shala-sharpy estidi.

Saǵı el jatar kezde kórshi bólmedegi qarttardyń qoınyna qoıyp ketti. Aqan da osynda, jetim baladaı sonaý buryshtaǵy tósekte tymyraıyp únsiz jatyr. Ájesi Saǵıdy: "Krelkim meniń, qara pushyǵym meniń!"— dep, erkeletip qoıady. "Krelkisi" ne dese, kádimgi grelka, sýyq tıgende ystyq sý quıyp, o jer, bu jerge basatyn rezına qapshyq eken. Saǵıym sonda kempir-shaldyń búıirin jylytyp júrgen grelkasyna aınalypty. O, pálen!

Ábden tyrańdaǵan "krelki" bala bir ýaqta:

— Áje-oý!— dep sozyp saldy.

— O ne, qulynym?

— Mama bershi!

— Ony qaıtesiń?

— Iiskeıin.

Atasyna til bitti sol eki arada.

— Ber endi balaǵa... Uıqysy kelmeı jatyr...

Manadan beri onsyz da: "Ógizdeı bolyp úlken kisilerdiń qoınynda jatqany nesi? Uıalmaıdy eshe!" dep, ári yzalanyp, ári qyzǵanyp jatqan Aqan eki udaı. Erteńinde bilse, túsinbeıtin túgi joq, Saǵıekeń sábı kúninen ájesiniń omyraýyn ıiskep uıyqtaıdy eken. Buzaý, naǵyz buzaý, odan basqa ne deısiń.

Erteńinde sóz qysqa boldy.

Kókesi ústel shetinde táp-tártipti bop montıyp otyr. Atasy men ájesi sháılerin soraptap, eki kózin bosaǵadan bir alsaıshy. Álqıssany sheshesi bastady. Kókesi ylǵı da mundaı daý-damaı shataq sharýany sheshesine ysyra salady. Mamalary kezinde orys mektebin bitirgen, ózi orys tiliniń mamany, betiń bar, júziń bar demeı, belinen basyp, týra tarta beredi. Ári kókesi bul úıge kúıeý bala, ádep kerek, tártip kerek.

— Papa, mama! Dastarqan shetin ótirik shuqymaı, beri qarańdar!— Salǵan betten eńiske salsa tóske ozdy mamasy.— Biz Saǵıdy alyp ketemiz. Berseń qolyńnan, bermeseń jolyńnan!— dep, ottyń basyn sabalaı jóneldi.— Báribir durystap oqyta almaısyzdar! Kontrol joq, baqylaý joq.— Mamasy apash-qupashta "kontrol" men "baqylaý" ekeýi bir sóz ekenin umytyp ketipti.— Dala bezip, qańǵyp ketedi, eto ýj tochno!

Ekpininen úı jyǵylatyndaı bul serpinge kókesi shydamady, qaltasynan shylym sýyryp, aýyz úı ketti.

— Qalada bala raspısanıemen turady, rejımmen as ishedi. Muǵalimder de shetinen gramotnye, ý vseh vysshee obrazovanıe. Pokoroche, mektepte de oqıdy, mýzykalnaıa shkolaǵa da beremiz.

Náti jumsaq atasy:

— Jas balany birde qala, birde dala súıretip, bul ne etkenderiń?— dep, jyly jumsaqtaı berip edi, ájesi eteginen basyp qaldy.

— Tek otyr, shal! Búgindik bizge qalǵan sóz joq.— Qaıyńnyń bezindeı qatyp-semip qalypty.— Bala senderdiki. Barsa, ala berińder!— dep, tóbesinen toq etkizdi. Kesesin bes saýsaǵynyń ushynda oınatyp, lám-mımsiz otyr. Ájesi men mamasynyń minezi ekiniń biri, egizdiń syńaryndaı uqsas — shataq!

Judyryǵyna ótirik jótkirinip, ákesi úıge kirdi.

— Saǵı qaıda?— dep shanshyldy mamasy qosaǵyna.

Jańa ǵana ájesiniń oń qoltyǵynyń astynan syǵalap qarap otyrǵan bala — shpanskıı!

Saǵı joq! Úrim-butaǵymen óre túregelip, syrtqa qotaryla shyqty. Atataı men ájetaı ǵana ne aspaıdy, ne saspaıdy. Bári etekterine súrinip-qabynyp aýlany, buzaý qorany tintti. Jel ushyryp áketkendeı izim-qaıym. Dúrkirep kóshege shyqsa... Bular qaladan ákelgen bashmaǵynyń kaýchýk tabany aǵarańdap, Saǵıym múıisti aınala zytyp barady. Artyna álsin-áli qarap qoıady.

— Saǵı! Toqta!

— Ketti! Oıbý, ketti!

— Avtobýstan keshigemiz.

— Óı, myna bala tyńdaı ma ózi?

Saǵı muny qystyrmady, shańyn ár múıisten bir burq etkizedi. Atasy men ájesi taıaqty belderine kóldeneń ustap, artta jybyrlap keledi.

— Fermaǵa tartty!

— Aý, Aqan, usta anaý pátshaǵardy!— dep, ún qosqansıdy. Saǵıdy kinálaý emes, qaıta qoshtap kele jatqandaı daýystary álsirep shyǵady. "Alǵan betińnen jarylqasyn! Saspa, aldy-artyńa qaramaı qasha ber!" deıtindeı. Aqan sońyna bir qaraǵanda kórip qaldy: apasy qolyn alǵa sermelep keledi. Sonda baryp, Aqan Saǵıdyń artyna nege jaltaqtap qaraı beretinin uqty. Qýyn-aı, ájesi men atasynyń! Qyr jelkede jybyrlap kele jatyp, nemerege "sıgnal" berip, qashyp tyǵylatyn jerin nusqap, jón-joba kórsetip keledi eken-aý!

Al aýyzdarymen:

— Apyr-aı, jelaıaǵyn-aı! Ketti ǵoı ıt ólgen jerge, jer túbine!— dep, ótirik kúıinetinin qaıtersiń.

Saǵıyń quldyrańdap qashqannan qashyp otyryp, aýyl syrtyndaǵy qalyń shıge syp berdi. Teńizdeı tolqyǵan kól-kósir aqbas shıden kishkene balany izdediń ne, maıa arasynan ıne izdediń ne, eki esep, bir qısap. Bala sol ketkennen mol ketti. Bir top adam aı-kúnniń amanynda eki ókpelerin soǵyp, aıdalada qońyz terip qaldy.

Úsheýi keshki avtobýspen qalaǵa qur qol qaıtty.

Mamalary aıtpaıdy, aıtsa qaıtpaıtyn, bir bet, ójet, keler aptada alystaǵy aýylǵa bilegin sybanyp jalǵyz attandy. Ne degeni, Saǵıdy qalaı qolǵa túsirgeni belgisiz, qas qaraıa eki kózi dombyǵyp isken balany dedektetip jetelep keldi.

Oı, Saǵı ma, Saǵıdyń qashan qalaǵa sińip ketkenshe istemegeni bar ma.

Hosh, sonymen Saǵı qalada... Jaman tús kórip, ıakı sol tústen osy jańa shoshyp oıanǵandaı bir meńireıý bar. Bári durys — tańerteń turady, kıinedi, jýynady, asyn ishedi, teris qarap tońqıyp otyryp, sabaǵyn pysh-pysh qaraıdy. Tikeleı qadap suraq qoısań, ernin jybyrlatyp jaýap beredi. Sylqyldap áreń soǵyp turǵan atamzamanǵy eski qabyrǵa saǵaty sıaqty esh yntasyz, salǵyrt, saıabyr.

Mamasy:

— Bul balaǵa ne bolǵan? Sólbireıgen túrine qarap, nervim keledi. Bizdiń tuqym mundaı emes edi. Áı, papasy, bul senderden juqqan kesel...— dep, kókesine tıisińkireıdi.

Toq eteri, Saǵı qalada tek "oqý úshin" júr. Atasy men ájesi solaı uǵyndyryp qoıǵan. Mektep bitirgesin, ıt baılasa turǵysyz qalada bir kún toqtamaıdy, dereý aýylǵa syzady. Eresek Quramysovtardy ólip bara jatsa da "kóke", "mama" demeıdi. Teris qarap, qolymen búrkep otyryp, aýyldaǵy "týǵan áke-sheshesine" shuqynyp, hat jazady. Ne jazdy, aıtpaıdy, kúnara baryp jatqan hattan ne oqıdy, aýyl da aýyz ashpaıdy. Oryssha aıtqanda, "sekret fırmy"...

Kókesi:

— At aınalyp qazyǵyn tabady, eseıgen soń bárin ózi túsinedi,— dep, murtynan kúledi.

Mamalary amalsyz:

— Muny bilgende baıaǵyda aýylǵa aparmas em. Aýzymmen tistep, arqama salsam da ózim baqpaımyn ba, shal-kempirge de obal. Iisteri sińip qalǵan ǵoı Saǵıǵa. Nemereniń júzi ystyq,— deıdi.

* * *

"Balalyqtyń ne ekenin shal bolǵan kezde bilersiń..."

Atanyń áńgimesinen

TAŃERTEŃGİ 10. AQAN, DONALD,

REDDI. KOKI, TOLYQ POLISEI

Aqan áli de balkonda. Kózi Nú-Iorktiń kóshesinde, kóńili — Almatyda.

Shaǵıdy qaıdam, Saǵı qazir aýyldyń shańyn aspanǵa kóterip, áıda, burqyldatyp júr. Ol shirkin taǵdyrdyń taýqymetimen Atlantıkanyń arǵy betine etip ketken aǵasyn oılaı ma, joq pa? Áı, qaıdam! Olar sol mınýtta ne kórip tur, sony oılaıdy. Alma, kámpıt, balmuzdaq turǵanda aǵa-jaǵa sıaqty kákir-shúkirdi qaıtsin!

Almatynyń kók bazary bul kúnde gý-gý. Erte pisetin asqanalyq almalar balanyń búırek betindeı tompaıady. Anaý shette jer búldirgen de kózdiń jaýyn alyp, jaınap turýy... Al, toshala, qyzyl toshala she? Tisińmen basyp qalsań, byrt etip, qan qyzyl sóli til úıiretin qyzyl toshala!

Medeý men Kóktóbe de aranyń uıasyndaı gýildeıdi — aýyldan qydyra kelgen úlken kisiler, atalar, ájeler, abıtýrıentter... Serik bolsa, aýylda atqa minip, ter ıisi ańqyǵan jalyna betin kómip, arly-berli yzǵytyp shapqylap júr. Atasy — ordendi jylqyshy. Al, Sergeı Krasnoıarskige baryp, aq ezý, aq kóbik tentek Angaraǵa qarmaq salady, harıýs aýlaıdy. Naǵashylary sonda aıý, qasqyr, bulǵyn, bulandardy alystan qoryp, solardyń bas amandyǵyn baǵatyn ormanshy.

...Kóńili buzylyp, balkonnyń bólmege kirdi. Bir bólmeli taqıadaı úı... Sardar aǵa osy páterge aıyna eki júz dollar tóleıdi. Bir dollar bizdińshe 180 som shamasy. Munyń qaı jeri eki júz dollar, Aqan ári oılap, beri oılap, mıy jetpedi. Aqandar, máselen, Almatydaǵy tórt bólmeli páterine, elektr qýatyn qosqanda, ne bary jıyrma bes som tóleıdi. Iaǵnı Nú-Iorktegi bir bólmeli páterdiń narqynan segiz-on ese az. Aıy eki júz dollar páterdiń qabyrǵalary aıǵyz-aıǵyz kir. Lınoleým eden jemtirlenip, jelimi ajyraı bastaǵan. Bul páterdiń esigi esh jerde joq ǵajap esik. Múmkin, búkil álemde bir-aq dana bolýy. Ashyp-japqansha qara teriń shyǵady. Kóseýdeı uzyn shpıngaletpen ishten bekitiledi. İlmekti shynjyr munyń ústinde. Astyly-ústili eki qulyp jáne bar. Sardar aǵa kirgen-shyqqan saıyn osynyń bárin saldyrlatyp-kúldirletip jabady. Qalaı jalyqpaıtynyna, zerikpeıtinine tań qalasyń. "Qaraǵym, eki shoqyp, bir qara, bárin qymtap, jaba júr" dep, Aqannyń qulaq etin jep qoıdy. Aqan, ázirge, obaly ne kerek, "eki shoqyp, bir qaraıdy". Óıtkeni aǵasyn túsinedi.

Osy úıge sońǵy bes jylda eki ret ury túsipti. Alatyn dáneńe joq, eńbekteri esh bolyp, qur qol ketse kerek.

Sardar aǵa bul dúnıege seskene, úrke qaraıdy. Uıqyǵa sumdyq sergek. Kókesi, ne Aqan tún ishinde uıqysyrap oıansa, ıakı shóldep, sý ishkisi kelip as úıge bettese, Sardar aǵanyń eski dıvany qolma-qol "tirilip", syqyr ete qalady.

— Sardar aǵań soǵysqa qatysqan, kontýzıa alǵan. Sodan qalǵan úreı,— deıdi erteńinde kókesi.

— Qaı soǵysqa? Qashan?

— Qansha soǵys bar edi? Keshegi Uly Otan soǵysyna...— deı berdi de, sóz aıaǵyn jutyp jiberdi.

— Emdelmeı me?

— Ony ózi biledi...—"Endigiń artyq sóz, toqtaı qal" degendeı kókesiniń qabaǵyna kirbiń kirdi.

Donald — Dáýren kirpıaz, syrdań. Sardar aǵanyń jalǵyzy emes, osy úıdiń bir buryshyn jaldap turyp jatqan pátershideı saıaq. Tańerteń turady, kofe ishedi, sendvıchin — býterbrodyn jeıdi, benzokolonka ketedi, qas qaraıa nemese túnniń bir ýaǵynda qabaǵy kirtıip, sharshap oralady. Qaıda, ne istep júr, ol aıtpaıdy, Sardar aǵa suramaıdy. Ákesimen az sóılesedi, onda da kúndelikti tirshilikke baılanysty "ıá", "joq". Eki kúnniń birinde joǵalyp ketedi. Aqandarmen aqar-shaqar aralasa almady. "Kelseńder tór áne, ketseńder joldaryń áne!" shamadaǵy samsoz, salqyn keıip. Serigi, dosy, syrlasy —"Sharp" magnıtofony. Tyńdaıtyn ánshileri sanaýly — Elvıs Preslı, Maıkl Djekson, Madonna. Sýretterin túskıiz ornyna ilip tastaǵan. Ásirese, Elvıs Preslı dese shyǵarda jany basqa. Ol kisi on shaqty jyl buryn ólip qapty. Bilte-bilte shashy kózin jaýyp, álemde neshe tústi shúberek bolsa, sonyń bári ústinde.

Aıdaladaǵy aq otaý, aýzy-murny joq otaý qyzyq bala.

Búgin tańerteń:

— Túske taman benzokolonkaǵa kelersiń. Jumystan keıin qalany aralataıyn,— dedi basqa jaqqa qarap turyp.

...Esikti eki kiltpen japty, syrtqa shyqty. Kiltti shyǵar aýyzdyń oń jaǵynda otyrǵan bes bıeniń sabasyndaı baqa kóz negr áıelge tapsyrdy da, Manhettenge bettedi. Odan metroǵa túsip, qala shetine ketedi. Benzokolonka arǵy jaǵynda tıip tur. Sardar aǵasy men kókesi kórinbeıdi. Jaqyn mańdaǵy qýys kóshelerge túsip, serýendep júrse kerek.

Tústik Bronksten ótip, Garlemge endep kirdi.

Qoqys jáshikteriniń tusynan tynys almaýǵa tyrysyp, jedel ótip ketti — sońǵy eki kún boıy tazalanbaǵan. Qalanyń mýnısıpalıtine qarasty kóshe sypyrýshylar, qoqys tazalaýshylar jalaqyǵa rıza bolmaı, ereýil ústinde. Mýnısıpalıtet ókilderi búgin tańerteń tunjyr qabaq, shalbar bet, aýrý adamdaı bir beısharalardy taýyp ákelip edi, ereýil jasaýshylar jolatpaı qýyp tastapty. Sóıtse, olar ómirden ábden toryqqan, qoryqqan alkogolık, nashaqorlar eken. Jáshik tóńiregi karton, túrli qaǵazdardan aıaq alyp júrgisiz. Anda-sanda jan bitkendeı sytyr-sytyr qozǵalyp qoıady: qoltoqpaqtaı kópek ıtter men oqtaýdaı toq mysyqtar tamaq qaldyqtaryn jáýkemdep jatyr. Basqany qaıdam, Garlemniń ıt-mysyqtary ómirge dán rıza: qashanda murttary maılanyp, júnderi jyltyrap júredi. Shoqpyt-shoqpyt bir kári kempir, álde shal, qoqys jáshigin shuqyp, selofan qapshyqqa tergenin salady. Kór-jeri artylǵan kótek arbasy qasynda. Panasyz, úısiz-kúısiz qarıanyń bar baılyq-shaılyǵy, baspanasy sol qol arba.

Úı-úıdiń baspaldaǵynda jaǵalaryna bastaryn tyǵyp, qalǵyp-múlgip otyrǵandar bir qaýym. Gazet jyrtyndylary ár jerde aǵarańdaıdy. Áıneksiz terezeler tóbeden úńireıe tónedi. Birazy túrli tústi selýloıd taqtaılarmen bekitilgen. Mýnısıpalıtettiń "uıalǵan tek turmas" degendeı, kóz aldaǵany. Tún balasynda munda jaryq janbaıdy. Keýdesine jany bar adam kóshege basty shaıqap-shaıqap, aınalany baıqap, baıqap shyǵady. Al, alkagolıkter men nashaqorlar — pishen! Polıseıler bul aımaqta kúndiz qoldaryn rezınka taıaqtan, túnde pıstolet kobýrasynan aıyrmaıdy.

Áne, bir top negr bozbala koka-kola, álde syra, múmkin vıskı, bótelkeni týra aýzynan kezekpen qylqyldatyp iship tur.

Toq eteri, barlyq jerde ómir qandaı bolsa, Garlemde de solaı aıańdap ótip jatyr.

Aqan aıaǵyn tez-tez aldy. Jańaǵy tıneıdjerler buǵan ári qyzyqtaı, ári sespen qarap qoıdy. Appaq qardaı tisteri jarq-jurq etedi. Kósheniń kóleńke uıalaǵan aıaǵynan úzilip bermeıtin uzaq gýil, saryn jetip tur. 110-strıttiń, ıaǵnı 110-kósheniń arǵy jaǵynda ataqty Manhetten! Nú-Iorktiń kún men kóleńkesi óstip kóz ilestirmeı tez almasady. Manhettendegi tap-taza, jap-jaryq Ýollstrıt, yzy-qyzy, ý-shý Brodveı, qara kúıelesh Garlem, álem-jálem qytaı aýdany — Chaına taýn, qıqy-jıqy tústik Bronks — osynyń bári Nú-Iork!

Ár burylysqa bir úńilip, alaqtap kele jatyr edi, dáp qulaǵynyń túbinen:

— Eı! Mıster!— degen bala ún estildi.

Negr men latyn amerıkandyqtyń qany aralasqan, shokolad tústes bala... Ne ózi quralpas, ne bir-eki jas kishi. Eki qolyn qaltasyna salyp, shekesinen shánıip qaraıdy. Ózine jan adamdy teńgerip turǵan joq. Tostaǵan kózderi qara almastaı jarqyldaıdy.

— Ne?— dedi Aqan qobaljyp.

— Kokıge qalaısyń?— dedi anaý saǵyzyn sartyldatyp shaınap turyp.

Túsinikti... Pıonerge de jan kerek, Aqannyń júregi zý ete tústi. Mynaý bala emes, naǵyz qara tajal. Aman turǵanda qos báteńkeni qoltyqqa qysyp alyp, tabandy jaltyratý kerek. Anaý úılerdiń qalqasynan bulardy tórt-bes tıneıdjer ańdyp tur — buǵan bás tigýge bar. Olar kokıdi, ıaǵnı kokaındi osyndaı qol-aıaǵy jeńil jas balalarǵa satqyzady. Ózderi qorqady, al, balalar ustalǵanymen, olarǵa sot joq. Kokaındi tıneıdjerlerge mafıozıler beredi. Túsetin paıdany qaltaǵa basatyn da negizinen solar. Myna balaǵa tıetini tıyn-teben ǵana. Mýllat balaǵa birdeńe dep kór, qalǵandary úı-úıdiń qalqasynan atyp shyǵyp, demde jaǵyńdy usatyp qolyńa beredi. Donald tańerteń sóıtip baqaı-shaqaıyna deıin túsindirgen: "Esiń bar bolsa, olardan aýlaq júrgin!"

Donald taǵy bylaı deıdi: "Kokaın Latyn Amerıkasy elderinde ósedi. Qors-qopa jýnglılerde, taýly aımaqtarda aınalasy at shaptyrym kokaın plantasıalary bar. Ertedegi úndilikter kokaın dánin sharshaǵan kezde shaınap, az-muz sátke aýyr mehnattaryn umytqan. Sol úndilikterdiń búgingi urpaqtary kokaın ósiredi de, mafıa ony Amerıkaǵa jasyryn tasymaldap jetkizedi. Satatyn da, shash etekten batatyn da sol mafıozılar".

— Shekara, tamojná qaıda?— deıdi Aqan aeroportta qol júkterin qandaı yjdahatpen teksergenderin eske túsirip.

— Tamojnányń tamaǵy tesik...

...Jer túbindegi Kolýmbıada, Ekvadorda ósetin sol kokaın toqsan toǵyz ótkelekten ótip kelip, mine, mýllat balanyń qaltasynda jatyr.

Aqan basyn shaıqady.

— Aqsham joq.

Bala tis arasynan syzyltyp, shyrt túkirdi.

— Brýklın kópirinen avtomobılmen ótseń, aqy tóleısiń. Sen Garlemde alshańdap kele jatyrsyń. Káne, sanap sal alaqanǵa jolaqyny!

Aqannyń jaýyryn tusy jipsip bara jatqandaı. Sharýa shataqqa aınaldy. Bul kópe-kórineý tıisý, pále izdeý. Adyrandaýyna qaraǵanda, sol kokaınnen myna bala da saý emes.

Sasqanynan:

— Men týrıspin,— dep saldy.

