InfoHub Logo

I BÓLİM

Siz aýdan ortalyǵynda turamyz. Aýdan ortalyǵy — túıetaıly, qońyr tóbel jotalardyń etegine jarmasa jatqan ý-shýy az momyn qala. Qalany syzýdan sabaq beretin muǵalimniń, stolyna qatar tastalǵan santımetrlik syzǵyshtarǵa uqsas oqtaı túzý kósheler quraıdy. Sol syzǵyshtar boıyndaǵy kertik belgiler — kók, sary, qyzyl, jasyl, bıik, alasa qaqpaly úıler. Úılerdiń eń eńseli, ajarlysynda kókem, mamam, kepter, Arystan jáne men turamyn. Adam, aǵash, úı barlyq qaladan tabylsa da, Arystan kez kelgen úı, kóshe, kóshe túgil qala mańdaıyna jazyla bermeıdi. Arystan meniń aǵa, inim emes, ol bizdiń úıdiń aldynda kese kóldeneń jatatyn sabalaq júndi úlken qara tóbet. Áneýgúni baǵanalarǵa ilingen «Qalada ıtti ustaý tártibi» sıaqty habarlandyrýda kórsetilgendeı ózin shynjyrlap ustasa da bolar edi, biraq ıtimizdi ondaı azapqa qımaımyz. Ózi tym kishipeıil. Atynyń aıbarly ekeni jóninde Arystan oıyna qaharly pikir ǵumyry qonaqtap kórgen joq. Tym qurysa jalǵyz ret ne ıtterge, ne adamdarǵa qarap «Ah!»dep úrgenin Arystan Arystan atalǵaly baıqamadyq, qashan da qaıqy quıryǵyn «Soǵys jáne beıbitshilik», «Dýbrovskıı» fılmderindegi sylqym hanymdar ustaǵan jelpýishshe bulǵańdatyp erkeleı ketedi. Oǵan salsańyz mysyqtardan basqa jan-janýar bitken ózara dos, týys jáne baýyr.

Syp-syp ushyp, qıt etse shar-shur tóbelesýge saqadaı saı turatyn sýyq torǵaılarǵa qaraǵanda kepter — salmaqty qus. Shashylǵan jemdi kún sáýlesin qaýyrsyndarynda qubyltyp júrip shoqyp tastaıdy. Qaharly qolbasshylarsha shaıqala serýendep júredi de, álgi mańǵazdyqtan birden jańylyp, aspanǵa shapur-shupyr kóterile berip burk shashylady. Al qalyqtasyn, qalyqtasyn kep. Aýdarylady, tóńkeriledi, tik joǵary atylady, temen zaýlaıdy. Bastaǵy qalpaq túsedi, moıyn aýyrady demeseń shalqaıyp kirpikpen kók aspandy tire de zaýqyń soqqansha qaraı ber, qaraı ber — jalyqpaısyń tipti.

Biz tatýmyz. Tatýlyǵymyz sondaı, Arystan men degende quıryǵyn julyp berýge ázir. Tańerteń syrtqa shyǵa kelsem qýanysh pen shattyqtyń judyryqtaı shoǵyryna aınala atylyp keýdeme asylady. Tegi shalqadan túse jazdaımyn. Tárbıesi ótip ketken kórgendi ıtterdeı áýeli jer baýyrlaı jyljyp kep ańysyn ańdı erkeleý onyń peshenesine jazylmaǵan qasıet. Sosyn atyz jaǵasyn boılaı búlkektep baqsha buryshyndaǵy qara torǵaı uıasy ispettes aǵash úıshikke deıin shyǵaryp salady. Aýyzǵa alýǵa yńǵaısyz uıatty orynǵa bet alǵanymdy ańǵaryp, qalyp ta qoımaıdy. Qashan esigin syqyrlatyp shyqqansha kezi jaýdyraı tosatyny bar. Arystan solaı — ańǵal, ańqyldaq.