Shokolad balanyn eki kózi shoqsha jaınady.

— Týrıs!— Az-muz oılandy.— Iapan?

— Sovet Odaǵy.

— Ol qaı el?

— Bar ondaı el. Dúnıejúziniń altydan bir bólegi.

Jalǵannyń jartysyn alyp jatqan elden mýllat bala eshbir yqpady. Jaǵyrapıany ne oqymaǵan, ne kokaın satamyn dep júrip shala oqyǵan, áıtpese SSSR-di bilmes pe edi.

— O, jaqsy, óte jaqsy. Altydan bir bólik! Baı ekensiń. Qalta qalaı?— Tisin aqsıtyp, Aqannyń qaltasyn syrtynan qaqty. Basyný, qorlaý!

Aqannyń bas terisi tyrysyp barady. Bir nárse isteý kerek, biraq ol ne, anyq bilmeıdi. Almaty bolsa ne isteý kerek, ony eshkimnen suramas edi. Nú-Iork bóten, jat qala. Qaıtken jón?

Sol eki arada bir ashshy ysqyryq qulaǵynyń qaǵanaǵyn jaryp jibere jazdady. Qoshqyl bala jerdiń jaryǵyna túsip ketkendeı joq boldy.

Aqan esin jıǵansha, jeńil avtomobıl qyshqyryp kep, qasyna lyq toqtady. Tóbesindegi shoqpardaı kúlgin jaryq shyr aınalyp, kóz jasqaıdy. İshten eki polısmen qoıqań qaǵyp túse-túse qalysty. Jalpaq kokardaly fýrajkesiniń kúnqaǵaryn kózine túsire kıgen semizsheleýi tanaýyn aspanǵa kóterip turyp:

— Kokı qaıda?— dedi gúr etip.

Aqan:

— Men kokı satpaımyn,— dedi.

— Jaltarma!— Semizshe polısmen rezına taıaǵymen sanyn sabalady.— Dosyń jańa ǵana qasyńda tur edi ǵoı. Ol bizge baıaǵydan belgili bala. Kokıimen qosyp ustaı almaı júrmiz. Robert, káne, kiris!— dedi ıman júzdi jas polıseıge ıek qaǵyp.

Polısmen deýge qımaıtyn jas jigit Aqannyń qaltasyn syrtyna aýdardy. Úsh dollarǵa jeter-jetpes kúmis aqsha jerge shashyldy. Joǵarǵy buryshyna Aqannyń sýreti japsyrylǵan, amerıkandyq mór basylǵan qatyrma qaǵaz qoldan qolǵa kóshti. Semizshe polısmen áripti jańa tanyp júrgen baladaı qatyrma qaǵazdy ejelep uzaq oqydy. Aqanǵa Amerıka Qurama Shtattaryna ýaqytsha kelip qaıtýǵa berilgen ruqsat qaǵaz... Semizshe polısmen kúnqaǵaryn sál joǵary kóterip, aldynda jetkinshek bala emes, Marstan túsken adam turǵandaı údireıe qarady.

— Sóndirshi ana jaryqty jarqyldatpaı!— dep, jas serigin nyǵyrtyp aldy da, Aqanǵa buryldy.— Sen shynymen Rossıadansyń ba?

— Iá...— dedi Aqan erni dirildep. Yldym-jyldym oqıǵalar ony eseńgiretip tastap edi.

— Onda nege jalǵyzdan jalǵyz qańǵyp júrsiń? Onyń ústine Garlemde... Garlemde júrý ne, mınaly alańǵa aıaq basý ne, báribir.

— Ákem bar. Tústik Bronkste. Qalany aralap kórsem dep...

— Ondaı ashyq aýyz, ańqaý ákeńe bylaı de: "Nú-Iork anaý-mynaý qaljyńdy kótermeıdi. Beısaýat ýaqytta bala túgil, ózi de kóshege shyqpasyn". Bul polısıa ınspektorynyń tilegi,— dep turdy da,— buıryǵy!— dep qosty.

— Men on úsh jastamyn, — dedi Aqan tikireńdep. Jarty jasty taban astynda qosyp jiberdi. Qaı eldiń shalasy bolmasyn, "bala" dep kemitkendi ólerdeı jek kóredi. Aqan da sol sorttan edi.

Polısmen oǵan qulaǵyn da qaqpady.

— Óıtpese ákeńe shtraf salynady. Kelgen ýaqytsha merzimin de op-ońaı qysqarta salamyz. Sen, baıqaımyn, jalpy, jaqsy jigitsiń. Kózińnen kórip turmyn ony. Solaı, á?

Maqtaǵandy kim jek kórsin, onyń ishinde Nú-Iork polısmeni maqtap tursa. Aqan basyn qalaı ızep jibergenin baıqamaı qaldy. Semiz polısmen oǵan unaı bastap edi, "Jaqsy jigit" kim, qandaı bolý kerek. Ol jaǵyn oılaǵan joq. Áıteýir, ózin ishteı jaman bala dep sanamaıtyn.

— Qaıda barasyń, júr, aparyp salaıyq. Amerıka - óz qonaqtaryn eshkimge jábirletpeıdi jáne syılaı biledi. Keıbir jas meımandary tártip buzyp qoısa, keshire de salady,— dep nyǵyzdandy.— Jáne úıiniń naq túbine deıin aman-esen aparyp tastaıdy. Marhabat etińiz!— Shyndasa da, ádeıi istese de, qorbań qaǵyp, mashınanyń esigin aıqara ashty.

Semiz polısmen bir kórmege qatal eken. Arǵy jaǵy ańqyldap tur ma deıdi. Mashınasyna mine salsa qaıtedi? Kúni erteń Sergeı, Serikter mynadaı kórnekti polısmenniń Aqanǵa mashınasyn kóldeneń tartyp, qoshemet kórsetkenin estise she? Estıdi, Aqan aman bolsa, osy jýyq arada estip qalady. Estıdi de, ishi kúıgennen tuz jalaıdy.

Kenet esine Donald, benzokolonka sart etip túse qalmasy bar ma. "Jumystan keıin qalany aralaımyz" demedi me? Anaý-mynaý emes, Nú-Iorkti aralaıdy... Myna polısmen Aqandy "jaqsy jigit" dedi, al jaqsy jigitter aıtpaıdy, aıtsa kaıtpaıdy. Keshikpeı dál ýaǵynda barady, endeshe, benzokolonkaǵa. Ári onsyz da kóleńkesinen qorqatyn Sardar aǵa polısmender qorshaǵan Aqandy kórse she? Onsyz da álsiz júregi toqtap qalyp júrer. Kókesi de kokı satatyn balaǵa kezdesip, amerıkan polısmenderimen tájikelesip qalǵany úshin basynan sıpamaıdy.

— Raqmet, ser...

— Ser Redgreıv!— dep, kúrekteı alaqanyn aıamady, bylq etkizip ustata saldy semizshe polısmen.

— Sizge kópten kóp raqmet, ser Redgreıv!— dep, Aqan aǵylshyndarǵa tán kórgendilikti barynsha tanytyp jatyr.— Úı jaqyn. Ózim baramyn.

Sart ta súrt qımyldyń adamy ǵoı, polısmen kóp oılanbady:

— Degeniń bolsyn, mıster...

— Quramysov!

— Mıster Quramysof, AQSH-tyń qoǵamdyq tártibiniń saqshylary sizge úıińizge saý-salamat jetýińizdi tileıdi. Jáne tez arada!— dep, sál kúlimsirep, kúnqaǵaryna eki saýsaǵyn tıgizdi.

Mashına dúr etip, pys jel shyǵardy da, jónep berdi.

Ol jeńil kúrsindi. Qanshama sypaıy, aq kóńil bolǵanmen, polısmenniń aty qashan da polısmen! Bul kisilermen alystan syılasqan jón. Avtomobıl uzaı berip, tyrq etip toqtady. Ser Redgreıv kabına esigin ashyp, qolyn bulǵady.

— Bir mınýtke!

Pás kóńilde sanap basyp, mashınanyń qasyna keldi.

— Shynymen... ákeń jaman oılaı ma? Amerıkan polısmender! týraly deımin de.

Aqan jymıdy — ol semizshe kelgen amerıkandyq aǵaıdyń neden qýystanyp otyrǵanyn uǵyp qoıdy.

— Joq, ol sizder týraly jaman oılamaıdy. Ol kisi tek men birdeńeni búldirip qoıa ma dep qorqady.

Polısmen kópe-kórineý kóńildenip sala berdi.

— Bravo! Rossıanyń jaýjúrek polısmenderine bizden kópten kóp sálem! Olarǵa qazir ońaı emes. Glasnost Perestroıka! Ony qoldaýshy da, qarsylastar da kóp,— dep anaý álemge áıgili eki sózdi oryssha aksentpen aıtty. Judyryǵyn joǵary kóterdi.— Yntymaqtaspyz sizderge! Tártip Sovetterge de, Amerıkaǵa da óte, óte kerek!

— Kóriskenshe, saý bolyńyz!

* * *

"Narkomanıa bul kúnderi ońtústik, soltústik amerıkan memleketteriniń basyn aýyrtyp otyrǵan óte kúrdeli másele".

"Búgin álemde" telehabarynan

"IaGÝAR" İSHİNDEP KİSHKENE KÚN. AQAN — AHAV?

ARǴY JAǴY AQY BERSE DE ESİNDE JOQ

Manhetten aýyr tynystap, eki ıyǵynan áreń demalady. Tý syrtynan sıgnal sozaqtady. Burylyp qarasa, "Iagýar" sport mashınasy. Aqan dereý trotýar shetine yǵysty. Mezetińde kabına ishinen aq jalyn burq etti de, áldekimniń názik bilegi kórindi. Vırdjınıa! Qolyn bulǵap, emen-jarqyn kúlimdeıdi. Rúlde, qasynda jahut kóz jas óspirim jigit kisimsip otyr. Aqanǵa sálem berý túgil, burylyp ta qaraǵan joq, aldyna bedireıe qarap otyra berdi.

— Sálemetsiz be, mıss Berklı? Meni shaqyrdyńyz ba?— Aqan kabınaǵa eńkeıdi.

— Dál sizdi! Árıne, siz mıster Quramysof bolsańyz...— Vırdjınıa bar ynty-shyntymen, naǵyz amerıkandyq qyzdardaı jarqyraı kúldi. Jáne naǵyz amerıkandardaı birden "sen"-ge op-ońaı kóship aldy.— Men seni Aqan deımin. Melvılldyń "Mobı Dık" romanyn oqyp pa ediń?

— Joq...

— Sol romanda alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısar, aǵash aıaq kapıtan Ahav bar.

— Aǵash aıaq?

— Qoryqpa, eki aıaǵyń da óz ornynda, kórip turmyn. Senbeseń sıpap kórýińe bolady.

— Rasynda da, ornynda eken.— Aqan da ázilge ilesip, eki aıaǵyn kezekpe-kezek silkilep qoıdy.

— O, men óte qýanyshtymyn... aıaqtaryńyz úshin... Sen sol kapıtan Ahavqa uqsaısyń. Mine, mynadaı!— Jas qyz qabaǵyn qars túıip, urtyn qompaıtyp, qasyn qaıshylady.

Aqan eriksiz kúlip jiberdi. Kóńil kúıi kópe-kórineý kóterilip sala berdi. Alyp úılerdiń ara-arasynan syzdyqtap túsip turǵan kún sáýlesi sekildi-aý myna Vırdjınıa!

— Aqan — Ahav! Maǵan óte unap tur myna esim! O keı!

Almatyǵa bara salysymen dereý oqıdy "Mobı Dıkti!" Vıka ol aǵash aıaq kapıtandy beker maqtaǵan joq. Qaısar da qatal Ahav oǵan unap qalypty! Shamasy, Ahav aǵa san túrli tańǵajaıyp oqıǵalardy bastan keshirip, erliktiń ne kókesin jasaǵan-aý... Qoımaı júrip oqıdy ol romandy!

— Qaıda barasyń, Ahav?— Vırdjınıa basyn kabınadan shyǵaryp edi, alyp úılerdiń ara-arasyn qýalaı soǵyp turǵan samal jel shashyn taraǵyshtaı jóneldi.

Qaıda, qashan kórip edi myna qyzdyń ekinshi syńaryn? Osy jýyq arada? Mıss, mıss Marıa, á, tapty, tapty, kıno kóginiń jańa juldyzy Marıa Rodrıgo! Iá, ıá, ekeýi bir-birine uqsaıdy! Tek tús jaǵynan emes. Marıa Rodrıgo tobylǵy tory da, Vırdjınıa aq quba... Ekeýiniń kúlgeni, minez qylyqtary uqsaıdy.

— Ahav, uıyqtama!

- ?!

— Er júrek kapıtan Ahavtyń kompasy qaı tusty meńzep tur, sony bilgimiz kelip edi.

— Donnıǵa, benzokolonkaǵa!

— O, onda jolymyz bir, Ahav!— Qyz manaǵy manaǵy ma, endi anyq kún sáýlesine aınaldy. "Iagýar" ishine ornaı qalǵan kishkene kún!— Uly muhıttyń jas bórisi bizdiń mashınamyzdy mensinip, mine qoıar ma eken?

Aqan da bastyrmalatyp jatyr. Osynaý qyzben tildesetinin bilgendeı-aq aǵylshyn tilimen alty jyl boıy bekerge aınalyspapty. Sonyń septigi, endi, mine, myqtap tıdi! Áıtpese myna júziktiń kózinen ótken pysyq qyz qaıda, Aqan qaıda!

— Kapıtan Ahav muhıttyń tósin tilgilep kelip, aılaqqa saǵat buryn zákir tastady. Ol, árıne, ábden sharshaǵan. Sondyqtan ol siz sekildi kórkem bıkeshtiń mashınasyna minip, qydyrýǵa tipti de qarsy emes.

Qyz kabına esigin aıqara ashty.

— Ótinemin!

"Iagýar" mashına nópirine qaınap aralasa berdi.

Bular jarty saǵattan soń baryp quz, jartas kóshelerdiń qyspaǵynan áreń sytylyp shyqty. Ary alty, beri alty katar asfált jol uzynynan uzaq saırap jatyr. Ataqty ulttyq 16-jol! Mashına quıyndaı ushyrtyp keledi. Gýil estilmeıdi, shınalar ǵana estiler-estilmes sybyrlaıdy. Kabınadaǵy shaǵyn televızordan Lýı Armstrong birese bet-aýzyn tyrjyńdatyp, keıde kózin alaıtyp, saksofonyn suńqyldatady.

Aqan kenet kózin keń ashyp, otyryp qaldy: Vıka ıyq, keýde tusy jypyrlaǵan qyzyl juldyz keýdesheni kıip alypty. Oraq, balǵa da kózine ottaı basyldy. Aqan tań-tamasha, aıran-asyr.

Qaı jerde kele jatyr ózi, Nú-Iorkte me, Almatyda ma? Amerıkan qyzy qyzyl juldyzdy keýdesheni qalaı, qaıdan kıip júr? Jáne oǵan batyly qalaı jetedi?

Onyń álem-tapyryq ózgerisin kózi jiti qyz baıqap qoıdy.

— Saspa, Ahav! Men muny seniń eliń, senin qurmetiń úshin búgin ádeıi kıdim. Qonaq emessiń be bizge!

— Qaıdan satyp aldyń?— dedi Aqan apalaqtap.

— Qazir AQSH-ta qyzyl juldyz, oraq-balǵanyń qany jerge tımeıdi. Sońǵy moda! Rossıada kóp ózgerister bolyp jatyr. Biz oǵan qýanamyz. Al, erkin elde — erkin moda! Ne kıgiń kelse, sol satylady. Tek tóleıtin dollaryń bolsyn.

Aqan ári-sári. Bul búgindikke mıy jetetin sharýa emes eken — sony anyq sezdi. Jáne sezgeni — Amerıka qysqa kúnde qyryq qubylatyn qyzyq el!

Jahut kóz jigit rúldiń qulaǵyna qonyp alyp, zymǵatyp kele jatyr. Bularǵa kóz qıyǵyn da salmaıdy. Rúlde adam emes, beıne bir robot otyrǵan sekildi. Osynyń ózi kisini jaısyz sezimde qaldyra ma, Aqan ári-beriden soń únsiz qaldy.

Vırdjınıa kabına shıtiniń jarqyl da jurqyl knopkalarynyń birin basyp qalyp edi, oıyqtan shaǵyn bar beri aınalyp, shyǵa berdi. İshi koka-kola, pepsı, ne qıly sýsynǵa syqap tur.

— Shóldediń be?

Qyz jaýap kútken joq, syrty muzdaı sýyq bir bótelkeni qolyna ustatty. Ashyp edi, aýzynan aq kóbigi burqyrap, syrtyna asyp tógildi. Aýzyna apara berip, kóz quıryǵymen shalyp qaldy: "Iagýar" Donaldtyń benzokolonkasynyń tusynan zaýlap ótip barady...

— Donnı! Reddı! Áne!— dep, byldyraqtaýǵa ǵana shamasy keldi, kenet basy aınalyp, dúnıeniń asty ústine shyqty. Qarsy aldy sý astynda qalǵandaı sekýnd sanap buldyr tartyp barady.

— Áı, bul ne?

Arǵy jaǵy aqy berse de esinde joq.

* * *

"Jasóspirimderdiń qylmysqa aralasýy AQSH-ta barǵan saıyn qaýlap keledi. Bul faktiler sońǵy jyldary bizdiń elimizdiń birqatar qalalarynda ereýildep, boı kórsetýde".

"Komsomolskaıa pravda" gazetinen

SÁSKE TÚS, SAǴAT 2. MISS BERKLI, AHAV,

TAǴY ÝAQ-TÚIEK PENDELER

— Ahav! Ahav!

Áldekim jaǵyn súıkep qana súıkimdi shapalaqtady. Yńyrandy da qoıdy.

— Ahav! Men Vıkamyn, Vırdjınıamyn!

Betine sý búrikti. Aqan kózin jipsıtip ashty. Tas tóbesinen mıss Berklı tónip tur. Basy jaılap qańǵyrǵandaı. Ernin qaıshylap, kúlimsiregen boldy. Vırdjınıaǵa únsiz qarap jatyr. Mynaý manaǵy júzinen shapaq shashqan qyz emes. Kádimgi mıss Berklı! Shashy da jalyndap, sáýle shashyp turǵan túgi joq, kúnde kóshede júzdep kórip júrgen jalqyn sary shash. Al, ózin, Aqandy dáý áldekim tý syrtynan qapsyra qushaqtap alyp jibermeıtin sekildi. Kresloda jatyr ma, nemene? Moınyn eki jaǵyna kezek burdy. Mynaý qaı jer, qudaı-aý? Óńi me, túsi me?

Aınalasy at shaptyrym keń bólme... Qarsy aldy — úlken vıdeoekran. Oń jaq qabyrǵany ala san túrli ǵajaıyp balyqtar ersili-qarsyly, joǵary-tómen boılap júzedi. Keıbireýi: "Túsi bóten qaı bala ózi? Meken-jaıymyzǵa qaıdan qańǵalaqtap kirip kettiń eı, sen?!" degendeı toqtalyp turyp, túımesh kózderin dóńgelentip Aqanǵa uzaq qaraıdy da, kóńili qalǵandaı bulań etip, jalt burylady. Sóıtse búkil qabyrǵany alyp turǵan nán akvarıým eken. Pálma tektes alyp gúlder tóbeni tireıdi. Edenge túgi tobyqtan qaly kilemder tóselgen...

— Qaıda jatyrmyn? Qalaı keldim bul jerge?

Vıka bir qolymen kilem tireı, dál qasynda jantaıyp otyr.

— Esh qam jeme, Ahav. Bári de óziń. Sál shydasań Reddı de kelip qalar.

Joq, Aqan ekeni ras bolsa, "sál shydaı almaıdy!" Bul ne masqara! Muny mashına ishinde áldene ishkizip uıyqtatyp tastap, bóten jerge dóńbekteı súırep alyp kelipti. Al Aqan basqa eldiń, onyń ishinde SSSR-diń azamaty ǵoı!

Qorlyq, súıekke tańba bul! Namys kerek!

Ornynan qarǵyp turaıyn dep bulqynyp edi, o ǵajap, torǵa túsken taýyqtaı typyrlady. Qarǵyp turmaq túgil qolyn qozǵalta alsaıshy. Eki bilezigine áp-ádemi eki kisen túsip qalypty. Tym jarasady ózine. Ekeýi de astyndaǵy qujban kreslonyń eki jaqtaýyna myqtap bekitilgen. Bir kúdikpen aıaǵyn alǵa sozyp edi, buǵaý shynjyr: "Saspa, óz ornymyzdamyz!" degendeı názik syldyrlady. Buǵaýdyń jińishke shynjyry kreslonyń aıaǵyna baılanypty.

Qyzǵa bajyraıa qarady.

— Bul ne?

Vırdjınıa jaýap qatpady. Ornynan lyp etip túregeldi, jas botadaı táı-táı basyp baryp, bólmeniń alys buryshynan astyly-ústili podnos ústeldi dóńgeletip alyp keldi. Joǵarǵy qabaty — ne túrli alabajaq tıketkaly bótelke, san qıly fýjerler, astyńǵysy — beti jabylǵan tarelka, qasyq, shanyshqy, pyshaq, kishkene meskeıler... Qyz syrty quj-quj bótelkeniń aýzyn áspettep ashty.

— "Úlken kanon"!— Syrtyn álpeshtep sıpady.— Bul Maıkl Djeksonnyń ishetin áıgili mıneraldy sýy...— Fýjerge móltildetip quıyp, Aqannyń aýzyna taqady.— Shóldegen shyǵarsyń, Ahav!

Shóldegeni ras edi. Sóıtse de qyrsyǵyp ishpedi.

— Maıkl Djekson maǵan ádeıi arnap jiberdi me bul mıneraldy sýdy?— dedi juqa áınekteı shytynap.

Vırdjınıanyń kózi dóńgelene qaldy.

— O, Marıa anam! Maıkl Djeksonǵa til tıgizbeıik. Ony búkil álem moıyndaǵan. Rok mýzykanyń táńiri! Ol Amerıkaǵa keminde 120 jyl jasaýǵa ýáde berdi. Qazir tazartylǵan kıslorody bar apparat ishinde uıyqtaıdy. Kóshede qolyna bıalaı kıip, aýzy-murnyn tumyldyryqtap júredi. Mıkrob juqpaý úshin... Ol — mýltmıllıoner, ony prezıdent Ronald Reıgannyń ózi qabyldap, qolyn qysqan...

— Prezıdenttiń qolynyń mıkroby juǵyp ketpep pe eken?— dep qoıyp qaldy. Tym tóte, árıne. Qaıt deısiń, minez! Teńiz bórisi Ahavtyń minezi! Vıkadaı qyz aıtqan soń, ózi shynymen Ahavqa bolmasa da uqsap baqqysy bar-aý, shamasy.

Kózi áp-ádemi bilezik pen buǵaýǵa tústi, qany basyna shapty. Eń aldymen óz-ózine yzaly. Shok, shoq, ózine de sol kerek! Osy bir altyn shash qyz bir-eki kúlimdep edi, búkil dúnıeni umytty.

Bar pármenimen julqyndy.

— Bul ne? Dereý bosatyńdar! Áıtpese, áıtpese...— Áıtpese ne isteıdi, ony ózi de bilmeıdi eken, bar tyndyrǵany, qyzǵa óshige kijinip qarady.

— O, jartasqa shegelengen Prometeı! Proletarıattyń buǵaýdan basqa joǵaltary joq!— Ýytty ázili ózine unap qaldy ma, qyz syqylyqtap kúldi. Shalyq kúlki... Soǵan qaraǵanda Aqandy aı-kúnniń amanynda baılap-matap tastaý Vıkanyń ózine de ońaı tımese kerek. Aqan tuńǵysh ret oǵan anyqtap qarady. Sál-pál maqtanshaqtaý, kınojuldyzdarǵa uqsap baqqysy keletin kádimgi ór kókirek qyz bala... Almatyda da ondaıdyń ony órip júr. Aqan bul qyzdy aq jalyn, altyn sáýlege teńedi-aý taǵy. Oınaqtap júrip ot basty. Vırdjınıany aqyldy dep júrse, aıaq-qoly ǵana boı jetipti. Syqylyqtap kúlip edi, bitti, sekýndtyń ishinde on úsh — on tórt jasar, jeńiltekteý qyz balaǵa aınala saldy.

— Sen qaıdan bilesiń?

— Neni?

— Prometeıdi. Proletarıat buǵaýyn.

— O, men siz oılaǵandaı sonshalyqty aqylsyz emespin, mıster Ahav!— Qyz suq saýsaǵyn joǵary shoshaıtty.— Donald alǵashqy kúni-aq Rossıadan kelgenińdi aıtqan. Mıllıoner ekenińdi de...

— Mıllıoner? Kim?— Tań qalǵany sonshalyq, Aqan dem ala almaı qaldy.

— O, men bárin bilemin! Qaltasy qalyń adamdar aqsha týraly áńgimeni jaqtyrmaıdy. Óz ákem sondaı. Qazir Azıada da mıllıonerler kóp; japon, arab, Gonkong, sıngapýrlyqtar.

— Donald ne dedi sonda?

— Toqta, toqta... Mine, bylaı: "Bular zavod-fabrıka, kolhoz, sovhoz degen bankide mıllıondaǵan som aqshasy bar uıym klandarǵa birikken. Onyń músheleri "Bar adam bireý úshin, bireý barlyq adam úshin!" degen prınsıpke baǵynady. Bireýi aıaq astynan pálege ushyrap qalsa, mıllıon som kerek bolsa da, bári kóptep-kómektesip, aqsha jınap beredi".

Mán-jaıǵa sonda baryp túsindi... Búldirgen Donald eken: Donald aldyńǵy kúni: "Al, senderde mıllıonerler bar ma» degende, namysqa basyp: "Bizde bári bar. Mıllıoner kolhoz, sovhoz, zavod-fabrıkalar bar, bárimiz de soǵan múshemiz, olar bizdi eshqashan da dalaǵa tastamaıdy",— dep ójektep bósken.

Ókinishten kreslonyń jaqtaýyn judyryǵymen uryp-uryp jiberdi.

— Saǵan ne boldy, ne boldy, Ahav? Mine, sý!— Vırdjını fýjerdi máımildetip ákep tur. Ydysynan sý lep-lep tógiledi.

— Keshir, Vıka!

Mıllıoner qaıda, bular qaıda, táptishtep túsindirse she qazir? Raıynan tez qaıtty. Báribir bu qyzdyń qulaǵyna búgin ol áńgime kirmeıdi. Aıaq-qoldaǵy áshekeı buǵaý, kisennen qalaı qutylady — másele qaıda?

— Al meniń jylaǵym kelip otyr.— Vırdjınıa shashyn silkip edi, altyn quıyn oraı da boraı jóneldi.

— Nege?

— Keıde meniń ólgim keledi...

Aýyr tynyshtyq ornady. Aqan qol-aıaǵyn qozǵaı almaı sulq otyr. Ólgisi keletini nesi? Vıkadaı qyzǵa ólýge bolmaıdy. Olar máńgi-baqı qartaımaı, altyn shashy kún sáýlesin shaǵylysa jarqyrap, aspan men jerdiń arasynda perishtedeı qalyqtap ushyp júrýge tıis... Vıkadaı qyzdar ólip qalsa, onda Aqandar qalaı jer basyp júredi?

Basynyń aýyryp ketkendigi sondaı, ne bolsa sol bolsyn, oıyna kelgen alǵashqy sózdi qabyrǵadan qoıyp qaldy.

— Prometeı, proletarıat buǵaýyn qaıdan bilesiń?

Vıkanyń kózi jarq etip, kúlip jiberdi — bu da jer betindegi barlyq qyz sekildi óziń maqtaǵandy unatatyn. Jalpy, ólgisi keletin qyzdyń kúlkisi emes. Vıka:

— Sizderde on bes shtat bar.—"Kórdiń be, men muny da bilemin, maqtaı tússeń qaıtedi osy?" degendeı kózin tóńkerdi.

— On bes respýblıka...

SSSR men AQSH-tyń qyzdary maqtanshaqtyq jaǵynan bir birine qalaı uqsaıdy, á!

— Sizder kosmosqa alǵash samǵaǵan elsizder. Jáne úlken patrıotsyzdar.

Munyń bárin qaıdan bilesiń?— dedi esepsiz tańyrqaǵan Mekteptegi muǵalimder: "Kapıtalısik elderde SSSR týraly óte az oqytylady. Oqytylǵan kúnniń ózinde SSSR-dyń tarıhy aınaldyrylyp teris oqytylady" deıtin.

O, biz sońǵy eki-úsh jylda sizder týraly kóp-kóp "Nú-Iork taıms", "Vashıngton post", "Nú-Iork trıbún" gazetteri SSSR týraly kúnde-kúnde jazady. Kóp-kóp bilemin sizder týraly. Sizder, máselen, nandy kezekpen alasyzdar.

— Ótirik! Shylǵı ótirik!— Aqan kisen, buǵaýlaryn syldyrmaqtaı shyldyrlatty.

Ózi bilgishtigine ózi masaıraǵan qyz ósken ústine ese tústi.

— Rossıada óte úlken, óte kúshti armıa!

Aqan buǵan qarsylyq aıta almady. Mektepte: "Sovet Armıasy — dúnıe júzindegi eń qýatty, eń aıbyndy armıa" deıtini ras.

Vırdjınıa órshı tústi.

— Oktábrát, pıoner, komsomol — bári de Sovet Armıasynyń boıskaýttyq bólimderi. Sizder mektepten bastap, soǵysqa ene bastaısyzdar. Árıne, qazir olaı emes... Armıany qysqarttyńyzdar, kóptegen adamdy túrmeden shyǵardyńyzdar...

Shúıdesin kreslo arqalyǵyna tirep, jatyp qaldy. Bul jerde tájikeniń paıdasy shamaly. Aýyz aýyrtyp keregi joq. Bári de keıin, keıin...

— Mıss Berklı, men buǵaýdan qashan bosaımyn?

Qyz únsiz. Aqyr aıaǵynda:

— Bul uzaq áńgime, Ahav!— dedi.— Kisen, buǵaýdyń kilti Reddıdiń qaltasynda. Men tek kútýshimin.

- Kúzetshimin de.

— Qalaı oılasań, solaı oıla. Aqan:

— Meni tutqyndaýǵa qandaı qaqylaryń bar? Men Amerıka azamaty emespin. Shet eldikpin. Kúni erteń bul úshin senderdi ońdyrmaıdy,— dep noq jasady.

Vırdjınıa kózine shashyrap túsken kekilin úrledi.

Biz — Reddı, Donald, taǵy basqalar Brazılıadan bolashaqta jer satyp almaqpyz. Adam aıaǵy baspaǵan selvadan.7 Brazılıada jer arzan. Árıne, kolejdi bitirgesin. Kolonıa quramyz. Mafıa, kokaın, baı, kedeıi joq kolonıa! Ol úshin keminde júz myń dollar kerek. Az-muz aqsha jınaǵamyz. Ol jetpeıdi.

— Júz myń dollardy qaıdan alasyńdar?

Vıka buǵan: "Buǵan jaýapty sol sen qaıtarsań qaıtedi? Sál oılanshy, mine, mine, óziń de bilip qoıdyń, áne, tiliń ushynda tur ol jaýap" degendeı sál kúle, sál mysqylmen qarady.

— Myna sen she?

— Men ne?

— Júz myń dollardy bizge sen beresiń.

— Men? Qaltamda úsh-aq dollar bar...

— Biz aqshany seniń papańnan alamyz.

— Ákemnen? Júz myń dollar?!

— Ol aqshany kolhoz, sovhoz, zavod, fabrıkadan jınap beredi. Senderde "Barlyq adam bireý úshin, bireý barlyq adam úshin" emes pe?

Aqannyń qos shekesi solq-solq etedi. Ańdamaı sóılegen aýyrmaı óledi. "Bar adam bireý úshin, bireýi bári úshin!" Al, saǵan mıllıoner kolhoz, sovhoz! Eh, qytymyr ómir!

Qyz buǵan shyn jany ashyp sóıleıdi.

— Ahav, sen qasara berme. Bizde aqsha úshin jan pıda. Ákeń aqsha bermese, Reddıler seni aıamaıdy.

Aıtyp aıtpa, Amerıkamen oınaýǵa bolmaıdy. Erteńgi kúniń túgil, kelesi saǵat, mınýtyńa senip bolmaıdy. Osy búgin tańerteń kóńil kúıi kún shýaǵyndaı edi. Úıden qyryq qadam uzamaı jatyp; mýllat bala tıisti, polısmender tintti. Odan qutylyp edi, "Iagýar" ishinde es-tusynan tanyp qaldy. Qol-aıaǵyna kisen túsken túri mynaý. Ákesi qolyna ustap kórmegen júz myń dollardy jerden qazyp taba ma? Oı degen bytyqy-shytyqy.

— Vıka, ne isteýim kerek?

Aha! Qyzdyń kógildir kózinen jasyl ushqyn shashyrady.

— Sen aqylyń bar balasyń, men ony baıaǵyda bilgenmin, Ahav! Osy suraqty qoıaryńdy da bilgenmin. Men qazir...

Ytyp túregep, taırańdaı júgirip, qabyrǵamen qabyrǵa esikke kirip, joq boldy. Qaǵaz, qalam alyp, beri shyqty. Ústel ústindegi bótelke, fýjerlerdi shetke ysyrdy, qaǵaz, qalamdy Aqannyń aldyna qoıdy. Daýsy shyńyltyr tartyp, kórer kózge dáýirlep barady.

— Bylaı dep jaz: "Qymbatty papa! Abyrjyma, men alysta emes, jaqsy adamdardyń ortasyndamyn. Bularǵa aqsha kerek jáne óte kóp! Jeke bastaryna emes, qoǵam ıgiligine jaratady. Hat qolǵa tıgen kúni júz myń dollardy bere salyńyz. Áıtpegen kúnde, áıtpegende..."

Qyz eki qolyn keýdesine qoıyp, bólme ortasynda sostıa oılanyp tur. Áıtpegende ne bolady, ony ózi de bilmeıdi, zady. Nemese aıtyp jiberýge qorqyp tur — qaıbir táýir nárse deısiń onysy!

— "Áıtpegende" degendi óshirip tasta!— Qıynnan qıystyryp jol taýyp ketkenine qyz kópe-kórineý qýanyp qaldy.— Papań, sóz joq, aqyldy adam, arǵy jaǵyn ózi de túsinedi. Múmkin, kolhoz, sovhozyna "aqsha jiber!" dep, telegramma soǵar. Aıaq jaǵyna anyq etip qolyńdy qoı, aı, kúndi jaz.

Aqan óıtip-búıtip ýaqyt utqysy keldi. Arǵy jaǵyn kóre jatar.

— Joq, aldymen maǵan kepildik kerek,— dep kergidi.— Komýna, sommýnna! Olaryń — blef! Sender júz myń dollarǵa qurtaqandaı atom bombasyn satyp alyp, sovet elshiligin jaryp jiberesińder. Qaıda barasyńdar, kúni erteń bytyrlatyp qolǵa túsiredi. Tergeıdi, azaptaıdy senderdi.— Kóziniń quıryǵyn qyzǵa tastady. Jan tátti bolsa mynadaı qoqan-loqqydan soń raıynan qaıtyp qalýy da...— Bombany kimniń aqshasyna satyp aldyńdar? Bizdiń. Sovet terrorısteri — Quramysovtardyń qolshoqpary dep oılaıdy senderdi. Ary qaraı ne? SSSR men AQSH-tyń arasy ushyǵady.

Aqan ishteı ábden shattanyp, bósip otyr. Qol-aıaqtaǵy kisen, buǵaýdy umytqan. Vıka aıtpaqtaıyn, aqyldy jigit eken, oılap qarasa. Ózin aıtady da. Máseleni qaı-qaıdaǵyǵa aparyp tiredi, á! Tutqynda otyryp-aq eki derjavanyń arasyn ushyqtyryp qoıdy. Al, asyp-saspaı kór, qý qyz! Áýseleńdi bir kóreıik!

Rasymen, Vıkanyń qabaǵy kirtıip, eki ıyǵynan sý ketip, kádimgideı júdep qaldy. Endi she! "Atom bombasy", "terrorıst" kimge ońaı tısin.

Áldenege belin bekem baılady, bilem, álden ýaqta edende tizesin qushaqtap otyryp, tez-tez sóıledi.

— Avantúra emes, avantúra emes bul! Aıttym ǵoı, bul aqsha ıgi maqsatqa jumsalady dep. Biz kól-kósir jer satyp alamyz, ony óńdeımiz, egin egemiz, ádildik pen aqıqatqa negizdelgen qoǵam quramyz. Ózimiz sekildi aq, adal nıet adamdardy jınaımyz jer-jerden. Seni de múshe etip alamyz. Ótinish jasasań... Túr, túsińe qaramaımyz.

— Raqmet!— dedi Aqan mysqylmen.— Aldymen júz myń dollardy taýyp bereıin de.

Óz oıyna ózi elikken qyz muny qulaǵyna ilmedi.

— Komýnanyń atyn da oılastyryp qoıdyq.—"Selvadaǵy sáýle!"

— Júz myń dollardy mıllıoner Berklıden nege almaısyńdar?

Sóz baǵytyn ádeıi basqa arnaǵa burdy. Mynaý bas-aıaǵy joq qyp-qyzyl qıal jalyqtyra bastady. Bul qyzdardy túsinip bolmaısyń. Oqýyn oqyp, ata-ananyń tilin alyp júredi, júredi de, kúnderdiń kúni óstip qaı-jaıdaǵyny qıaldap, selteńdep shyǵa keledi. Vıka qandaı jaqsy qyz áıtpese. Komýna, "Selvadaǵy sáýle!"... Kim nanady buǵan? Vıka sekildi aq kóńil, aq jarma qyzdar senedi, buǵan ne deısiń?! Senetindigi sondaı, Aqandy urlaýǵa kómektesken. Taǵy jaqsylyq jolynda kúresip júrmin dep oılaıdy.

Baıǵus qyz Aqannyń kekesinin sezbedi, aǵyla berdi.

— Ákem tym qaraý adam. Oǵan qosa bizdiń josparymyzdy jan adam bilmeýi kerek. Bilse, ákemniń ózi-aq polısıaǵa jetkizedi. Ol temirdeı tártipti súıedi.

Aqan únsiz. "Polısıaǵa jetkizedi", "qaraý" deıdi. Apyr-aý, týǵan ákesine senbeı me sonda? Áke-shesheler óz aldyna, balalar óz aldyna, jeke-jeke, qyzyl sheke. Nú-Iorktikterdi aıtady da. Aqandar she? Máselenkı, aýyldaǵy atasy men ájesi nemereleri qaladan aqar-shaqar bara qalsa, aınalyp-tolǵanyp, ólip kete jazdaıdy. Ne túrli qulpyryp turǵan "qulynym", "jaryǵym", "shyraǵym", "aınalaıyn"... Qystaı saqtap júrgen qurt-irimshigin aldyna shashady. Ákesi men mamasynyń úıretip jibergen tártipterin tárk etip, mysyqtyń balasyndaı maıraǵaı da taıraǵaı...

Amerıkandyqtar adamdy ishpeı-jemeı mas qylatyn "aınalaıyndardy" múldem bilmeıdi. Aıta berseń, sózdikterinde joq. Onyń ornyna "mıss", "mıssıs", "ser", "mıster"— kil myrza, hanymdar...

...— Ahav, vıdeo kórsek qaıtedi?— Uzaq qarjasýdan qaljyrap qalsa kerek, qyz beıbit sóıledi.

Vırdjınıa dıstansıalyq basqarýdyń qoltoqpaqtaı apparatyn syrt-syrt basty. Vıdeoǵa beıne, til bitip, ekrandyq ıý-qıý ómir bastalyp bersin. Mine, has sulý ıegine deıin sabyn kópirshigine malynyp, shashyp oınap otyr.

Vıka:

— Reklama!— dedi sharshap.

Áne, rok ánshiler qarǵyp-sekirip júr... Kosmos korablderi seńdeı soǵylyp, bir-birin tyrqyratyp qýyp barady.

— Juldyzdar soǵysy...

Mássaǵan! Temir qalpaqty, qyzyl juldyzdy sovet soldattary... Sovet tankileri amerıkan kóshelerin aıaýsyz taptap, beıbit halyqty aldyna salyp, aıdap keledi. Shúńgil kóz, sharshy deneli, saqaldy adam sovet agresorlaryn aıaýsyz toıtaryp júr. Arystandaı alparysyp, jolbarystaı julqysady jeke batyryń.

— Krıstoferson...— dedi Vırdjınıa ekrannan kóz almaı.

— Kim ol?

— Ulttyq qaharman. "Amerıka" atty teleserıal... Mynaý birinshisi. Barlyǵy on eki serıa.

— Krıstoferson bizge nege ósh? Ótirik, shylǵı ótirik!

— Aqsha, aqsha!— Shydamsyzdana til qatty Vırdjınıa.— Amerıka agresor ma, Rossıa agresor ma, olarǵa báribir. Dollar úshin Krıstoferson maımyl bolýǵa da razy. Jáne bul teleserıal on shaqty jyl buryn túsirilgen. Ol kezde biz sizdermen qatty qyrǵıqabaq bolyppyz.

— Mynaǵan... senesiń be?

Púlt shyrt etip edi, ekran sónip júre berdi.

— Káne, senem be, joq pa?— Pále qyz eki jep bıge shyqty.

Aqan tómen qarady.

— Keshir...

Ekran taǵy sóıledi. Tóbesi kók tireıtin sabalaq-sabalaq quj maımyl aýzyn arandaı ashyp, bularǵa týra umtylsyn. Aqan eriksiz shalqaıyp qaldy. Maılyekeń qalalardy qıratyp, muhıttaǵy alyp korablderdi aspanǵa atty...

— Bravo, Kıng-Kong!8 Bravıssımo! Biz saǵan sumdyq rızamyz!

Bólmege qashan, qalaı kirgeni belgisiz, tý syrttarynda shashyn burap-burap, oń shekesine salbyrata jyǵyp qoıǵan jahut kóz bozbala qol soǵyp tur.

Vırdjınıa ornynan súlesoqtaý turdy.

— Myna ser ekeýmizdi,— jahut kóz ıegimen Aqandy nusqady,— ońasha qaldyrsań, mıss Berklı!

Qyz kórshi bólmege jylystady.

— Balanyń shatty-butty ertegisine ýaqyt óltirmeıik.— Jahut kóz jigit vıdeony sóndirip tastady. Ekinshi kreslony kóterip ákep, Aqannyń qarsy aldyna dik qoıdy, qolyn keýdesine, aıaǵyn aıaǵyna aıqastyryp salyp, nyǵyzdalyp otyrdy.— Kelissózge kiriseıik. Biz túgil, AQSH pen sizdiń respýblıkańyz da...

— SSSR...

— Iá, eki derjava da kelisip jatyr... Sol eki derjavanyń azamattary ekemiz, endeshe, biz de ortaq til tabaıyq. Qalaı?— dedi kózin dóńgeletip. Qanshama jasyrsa da yzdıǵan otyrysy, sypaıy, sýyq sózi, sarǵylt jahut kózi amerıkandyq vestern fılmderindegi saıypqyrandarǵa bolmasa da uqsap baǵýǵa tyrysyp otyrǵanyn ańǵartqandaı.

Aqan da jibimedi. O da jerde jatqan tegin bala emes. Dáý de bolsa osy jahut kóziń Aqandy urlaýdy uıymdastyrǵan myqtyńnyń naq ózi.

— Myna áshekeıdi qaıtemiz? Kelissózge kereǵar sıaqty,— dep, shynjyrdy kózimen nusqady. Aqan mınýt saıyn er jetip bara jatqandaı — aldynda ońaı jaý otyrǵan joq.

Jahut kóz saspady.

— O, aıyptymyz! Kelissózdi, ádette, terezesi teń adamdar júrgizedi.— Qaltasynan kip-kitteı kilt shyǵaryp, qos bileziktiń qulpyn syrt-syrt ashty.— Rızasyz ba?

Aqan bilezigin sıpalap, uıyǵan aıaǵyn ortaǵa qaraı sozyp saldy.

— Aıaq she? Ol da on eki músheniń bireýi.

— Asyqpańyz,— dedi bozbala,— asyqpaıyq. Kisendi sheshtik. Buǵaý da qashpaıdy. Ol ózińizge tikeleı baılanysty.