Ylǵı shujyq kesindisin, toqashtardy qaltama sala shyǵyp aldyna tastaımyn. Asandy Arystan soǵan bola jaqsy kóredi dep esh oılamańyz. Kórshi balalar da qoıny-qonyshqa tyqqandaryn Arystannan aıaǵan emes. Sol úshin olarǵa tóbettiń esi shyǵa erkelegenin kórsem qylsha moınym talsha qıylsyn. Ol ondaıda laqtyrylǵan nandy sabyrmen ıiskeıdi, aspaı-saspaı jeıdi, sosyn alǵa sozǵan qoldarynyń saıyna sháýgim basyn tastap jiberip, jasaýraǵan kózin nemquraıdy ashyp-jumady — «Berdiń jedim, bermeseń taǵy óz erkiń, joldas. Maǵan báribir».

Arystannyń ondaı adaldyǵyna meniń tarapymnan laıyqty baǵa berilip te júr. Máselen, apta buryn tepkishekke shoqıyp otyrǵyzyp qoıyp sýretin saldym. Túni boıy álgini san márte túzetkesin erteńinde kórsetip em, ózin jyǵa tanymady bilem, bylq etpegeni. Eń quryǵanda áýege tumsyǵyn shoshaıtyp eki-úsh qaıtara úrse edi. Shyramyta almady ma degen oımen sýretti tumsyǵyna taqap em, jer baýyrlap jasqanshaqtaı jaqyndady da qaǵaz shetin gúlden jaman kózin juma asa bir rahatpen ıiskedi. Kim bilsin, jelpildegen, qytyr-qytyr qaǵazdy shelpekke sanaýy da yqtımal. Sosyn jer tyrnap jat ta yryldady.

Ábden kúıip kettim. Kórdiń be, kirpik aıqastyrmastan qalǵyp-shulǵyp sýretin salsam, ol ony jep qoıǵysy kepti. Eregiskende tórt-bes kún qatarynan erkeletpedim.

Arystan ǵajaıyp uǵymtal ıt. Burynǵydaı basqa qarǵyp, máre-sáre erkelemeıdi. Sypaıy. Syrbaz. Jaqyndamaıdy da. Áıtkenmen retin taýyp aıybyn jýyp-shaıǵysy bar.

Birinshi mysal. Kepterge arnap shashqan jemge torǵaılar japyrlaı qonyp, shoqaq-shoqaq shópildep tere bastasa, shaýyp baryp úrkitedi de, maǵan bir túrli múláıim kózben qaraı qalady. Osyny da baǵalamaısyń, sende ózi kóretin kóz, sezetin júrek bar ma deıtindeı. E, qarasa kóz óziniki. Tús salyp, qabaq túıe syrt aınalam. Meıli, maǵan dese myń jerden qarasyn. Men salǵan sýretke de dál solaı múláıimsı qarap, albasty basqanda ózin tanymady ǵoı.

Ekinshi mysal. Kók qaqpany mańdaıymen ıterip ashyp kórshiniń qasqa buzaýy edireńdeı kirip keldi de, taltaıyp tura qap, kindik astyndaǵy jańa jaýǵan jas qardy dymdap, sary túske boıady. Sonsoń, sý-sý tumsyǵyn kótere kózin jumyp, áli qalyptaspaǵan jińishke únmen móńiredi. Anyq amandyq-saýlyq suraǵan syqpyty. Qasqa shirkinniń bizge baǵyshtalǵan bul sypaıylyǵy kópke uzamaıdy, qasha ishindegi búıiri jańa buzylǵan jońyshqanyń jupar ıisi ottegige aralasyp tanaýyna jetisimen ydyrap júre beredi. Ózine arnalyp shabylǵannan jaman empeńdeı týra, týra bolǵandyqtan tete syzyqpen qasha qaıdasyń dep jol tartady. Ondaı bassyzdyqqa men shydasam da ıttik mindetine adal (aýladaǵy jat ıis ataýlyny adaqtap shyǵý) Arystan qasqa jetesizdi aldyǵa sap qulyperen-qý talqan qýa jóneledi.

Qasqa buzaý aıran-asyr, ań-tań.. Art jaǵyn jońyshqaǵa bergen kúıi ótkir azýlaryn saqyldatyp kep qalǵan tóbetke toqal múıizin tosa: «Be-e!»— deıdi. Onysy: «Áı esalań, eki aradaǵy qyl etpes dostyq qaıda, sonsha shaptyǵatyndaı seni qaı jyn urdy?»—degeni. Biraq Arystannyń bul joly dini qatty. Óıtkeni, tý syrtynan qadalǵan kóz jebemdi qaramasa da sezedi. Áı-shaı joq alyp tastaıtynnan jaman alqymǵa umtylady.