— Onda bul kelissóz emes, últımatým.— Aqan óz-ózine keremet súısindi; qyzyq bolǵanda osyǵan deıin ózin dál mundaı alymdy dıplomat bala ekemin dep oılamaǵantuǵyn.

Jahut kóz bárin de baıaǵyda oılastyryp, sheship qoısa kerek, miz baqpady.

— Rossıa emes, Amerıkada otyrsyz. Kisen meniń qolymda emes, sizdiń qolyńyzda. Osyny umytpaǵaısyz, ser Ahav!

— Qulaǵym sizde.— Aqan da mafıa, agentter týraly fılmderdi az kórgen joq. Sonda er júrek, qaısar, tekti keıipkerler óstip túsin bermeı, tákappar, ádemi ólip ketýshi edi.

— Mıss Berklı bizdiń talap-tilegimizdi jetkizgen shyǵar?

Jahut kóz tym syrbaz, bul da Djeıms Bond týraly fılmderdiń túbin túsirgen qasqań boldy.

— Júz myń dollar ma?

— Iá. Bir sent artyq ta emes, kem de emes.

— Meniń ákem júz myń dollar túgil, júz dollar taýyp bere almaıdy.

— Ertegi!— dep ysqyryndy jahut kóz. Tez ózgerdi. Astynan sý shyqqandaı ornynan turyp ketti — aqsha máselesi shymbaıyna qatty batady eken.— Ótirik aıtasyz! Óte senetin, talaı ret synalǵan agentimiz ákeńizge júz myń dollar túkirýmen birdeı deıdi. Búkil álemniń alpaýyttary bizge kelip, aqsha shashady. Bizge kórsetken qurmetteri esepti, ári AQSH-ta aqsha shashý — úlken marka, jetistik!

— Biz Nú-Iorkke emes, týysymyzǵa keldik.

Bozbalanyń kózi úshkirlene qaldy.

— Sonsoń salyp uryp, Lac-Vegasqa, ne Gavaı araldaryna betteısizder, á? Rýletka, kazıno, altyn jaǵajaı...

Aqan yshqynyp ketti.

— Qaıdaǵy Las-Vegas? Qaıdaǵy Gavaı? Men mundaı tańǵajaıyp jer attaryn tuńǵysh estip otyrmyn. Meniń ákem "Porshende" isteıdi.

Anaý eleń etti.

— "Porshen"? Ol ne? Konsern be? Ákeńiz konsern dırektory ma?

— "Porshen" zavody bar bolǵany. Sonda ınjener. Aılyǵy — ne bary eki júz som.

— Jaraıdy, solaı-aq bolsyn!— Jahut kóz kreslo qyryna quıryq basty.— Siz ádemi jaltarady ekensiz. Shyn júrekten quttyqtaýǵa ruqsat etińiz!— Basyn sál-pál ıip, ıshara jasady.— Mundaı daryn árkimniń mańdaıyna jazyla bermeıdi.

Aqan sasaıyn dedi. Zaman ne bolyp barady ózi? "Janýarlar dúnıesiniń" jetekshisi Senkevıch ana birde: "Jolbarys shabar aldynda quıryǵymen jer sabalap, kóz aldaıdy" dep edi, jahut kóziń sóıtip otyrmasyn!

— ...Merzim — erteń túske deıin. Ómir qymbat pa, ótirik qymbat pa, oılanyńyz. Ýaqyt jetedi. Káne, qolyńyzdy!

Oıynda túk joq, qos qolyn ilgeri soza berdi. Jahut kóz áp-sátte bilezikti kıgizip, syrt-syrt kilttedi.

— Oılanyńyz. Biz sekildi jarly-jaqybaılardyń komýnasyna júz myń dollar jarnama qosam deseńiz, Vırdjınıadaı kórkem qyzǵa aıtarsyz. Merzim — bir kún! Artyq tosýǵa mursha joq. Ýaqyt — aqsha.

Qaıqań qaǵyp, esikke bettedi. Jan ushyra Aqan:

— Ákem qaıda? Kókem bile me meniń jaǵdaıymdy?— dedi shynjyryn saldyrlata-gúldirlete talpynyp.

— Ákeńiz kelispeı otyr, tym sarań eken. İri qımylǵa joq. Dollardyń júzi ystyq, á? O jaǵynan bir-birińizge aınymaı tartypsyzdar. Chao!

Lypyldaı basyp, qalaı ybys-dybyssyz kirse, solaı joq boldy.

Aqan kreslo arqalyǵyna jelkesin jastap, shalqalap jatyr. Bul ne, mafıa ma? Jahut kóziń soǵan keledi. Vırdjınıa she? Joq, joq! Ne jahut kózder altyn shashty qyzdy aldap júr, ne myqtap qorqytqan — ekiniń biri. Álde, álde komýnasy ras pa? Ondaı táýir komýnaǵa júz myń dollardy basynan úsh aınaldyryp, sadaqa dep laqtyra salar edi, eger... kókesi shynymen mıllıoner bolsa. Kókesin qapshyq-qapshyq aqshany basyp otyrǵan jýan qaryn mıllıoner retinde elestetip kórip edi, ondaı sýret shyqpaı qoıdy.

Sol eki arada Vırdjınıa bermen shyqty. Jahut kóz buǵan da ýaǵyz oqyp ketken be, qabaǵy kirbiń. Kózindegi jasyl sáýle sónipti. Dıstansıalyq basqarýdy Aqannyń oń qoltyǵynyń astyna qoıdy da:

— Jalyqsańyz, quzyryńyzda!— dedi túsin bermeı.

Ústel podnosty ıeginiń astyna jyljytyp ákelip, tirep qoıdy.

— Tábetińiz ashylsyn. Sendvıch, "frank" sosıskasy, ár túrli sýsyndar, sýyq taǵam — qaısysyn qalaısyz, bári osynda. Erteń tańerteń ystyq taǵam ákelemin. Jaqsy jatyp, jaıly turyńyz!— Teris qarap turyp, óshińki únmen:— Olar erteń túske qaraı keledi.

— Qaı ýaqyt ózi?

— Qas qaraıyp qaldy.— Bilezigindegi saǵatty alyp, ústel ústine qoıdy.— Erteńge deıin!

— Kóriskenshe!

Jaılap basyp uzaı berdi de, on tórt jasar mıss Berklı ekeni esine tústi, sál shalqaıa kerdeńdeı basyp jónep berdi.

Avtomobıl ishinde koka-kolaǵa ne qosyp bergenin qaıdam, myńǵy-dyńǵy basy lyqyldap alyp barady. Ońasha qalǵanda baryp aýyr halin anyq tushyndy. Kókesi ne kúıde? Onsyz da shoshymaly Sardar aǵa birdeńeni búldirmese jarady. Kókesi, Sardar aǵasy myqtaǵanda polısıaǵa habarlar. Polısıa qumyrsqanyń ıleýindeı qaınap jatqan Nú-Iorkten Aqandy ıiskep taba ma? Soryna qaraı, Sherlok Holms pen doktor Vatson bul ómirde joq. Ol ekeýi kınofılmderde ǵana urydan ury, qarydan qary qoımaı shyryldatyp ustap alady.

Shaqshadaı basy sharadaı. Kreslonyń jaqtaýyna jantaıyp, qalǵyp ketti.

***

"Amerıkandyq jas jetkinshekterdiń ata-anadan tym erte irge bólip, jeke ómir súrýiniń zıan jaǵy da bar: olardyń birazy ósken uıasy men oshaǵyna budan bylaı máńgi baqı qaıtyp oralmaıdy. Týǵan ortadan tym erte qol úzý ata-ana men balanyń arasyna aıyqpastaı salqyndyq túsiredi. Sol sebepten de keıbir qyz-jigitter áke-shesheleriniń molasyna bir ýys topyraq salýǵa da kelmeıdi".

"Semá ı shkola" jýrnalynan

TAǴY DA SOL HOL,9 TAǴY DA KÚMİS QOŃYRAÝ

KÚLKİ, TAǴY DA SAǴI MEN SHAǴI

...Qos tulymshaǵy seltıgen sábı qyz saq-saq kúledi kelip, kúledi-aı! Appaq kishkene kúmis qońyraýdy qulaǵynyń dáp túbinen bireý jaıymen arly-berli terbetip, soǵyp turǵandaı.

Aqan kózin ashty. Moınyn buryp edi, Vıka kilem ústinde eki tizesin qushaqtap otyr. Eki kózi ekrandy tesip barady. "Tizeńdi qushaqtama, jaman yrym!" degisi keldi de, Almatyda emes, Nú-Iorkte, tutqynda otyrǵanyn oılady. Ájesi baıaǵyda ózine óstip ursatyn.

Ekranda kip-kishkene aq úrpek qyz kók shalǵyndy belýardan keship, júgirip keledi. Uıqyly-oıaý jatyp estigen kúmis qońyraý kúlkiniń ıesi de osy qyz bala boldy. Alaqanyn tarbaıtyp jazyp, qalbalaqtap ushqan aq kóbelekke tap-tap beredi. Aınala toly kók gúlder, qyzyl gúlder, ne túrli gúlder... Aıaǵy shópke oratylyp qaldy ma, qyz bala etpetinen tústi. Tyrbańdaı tepkilenip, pora-pora jylap jatyr. Áne, ákeniń kúshti de meıirimdi qoldary qyz balany jerden lyp kóterip aldy, kóterdi de, áýege jaılap laqtyra bastady. Uzyn boıly, kermıyq kelinshek jarqyraı kúlip, aýada dóńgelek aınalǵan qyzǵa qolyn sozady... Anadaı jerde jeti-segiz jasar jıren semiz bala balpań-balpań basyp keledi. Túpsiz aspan kókpeńbek-aý, kókpeńbek. Obektıv aýmaǵynda — baqytty bala, ashyq aspan, dirildeı aınalǵan sharbolat kún...

Ekran aǵara júdep, sónip ketti. Vırdjınıa ıegin tizesine tósep, eki ıyǵy shoshaıyp, óli ekranǵa áli qadala qarap otyr. Júzi appaq qýdaı. Eki tamshy jas betin syzyp barady.

Aqan oıda joqta kreslo arqalyǵyna shúıdesin tirep, al qarqyldap kúlsin, al qarqyldap kúlsin. Ókshesimen jer tepkilep kúldi bolmaǵasyn.

Vırdjınıa ornynan ushyp turdy, Aqannyń jaǵasynan alyp, julqylap jatyr.

— Ne boldy, ne boldy, Ahav? Esińdi jı!

Aqan kúlkisin qalaı bastasa, solaı kilt tyıdy.

— Men kúldim be, Vıka?— dedi qyzǵa jarymes adamdaı baqyraıa qarap.

— Sen nege óıtesiń, á? Sen jaqsy balasyń, nege óıtesiń, á?— Qyz jylaıyn dep tur.

Aqan qyzdyń qolynan ustaı aldy.

— Men ádeıi kúldim, Vıka!

— Nege?— Vırdjınıa ań-tań.

— Sen jylap jibere me dep qoryqtym. Keshir.

Qyz kúlip jiberdi.

— Qý bala ekensiń. "Mobı Dıktegi" Ahav kúlmeıtin. Mynadaı qýlyqpen bizdiń qolymyzǵa qalaı túsip qaldyń, soǵan tańmyn.— Úı artynda bireý turǵandaı sybyrlaı sóıledi.— Bolady mundaı sát. Men qyzbyn ǵoı, qyz balamyn. Al saǵan kóp raqmet! Der kezinde kúlgeniń úshin...

Júgire basyp kórshi bólmege bettedi. Áldeneni túsinip te, túısinip te úlgergen Aqan dep jiberdi.

— Anaý qyz bala... kishkene Vıka ǵoı.

Saqqulaq qyz tabandap turdy da qaldy. Jaılap beri buryldy.

— Iá,— dedi ár sózin shegelep. — Ol — Vırdjınıa... Sábı Vıka. Sábı Reddı. Ol kezde biz mıllıoner emes ek. Baqytty bolatynbyz.

Jaı basyp, shyǵyp ketti.

Aqan ońasha. Iá, Vıkań da qapaly, onyń da muń-qaıǵysy bir basyna jeterlik. Óıtpese nege jylaıdy, nege: "Baqytty bolatynbyz" dep ah urady? Sonda búginde... baqytsyz bolǵany ma? Qashan edi, ıá, ótken jyly bir kitaptan oqyǵan: "Balalyq shaǵyń qalaı ıt yrǵyljyńmen ótse, búkil ómiriń de solaı bolady". Ekrandaǵy kitteı Vıka baqytty. Aldyńǵy kúngi, keshegi, búgingi Vırdjınıa she? "Iagýardyń" ishinde altyn shashy jelbirep bara jatqan qyz... "Ákem qaraý. Ol polısıaǵa jetkizip qoıady" dep, óz ákesinen ózi qýystanǵan qyz... Búgin ekranǵa qarap, kóz jasyn únsiz bulaǵan qyz... Úsh Vıka — úsh túrli.

Ekrandaǵy kúmis qońyraý kúlki qyz Shaǵıǵa da uqsap ketkendeı. Kishkene Vıka — aq quba, altyn shash, Shaǵı — tobylǵy tory, qara shash. Aıyrmashylyǵy sol ǵana. Adamnyń túsinde turǵan másele joq. Aqquba Vırdjınıa da, tobylǵy tory Shaǵı da birdeı kúledi, qýanady, jylaıdy.

Saǵı she? O, Saǵı inishegi de upaıynan qaǵylatyn bala emes, qýlyǵy bir basyna jetedi. Biraq Shaǵıdaı ornyn taýyp, ádemi erkeleý túsip qalyp pa oǵan! Eresek balaǵa qaıtadan sábı bolý joq eken. Saǵıekeń ony, soryna qaraı, uǵa qoımady. Qanshama qatyryp erkeledim dese de, bir jerinen shıi shyǵyp, jasandy bolady da turady. Eki dúnıede aqylmen erkeleý múmkin emes.

Qaryndasynyń eńbektegenin alǵash kórgen — Saǵı! Shaǵı jatyn bólmede tanaýy pysyldap, óz ernin ózi shóp-shóp emip, uıqtap jatqan. Qasyndaǵy tahtada Saǵı tyraıyp jatyr. Kún jeksenbi. Kókesi, mamasy, Aqan úsheýi as úıde shúńkildesip, tańerteńgi shaıdy aldaryna jańa ala bergen. Bir ýaqta Saǵı as úıge trýsısheń, máıkisheń kúıi tasyr-tusyr entigip júgirip keldi. Eki kózi alaqandaı.

— O ne? Ne boldy?

— Mama, mama, Shaǵı qoı sekildi júrip, jaıylyp júr!

Bári shaıdy tastaı-mastaı jatynjaıǵa júgirdi. Shaǵı oıanyp ketip, tósekten qulap ketti me, álde tósektiń sharbaǵyna aıaǵyn qystyryp aldy ma degende záre joq. Beker úrkipti. Shaǵı bir jyǵylyp, eki eńsesin kóterip, edende tórt aıaqtap eńbektep júr. Tósekten ózi sypyrylyp túsipti.

Áıtpese myna jaǵdaı... Aýylǵa bir barǵan tusynda kókesi kúlip kelgen: ol kezde Saǵı atasy men ájesiniń "Ah!" degende aýyzdarynan túse qalǵan "bel balasy". "Sonymen kókesi avtobýstan túsip, úıge taqaı berse, Saǵı qora-qopsy mańynda, beti qarala-torala, jeńimen sýaǵaryn alaı bir, bylaı bir osyp tastap oınap júr deıdi. Anadaı jerde, úı aldyndaǵy sákide apasy urshyq ıirip otyr. Beline kir jaıatyn uzyn, jińishke jipti aıqara baılap alypty. Ekinshi ushy Saǵıdyń belinde. Tań-tamasha kókesi:

— Mynaýyńyz ne, mama? (Kórdiń be, kókesiniń de mamasy bar!) Tartyspaq oınap júrsizder me?— dep kúlse, ájeı:

— Bir bala bir kempirdi óltiripti. Saǵan kúlki, maǵan túrpi. Myna Saǵı degen jerdiń qurty aıaǵy shyǵyp, pále boldy. Bir quldyrańdap shaýyp ketse, jýyr mańda jetkizbeıdi. Keshe beıýaqta ustatpaı, burylystan shyǵa kelgen mashınanyń astyna kirip kete jazdaǵany. Amalyn taptym, óstip arqandap, bir ushyn ózime baılap qoıamyn. Arqandaýly buzaýdaı bul menen ketpeıdi, qaǵylǵan qazyqtaı men de ornymnan jyljymaımyn,— depti.

...Saǵıdyń aýyldan jańa kelgen "jabaıy" kezi. Kún jegen, beti torlama qaýyndaı jarylǵan, sep-semiz, máıekti qaradomalaq bala. Shataq izdep, alaq-julaq etedi. Shaǵı apyń-tapyń júgirip júr, ol da soqtyǵarǵa jan taba almaı, kúni boıy álekedeı jalanady. "Mynaý qojalaq bala bizdiń tap-taza úıimizge qaıdan kirip keldi ózi?" degendeı, Saǵıǵa ári úrkip, ári mensinbeı qaraıdy. Saǵı da shashy-kózi qara, ústi-basy junttaı qyz balaǵa: "Osy sen bireýge uqsaıtyn sekildisiń. "Kimge eken, á?" degendeı, ári tańdana, ári tosyrqaı qaraıdy. "Maǵan uqsaı ma, eı, ózi? O pálesin!" deı me, sharaınaǵa kóziniń qıyǵymen qarap qoıady.

Úı Shaǵıdiki, bir ıyǵy qalaı da joǵary, aldymen shabýyldady.

— Senderde televızor bar ma?

Saǵı berispedi.

— Bar,— dedi kúshenip.— Aýyldaǵy magazınde tur.

...Bir kúni tańerteń — kún senbi — bári shoqtaı úıirilip, teledıdardan "Tańerteńgilik pochtany" kózderimen iship-jep otyrǵan. Mamasy qyzyq konsertti qımaı, dastarqandy mańǵuldyń atyndaı jataǵan jýrnal ústeline jaıa salǵan. Iisi kósh qulash jerden burqyraǵan tushpara aldarynda. Uıqydan jańa turdy ma, Saǵı kózin ýqalap, bólmege kirip keldi. Tushparany kóre sala kemseńdep qoıa berdi.

— Tushpara...

Teledıdarǵa betimen jabysyp otyrǵan mamasy moıyn burmady.

— Ac úıden ydysyńdy alyp kele ǵoı,— dedi. "Beti-qolyńdy jý!"— dep eskertýdi de umytyp ketti.

— Mine, ydysym!

Bári jalt qarasa... Saǵıekeń dáý meskeıdi kóterip, esik kózinde shánıip tur.

...Saǵı mektepke barǵan alǵashqy jyly óner shyǵardy. Bir kúni klasta sabaqtan ábden zerigip, terezeden syrtqa qaljyraı qarap, aýylyn saǵynyp sarǵaıyp otyrǵan ǵoı. Ol saǵynyshy qalaǵa kelgenine jarty jyl ótse de, taýsylatyn túri joq, ne jazylmaıtyn, ne qoımaıtyn sary aýrý sıaqty birdeńe. Klass, muǵalim, balalar — bári de umyt. Ol tek aýyldy oısha syǵalap kórip otyr. Áne, aýyl shirkin tamyljyp tur, aýylda — kóktem! Kókek shaqyrady. Qarǵa qarqyldap, saýysqan shyqylyqtap, torǵaılar ózara tóbelesip, máre-sáre. It ekesh ıtterge deıin arsalaqtap, báıgeletip shapqylap júr. Nege shapqylap júr, ony ózderi de bilmeıdi. Ata-ájeler kúnshýaqqa bir kisideı shyǵyp ketken; atam zamanǵy ótken-ketkendi qozǵap, gý-gý etedi. Aýyl shetine egis dalasy tıip tur, Haıdar aǵa traktoryn kúni boıy gúrildetip, jer jyrtady. Al, ózi quralpas Dúısen, Qoshqarbaı, Aıbekterdi aıtsaıshy. Láńgini sartyldatyp soǵyp, taqyr ústinde asyq kózdep, shyr-shyr ushyrady. Aspan astyn syzǵan ala dop dúńk-dúńk etedi.

Saǵıym sol jerde qalaı da klastan shyǵyp, oınaǵysy kep ketedi. Syltaýdy aqyry taýypty. Sáýirdiń jomart kúniniń bir qushaq shaǵyrmaq sáýlesi Saǵıǵa týra dáldep túsip turǵan ǵoı. Sol kúnshýaqqa torsyqtaı shekesin bylaı buryp, alaı buryp, kezegimen al, tossyn, al, tossyn. Ábden ystyq ótip, shekesi meılinshe qyzdy-aý degen kezde, qolyn shoshaıtyp kóteripti.

— Iá, Quramysov?

— Raqıma Aıdarovna, men aýyryp turmyn,— deıdi Saǵı sál sóılep.

— Rasymen alaýlap, qyzaryp tursyń. Beri kele ǵoı!

Saǵı aıaǵyn súırete basyp jaqyndaıdy. Rahıma Aıdarovna mańdaıyna alaqanyn basady. Shynynda da, mańdaıy mańdaı emes, órt!

Muǵalıma:

— Úıge bara ǵoı, Saǵı. Mamańa sálem aıt: dereý emhanaǵa aparsyn. Baıqa, jolda qulap qalma. Álde qasyńa bala qosyp jibereıin be?— dep, báıek bolady.

Saǵıdyń qos qulaǵy edireıe qalady. "Bala qosyp jibereıin be?" Altyn sóz! Syrtqa shyǵýyn shyǵady-aý, áıtse de oınasań oıynyń, sóılesseń sóziń jarasatyn dos kerek. Saǵı oınaǵanda dal-dulyńdy shyǵaryp beretin bir tentek balany nusqaıdy. Ol da birdeńeni dámetkendeı buǵan jyltyrap qarap qalypty.

— Oınarov aparsyn. Ol bizdiń úıdiń qasynda turady.

...Ata-analar jınalysyna barǵan kókesine muǵalımasy bylaı depti.