Qasqa tentek qaıtsin, jas jońyshqanyń aýla toly jupar ıisin buzyp-jara qaqpaǵa betteı tońqańdap qasha jóneldi. Kirgen bettegi erke totaılyq ǵaıyp bolǵan. Itten qorǵana júrip, san qıly uzyn-qysqaly horda, katet, gıpotenýza boıymen qaqpa syrtyna qashyp shyǵady da, Arystannyń adamgershiliginiń azdyǵyna, jalpy ıttigine keremetteı ókinishtiligin uzaq-uzaq nazalana meńireýmen túsindiredi. Meńireý astarynda jarly baıymas pa, buzaý buqa bolmas pa degen qoqań loqy zil jatyr.

Arystan she? Ol, sóz joq, kózim shalatyn fokýsta mánermen búlkildeı jelip bara jatady. Tóńiregine nazar aýdarmaıdy. Maǵan da. Ózimen ózi. Qysqasy, «Qarańǵy túnde taý qalǵyp...» Saqyldap kúle jazdap, zordyń kúshi ázer turmyn. Qudaı biledi, dál qazir urlana men jaqty baıqap bara jatpasa turǵan jerde tóbeme tas tússin.

Toqta, kezekti qýlyq! Tustan óte bere júrisin jaılatty. Qaraıǵan túk bolmasa da pysyldap jerdi qushyrlana ıiskedi. Qar tumsyǵyna kirip pysqyryp ta saldy. Onysy: «Já, Arystan, beri kel! Jaradyń, qasqa tentek tentirep, qońyz terip ketti. Qane, arǵy qoldy beri ákel, tatýlasaıyq»,- dep shaqyrsa, sonsoń burynǵy ıshshaı despegen shyraıly shaqtardaı jelke júninen maıpazdaı sıpasa degen soqyr úmit.

Basqa bireý sıpap ta salar edi. Al Asan ondaı aqymaq emes. Arystan Asan salǵan sýrettegi ózin tanymaı (ádeıi me, kim bilsin?) qaǵazdy tistep jyrtqysy keldi me? Jyrtqysy keldi. Endeshe Asan egesse onyń ózin tanymaı qoıady. Sol, tanymaıdy degesin tanymaıdy. Qatar sherý tarta bergenshe biraýyq ursysyp ta baıqaıyq, Arystan joldas!

Keıin oıda joqta jer bop jeńildim. Saıtan túrtse jeńilý joly ońaı eken. Kókem keshke tamaqtanǵasyn ádettegideı kúndeligimdi aýdarystyryp otyrdy da, betterdiń arasyna qattap salynǵan Arystannyń sýretin taýyp aldy. Aınaldyryp alaı, dóńgeletip bylaı qarady. Jaryqqa tosty. Túkke túsinbedi, bilem; «Asanjan, mynaý qaı kórshiniń mysyǵy?» — dedi. Iá, ár árpine deıin naqtap sóıdedi. Tym qurysa mysyqtyń sýreti me dese bir sári. Mysyq ekendigine sháksiz senip, tek qaı kórshiniki — oń, álde sol jaqtaǵy úıdiń mysyǵy ma, sony bilgisi kep qoıylǵan kúmánsiz suraq.

Aýzym ańqıdy da qaldy. Iá, deseńshi, qaıdan qara basyp Arystan ózin-ózi tanymady dep kúdiktenip em. Uqpappyn, yryldaǵany sýretten ózin emes, mysyqty tanyp aıbat shaqyrǵany bop shyqty. Qaıta mysyqtaı shaqar jaýynyń sýretine ar etip atylyp qolymdy qosa qaýyp tastamaǵanyna táýbá.

Kúni erteń dereý Arystanmen tatýlasýdy uıǵardym.

Qudaıshylyǵymdy aıtsam, ondaı adal dostan kópe-kórneý aırylyp qalý shymbaıǵa da batyp júr. Qosylyp oınaıtyn, eń bolmaǵanda kádimgideı alysyp, ursysatyn, bet tyrnasyp, baqyrysatyn ne aǵa, ne qaryndas joq, qaraqan bas jalǵyzbyn. Jumystan kele dıvanǵa qýlaı ketip gazet-jýrnal paraqtaýdan basqa kókemniń bitireri joq. Mamam keremet aqyldy. Aqyldylar adammen áste áńgimelespeıdi, tek ursyp-jekýdi, tókpeletip aqyl aıtýdy biledi. Tabaldyryqtan súrinsem de, jep otyrǵan nanymdy abaısyzda túsirip alsam da, qolma-qol qalta-qalta aqyly daıyn. Senseń, keıde bes bólmeli keń úıde andyzdaǵan aqyldan qashyp tyǵylar oryn tappaı sasamyn. Sol pysyqaı aqyldar jyltyr stol, oryndyq, shıfonerge, túkke kereksiz, maǵan salsa Arystanǵa as quıyp berýge ǵana jaraıtyn servız, vazalarǵa soqtyǵyp, san bólshekke shytynaı synyp, on, júlge kóbeıip jatatyn sekildi. Qara qulaǵyn burasań kemeńgerliktiń ne qılysyn tór úıdegi jalpaq bet teledıdar da tógip tastaıdy. Qaıta mamam qusap baqyryp-shaqyryp, álsináli tabaq, keselerdi jerge atyp urmaı-aq kóılekke ala galstýkti taǵyp tastap, jaǵymdy daýyspen syzyltady-aı, tegi. Al men, A. Qaıyrsynov, mı qarıtyn aqyl ornyna bas sap alysar, tóbelesip tatýlasar, keýdesinde jany, jón-josymsyz sóıleıtin sózi, oınaqtaǵan kózi, on úshtegi jasy bar dos izdeımin! Estısińder me, dos qajet!

Ol dosty bizdiń aýladan kúndiz shyraq jaqsań da izdep taba almaısyń. Tabylmasa, jata qap jer tyrnaıyq pa, men de, Arystan da japadan-jalǵyz, joldas-jorasyz qalǵasyn dos boldyq, ta qaldyq.

Dos demekshi, Arystanmen arazdasqaly kórshi qurdastar aldyndaǵy bedelim kúrt tómen túsip ketti. Buryn taıynshadaı Arystan izimdi basa búlkekteı erip júretin. Anda-sanda qaıyń basynda qalǵyǵan kári qarǵalardy úrkite qoıý daýyspen mańqyldap úrýshi edi. Asanǵa baǵyshtalǵan buzyq oıy bardyn, násili túsip, júnjip ketýine sol aıbyn ábden jetetin.

Arystan sońǵa túspegeli kóringen kóz aqıtatyn boldy, túge. Jaıbaraqat qydyryp kele jatsam qyzyl, sary qaqpa astynan qanden ıtter atyp shyǵyp, ruqsat-suraýsyz balaqtan alady. Qaıdaǵy sulý qara mysyqtar joldy ádeıi kesip ótedi, tek kesse bir sári, toqtaı qap, jasyl kózderiniń ýyn betime búrke murt tikireıtip: «Mıaoý!» deıtini janǵa batady.

Sýret jaıyndaǵy kókem pikirinen soń amalsyz Arystanmen tatýlastym. Tatýlasýdyń álippesi retinde qashaǵa úıilgen jońyshqa eteginde qumar qanǵansha alystyq. Qumar qanǵasyn qarǵy baýynan myqtap ustap aýladan shyqtym da qos saýsaqty urtqa tyǵyp jiberip jer dúnıeni kóshire ysqyrdym. Qaqpalardan qyryp tastaıtynnan qatty shabalańdaı atyp shyqqan qandender taltańdaǵan apaıtós Arystandy kórisimen únderin qaıta jutyp, izinshe keri zytty. Qara mysyqtar jol kespek túgil baǵana basyna órmelep, shaqqa bas saýǵalady.

Keptermen de jora-joldaspyz. Shetinen kókem sıaqty jýastyń jýasy. Adamnan áste qoryqpaıdy. Shashqan jemdi shoqyp tastaıdy da ushyp ıyqqa qonady. Sodan soń moıyl túıme kózderimen týra janaryńa úńiledi de kóz arqyly júrekterdiń jyly sáýlesin kókiregińe túsiredi, jan dúnıeni erikke qoımaı qorǵasynsha eritedi.