— Sómkesin Oınarov kóterip, ózi ilbı basyp, qabaǵy kirtıip, klastan áreń shyǵyp edi. Ruqsatymdy berýin bersem de: "Tramvaıǵa mindi me, joq pa? Jolshybaı áldenege ushyrap qalmasa ıgi!" dep, ishimdi jıyp, ile izderin ala shyqsam... tań qalǵanymnan tilim baılanyp qaldy. Aýrý Saǵıym aýlada, "Qalqam shirkin, qalqam shirkin, kózińnen, qadı-daý!" dep, aıqaı salyp ándetip, sómkesin aspanǵa laqtyryp, qarǵyp sekirip júr...

Saǵı ma, bul Saǵı úndemeı júrip, "jólik" bala ǵoı. (Jaqsy kórgen soń aıtady da. Áıtpese oǵan naǵyz jólikterge jetý qaıda!)

Ótken oqý jylynyń alǵashqy kúni bir radıo tilshi Saǵılardyń klasyna kirip kelmeı me. Magnıtofony moınynda, taǵy basqa alpynshaq-salpynshaǵy boıynda. Oqýshylar mazasyz. Endi she! Tilshi apaı ıntervú alady! Shýaqty jazdy kim qalaı ótkizdi, sony asyrmaı, jasyrmaı aıtyp berý kerek. Ol ıntervú jerde qalmaıdy, erteń túste respýblıkalyq radıodan oqylady.

Kezek tyqyrshyǵan Saǵıǵa da keledi-aý. Tilshi apaı qol basyndaı mıkrofondy nusqap:

— Seniń sózińdi kúni erteń aýyldaǵy ata, ájeń, jora-joldastaryń qaz-qalpynda tyńdaıdy. Qysylma, qymtyrylma, erkin sóıle. Óziń, máselen, dál qazir aldyńda atań men ájeń otyr dep elestetip kórshi,— deıdi qoltyǵyna sý búrkip.

— Elestettim,— deıdi Saǵı mańǵazdanyp.

— Elestetseń, sol ata-ájeńmen tańerteńgi shaı ústinde qalaı áńgimelesýshi eń?

— Shúńkildesip áńgimelesemiz.

— Endeshe, sóıte ǵoı.

Saǵı baıaǵysynda búı dep "shúńkildepti".

"Men jazdygúni aýylda boldym. Qaladan bara sala kórshi Haıdar aǵaǵa: "Osy men kimniń balasymyn? Shynyńyzdy aıtyńyzshy!" dep jata jabystym. Haıdar aǵa qarqyldap kúldi. "Sen Qızattyń, Ásıanyń balasysyń". Atataı men ájetaıdy aıtady da. "Basqalardyń bylshylyna senbe. Kishkene kezińnen jaıalyǵyńdy jýyp, tún uıqysyn tórt bólip osylar ósirgen. Ári-beriden keıin bala tapqandiki emes, baqqandiki". Men qatty qýandym. Darıǵa apaıdan da (Haıdar aǵanyń úıindegi apaı) suradym: "Kimniń balasymyn?" dep. Haıdar aǵaǵa keıde senbeımin, anda-sanda ishedi. Sol joly da kózi úshkireıip, qyzyńqyrap turdy. Darıǵa aǵaı: "Ákám, myna bala ne dep tur? "Kimniń balasymyny" nesi? Kempir men shaldyń balasysyń!— dedi.— Qaladaǵy kókeń, mamań aıta beredi, olardy tyńdama",— dedi. Iá, olardy men bylaı da tyńdaǵym kep júrgen joq. Men atam, ájem balasy ekenmin. Oǵan kózim anyq jetti. Qaladaǵy kóke, mama ánsheıin aǵa, jeńge. Ájem: "Olardy kóke, mamam dep, máz qyp, oqýyńdy oqı ber. Keıin, mektebińdi bitirgesin, qulynym, seni óz qolymyzǵa alamyz. Haıdar aǵań sekildi áli-aq dódettetip tráktir aıdaısyń",— dedi.

Saǵıdyń kólıip bara jatqanyn sezgen tilshi apaı tótennen kıligedi.

— Saǵı, ata, ájeńdi, aýylyńdy aıryqsha jaqsy kóredi ekensiń, oǵan kózimiz bek jetti. Radıo tyńdaýshy qurdas-qurbylaryńa jazǵy demalysyńdy qalaı ótkizdiń, sony aıtyp bershi,— dep, túzý jolǵa qaqpaqyldap salýǵa tyrysady.

Ábden alaburtyp, qyzyp alǵan bala irkile me.

"O-o! Qatyrdym demalysty. Qasqa buzaýǵa bas úırettim. Sýǵa súńgýdi úırendim. Sýǵa súńgý ońaı emes. Shekemdi sý túbindegi tasqa ońdyrmaı soǵyp aldym. Bir apta shoqpardaı bolyp isip júrdi. Dál qasymnan sý jylan ıreleńdep júzip ótti. Basyn qaqshıtyp kóterip alypty. Óı, qoryqqanym-aı! Qaıbireýlerdeı baqyryp aıqaılamadym. Aıqaılaı bergende in eken dep, aýzyma syp berip, ólip ketsem qaıtemin? Ólip ketsem, ata, ájem de qaıǵydan óledi. Taǵy ne? Á, taýǵa baryp, búldirgen terdik. Birazyn aıý jep, qalǵanyn taptap ketipti.

Kúzge qaraı qaladaǵy aǵa, jeńgem birdeńeni joǵaltqandaı alqynyp jetti. Maǵan ylǵı ótirik kúlip, ótirik sóıleıdi. Ońashada: "Káne, bizdi papa, mama deshi, káne, kóke, mama deshi!"— dep, úgittedi. Men bezerip, úndemeı turyp aldym. Bulardan týmasam, qalaı kóke, mama deımin. Tapqan tegin balany! Ájetaıym da bárin bilip-sezip júr ǵoı, jat ta ashýlandy: "Bular qaısybir bizdi ólip-óship saǵyndy deısiń. Etteri taýsylyp qalǵan, sonsoń ótirik ańyrap jetip kelgen de". Gáp qaıda, atam aıtpaqtaıyn. Báribir olar meni qalaǵa ýhıt-sýhıt dep alyp ketti. Bir shabadan etteri taǵy bar. Maǵan dep ájem salyp berdi. Avtobýsqa minerde ájeme bir, atama bir qarap em, olar teris aınaldy. Ýhıt-sýhıt ekeýine meni qalaı berip qoıdy, ózim de bilmeımin.

Atataı, ájetaı! Meni tezirek alyp ketińizder. Shaǵı degen bir japyraq qyz kún kórseter emes. Qaǵaz-qaryndashymdy tyǵyp qoıady. Keshe bir kózi, bir aıaǵy joq bireýdi shımaılap saldy da: "Bul — sensiń!"— dedi. Ápkeme aıtyp em: "Shaǵı seni jaqsy kórgennen saldy. Qaryndasyńnyń ústinen shaǵym aıtpa!"— dedi. Qaıdaǵy qaryndas! Qaryndas bolsa meni ádemi ǵyp salmaı ma! Ótirik, ótirik bári! Vot tak! (Aýladaǵy orys balalarynan úırengeni)".

Mundaı aǵynan jarylǵan shynshyl ıntervúdi tilshi apaı, nege ekeni belgisiz, efırge jibere almaıdy. Kózinen jasy aqqansha kúlip-kúlip, kassetany klass jetekshisine tastap ketken. Muǵalıma: "Má, alyńyzdar, eskertkish bolsyn. Saǵıdyń mektep bitirgen keshinde tyńdarsyzdar",— dep, ol kassetany Saǵıdyń kóke, mamasyna bergen. Olar úıge bara kassetany magnıtofonǵa salyp, tyńdap kep jibersin. Saǵıdy shaqyryp alyp, qastaryna otyrǵyzyp qoıǵan: "Óz daýysyńdy estı ǵoı, qyzyq bolady". Temir mag kimdi aıasyn, Saǵıdyń daýsymen kóptegen shyndyqtardy aıtyp salady. Qyzyq shyjyqqa aınalady, kókesi men mamasy shalqalarynan túse jazdaıdy. Saǵı barqyrap jylap, aýyz úıge qashady.

Erteńinde Saǵı aýzy tompaıyp, sómkesin arqalap mektep ketedi. Sol ketkennen mol joǵalady. Tústen keıin kókesi jumystan suranyp mektebine barsa, joq ta joq. Klass jetekshisi: "Saǵı sabaqqa kelmedi ǵoı. Aýyryp jatyr ma?"— deıdi. Kókesi bireý tas tóbeden qos qoldap uryp jibergendeı bir orynda turyp qalady. Al sodan eki etekti belge túrip balany izdesin. Joq! Mılısıaǵa telefon shalady, "Jedel járdem" stansıasynan izdeıdi. Sýǵa batqan tastaı úshti-kúıli joq. Mamasy basyn oramalmen sharta tanyp, úhilep jatyp qalady. Kókesi ıt jyly tastap ketken shylymyn qaıta burqyratady.

Sodan ne kerek, túngi saǵat on kezinde telefon shyldyrlasyn. Jáne uzaq, uzaq... Qalaaralyq telefon! Mamasy julyp alsa... ájesi! Aýyldaǵy baılanys bólimshesinen soǵyp tur.

— Saǵı qulynym bizde...

— Oıbaı-aý, ol kókeshim sizderge qaıdan bardy? Búgin tańerteń ǵana bizde edi.

— Keshke taman keldi. Haıdar aǵasy keshe tańerteń qala ketpeı me. Qyzdary shetinen bulbul qustaı saıraǵan ónerpaz. Ana bir Alýa degen sút kenjesin án-kúı mektebine ornalastyram dedi me, ıe, sóıtip júrgen. Anda-sanda týra joldan aýytqyp ketetini bolmasa, pysyq qoı, Haıdar bala pysyq... Qoıamyn dep júr ıt ishkirin, qoıady ǵoı, qoımaı qaıda barady ana kógen kózderi jaýdyrap-jaýdyrap turǵanda. Náti jaqsy bala.

— Oı, mama, Haıdar-Saıdaryńyzdy qoıa turyńyzshy! Saǵı qaıda?

Sol kezde kókeleri áńgime tereńdep bara jatqanyn sezip, tutqany ózi alady.

— Iá, ıá, mama, aıta berińiz...

— Men de sol Saǵıjanymnyń jaǵdaıyn aıtyp turmaımyn ba. Bala qatty júdepti. Oqý-toqý dep mıyn shuqyp jep qoıǵansyńdar ǵoı. Ana qyzǵa (mamasy da) aıt, búıte berse, aýylǵa kelgende shashyn julyp, qolyna beremin.

— Qyzyńyzǵa men de ursyp jatyrmyn, mama. Saǵı qaıda, Saǵı?

— Sodan búgin keshke Haıdar qarǵam aýylǵa qaıtpaı ma. Vokzáldan Saǵı jaryǵymdy kóripti. Kasır apaıyna aqsha tyqpalap: "Órnekke deıin bir bılet!"— dep, jalynyp tur deıdi. Alda qaraǵym-aı, bizdi ólip-óship ábden saǵynǵan ǵoı!

Mamasy mańdaıyn basa tartyp alǵan oramalyn sypyryp tastaıdy, kókesiniń qolynan tutqany julyp alady.

— Qaraǵym-saraǵymdy qoıa turyńyzshy. Sizder sol balany kókeshim, kógershinim dep buzyp júrgen.

— Endi ólgende kórgen sút kenjemiz...

— Saǵı bizdiń bala, estip tursyz ba, bizdiń bala!— dep jiberdi mamasy. Ol kisi ashýlansa sýdaı qazaqshaǵa kóshetin.

— E-e!— deıdi apasy eki júz shaqyrym jerden kúrsinip.— Senderdiń kóńilderiń qalada, balanyń kóńili dalada. "Oqytamyz, toqytamyz" degen soń, jylaı-jylaı berip ek balany...

— Qaıda ózi?

— Úıde. Qurt pen maıdy saǵynyp qalypty...

— Qoıa turyńyzshy qurt pen maıyńyzdy. Qurt-maıyńyz qaıda qashady. Qaıda qoıaryńyzdy bilmeı otyrsańyz, jiberińiz bizge. Bala, bala qashyp otyr bizden, estısiz be? Telefonǵa nege kelmeıdi ózi?

— Qorqady, qulynym. Qıt etse aqyryp-jekirip, ábden janyshtap, jaman qyp jiberipsińder jaryǵymdy.

— Salyp jiberesizder erteń avtobýspen.

— Qaıda?

— Bizge, bizge. Oqýy qalyp barady.

Apasy sabyrly.

— Balanyń ózi barsa, ala berińder.

— Oıbý, men ne deımin, siz ne deısiz? Papam qaıda, telefondy papama berińizshi.

— E, ol shal qaıda ketýshi edi. "Aqyrzaman emes, soǵys emes, bala men atany ekige aıyrǵanyń bul ne etkeniń, jaratqan?" dep, Saǵıdy qushaqtap...

— Búgin, osy qazir qaıda?

— Búgin ne isteýshi edi, Saǵı ekeýi úıde asyq oınap otyr...

Óstip-óstip ary qaraı da kete barady.

Bul ıtis-tartys, aýylǵa qashý men qalaǵa kelý qashan bitedi, ázirge beımálim. Ony aýyldaǵy atataı men ájetaı da, qaladaǵy kókesi men mamasy da, kerek dese Saǵıdyń ózi de bilmeıdi.

Al, Shaǵı... oǵan ursa da almaısyń. Durysy, urysqyń kelmeıdi. Óıtkeni kelistirip erkeleıdi. Saǵıdaı emes, ózi eptep menmenshil, paıdakúnem. "Ary tur", "beri tur", "aıaq-tabaqqa tıispe", "teledıdar, radıolany shuqyma" degen úı ishindik jazylmaǵan erejelerdi erkelep júrip buza salady. Bári jarasymdy, tabıǵı. Saǵı osy tabıǵılyqty qaryndasynan, qara basqanda, qyzǵanady. Keıde Aqanǵa arbańdap erkeleıtini bar; Shaǵıdan kórgeni. Tártedeı qol-aıaǵy Aqannyń ıegine, kózine tıip kete me, áıteýir, bir odaǵaılyq kórinip turady.

Shaǵı balalar baqshasyn jaqtyrmaıdy. Tańǵy uıqy tátti — bir, ekinshiden, balalar baqshasy aıtqanyńa kónip, aıdaǵanyńa júrmeıdi. Qaıta óziń tárbıeshilerdiń degenine kónýiń kerek.

Bir kúni tańerteń mamasy oıatyp edi, kózi kirtıip, ystyǵy kóterilip tur eken. Sál otyrdy da, tósegine qaıta qısaıa ketti..

Úsh balanyń aýrý-syrqaýynan ábden zátte bolǵan mamasy shyr-pyr.

— Oıbý, qyzyma sýyq tıipti. Holodılnıkten sút, aıran ishkizbe dep qaqsaımyn, qaqsaımyn, oń qulaǵyńnan kirip, sol qulaǵyńnan shyǵyp ketedi,— dep, kókesine alaıdy.— Keshe kóshege shyǵyp eńder, sen be kolonkadan sý bergen?— dep, uıqysyn asha almaı, shalbaryn teris kıip otyrǵan Saǵıǵa da dúrse qoıa berdi.

Úı ishi ápter-tápter, ý-shý.

Aman turǵandarynda kókesi zavodqa, Aqan men Saǵı mektepke taıdy.

Ýchaskelik balalar dárigeri keledi edel-jedel. Eki beti almadaı Shaǵı kórpeni ıegine deıin tartyp alyp, tanaýy pysyldap uıqyny soǵyp jatyr. Oıatady, Shaǵı baqyraıǵan kózin dárigerden aıyrsashy — qorqyp otyr.

Ýkol esine túskende Shaǵı jaılap syńsı bastaıdy, onyń aıaǵy kádimgideı botadaı bozdaýǵa ulasady.

— Tymaýratyp qaldyń ba, Shaǵı?

Azar da bezer bolyp, basyn shaıqady.

— Tamaǵyń aýyra ma?

— Joq.

— Basyń?

— İhm-m...

— Aıtsańshy endi, qaı jeriń aýyratynyn, tańerteń eki aıaǵymyzdy bir etikke tyǵyp eń,— dep tyzaqtaıdy mamasy.

— Men aýyrǵan joqpyn.

Dáriger de abyrjyp sasady.

— Má, endeshe, qoltyǵyńa gradýsnık sala ǵoı...

Gradýsnık salsa, dup-durys, 36! Dáriger kúlip jiberedi.

Shaǵıdyń qýlyǵy beseneden belgili. Aýyrǵan joqpyn dese ashshy dáriler ishpeıdi, eń bastysy, maıadaı baqyrtyp, arqasyna ýkol salmaıdy. Páleden mashaıyq qashyp qutylypty dep jasaǵan amaly.

...Shaǵı eki jasta. Apyl-tapyl basyp, tórt bólmeni túgel kydyryp, "qańǵybas bolyp" ketken. Tili shyǵa bastaǵan. Kókeleri zavodtyń joldamasymen Máskeýde oqýda. Shaǵı bir kúni as úıdegi ústel astyna kirip, shkaftardyń qaqpaǵyn sart-surt ashyp, ishin qaraıdy. Oı ústinde.

— Papa joq!— dep, alaqanyn jaıady.

Qaltaqtaı basyp jatynjaıǵa kiredi. Kıim iletin shıfonerdiń esigin ashyp, oǵan da basyn suǵady. Taǵy da alaqanyn jaıady.

— Papa joq!

Týmbochkalardyń sýyrmalaryna deıin ashyp, adaqtap shyǵady.

— Papa joq!

Mamasy mán-jaıdy sonda baryp túsinedi. Kúlip jiberip, júgirip baryp Shaǵıdy qushaqtaı alady. Qaýyndaı tompıǵan, táp-tátti degende táp-tátti eki betinen alma-kezek sholpyldatady.

— Tilińnen aınalaıyn byldyrlaǵan! Sezip tursyńdar ma, kókesin ábden saǵynyp, qýys-qýystan izdep júr.

Kókeleri sońǵy kezde keshke qaraı Shaǵımen jasyrynbaq oınaıtyn. Shaǵı izdeıdi, kókesi tyǵylady. Qashyp baryp, shıfonerdyń ishine eki búktetilip kirip ketedi, áıtpese ústel artyna tyǵylady. Kókeleri aı boıy ústel astynda, shıfoner ishinde jasyrynyp otyr dep oılapty Shaǵı.

...Bolmasa myna oqıǵa. Úı ishi bolǵasyn ydys-aıaq syldyramaı turmaıdy. Eń ókinishi, ol syldyrdy balalar da estıdi. Shaǵı es bilip qalǵan. Sonymen kókesi men mamasynyń qabaqtary túsip, eki jaqqa teris qarap otyr. Shaǵı ekeýine jaltaq-jaltaq qarap alady. Bir áredikte kókesiniń qasyna jaılap barady. Óziniń támpish murnyn basyp kórsetedi.

— Papa, mynaý ne?

Kókesi:

— Muryn,— deıdi qyrjıyp.

Shaǵı endi mamasyna burylady. Kishkene qyzǵylt qulaǵyn ustap:

— Mynaý ne, mama?— deıdi.

— Qulaq, qulaq!— Mamasy áli de ashýly.

— Anaý she?— deıdi saýsaǵyn shoshaıtyp, mamasynyń syrǵasyn kórsetip.

— Syrǵa...

— Men ony qashan taǵamyn?

— Boıjetkenińde, janym!— Mamasy jibı bastaıdy.

— Boıjetken degen nemene?— deıdi Shaǵı kókesine beıkúná keıippen qarap.

Kókesi men mamasy kúlip jiberedi. Kishkene Shaǵı úlken-úlken bulardy óstip aldap soǵypty, ashýlaryn umyttyryp jiberý úshin anany-mynany ádeıi surap, sózge aldandyrypty. Balaly úı bazar degen osy.

...Bir kúni tańerteńnen keshke deıin qalyńdap-qalyńdap qar jaýyp, jer dúnıeni basyp saldy. Álem aq kórpeni aıqara jamylyp buıyǵyp jatyr. Aqan Saǵı men Shaǵıdy shanaǵa salyp, alaı da, bylaı quıǵytyp júr. Saq-saq kúlgen ekeýi burylys-burylysta shanadan top-top domalaıdy. Jylaıdy, kúledi. Ústi-bastary appaq qar. Shaı qaınatymnan soń ekeýi shanaǵa jegilip, Aqandy súıredi. Paltolarynyń óńiri ashylyp ketken, mamalarynyń: "Qar jemeńder, qolǵaptaryńdy sýlap almańdar!" degen dáristerin tas umytqan. Ábden ystyqtaǵan Shaǵı qalbaqtap ushqan qarǵa alaqanyn tosyp tur.

— Aǵa! Aǵa! Qar qandaı ystyq!— Qardan ystyqtap júrmin dep oılapty.

...Sol qos tentek alysta, kól-kósir Atlantıkanyń arǵy betinde. Amerıkada Saǵı men Shaǵı joq. Aǵalarynyń qandaı kárip halge túsip qalǵanyn kórse ǵoı...

Aqan óz oıynan ózi shoshyp ketti. Kórgeni nesi, estimesin, bilmesin. Amerıkada qandaı ǵajaıyp oqıǵalardy bastan keshti, keıin ózi bajaılap aıtyp beredi. Áı, báribir senbeıdi, ótirik aıtasyń deıdi. Qaıdan sensin, olar óz elinde, Sovet Odaǵynda turady!

***

"Aq, sary, qara tústi balalyq shaq joq. Balalyqtyń túsi bireý-aq bolýǵa tıis: ol aq kepterdiń qanaty men kún sáýlesiniń túsi..."

Antýan Sent-Ekzúperı

KÓGİLDİR JALYN — KÓK KÓILEKTİ KELİNSHEK NEMESE

"SEN QANDAI JAQSY QYZ EDİŃ, VIKA!"

...Aq sharshy ekrannan moıyl qara shashty, qıyq qara kóz, ádemi qyz muńdy áýendi skrıpkadan bozdatyp tur. Ashyq alań kórermenge aýzy-murnynan shyǵa toly.

— Ortalyq park. Moll alańy,— dedi Vırdjınıa aqyryn.— Fılarmonıanyń orkestri! Zýbın Metanyń10 ózi basqaryp tur.