Kepter menen góri Arystandy ish tartatyn tárizdi. Jem shashqanda bolmasa ıyǵyma jıi qona bermeıdi. Tóbet kósilip shýaq ótine jata ketse-aq sonyń mańyna úıirilgish, topyrlaǵysh. Sypaıy. Ádepti. Áýeli ıtten tórt-bes adym jerden aınalyp biraz júredi. Kóńil kúıiniń jaqsy, jamandyǵyna barlaı baspalaǵandary beseneden belgili. Sút pisirim ýaqyttan keıin áýeli bireýi, ile ekinshisi arqasyna qonady. Aqyry bári japyrlap, tóbet júniniń arasyna turyp qalǵan nan qıqymdaryn terýge kirisedi.

Bir kúni kepterdiń qorazy Arystan tumsyǵyndaǵy qıqymdy shoqyp qalǵany. It qaıtsin, selk etti de, atyp turyp tumsyǵyn tý aspanǵa soza súıirlendirip al kep uly. Kógershinder áý basta dúr kóterilgenmen, kóp uzamaı tórt-bes qadam jerge uılyǵa qondy. Qyzýlana uzaq qurqyldasty. Baıqaımyn, ata qorazdy biraz jerge aparyp jazǵyryp aldy. «Qyzyqsyz osy siz. Mynaý degen ıt dosty ońdyrmaı shoqyp alýǵa bola ma? Tumsyǵyńyz bizdeı ótkir ári múıiz, al tóbettiki jumsaq et. Alda-jalda qıqym shuqydym dep ótkir de ásem tumsyǵyńyzdy jazataıym kózine tıgizip alsańyz qaıtedi»,— deıdi, shamasy.

Qıqym shoqyǵysh qoraz ásem tumsyǵynyń astynan myńǵyrlap aqtala bastaıdy: «Bıkesh, bıbiler, men nandy ǵana shoqymaq edim. Tumsyqtyń etke kiretin úshkirligin ıt bilip pe. Já, shýlama, túge!»

Men kóz jazbaı bárin baqylap turamyn da ata qorazdyń sońǵy paıymyna ishteı qosylamyn. Qaısymyz qulaq, jelke, murnymyzdy kórip qarq bop júrmiz? Eshqaısymyz da. Ol túgil, men de ótken jetide satyp alynǵan úr jańa trúmoǵa qarap qana tanaýymnyń támpishtigin alǵash ret moıyndadym. Aınaǵa kóz salmasam tumsyǵym teledıdardan án aıtqysh. «Oreradaǵy» grýzın aǵaılardikine uqsas kesek te ádemi eken dep ǵumyry keýdeme nan pisip ótpeı me. Men menmin, al ata qoraz sorly tumsyǵynyń úshkir de múıizdeı qatty ekenin qaı trúmoǵa qarap bilmekshi? Kók zeńgir aspan trúmonyń jaltyr betin eske túsirgenmen, qalaı aıtsań olaı aıt, aınanyń aty — aına.

* * *

Kókem qalanyn qaq ortasyndaǵy úsh qabat qyzyl kirpish úıde sótkeniń segiz saǵatynda dúnıejúziniń eń qıyn esepterin shekildeýikshe shaǵyp shyǵaratyn býhgalter! Jumyr tastary jarqyraýyq shabaqty boılaı ersili-qarsyly zyrǵıtyn esepshotty qoltyǵynan bir aıyrmaıdy. Baıqaýymyzsha, dúnıejúziniń eń qıyn esepteriniń sany sol tastar sanynan aspasa kerek. Esepshottyń sondaılyq tamasha syryn kókem maǵan eshqashan ashyp kórgen emes. Qaıta kóz shalmas jasyryn jerge tyǵyp qoıýǵa qumar.

Keıde, tentek bolsam, qasyma shaqyryp alady da qyzyq ertegilerdi ústi-ústine tókpeleıdi kep. Baıqaımyn, meniń tárbıemdi kókemniń bastan sıpaý jáne Tazsha bala, jalańash koról jaıly beıbit áńgimemen shekteýine mamam qatty nazaly. Mamam ete ádemi, ádemiligi sondaı, kórshi, Kúlshıra, Maıra, Saıra apaılar mamammen kezdesip sóılese qalsa burynǵydan beter suryqsyzdanyp sala beredi.