Bozdaǵan áýen birese alystap, birese jaqyndaıdy. Aqshammen astasyp ketken kúńgirt keńistikti sharlap, boztorǵaıdaı diril qaǵyp qalyqtaıdy. Kresloǵa ıegine deıin batyp ketken Vırdjınıa:

— Maıýmı Fýdzıkava. Jerlesiń. Skrıpkashy. Chaıkovskıı atyndaǵy halyqaralyq konkýrstyń júldegeri,— dedi.

— Vıka, Fýdzıkava japon ǵoı. Al, biz qazaqpyz.

Qyz muny estimegendeı:

— Chaıkovskıı, "Melanholıalyq serenada",— dedi únine diril júgirip. Maldas quryp, beı-jaı otyr. Maıýmı Fýdzıkava aqyrǵy akordtardan soń ysqyshty selt etkizip kóterip alyp edi, Moll alańy dý qol shapalaqtap, tyńdaýshylar teńselip ketti. Vıdeo sóndi.

— Mamam qaıtys bolǵan,— dedi Vıka qarsy aldyna bezireıe qarap.

— Qashan?

— Keshegi kórgen kadrleriń osydan on jyl buryn túsirilgen. Kınoaktrısa bolatyn. Esińde me, papam meni shalǵynda jyǵylyp jatqan jerimnen kóterip aldy ǵoı. Reddı, mamam — bári sonda, plenkada.

Aýyr únsizdik...

— Qazir ógeı sheshem bar. Ákem ekeýi Long — Aılendtegi11 vıllada turady. Reddı ekeýmiz osy úıdemiz.— Qolyn qýsyryp, buıyǵa tústi.

Aqan:

— Qoryqpaısyńdar ma?— dedi aınalasy at shaptyrym bólme ishin bir sholyp shyǵyp.

Vıka ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Qaıta osylaı jeke turyp úırengenimiz ózimizge jaqsy. Bizde 14—15 jasynan semásynan ketip qalyp, ózinshe ómir súrip jatqandar da bar.— Kenet Vıka únsiz qaldy. Sálden soń baryp:— Búgingi túski saǵat birde olar keledi,— dedi ár sózin bólip-bólip.

"Olary" kim, Aqan jaqsy bilip otyr. Keshegi syrty sypaıy jahut kóz. Reddı de kelýi. Donald te. "Reddı, Donald úsheýimiz komýna quramyz",— dedi keshe Vıka. Álde Aqandy "mıllıonerdiń balasy, aqsha bir tabylsa osydan shyǵady" dep jahut kózdi buǵan aıdap salýshy Donald pa? Eh, Donald, Donald, búıtken týystyǵyń bar bolsyn. Erkekshe anyq ta tanyq kelmeı, Aqannyń cay basyn syrttan saýdalady ǵoı!

— Áńgime aıtshy,— dedi Vırdjınıa.— Joq, ertegi aıt. Óz elińniń ertegisin aıt. Bizdiń elde ertegi joqtyń qasy.

— Ertegisi joq el bola ma?

— Bári de kezinde ár elden aýyp kelgen bosqyn, kelimsekter. Qyryq rý el. Bizdiń el — ertegisiz el. Ertegi, mıfti tek uzaq tarıhy bar elder jasaıdy. Berklıler, máselen, júz elý jyl buryn Anglıadan kóship kelgen. Saýtgempton graftyǵynan.

— Úndister she, úndisterdi qaıda qoıasyń? Olar kezinde qýatty memleket qurǵan. Baı mádenıeti bolǵan. Tarıhtan oqyǵamyz.

— Olar quryǵan halyq... Ertegi, ańyzdary da ózderimen birge kelmeske ketip barady. Barynyń ózin oqymaımyz. Túsinbeımiz de.

— Halyq óz-ózinen qalaı qurıdy?

Vırdjınıa kóńilsiz jymıdy.

— Barlyq reseılikter sen sıaqty qazymyr ma? Bizdiń saıasatta sharýamyz shamaly. Al úndister? Ár ult óz-ózin syılasa, qorǵana da bilý kerek. Araqty kóp ishedi. Bir kósemi túrmede otyr — sony bilemin. Polısmendi óltirgen desedi.

— Leonard Peltıer.

— Iá, Peltıer. Ózderi rezervasıada kúneltedi. Jaman da turmaıdy — ejelgi salt-sana, ǵuryptaryn saqtap qalǵan. Al, sender she, sender qalaı turasyńdar?

Shynynda da, Aqan ózderi qalaı turady, ol týraly oılanbapty. Ádet, ǵuryp, salt-sana deıdi. Ol ne, odan da habary az. Mamalary orys tiliniń mamany. Sol sebepten be, úsh balasyn birdeı sytyrlatyp orys mektebine bergen.. "Qazaqsha oqysańdar, keıin ınstıtýtqa túse almaısyńdar",— deıdi. Ol sózdiń jany da bar sekildi. Máselen, Aqandar oqyp júrgen aǵylshynǵa ıkemdelgen mektep tek orys tilinde. Qazaq tilinde ondaı mektepter joq.

Biraq, biraq... mamalary da kezinde aýylda ósken, qazaqsha mektep bitirgen. Papalary da. Onda qalaı oqýǵa túsken, qalaı adam bolǵan? Al ózderi qazaqsha biledi, onda da aýyldaǵy ata-ájeleriniń arqasynda... Qazir... ıá, ıá, qazaq tilinen góri aǵylshynsha jaqsy sóıleıdi, aǵylshyn memleketteriniń tarıhyn bes saýsaqtaı biledi. Kim kinály buǵan?

Mıy qatyp ketken soń, bir sheshimdi túrmen Vıkaǵa jalt qarady.

— Óz elderińde, AQSH-ta bolǵan bir oqıǵany aıtyp bereıin,— dedi.

— Qyzyq pa?

— Tyńdap kór.

Perdeleri túsirilgen hol ala kóleńke. Burysh ataýly artaman sheginip, alystaı túskendeı.. Jer ústinde jan adam joq, Vıka ekeýi japadan-jalǵyz otyr.

— Bul oqıǵany "Naýka ı jızn" jýrnalynan oqyǵanmyn.

— Ne, ne? Naýka?

— Bizde shyǵatyn jýrnal. Olar bul oqıǵany jıyrma jyl buryn amerıkan gazetterinen aýdaryp basypty. Búkil Sovet Odaǵy tańdana oqyǵan. Papam jýrnaldyń sol nómirin saqtap qalypty.

— Qulaǵym sende...

— Iýta shtaty, otyzynshy jyldar... Ekspress poezd dala betimen syrǵyp keledi. Aqsham kezi. Jolaýshylar terezeden syrtqa jaıbaraqat kóz salady. Bári de uzaq jol men kúni boıǵy qapyryqtan qaljyraǵan. Gazet-jýrnal oqyp, qaýjańdap ózek jalǵaıdy. Kenet jurtshylyq eleńdesip, terezege umtylady. "Bul ne, Marıa qudaı anam!", "Áne, áne!" "Eles pe? Jyn ba, saıtan ba?", "Shar najaǵaı shyǵar?"...

Vırdjınıa "Áldı-áldı, aq bópeshimdi" rahattana tyńdaǵandaı kilemde eki qolyn jelkesine jastap, sulq jatyr.

— Sóıtse, qara kúńgirt dalada áldene elbeńdeı, júgirip, poezben jarysa qatar salyp keledi eken. Kádimgi bir sónip, bir janǵan kógildir jalyn! Jalynnyń sulba, poshymy jalbyr shash áıelge de kelip qalǵandaı. Poezd zaýlaǵan ústine zaýlap ushyrtady. Elbeńdegen kógildir jalyn vagondardan ozyp, elektrovozǵa jetedi. El terezeden bas shyǵaryp, tambýr-tambýrǵa tolyp ketipti. Mundaıda: "Terezeden ary!", "Tambýrǵa jolamańdar!", "Esiktiń kózinen ket!" deıtin jol serikter de aýyzdaryn ashyp, ańyryp tur. Kógildir jalyn poezdan oza bere birtin-birtin kógildir kóılekti áıelge aınalady. Kólbeńdep jol ústine shyǵady da: "Toqta! Qudaı úshin toqtańdar!" degendeı eki qolyn birdeı kóterip, poezǵa qarsy qalt tura qalady. Eshelon eki ıyǵynan demalyp, pys toqtaıdy. El shý etip, vagon-vagonnan túse eki ókpelerin qolyna alyp, alǵa júgiredi. Kógildir jalyn ba, kók kóılekti áıel me, sulba turǵan jerge entelep jetip kelse, jumbaq jannyń izi túgil tozy joq...

— Qandaı ǵajaıyp ádemi ertegi!— Vırdjınıanyń kógildir kózderi mazdap jana túsipti, túregep belin jazyp, betin bermen beripti.

— Ertegi emes, ózderińde bolǵan oqıǵa.— Óz áńgimesine ózi masaıyp alǵan Aqan ekilene tústi.— Áıel turǵan jerde qundaqtaýly jas bala álsiz daýyspen ińgálap jylap jatyr deıdi. Relstiń naq ústinde kóldeneń jatyr. Poezd taıaq tastam jer júrgende, sábıdi tapap ketkendeı eken.

Vırdjınıa tynys alýǵa qoryqqandaı kózi baqyraıa túsip, qatyp qalypty.

— Bári de keıin anyqtalady. Qundaqtaýly sábıdiń anasy jyl buryn tolǵaq ústinde kóz jumypty. Ákesi poezd toqtaǵan tóńirekte fermer. Erkek adam bala baǵa ala ma; erteńnen qara keshke deıin egis dalasynda, basqa qolǵanat, qolǵabys joq. Amal ne, shyryldatyp, jetimderdi baǵatyn prıýtke ótkizedi. Áıelsiz turý qıyn, kir-qońyn jýyp, asyn ázirleý kerek, esebi bir-eki aıdan keıin sol mańdaǵy soqa basty bir bedeý áıeldi kirgizip alady. Elbesip-selbesip ómir súredi, áıtkenmen, ekeýara bala bolmaǵasyn, úıde jylý joq. "Qoı, bolmaıdy eken!"— dep, prıýtten sábıdi alyp keledi. Prıýtte baǵylǵan, ananyń ýyz sútin embegen balada ne kúı bar, óz aıaǵynan júrmeıdi, sóılemeıdi, kúni boıy qundaqta baqyraıyp jatady da qoıady. Ógeı sheshe alǵashqy kúnnen sábıdi ishteı jek kóredi. Onyń sebebi bar: fermer kári, ózi jas, sábı er jetse, ákeniń jıǵan-tergenin basyp qalady da, bala tappaǵan bedeý áıelge eshteńe buıyrmaıdy.

Kúnderdiń kúni fermer jańbyr astynda qalyp, qatty jyǵylady. Shaqyrylǵan dáriger: "Qos ókpesinen myqtap sýyq tıgen. Aýrýhanaǵa aparýǵa kesh. Búgin túnnen qalmaıdy",— deıdi de taıyp turady. Fermer es-tússiz sandyraqtap jatyr. Bedeý áıel onyń basynda otyryp, kóp oılanady. Eń sońynda tún ortasyna taman bala jatqan bólmege óz kóleńkesimen qosaqtasyp kiredi. Óz ernin ózi solp-solp soryp, uıqtap jatqan balany qundaqqa oraıdy da, syrtqa alyp shyǵady. Tas qarańǵy meńireý túnde súrinip-qabynyp, temir jolǵa jetip, qundaqty relstiń ústine kóldeneń qoıyp ketedi.

— Al, kógildir jalyn áıel...— Vıka samaıyn suq saýsaǵymen shydamsyzdana ysqylaıdy.

— Árkim ár túrli joramaldapty. Dinge senetinder kógildir jalyn — kók kóılekti áıeldi aspandaǵy jaratqannyń balany qutqarýǵa jibergen perishtesi depti. Ekinshi bireýler: "Balaǵa alyp poezd ajal bolyp, qara albastydaı tóngende, Ana baıǵus shydaı almaı, kórden shyǵa júgirgen. Ananyń kógildir jalynǵa aınalǵan rýhy jas balany týralap kelgen ólimnen solaısha qutqarǵan" desipti.

— Úndeme, úndeme, boldy, boldy!..— Vırdjınıa tunshyǵa sybyrlady, kreslo jaqtaýyna basyn salyp, óksip-óksip jylady. Aqan melshıip otyr. Bul jerde artyq sóz, artyq qımyl jelkeden ósip shyqqan úshinshi qulaq sekildi múldem artyq edi.

Jas qyzdyń jan dúnıesinde bir qoparylystyń bolǵany anyq: keshegi baqyt pen kún sáýlesine shomǵan óz anasy men kishkene Vıkany eske aldy; "Melanholıalyq serenadanyń" sazy ózegine túsýi, ol da emes, bul da emes, ananyń kógildir jalyn, rýhqa aınalyp, kórden turyp balasyn qutqarýy oıpań-toıpańyn shyǵaryp ketti... Qyz bala úshin týǵan ananyń ornyn jer-jahannyń asyly men jasyly toltyra almaıdy, qalaı bolsyn, jan dúnıeniń tereń túkpirinen jalyndap shyqqan ah urýdyń syry tereńde, tym tereńde.

Aqan sol bir kúıik áńgimeni beker bastaǵam dep ókindi.

Vıka kóz jasyn alaqanynyń syrtymen súrtip, qarsy aldyna melshıe qarap otyrdy da, bir mezette bolat serippedeı atyp turdy. Aqan aıran-asyr: mynaý tap ázirde syqsyńdap jylaǵan qyz Vıka emes, basqa, bóten qyz... Tyń, jyp-jınaqy. Kógildir kózderi ýyttana túsipti.

— Men jylaǵan joqpyn, á, Ahav?— dedi ár sózin naqtap.

Aqan:

— Jylaǵan sen emes, ol múldem basqa qyz, álsiz qyz. Sen kúshtisiń, myqtysyń, — dedi shyn nıetimen.

— Raqmet, Ahav!— Vıka saýsaqtaryn munyń bilegine tıgizdi.— Seniń... mamań bar ma?

— Bar...

— Qandaı baqyttysyń, Ahav! Sen endi elińe qaıtasyń ǵoı.

— Qaıtamyn.

— Mamań samoletińniń aldynan aq qusqa aınalyp, qarsy ushyp shyǵady — osyny esińde usta.

Vıka qolyn sozyp, Aqannyń kekilin tıer-tımesteı sıpap ótti, dereý júrelep otyra qalyp, qaltasynan qurtymdaı kilt aldy, buǵaý, kisenderdi shyrt-shyrt ashty. Qos kisen, áne, kilem ústinde shashylyp, temir aýzyn baqadaı ashyp ár jerde domalap jatyr.

— Er sońyma! Tez!— Qyz alǵa túsip, jóneı berdi. Aqan da jan dármen ornynan ushyp turyp edi, aıaǵynan jan ketip, uıyp qalǵan eken, kilemge sylq etip otyra ketti. Vırdjınıa kilt burylyp, qasyna kelip, qoltyǵynan súıedi.

— Ár mınýt qymbat, Ahav! Syrtta meniń mashınam bar. Qaı jerde turasyń, aıt tezirek, aparyp tastaıyn.

— Tústik Bronks...— İldym-jyldym oqıǵalardan esi aýyńqyrap qaldy ma, yrjıa saldy. Kózimen temir kisenderdi nusqady.— Mynany qaıtemiz? Júz myń dollar she? Meni nege bosatyp jiberdiń?

Vıka jalt qarap edi, Aqan kózin taıdyryp áketti: qyzdyń janary sumdyq qýatty meıirim-shapaǵatqa lúpildeı tolyp, shýaq shashyp tur eken...

— Eh, Ahav, Ahav! Seni aqyldy bala ma desem...

* * *

"Eki dúnıede jyrlasaq Ana erligin, Ananyń ójettigin jyrlaıyq ta!"

Ǵabıt Músirepov

TÚSTİK BRONKS, TÚNGİ CAFAT 2. SARDAR AǴA, KÓKESİ JÁNE AQAN

Bireý búıirinen túrtip qalǵandaı oıanyp ketti. Tas qarańǵy... Júregi keýdesine syımaı dúkildeıdi. Sol ıyǵyn astyna alyp jatypty, júregi janshylyp, sodan oıanǵan. Bas jaqta, týmbochka ústinde turǵan ústel saǵaty óleýsirep soǵady. Arǵy qabyrǵanyń túbinen ǵalamat qoryl birese zoraıady, keıde báseńdeıdi. Ne Sardar aǵa, ne kókesi... Kesheden anda-sanda mashına syryldap ótedi. Tústik Bronks — lımýzınge kedeı aýdan. Munda kóbine eki aıaǵyna sengen jaıaý jandar turady. Áldekim shyńǵyryp jiberip, kilt tyndy. Kóp ókshe asfáltqa satyrlap tıip, alystaı baryp úzildi. Qarańǵy buryshta bireý tonaldy. Ólip te ketýi... Bir de bir tereze ashylmady, bir pende dabystap, arasha túspedi: túngi tosyn oqıǵalardy bronkstikter mızemeıdi, etteri ólip ketken.

Aqan órepkýli. Astyna tas tósep qoıǵandaı qos jambasyna kezek aýnady. Polısıa mashınasynyń sırenasy sozaqtady, ysqyryq qulaqty kese shyryldady. İle arǵy qabyrǵanyń túbinen:

— A! O!— degen zor daýys shyqty. Tósek serippeleri mı shaǵa syqyrlap, áldekimniń aǵarańdap, kóterile bergeni esinde. Sham jarq etti.

— Halt! Hende hoh!12

Aqannyń júregi tas tóbesine shyqty: Sardar aǵasy buǵan dáý qara pıstoletti úńireıte kezenip otyr. Janary syrtyna tepken badyraq kózderi tostaǵandaı jáne buǵan ıt kórgen mysyqtaı jaýyǵa qaraıdy. Aqan jan ushyryp, baqyryp jiberdi.

— Kóke! Kóke!

Kókesi as úıden kórpesin kótere-súırete kirip keldi. Kele Sardar aǵanyń ústine qulady. Tósek ústi apyr-topyr, umar-jumar. Aıqasqan adamdar men aǵarańdaǵan kórpe astynan:

— Sáke, onyńyz ne? Esińizdi jıyńyz! Bul men, Ońǵar naǵashyńyz! Anaý Aqan balańyz!— degen ún alqynyp, úzik-úzik estildi. Qas qaǵymda pıstolet tabaldyryq ústine top etti. Sardar aǵa tósektiń basynda, kókesi aıaq jaqta, eki ıinderinen aýyr demalyp shoqıyp-shoqıyp otyr. Naǵashysy mańdaıynan shyp-shyp shyqqan terdi kórpeniń shetimen súrtip:

— Ne, ne boldy ózi?— deı beredi.

Aqan bop-boz, eki kózi uıasynan shyǵa baqyraıyp, júrelep otyr.

Kókesi ornynan turdy, sendelekteı basyp kelip, ıyǵynan qushaqtady.

— Já, qoryqpa. Júregińdi toqtat! Bári de ózimiz. Áne, naǵashy, mine, men! Aǵań bir jaman tús kóripti!

Sardar aǵa tósekke sulap jata ketti. Ólgen adamdaı tóbege qarap, alaıyp jatyr. Kórpe shetin jumarlaǵan qoly dir-dir etedi. Iegi selkildeı me, tisteri bir-birine tıip, saq-saq ete me... Kókesi Sákeńe júgirdi.

— Sabyr, sabyr, Sáke! Soqpańyz bar ma edi sizdiń?

Sardar aǵasy áldeneni nusqaǵandaı, ıá suraǵandaı qolyn sozdy. Kókesi alaqanymen mańdaıyn shart etkizdi.

— Qap, jazǵan basym!

Ac úı ketti, sý ákeldi. Sonsoń pıstoletti qorqa-qorqa kóterip alyp, sýyrmaǵa salyp, syrtynan kilttep tastady.

Sardar aǵa bireý tartyp áketetindeı staqandy qos qolymen syǵymdaı ustap, sý ishti. Qaıta shalqalaı qulady jastyqqa. Biraz jatty da, betin bermen berip aýdarylyp tústi. Kókesi jaýyrynynan qushaqtaı súıemeldep, tósek ústine tik qoıdy.

— Jata berseńiz, júregińiz qysylady.

Sardar munar kózben Ońǵarǵa, Aqanǵa jańa kórip otyrǵandaı toqtalyp qarady. Bólmedegi jupyny zattardy kózimen túgendedi, betine qan tepti, tirilip adam qalpyna keldi.

— Júıke ǵoı quryp qalǵyr,— dedi óńeshiniń arǵy bir jerinen qyryldap.— Sum soǵystan ne jan qaldy deısiń. Qur keýde men qańqany súıretip, qańǵalaqtap júrgen ǵoı bizdiki. Myna sırenasy qurǵyr da bozdap... Aýyr tús kórip, bastyǵyrylyp jatyr em. E-e, meniń de kúnim kún emes...— Aýzy qısaıyńqyrap, jymıǵan boldy.— Ǵafý ótinemin. Osy úıge ury túsken. Birneshe ret. Ne izdeıtinin kim bilsin. Sodan shoshynyp qalǵamyn.— Sál oılandy, kókesine buryldy.— Kúımemdi ákep bershi, jıen.

Kókesi arǵy buryshta doǵarýly turǵan dóńgelekti arbany lepildetip alyp keldi. Sardar aǵa mundaı qaıratty bolar ma, tósekke qolyn tirep:

— Áýh!— dep bir-aq yrǵyp edi, arbamen arba bolyp, keptele qaldy.— Kemtar adamnyń kúni qurysyn!— Múgedek bolǵanyna ózi kinálydaı, kókesi men Aqanǵa japaqtaı qarap, kúlimsiregen boldy.— Jalǵyzdyń kúni odan da qarań.— Tómen qarap, aýyr kúrsindi.

— Óıtip kúızelmeńiz. Dáýrenińiz bar qolyńyzda,— dep jalpyldaıdy kókesi.

Sardar aǵa alaqanyn jaıdy.

— Qaıda sol Dáýren?

— Keledi áli-aq. Keshigip jatqan bolar.

Qolyn siltedi Sardar aǵa.

— Ol bala maǵan endi joq. Baıaǵyda-aq Donald bolyp alǵan. Átteń, kámelettik jasqa jetpeı júr. Sonsoń Donaldyń kózden bul-bul ushady.

Kókesi talaspady. Jaǵdaı onsyz da belgili edi.

Sardar aǵa Aqanǵa meıirimin tóge qarady.

— Ańdaýsyzda shoshytyp aldym ba, ulym? Ondaı-ondaı bolady qart maıdangerdiń basynda. Senderdi jer túbinen qaıdan shaqyra qalyp em... Amerıka túskirine. Jańa ǵoı, qaraǵym, tún uıqyńdy tórt bóldim. Onsyz da jetisip júrgen joqsyń. Biraz hıkmetti bastan keshtiń. Ýaıymdama, jólikter kelse, kókeń bar, berispeı baǵarmyz.— Yrdýan arbanyń eski tegershigindeı syqyrlap kúldi, soǵan ózi qysylyp qaldy ma, judyryǵyna tyq-tyq jóteldi.— Onsyz da uıqym ashylyp ketti, ákeń ekeýmiz as úıge baryp ájiń-kújiń áńgimeleseıik. Erteń elge kaıtasyńdar. Arman kóp, arman kóp jerde sóz de kóp. Týystarmen aqyrǵy kúndi birge ótkizip jatyrmyn... Ary qaraı bul dúnıede qaýyshatyn kún týa ma, joq pa?— Sóz aıaǵy kúmiljip baryp, úzilip ketti. Sardar aǵa bilegimen kózin osyp ótti. Tez esin jınady.— Ońqa, kettik as úıge! Aqanjan, sen alańsyz uıyqtaı ber!

...Aqan "alańsyz" uıyqtaı almady. Ac úıdegi ydys-aıaq syldyryna qulaq tosyp jatyp, sońǵy kúndergi qym-qýyt oqıǵalardy birindep esine túsirdi. Donald, Reddı... Tutqyn kárip hali... Vırdjınıa... Sypaıy jahut kóz... Bári de ertegi sıaqty. Basqaǵa satyp alyp aıtqyza almaısyń. Kúni erteń elge barǵanda Serik pen Sereja buǵan sene me, joq pa? Qaıdan sensin. "Nú-Iorkte kórgen kınońdy bizge aıtpa" dep, kelemej, kúlki etsin. Bir sense, mamasy senedi. Jer betińdegi búkil mamalar solaı. Qastarynan karta adym uzasań, ólip qalatyndaı kóredi. Joq, mamasyna aıtpaıdy. Aza boıy qaza turyp, júregi aýyryp qalar. "Aqanjanym azap kórip jatqanda, sen ne aı qarap júrdiń?" dep, kókesine tıisedi. Aqandy máńgi baqı qasynan shyǵarmaıtyn bolady. Qyz bolsa birsári, ul úshin bul qıamet-qaıym azap. Aqan — on úshten asqan azamat. Al, azamattyń basynan ne ótip, ne ketpeıdi. Uly Otan soǵysynda Volodá Dýbının, Marat Kazeı, Kotık sekildi batyr balalar tutqynǵa túspek túgil sheıit bolǵan. Onyń qasynda Aqannyń basynan keshkeni — oıyn.

Keıin estidi, Reddı, Donaldtar muny oıyn demepti. Áýeli qos mundar: "Komýnaǵa aqsha kerek" dep, ótirikti shyndaı, aqsaqty tyńdaı etip, Vırdjınıany sendirgen. Aqandy qyzdyń kómegimen qolǵa túsirgen soń qala syrtyndaǵy vıllada baqtyrtyp qoıyp, Sardar aǵaǵa uıalmaı-qyzarmaı telefon shalypty. Reddı, Donald emes. Shamasy, jahut kóz, áıtpese sonyń jora-joldastary... "Balalaryńyz tas qamaýda jatyr. Júz myń dollar berseńizder — shyǵaramyz tas qamaýdan, bermeseńizder — bala joq. Oılanýǵa — bir sótke! Aıtqanǵa kónseńizder, bir sómke aqshany túngi saǵat ekide terezeden jipke baılap túsiresizder. Aqsha bizdiń kolǵa tıgen soń, Ahan ba, Ahav ba, álgi bir tutqyn bala terezeden túsken jaryqqa shyǵyp, tirligin bildiredi. Al polısıaǵa habarlasańyzdar... bala bul dúnıede joq".

Ońqańda es-tús qalmaıdy. Birden telefonǵa jarmasypty. Polısıaǵa habarlamaq. Aǵylshynsha bilmeıtini esinen shyǵyp ketse kerek. Sardar aǵa: "Otyr ornyńa selteńdemeı!— dep aqyrypty.— Men bilsem, bul bala urlaıtyn mafıanyń isi emes. Olardyń qımyl-áreketi basqasha, iri-iri. Kınodan kórgenine eliktep, balalardyń istep júrgen shalalyǵy. Jáne men biletin balalar... Jaý alysta emes, jaqynda. Júz myń dollar, á?— Eki ıyǵy selkildep kúlipti.— Taptym jaýdy! Reddı degen bozbalanyń uıymdastyrǵany bul. Jaqyn arada: "Júz myń dollar tússe, shirkin, qolymyzǵa. On benzokolonkany birden satyp alyp, ushan-teńiz paıdanyń astynda qalar ek" dep, Donaldty qajap otyrǵan. Mine, tap osy jerde, as úıde. Meni múgedek dep adamǵa eseptemeıdi, bar qoıasyn qysylyp-qymtyrylmaı aqtara beredi. Artyn tosaıyq, sabyr et. Erteń tańerteń bir habary jeter, kári qasqyr ekenim ras bolsa. Bolmasa bárin bytyrlatyp turyp polısıaǵa ustap beremiz" depti.

"Kári qasqyrdyń" aıtqany aıdaı kelipti. Erteńinde túske taman Vırdjınıa on eki múshesi saý Aqandy esik aldyna salań etkizip túsirip ketken...

Qyzyq ta, shyjyq ta osymen bitti me dese, jańa bastalypty. Jahut kóz be, áldekim tústen keıin telefon soǵady, Sardar aǵaǵa: "Sizder uttyńyzdar, biz taqyr muzǵa otyrdyq. Endi oqıǵanyń izi sýymaı turyp, osynyń bárin polısıaǵa habarlaı qoıyńyzdar" depti. "Neniń aqysyna?" "Bizdi polısıa ustap alsa, televızor, gazetter shý ete túsedi. Fýror13 bolady" deıdi álgi mundar. "Atyń shyqpasa jer órte deısiń ǵoı baıaǵy" dep, mazaqtapty Sardar aǵa. Anaý miz baqpapty. "Iá, biz búkil Amerıkaǵa áıgili bolamyz. Bolashaq komýnıs balany Amerıkanyń patrıot bozbalalary urlaıdy. Tamasha emes pe, á? "Pıoner, pıoner deńiz. Aqan áli komýnıs emes" dep sybyrlaıdy myna jaqtan kókesi. "Bala urlaǵanymyz úshin bizge bir-eki-aq jyl beredi uzasa. Bala ólgen joq, denesine zaqym túspegen. Bir-eki jyl túrmede, jan tynyshtyqta otyryp, osy oqıǵalar týraly kirpishteı kitap jazyp shyǵamyz" dep kólıedi telefon tanys.

"Oho-haı!— Sardar aǵa qarqyldap kúledi.— Sender taǵy jazýshy. ma edińder? "Ózińiz bas paıdany bilmeıtin keshshe ekensiz,— dep ursady "bolashaq jazýshy".— Komýnıs balany urlaý, odan alǵan júz myń dollarǵa kedeı-kepshiktiń komýnasyn qurý? Bul tek Amerıka patrıotynyń qolynan keledi. Dańqymyz dúrk etip, jer jarady. Barlyq gazet, jýrnal, baspalar jazǵan kitabymyzdy talasyp-tarmasa basady. Aqsha, ataq, bári bolady. Sondyqtan tezirek polısıaǵa habarlaı qoıyńyzdar. Ahav bárin jasyrmaı-jappaı aıtyp bersin. Mıss Berklıdi bul iske aralastyrmaıyq. Qyz emes pe, túrmege shydamaı, qusalanyp ólip qap júrer. Sardar aǵa sózdi odan ári kóp sozbaı: "Senderge bul ǵasyrda aqsha, ataqtan góri túrme jaqyn" dep, tutqany salq etkizip, tastaı salady...

Donald sodan beri ustatpaı júr. Vıka, Reddıdiń qasynan shyqpaı, solardyń vıllasyn panalaıtyn kórinedi.

...Esik syqyrlap ashyldy. Aqan kózin juma qoıdy. Ótirik uıyqtaǵansyp jatyr. Kókesi aıaǵynyń ushynan basyp, tósek qasyna keldi. Basynan sıpaǵysy bar ma, kekiline qolyn apara berip, jol ortada tartyp aldy. Uıqysyn qımady.

Kórpesin qymtap, sheginshekteı berdi.

— Ne, kóke?

Ákesi tósek qyryna quıryq basty. Oılanyp otyr.

— Balam,— dedi daýsy qarlyǵyńqyrap. Aqan dir etti. "Balam" degen sózdi alǵash estýi. Buryn ylǵı "Aqanjan", "Aqanık" edi. Osy joly qorǵasyndaı salmaqtap aıtty. Álde shynymen... er jetip qalǵany ma?

— Balam,— dep qaıtalady ákesi,— ókinbeısiń be?

Aqan áýeli túsinbedi.

— Nege ókinemin, kóke?

— Amerıkaǵa kelgenińe. Ana balalarmen tanysqanyna (Donald, Redjınald, Vırdjınıany meńzegeni).

Aq kóńil, ǵumyry kisige tik kelmeıtin kókesi balasyn: "Tutqynǵa túsip qorlanǵanyńa ókinbeısiń be?" degendi nusqap otyr.

Bala bógelmedi.

— Ókinbeımin, kóke. Olar siz oılaǵandaı jaman balalar emes...

Kókesi ornynan turyp ketti. Tereze aldyna baryp, betin bermen burdy.

— Árıne, jaman balalar emes,— dep nyǵyzdaı qaıtalady Aqannyń sózin.— Jaman balalar bolmaıdy. Ósken ortasy, tálim-tárbıesi jaman bolýy múmkin, al buzyq bolyp týatyn balalar joq.— Únsiz. Oıyn jınaqtap tur, shamasy.— Ne úırendiń, neni bildiń?

— Kimnen?

— Jańa dostaryńnan...

Aqannyń júregi lúp etti. Jan dúnıesiniń alys buryshynan qýanysh eles bergendeı. "Neni úırendiń, neni bildiń?" dese, kókesi olardy keshirgen eken.

— Jazǵy demalysta benzokolonkada isteıdi, kóke. Benzın satady, mashına jýady, buzylsa tekseredi...

— Mine!— dedi ákesi suq saýsaǵyn joǵary shoshaıtyp.— Bular — mazasyz balalar. Eńbekqor, beınetqor balalar. Bolashaqta olar jerde qalmaıdy, bir jerden tesip shyǵady. Búgin seni urlap, júz myń dollar alamyz dep myqtap qatelesti. Óz qoǵamdarynyń qateligin qaıtalady...— Kókesi sál oılandy. Bir-aq demmen:— Áıteýir, adamdy qorlap, dollar jınaýǵa bolmaıtynyn túptiń túbinde túsinse jaqsy,— dep saldy.

— Kóke, kóke, keler jazda men de jumys istesem qaıtedi? Motoroler satyp alǵym keledi...

Ońqań sheshimdi sóıledi.

— İsteısiń. Qaladan jumys tabylmasa, Órnekke barasyń. Sovhozdyń qaýyn-qarbyzyn sýarasyń, baqsha kúzetesiń. Biz, eresekter, balalarymyzdy ystyq-ystyq qushaqtaımyz dep qylǵyndyrýǵa shaq qalyppyz. Eńbekten tys qaldyryppyz senderdi.

Alystan gýdok úni estildi. Muhıt laıneriniń úni... Gýdzon shyǵanaǵyndaǵy porttan jetip tur. Ońqań da, Aqan da tym-tyrys. Bala ákesiniń — ózine de, buǵan da aýadaı qajet eń basty sózderdi aıtqanyn ishteı toqyp jatyr. Sana, zeıinmen emes, kóńilmen túsindi.

— Oý, jıen, qaıdasyń?— Ac úıden naǵashynyń zor úni jetti.

— Uıyqta, ulym. Erteń — alys sapar!— Kókesi shyǵyp ketti.

Uıyqtaı almady. Bul tún jaı tún emes, sony uqqandaı.

Sardar aǵa men kókesiniń sózderi ap-anyq estiledi. Shaı qasyq shynyaıaq shetine tyq-tyq tıedi. Ekeýi jańaǵy tósek ústindegi "jekpe-jekten" keıin kofe iship, uıqy ashyp otyr.

...— Esimdi okop túbinde jınadym.— Sardar aǵanyń ylǵı da sary aıaz ótinde júrgendeı qarlyǵyńqy úni. Aqan qunyǵa qulaq tikti. "Okop" degenine qaraǵanda, soǵys kezi. Soǵystan asqan myqty áńgime bar ma bul dúnıede.

Sardar aǵa aǵylǵan ústine aǵyla tústi.

— Burq etken bombanyń ekpininen anadaı jerge ushyp túsip, esimnen tanyp qalyppyn. Aǵash keńirdegime deıin topyraq, moınym qylqıyp shyǵyp jatyr. Túk estimeımin, tas kereńmin. Kóretin kóz aman, qudaı saqtaǵanda. Basym on batpan, zilmaýyr birdeńe. Kontýzıa! İldaldalap tura berip em, arqama myltyq tireldi. Tórt-bes nemis soldaty arqa-jarqa kúlip tur.

Odan arǵy kórgen qorlyǵym men zorlyǵymdy sen surama, men aıtpaımyn. Tikenek-tikenek sym temir konslagerdiń san sortyn adaqtadym. Keýdede, áıteýir, qur jan bar. Tutqyndar shybyndaı qyrylady. Kúndiz-túni karerde tas qulatamyz, ony tasımyz. Kóje-kólmegi ıtke bergisiz. Qashyp kórgender bolyp edi, erteńinde dar aǵashynda salbyrap turdy. Sherenge aldynda ıtke talatyp óltiredi. Sańyraýlyqtan sol lagerde qutyldym. Karerde saptan qalyp qoıyp em, kóziń ashylǵyr bir nemis soldaty avtomatynyń dúmimen qulaq-shekemnen otyrtyp jibergeni. Ushyp túsip, qolymmen jer tirep, jalma-jan túregeldim. Jatyp qalsań jalynatyny bir-aq oq. Qulaǵymnyń qaqasy ashylyp ketken be, álgi fashıs: "Shnel! Shnel! Shvaıne azıat!"14 — dep, baq-baq etedi. Qýanǵanymnan: "Danke! Danke!"15 — deı berippin. Avtomattyń dúmi ǵoı qulaǵymnyń qaqasyn ashyp jibergen. Urǵany úshin raqmet aıtqan tutqyndy alǵash jáne sońǵy ret kórse kerek, fashıs soldaty keıin maǵan kúdikpen ári qyzyqtaı qarap júrdi.

Soǵys bitetin jyly Golandıa jerinde jer qazdyq. Óziń bilesiń, 1944 jyly jazda odaqtastar La-Manash buǵazynan Dúnkerkke ǵalamat desant túsirip, dúrkin-dúrkin shabýyldap kele jatty. Saǵy synǵan fashıser dıvızıa, dıvızıasymen berilip jatty. Bizdi de sol amerıkan, aǵylshyndarǵa ótkizip jiberdi.

Kúkirt pyr etip jandy, kóp uzamaı shylymnyń kermek ıisi Aqannyń tanaýyn qytyqtady.

— Sodan ne kerek, fashızm tutqynynan amerıkan tutqynyna aınaldyq. Bas-basymyzǵa tergep, barlyǵyn kartochkaǵa yqtıattap túsirip alady. Onda sharýa joq, "Elge qaıtamyz" degende, tóbemiz kókke eki eli jetpeıdi. Bir-birimen qushaqtasyp, keıde kúlip, keıde sorasy aǵyp jylap júrgender de jeterlik.

Kúnderdiń kúni tergeý kezegi maǵan jetti. Bir reńdi, jaırańdaǵan jas amerıkan kapıtany jyly júzben qarsy aldy. Aýdarmashy — tutqyn. Qaıdan shyqtym, qaıdan turdym, qaǵazǵa túsirip bolǵan soń: "Rossıaǵa qaıtqyńyz kele me"? dedi kórshi seloǵa jiberetindeı jep-jeńil ǵyp. "Siz she, siz Amerıka Qurama. Shtattaryna kaıtyp oralǵyńyz kelmeı me?" dep, qarsy saldym. Kapıtan jymıyp kúldi. "Kelgende qandaı! Ásirese, kishkene qyzymdy keremet saǵyndym",— dep, tós qaltasynan fotosýret alyp, aldyma tastady. Kórkem jas kelinshek pen úrpek bas sábı kúle qarap tur... Fotosýretin ózine qaıtaryp berdim: "Endeshe, maǵan jańaǵy suraqty artyqtaý qoıdyńyz". Kapıtan oılandy. "Keshirińiz,— dedi sıgaryn qulashtap otyryp.— Sizdi bara salysymen atyp tastaıdy. Ne Sibirdiń masasyna talatyp, tirideı shiritedi". Kóretin kóz bar, qabaǵyn shytyp, shynymen jany ashyp otyr. "Nege? Ne úshin?" dedim esepsiz tań qalyp. Kapıtan sýyrmasynan sarǵaıyp ketken, sheti jyrym-jyrym eski gazetti alyp, aldyma tastaı saldy. "Soǵys tusyndaǵy sovet gazeti... Myna jerin oqyp kórińiz",— dedi marqaıyp. Qandaı gazet, oǵan qaraǵan men joq, qyzyl sıamen asty syzylǵan sóılemderge úńildim. "Bizde tutqyn joq, tek satqyndar ǵana bar..." Stalınniń ataqty 227-buıryǵy! Kons-lagerde fashıser de osylaı da osylaı dep, vlasovshylardyń armıasyna kirýge úgittep, talaı ret qulaqty sarsytyp edi. Ótirik dep senbep ek. Endi óz kózimmen oqydym. Apıyn ishkendeı máńgirip kapıtanǵa qaradym. Ol sıgarynyń tútinin áýege úrlep: "Tutqynǵa tirideı tústińiz — bir. Bul satqyndyqpen teń. Ekinshiden, konslagerden qashyp kete almadyńyz, gıtlershilerdiń ataqty "FAÝ"-larynyń start alańyn qazyp, ázirledińiz — úsh. Nemisterdiń qolynan sheıit bolǵanda ǵana keshirim alar edińiz",— dep qarap otyr.

Meń-zeńmin. Kóńil shirkin uıqy-tuıqy. Tutqyndardyń arasyna ondaı jel sóz buryn da júgirip edi. Jaý emes, dos, odaqtas armıanyń ofıseri sony Taǵy qaıtalap otyr. Kapıtan onymen qoımaı tilmashty nusqap: "Senbeseńiz otandasyńyzdan surańyz",— dep taǵy qaıqaıdy. "Ras, ras,— dep, tilmash tóndi myna jaqtan.— Men de Qyzyl Armıanyń tutqynǵa jazataıym túsip qalǵan ofıseri edim. Bizdiń áskerler kenetten shabýyldap, konslagerdi basyp qaldy. Shattyǵymyzda shek joq. Erekshe bólimniń ofıseri tergep bergende, qýanyshymyz sý sepkendeı basyldy. "Tutqynǵa sovet ofıseri tirideı túse me? Nege naǵyz erlershe atylyp ólmediń? Nege tutqynnan esebin taýyp qashyp ketpediń?"— dep, suraqpen sabady. Keltirgen dálelimniń birine senbedi. "Trıbýnalda áýseleńdi kóresiń",— dep, katalajkige jaýyp tastady. Onda men sekildi baqyrbastyń on shaqtysy otyr. Báriniń aıtatyny bir-aq sóz — trıbýnal! Tastaıyn deseń jan tátti, tastamaıyn deseń ómir qatty, tún ortasynda irgeni qazyp, áýpirimmen qashyp shyqtyq. Amerıkandyq zonaǵa keshe tań ata jettik".

Oılandym. Ákem Sartaýyldy 37-shi jyly jazyqsyzdan jazyqsyz ustap áketti. Jumys degende ishken asyn jerge qoıatyn kisi edi. Kolhoz predsedateli bolatyn. Onyń qasynda men kimmin? Sodan qalǵan shoshyný, shaılyǵý ma, senbeý me, "Eger qalsam..." degen sóz aýzymnan qapylysta shyǵyp-aq ketti. Kapıtan da sony kútip otyr eken, úıretilgen tazydaıyn qaqshyp alyp, kartochkime sıpaqtatyp jazyp saldy. "Qol qoıyńyz aıaǵyna!"— dep, qatyrma qaǵazdy aldyma qaraı ysyrdy. Amal bar ma, qoıýǵa týra keldi. "Quttyqtaımyn!— Túregep, ústeldiń arǵy betinen qolymdy qushyrlana qysty.— Endi siz demokratıalyq dástúrge baı bostandyq elindesiz. Dalada qalmaısyz. Amerıka — baı memleket, qaıyrymdy halyq. Qaıratyńyz tasyp turǵan jas jigitsiz, eki qolǵa bir jumys árqashan da tabylady. Mamandyǵyńyz ne?" "Shofer..." "O keı!— dep áýeledi kapıtan.— Amerıka — tehnıkanyń eli. Shofer ataýlyny biz tóbemizge kóterip qarsy alamyz". "Jo-joq, siz sál aıaldańyz, men áli de qabyrǵammen keńeseıin",— deımin tal qarmap. Jaıdarman kapıtanym lezde shytynady. "Qol qoıyldy ma, qoıyldy!— Qashyp ketetindeı kartochkany alaqanymen basyp otyr.— Aıda marsh, bosat oryndy! Sen sekildi on myńdaǵan tutqyn bar. Bárin sorttap úlgerýimiz kerek. Onsyz da ýaqytymdy jediń. Ýaqyt — aqsha!"— dep, kabınetinen qýyp shyqty. Esik aldynda "Ne boldy, oıbaı, ne boldym?"— dep, basym qańǵyryp ári turdym, beri turdym...

Taǵy da shyrpy pyr etip jandy, shylym qorp-qorp soryldy. Sardar aǵa júk salǵan yrdýan arbany órge súırep shyǵaryp kele jatqandaı aýyr-aýyr demalady.

— Sodan keıin...— dedi kókesi shydamsyzdanyp.