Mamamnyń oıynsha, tárbıe ataýly eki túrge bólinbekshi. Alǵashqysyna áńgime aıtý, jaqsy kórý, bastan sıpaý qur alyp tas jaǵymdylary sanalady; sońǵysyna kerisinshe zeký, nuqý, aqyl aıtý shamalas jaǵdaısyzdary jatady. Mamam birinshisin kókem ózine beıimdep, júıkeni juqarta-juqarta qyrqynshy jiptiń jińishkeligine jetkizetin ekinshi jaǵyn ózine ıtere salǵanyna rıza emes. Óz sózimen aıtsaq: «Kókeń baryp turǵan egoıst!»

Áp-ádemi mamamnyń sútteı uıyǵan kóńilin irite salatyn kókemniń taǵy bir qadirsiz qasıeti bar. Masaty kilem ilingen tórgi bólmede esepshotpen qatar búıirli kelgen qaz moıyn vıolonchel ilýli turady. Ony tartatyn kisi — kókem. Qos shekte qatarlasa qalǵyp otyrǵan dybystar áýdejar qyltaıaq tıip ketse pyr-pyr usha joǵary kóteriledi. Biraq jańaǵy dybystar, bólmedegi aýanyń atomdaryn buzyp-jara mamamnyń qulaǵyna jetip úlgirgenshe nege ekeni belgisiz, keremettiń kúshimen mysyq mıaýyna, ıttiń úrgenine aınalyp ketedi. Ondaıda mamam eń túpkirdegi bólme esigin tars kilttep jatyp alady.

Kókem bar ǵoı, bul kókem teginde ylǵı esepshot qoltyqtap, jortaqtap júre bermepti. Jas kezinen-aq qaǵynyp, qobyz, skrıpka, vıolonchelde oınap ener bastaǵan eken. Bir kúıdi bozdatsa sorasy aǵyp jylap, ekinshisin tartsa jaırańdap sala berip, kórshi kempir-kepshik, shal-shaýqandardyń záresin ábden ushyrǵan kórinedi. Aıta berse mektep bitirgesin konservatorıaǵa túsýdi armandapty. Aqyry aınaldyrar konservatorıasyna birden jetip barmaı, áýeli mýzyka jaıly qısaby joq málimet biletin, bilgishtigi sonshalyq, vıolonchel, saksafon, trombondardy bir-birinen aıyra alatyn án-kúı muǵalimine óz ónerin synatpaq bolypty. Bilimpaz biraz shalqaqtap kergigesin kelisedi. Kókeme ol shaqta Asan sıaqty altyn saqadaı balaǵa áke bolý qaıda, uzyn boıly, uzyn shashty, uzyn saýsaqty alańǵasar jas jigit-mis.

Qysqasy, kókem bilgishke Gaspar Kasadony tartyp beripti. Ol kezde men bul dúnıede joqpyn, joq bolǵasyn kókem Kasadony jaqsy, álde jaman tartty ma, aǵymnan jarylyp dáneńe aıta almaımyn. Álgi shirkin bilsin, bilmesin, ne nárse bolyp, qabyrǵadan qoıyp qap baǵa aıtqysh pysyq eken, kúı tartylǵasyn qulaǵyn shuqyp otyryp ol kókeme bylaı depti: «Jas jigit, siz konservatorıaǵa túspeksiz be? Jaqsy, óte jaqsy. Bile bilseńiz, konservatorıaǵa barý úshin qaıtkende de jelpildetip uzyn shash qoıýdyń qajeti shamaly. Tym uzyn shashty jıi jýýǵa týra keledi. Al siz shashqa qaıyzǵaq tússe túbi qandaı aýrýǵa soǵatynyn bilesiz be?..» Án-kúı muǵalimi sózin aıaqtaı bere kópten sý tımegen shashyn bir uıpalap tastap, aldyna qarasa... vıoloncheldi bala úıden jylystap shyǵyp ketipti.

Kúzde kókem konservatorıa ornyna halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyna túsedi.

Sodan bastap kókem qoltyǵyndaǵy vıoloncheldi esepshot aýystyrady.