— Ne bolýshy edi sodan keıin? 45-jyly qańǵyrǵan bas áli qańǵyrýmen júr. "Eger qalsam..." degen eki-aq dúdámal sóz taǵdyrymdy talqandap berdi. Sodan bastap "eger" degen sor sózdi aýzyma alǵan emespin. Bireýden estisem, mıyma qan quıyla jazdaıdy. Ne kórmedi jazǵan bas? Dopsha domalap, dúnıeniń tórt buryshyna túgel bardy. Amalsyzdan aǵylshyn tilin úırendim. İstemegen jumysym joq, jat jerdiń jemegen nany qalǵan joq. Onda da tabylyp tursa... Amerıkanyń óz jumyssyzdary da jyrtylyp aırylady. Qaı jerden bolsyn, kóretiniń qaǵajý, qorlyq. Óıtkeni Otanyn satqan azǵynsyń, emıgrantsyń, óıtkeni qoshqyl qazaqsyń, túrli tústisiń. Amerıka da satqyndardy jek kóredi. "Satqyn emespin, aldanyp qaldym" degenińe kim senedi. It qorlyq ómir keship, sońynda osy qalaǵa taban tiredim. Munda da men sekildi ózbek, qyrǵyz, qazaq, tájik, tatar, túrikmen muńlyqtar bar. Keshegi Ysqaq, Dúısen sekildi paqyrlar... Elbesip-selbesip kún kóremiz. On alty jyl buryn osyndaǵy bir nemis áıelimen bas qostym. Soǵystan sońǵy ash-jalańash Germanıada kún kóre almapty. Bir-aq japyraq nan úshin amerıkan soldatyna erip kelgen. Soqyr atty qotyr at izdep tabady degen osy.— Sardar aǵa qurqyldap, jaǵymsyzdaý kúldi.— Donald — Dáýren dúnıege keldi. "A, qudaı, ólmegen janǵa bir yrzyq!"— dep, táýbama kelip qalyp em. Jeti-segiz jyl buryn konserv zavodynda iship-jemimdi aıyryp júrgende, ústime balyq toly bóshke qulap, belimdi úzip ketti. Sodan beri kótek arbanyń qos dóńgelegine jalynǵan múgedekpin. Bar jıǵan-tergenimdi emdegeni úshin aýrýhana qaltamdy qaǵyp, alyp qaldy. Áıelim meni tastap, bylaı oınaqtap shyǵa berdi. Kórshi kóshede turady. Donald on kún sheshesiniń úıińde, bir kún mende. Sizder kelgesin ǵana tóbe kórsetip júr. Dáýren degen aty bolmasa, bútinimen amerıkan bala.

Aýyr kúrsindi.

— Qazir qalaı kúneltip jatyrsyz?— Kókesi joıdasyzdaý suraq qoıǵanyn sezdi me, shashalyp qaldy.

— Qalaıy bar... Japadan-jalǵyz, qaraqan baspyn. Syrtqa shyqsam, kirýim qıyn, kirsem, shyǵa almaımyn. Myna úńgir bólmeni panalap, aptasyna bir ret kún shýaǵyna jylynamyn. Onda da astydaǵy negr áıeli kóterip, túsirip shyǵarady. 347 dollar 50 sent pensıa alamyn. Onyń eki júzi — páter aqy. Munyń ózin arzan kúninde alyp qaldym. Páter aqy jyl saıyn órship-órship ósedi. Qalǵanyn kúndelikti as, bákún-shúkinge jumsaımyn. Kórip tursyń, maǵan basy artyq kıim-keshek kerek emes. Bári — ústimde. Azyq-túlik ýdaı qymbat. Eki júz elý gramnan — baqandaı bir dollar. Bir shynyaıaq kofe — elý sent.

— Men manadan beri úsh shynyaıaq kofe iship qoıyppyn.

— Iá, bir jarym dollardyń basyna sý quıdyń, shyraq. Amerıka esepti súıedi. Tabynatyn táńiri — dollar. Ana Donald balany kórmeısiń be, Aqandy dollar úshin mert qyla jazdaǵanyn.— Dáýren óz kindiginen emes, bóten, kórshi adamdaı "Donald bala" dep syrtqa tebedi. Aqan Sardar aǵasyn ishteı jaqtyrmaı qaldy.— Metroǵa saý kezimde elý sent tóleýshi em, qazir dollarǵa jetip qaldy dep estımin. Sony oılaǵanda keı-keıde aıaqtan aıyrylyp, metromen júrmeı, úıde meshel bolyp, ompıyp otyrǵanyma qýanamyn,— dep keńk-keńk kúldi.

— Qoıyńyzshy qaıdaǵyny aıtpaı...— Kókesi ojarlaý ázilge tiksinip otyr. Jalpy, úıkúshik ómir me, amerıkan ómiriniń esep-qısapsyz alǵa baspaıtyn dástúriniń áseri me, qatarynan qalǵan kem adamnyń jan ashýy da shyǵar, búl kisiden er-azamatqa jarasa bermeıtin tym ashyq ketý, ashyný bar. Amerıkan turmysyn da jerge tym tuqyrtyp, ásire jamandap sóıleıdi.

— Qaıteıin, qasiret jutqan laqsanyń kúıiginen shyqqan laqpa da.— Sardar aǵa sóz aıaǵyn jutyp qoıdy. Rasymen jylap otyr ma?— Qaıbir jetiskennen...

— Sabyr etińiz, buǵan da shúkir. Mine, sý jutyńyz! Tastańyzshy temekini byqsytpaı! Júıkeńizdi alyp qoıdy tipten.

Aqan kózin keńinen ashyp, tóbege qarap jatyr. Qol-aıaǵyn qalaı bolsa solaı tastaı salǵan, qozǵalta alar emes. Pıstolet kezengen Sardar aǵasy mundaı kárip halde eken dep oılamap edi. El men jerden tirideı aırylǵan adamnyń azapty jolyn tóbege oısha syzyp jatqandaı.

— Amerıka sekildi úlken eldiń azamatysyz. Dalada qaldyrmas.

Sákeńniń úni qatqyl, qotyrlanyp shyqty.

— Óıtken azamattyǵy qurysyn. Qolymda pasport ta joq. Sýret japsyrylǵan qatyrma qaǵaz bar. Kók kartochka. Áne, ústel ústinde jatyr shań basyp. Sanda barmyz, sanatta joqpyz. Amerıkada turatyndar úsh topqa bólinedi. Alǵashqysy — aq tústiler. Bar baılyq pen shaılyq solardyń qolynda. Qalǵandary bizdiń ar jaq, ber jaǵymyz. Ekinshi toptaǵylar — negrler. Olar eki ǵasyr buryn Deklarasıa jarıalaǵan teń pravosyn áli túgendeı almaı, eńbegi esh, teri tuz. Eń beıshara tómengi top — biz sıaqty ár elden qańǵyp kelgen tastandy qaǵylǵan, soǵylǵandar. Bizdiń azamattyq qaqymyz joq. Kóringen qoja. Erteń óle qalsań súıegimizdi órteıdi de, shasha salady. Bir ýys topyraq buıyrmaıdy bizge bul elden. Esiktiń mańdaıshasynan kórgen shyǵarsyń, búgingi aty-jónimiz Saımon Saıat. Kók kartochkide solaı. Donaldty sheshesi óz atyna kóshirip alǵan. Donald Fokt. Sol bala ǵana amerıkan azamaty, óıtkeni osy jerde týǵan.

— Apyr-aý, óz famılıańyz qaıda? Sartaýylov edi, umytpasam.

— Tastadym ol famılıany. Qashqynǵa famılıa ne kerek. Sartaýyl degen qazaqtyń jaqsy atyn men sekildi jamanǵa qor qylǵym kelmedi.

— Taýsylmańyzshy, aǵataı!— Kókesi kúrsindi.— Odan da elge qaıtpaısyz ba? El ishi — altyn besik. Ańdaýsyzda jasaǵan qateńiz keshiriledi. Otan — ormanymyz qazir úlken ózgeris ústinde: qarbalas eńbek tusynda. Beınetqor, adal adamdar alǵa shyǵyp jatyr.

Sardar aǵa kókesiniń sózin bóldi.

— Glasnost perestroıka degendi estip te, oqyp ta jatyrmyz. Amerıkan gazetteri kúnde shýlaıdy. Árqaısysy ózinshe bal ashyp, sáýegeılik jasaıdy. Osyndaǵy az qazaqtyń saılap alǵan bastyqsymaǵy bar. Arǵy túbi shıki, buldyr. Aýqatty turady. "Qazaq ádebıeti", "Juldyz", "Mádenıet jáne turmysty" aldyrady sizderden. El jańalyǵyn sodan bilemiz.

— El jańalyǵyna alystan jatyp tamsanǵansha, kózben kórińiz. Qıyndyq, qyzyǵymyzdy birge bólisińiz.

— Bir kúndik eńbegim men terim sińbegen el betin qalaı kóremin, ne deımin, Ońǵar qaraǵym-aý? Bilemin bárin onsyz da. Odaqtas on bes respýblıkanyń Otan aıasynda ǵumyr keship jatqanyn jaqsy bilemin. Qyzyq ta, shyjyq ta, qıyndyq ta kóp senderde. Biraq óz qıyndyqtaryń, óz otanyń, óz topyraǵyń, óz qyzyqtaryń...

— Bizdiń ómirdi sizder syrttan qadaǵalap, bilip otyr dep oılamap ek.

— Oıpyr-aý, Sovet elindegi ıgi ózgeristerge búkil álem kóz tigip otyr emes pe. Saýatym bar. Elden soǵysqa on jyldyqty bitirip attandym. Osynda amerıkan komýnıseriniń gazeti shyǵady. Áne, jatyr, "Deıln ýoker"—"Bizdiń is". Sodan oqımyn. Qala syrtynda bir-eki qazaq úıi baı fermerdiń malyn baǵady. Kolhozdastyrý jyldary ashtyqtyń aıdaýymen Qytaı asypty. Odan Túrkıa aýyp, kúnin kóre almaı, zoryǵyp osynda jetken. "Bizdiń Otan" gazetin aldyrady. Anda-sanda halymdy surap kirip shyqqanda, qoltyqtaryna qystyra keledi.

— O, jaqsy!— Kókesi ne jaqsy, ony ózi de anyq bilmeıdi-aý, shamasy, tek Sákeńniń kóńili úshin aıtyp qaldy.

— Al, maǵan jaman!— Sardar aǵa ashýly arystandaı gúr etti.— Sol gazet, jýrnaldardy maǵan paraqtap shyǵý ońaı deımisiń. Asqar Alataý aıasyndaǵy Almatynyń sýretin kórsem, kózim buldyrap, jýrnal muqabasyna jasym syrt-syrt tamady. Úpir-shúpir balaly, nemereli oshaqty kórsem, qolym qaltyraıdy. Sol bir baqytty adamdardan meniń nem kem? Eger, eger... Átteń, 45-jylǵy sol bir jylmaqaı amerıkan kapıtanynyń aldyna qaıtyp barsam... Tileýimdi kesken tilmashty qaıta kórsem... Qolym óle-ólgenshe jaǵalarynda keter edi. Naǵyz soıqanyń sol eken, keıin estisem. Tilmashty aıtamyn da. Kýlaktyń balasy eken ıt neme. Soǵys kezinde fashıserdiń tabanyn jalapty. Kimge qyzmet etse de ıtke báribir, keıin amerıkandyqtardyń aıaǵyna jyǵylǵan. Júzi jylmań, sózi syrdań sol neme talaı tutqyndy aldap, torǵa túsirdi. Sol kezde-aq amerıkan barlaý oryndary kóp tutqynnyń ishinen sovet memleketine qarsy jumys isteıtin agentterdi iriktepti. Árıne, men sekildi saýatty, bilimdi jigitterdiń ishinen. Keıin álgi kapıtan da maǵan emeýrin bildirdi.

— Kónbegensiz ǵoı, zady?—"Kónip qoıa ma?" degendeı kókesi bastyrmalata sóıledi.

— Odan da tirideı ólgenim artyq. Kónbegesin ǵoı jaǵadan alyp, kúl, kúresinge laqtyryp tastaǵany.

Uzaq sonar sóz qajytty ma, as úı áńgimeden qaldy. Tań syz berip, tóbe aǵara bastapty. Bólme ala kóleńke. Kóshe jaqtan mashına gýili jıiledi. Aqan lebin ishine jutyp, aqyryn kúrsindi — tań jaqyn! Tań ata kókesi ekeýi Djon Kennedı atyndaǵy halyqaralyq aeroportqa bet alady. Ary qaraı — Atlantıka muhıty, Moskva, aqbas Alataý, jasyl Almaty! Astanada bulardy mamasy, Saǵı men Shaǵı, Sergeı — eger Krasnoıarskide júrmese, Serik — eger Moıynqumǵa ketip qalmasa, qarsy alady.

Aqan jymıyp qoıdy.

- Týǵan jer esińizde qaldy ma? Tym bolmasa bulyń-bulyń elesi...

— Nege umytaıyn, nege umytylady? Bári de kókiregimde hattaýly, jazýly. Seleýli dala, jaryq kún, taza aýa... Toǵyz aı, toǵyz kún kóterip, tolǵatyp tapqan anashym esimde. Sońǵy kezderi jıi-jıi túsime kiredi. Kóz aldymda kólbeńdep, únsiz turady da qoıady. Ne tiktep qaramaıdy. "Apa! Apa!" deımin janym yshqynyp. Til qatpaıdy. Kóılegi kóleńdep alystaı beredi, bultqa aralasyp, kók nil aspanǵa sińip ketedi...

Kókesi az bógelip, sóz jalǵady.

— Sábıla ájeni óz qolymyzdan qadirlep, aq saparyna attandyryp saldyq. "Sardarjanym jer basyp júrse, bir habaryn berer edi. Sardarjannyń qasyna baraıyn" dep ketti.

Ústelden qulady ma, shynyaıaq kúldir etti.

Kókesi erik kúshin tas-túıin jınap, ishteı ábden bekinip alǵan ba, shıraı tústi.

— Sardar aǵa, tań jaqyn... Erteń jol júremiz. Sizge týǵan jerdiń bir ýys topyraǵyn túıinshekke orap ala keldim. El men jer atynan ákelgem joq. Sábıla apamnyń zıratynan shymshyp aldym. Mine!

Sardar aǵa yshqynyp ketti.

— Týǵan jerdiń bir ýys topyraǵyn tósegimniń basyna ilip, aqıretke barǵansha kúnine úsh márte ıiskep qoıarmyn. Ólgende molama sebińder dep ósıet aıtar em, bul qalada maǵan jer buıyrmaıdy. Qoınyma boıtumardaı tyǵyp jatyp, kóz jumarmyn. Al endi saǵan ne aıtaıyn, Ońǵar aınalaıyn?

"Aınalaıyn" degen sózdi estigende baryp, Aqan jymıdy — umytpapty, umytpaǵan eken Sardar aǵa! Týǵan jerdiń káýsar aýasy men jýsandy dalasy, jas qulynnyń shapqylap, shińgir-shińgir kisinegeni, boztorǵaıdyń bıik-bıik úni, dombyra bebeýi men qobyz saryny túısiginde eken. Umytpapty "aınalaıyn" degen ataly sózdi. Satqyn da emes, qashqyn da emes, qý taǵdyrdyń talqysyna túsip, qıan shetten shyǵyp qalǵan kárip-káspir eken myna Sardar aǵa!

Kózinen jas parlap bara jatqasyn, etpetinen aýdarylyp túsip, betin jastyqqa kóme qoıdy.

...— O sheti men bu sheti aıshylyq alys jol Uly Otanǵa duǵaı-duǵaı sálem aıt! Eńbektegen balasynan eńkeıgen qartyna deıin úsh ret ıilip, sálem ber! Meniń atymnan, osyndaǵy kóp muńlyqtyń atynan! Týǵan jerdiń aspany aman, ala bulttan taza bolsyn! Soǵys degen sýyq sózdi qaıtyp estimeńder. Sol ǵoı, sol sum soǵys qoı paıǵambar jasyma kelgende seń soqqan balyqtaı sendeltip qoıǵan...

— Áýmın! Aıtqanyńyz oryndalady!

* * *

Otan!!

Otan!

Sen bolmasań, ne eter em?

Máńgilik baqytsyz bop óter em,

Ómirden bul ókinýmen keter em.

Qus uıasyz,

Jyrtqysh insiz bolmaıdy.

Otansyz jan ómirinde ońbaıdy.

Ózin-ózi qorlaıdy da sorlaıdy.

Tiri adamǵa — sol qaıǵy!

Muqaǵalı Maqataev

ASPAN, AÝA, JARQYRAǴAN KÚN...

Alyp laıner kúmis sáýle shashyp, aspandy toqymdaı tilip, zaýlap keledi. Qatar otyrǵan kókesi men Aqan jumǵan aýyzdaryn ashpasa da, ishteı zor tolqý, tebireniste. Á dese kókirektegi qýanysh sezimi umar-jumar atylyp, kek kógershinge aınalyp ushyp keterdeı, ornyn sıpap qalardaı. Salon ishi kóńildi. Pasajırler dabyr-dabyr sóılesip, ázildesedi, Otan jańalyqtaryn bir-birinen suraıdy. "Pravda", "Izvestıa" gazetterine kómilip otyrǵandar da bar. Aeroportta kim, qalaı qarsy alatynyn aıtyp, qaýqyldasady. "Il-86" aerobýsynyń ishinde qolma-qol tanysyp, adres almasyp jatqandar qanshama. Bári derlik muhıttyń arǵy betinen týǵan jerge oralyp kele jatqan týrıser, artıser, sportsmender, taǵy basqalar. Áne, aldyńǵy qatardan Arnoldas Vıtkýs aǵa bularǵa ádeıi burylyp turyp, qolyn kóterip, óz alaqanyn ózi qysty —"Sálem, baýyrlar!" Sonan soń balaly úıregi men ortan teregin joǵary shoshaıtyp, latynnyń "V" árpin jasady -"Jalgırıs" komandasy jeńiske jetipti! Kókesi ushyp keterdeı talpynyp, Aqannyń qolyn alyp, solań etkizip joǵary kóterdi: "Usharǵa qanatym joq, aspan jer emes, tártip buzýǵa bolmaıdy, ulymyz ekeýmiz jeńisterińizben shyn júrekten quttyqtaımyz! Sizdiń jeńis — bizdiń jeńis!"

Súıkimdi jas kelinshek dál qastarynda otyr eken, ol da kúlimsiredi: "Sizderdi uǵyp otyrmyn, qýanyshtaryńyzǵa men de ortaqpyn!" Ataqty Nadá Pavlova mynaý! Jas bolsa da aty álemge áıgili balerına! Onyń ar jaǵynda — búkil álemniń balet súıermeni tóbesine kóteretin Galına Ýlanova! Olar da Amerıkadan, gastrólden, sát sapardan oralyp kele jatyr.

Tanys júzder, tanys sózder júrekke jyly-jyly tıedi.

Aqan terezeden tómenge kóz saldy. Órkesh-órkesh qaz baýyr bulttar qalqı qatyp tur. Alyp teplohodqa uqsaı ma, álde montıyp turǵan aq botany eske túsire me? Tapty, tapty, aq basty Alataýǵa, týǵan jerdiń taýlaryna uqsaıdy. Aqan aq bulttarǵa kózi tolǵansha qarady. Aq bulttardyń arǵy jaǵynda — Amerıka eli... Ókinishten ah urǵan Sardar aǵa, úndemes, bir barmaǵy ishke búgýli Donald, mıllıonerdiń eńbekqor balasy ári seri Redjınald, aq kóńil Vırdjınıa!

Bulttar jaılap qozǵalyp, adam beınesine kirip, taban astynda ózgerip bara jatqandaı. Tez-tez jyljyǵan áne bir mamyq bult — jas botadaı taırańdap, lypyp basqan Vırdjınıa... Myna bir myqshıyp jatqan qaraltqymy — qol arbany erttep mingen Sardar aǵa! Qatyp-semip, qabaǵyna qar qatyp, tapjylmastan otyr.

Saýlaǵan samoletke ilese almaǵan jańaǵy úlken-kishili bulttar — Sardar aǵa, Vırdjınıa, Donald, Reddı birtin-birtin alystap, qym-qıǵash aralasyp, qara úzip barady.

Kóriskenshe qosh, mazasyz Amerıka!

Aqan kózin art jaqtan alyp qashyp, alǵa aýdardy. Appaq bulttardyń ústimen altyn kún syrǵanaıdy. Áne bir mamyqtaı jeńil qos aq bult laınerge qaraı tez-tez jaqyndap keledi. Aqannyń judyryqtaı júregi lúp etti: álgi bulttar jaqyndaǵan saıyn qos tentek, qos baýyry Saǵı men Shaǵıǵa aınalyp barady. Kúlmiń-kúlmiń etip, kókesi men aǵasyna qushaǵyn jaıyp, ushyp kele jatqan kúnásyz qos perishte! Onyń sońyn ala kógildir kóılegi kólbeńdep, mamalary júgire basyp keledi. Qos tentegi samoletke soǵylyp qalmasyn dep, jany murnynyń ushynda.

Tóbede kógildir aspan — kógildir jalyn jarqyraıdy. Qundaqtaýly balasyn tónip kelgen ajaldan qutqarý úshin rýhqa aınalyp, poezd toqtatqan kógildir kóılekti Ana!

Armysyń, Otan ana!

* * *

— Sonymen, Aqanjan, 1985 jyly shyqqan myna bir kitabyń Amerıka týraly taǵy ne deıdi?

— "AQSH — óte baı el. Biraq osy dáýlettiń bar qyzyǵyn at tóbelindeı alpaýyttar ǵana kóredi, asyp-tasyp, sán saltanatpen ómir keshedi; al mıllıondaǵan amerıkan eńbekshileri kóbinese qaıyrshylyqpen kúneltedi".

— Óıdóıt degen! Endeshe, álgi qaıyrshylyqpen kúneltken eńbekshiler Amerıkadan bezip, basqa elderge nege aýyp ketpeıdi? Qaıta álemniń ár tarabynan jyl saıyn AQSH-qa emmıgranttar mıllıondap ústi-ústine saýlap kelip jatady eken. Óz kózimizben kórip keldik qoı. Soqtyrtady, á?!

Áke men bala áńgimesinen

1987 jyl

---