Mamam úshin sol jumyr tastardyń sartyldaǵan úni Kasado áýeninen áldeneshe ese sulýyraq. Endi she! Saýsaq sypyldata esepshot qaǵý, eńbek etý — qoǵamǵa paıda tıgizý degen sóz. Adamdy eńbek ádemileı, árleı túsetini, bes jasar balaǵa da belgili. Bylaısha aıtqanda, jumyr tastardy tasqaıaqtaı qaǵystyra jóneletin kókem vıoloncheldiń paralel pernelerin termelep, myń túrli ǵalamat sazdardy áýeletken kókemnen góri áldeqaıda aqyldy da ádemi. Óıtkeni, úsh qabat úıdiń qarsysyna ornatylǵan taqtaǵa: «Adam árqashan da eńbegimen sulý»,— dep jazylǵan. Odan basqa sebeptiń, mamam úshin quny bes tıyn. Nusqaý qysqa, naqty, dál aıtyldy ma, bitti, qaıdaǵy bir vıolonchel, takatto, tórt qada dep bas aýyrtpaı eńbek etý kerek. Iaǵnı qumyrsqa, álińdi bil, Asannyń kókesi, shotyńdy bil!

Mamam solaı oılaǵanmen esepshot pen vıoloncheldiń qarym-qatynasy, ara salmaǵy jaıly men túıgen pikir múldem basqasha...

Ol kúni shapqylaǵannan shapqylap on bir jasty toltyryp tastapty.'On bir jasym jóninde pálendeı sáýleli, salaýatty oı basyma kirip-shyqpasa da ol kópten beri basqalardyń kókeıin tesip júredi eken. Qysqasy, alǵashqy qar japalaqtap, aspan-jer arasyna aqboz shyt ilingen kúnniń keshinde bes bólmeniń qabyrǵalaryn qonaqtar shireı kerip turdy. Ózderi ylǵı bir sebepti, sebepsiz qarqyldap kúlgish yǵaı men syǵaı.

Densaýlyǵymnyń zor bolyp, júz jasaýym úshin, sol zor densaýlyq pen júz jasty únemdi paıdalana otyryp, Qaıyrsynovtar urpaǵyn odan ári kóbeıte berýim úshin tostar kóterildi. Iegim stol erneýinen áreń asyp otyrǵan maǵan ózimnen kóp ese úlken, kerek dese keń-keń bes bólmeniń ishine syıa bermeıtin: «Taýdaı bol! Býhgalter bop ós! Batyrǵa aınal!» — atty tebe quıqany shymyrlatar aıbyndy sózder aıtyldy.

Top shekesi shyndap qyzdy. Qyzyl shyraıly, jyltyr qara shashty tolyq adamdar ortasynda birtindep: «Toı ıesi» degen qadirli atymdy qolymnan sýsyta ystyq shaıǵa túsken maıdaı erip, barǵan saıyn kórer kózge kishireıip bara jattym. Qatty jalǵyzsyradym. Qasymda kókem men mamam otyrsa da jetimsirep júdedim. Kórshi Samat, Aıgúl, Erik... bir de bir ózim turǵylas bala joq, tek tym kóp sóıleıtin qomaǵaı da jat kisiler.

Kóńilsizdik kókiregime sýyq demin jaılap úre bastady. Stol astyna súńgip ketip baıa-shaıa baqyrǵanym bar. Osy bólmede aıtylyp jatqan jaǵymdy, tátti sózder manaǵydaı maǵan arnalsa da, báribir, báribir tóbemnen asa zýyldap, nysanasyz qańǵyp jatty. Ári-beriden keıin densaýlyqtarynyń egizdeı, balalarynyń kep, laýazymdarynyń bıik bolýyna... birdeńe-birdeńeler qurmetine japa tarmaǵaı tost kóteristi. Solardyń kesek kirpish syqyldas daraqy da dóreki kúlkileri; «Taýdaı bol! Býhgalter bop ós! Batyrǵa aınal!» — degen tilekterdi taǵam men bótelke samsap turǵan stol ústinde typyryn shyǵarmaı býyndyryp jatqanyn jan ushyra sezdim. Kenet, kóp qarqyldaqtyń eń jýan daýystysy ári qaryndysy:

— Al, halaıyq, myna Máken, — byrtyq suq saýsaǵymen kókemdi nusqady, qalaı edi, qobyz ba, sony bir bozdatyp qulaq quryshyn qandyrmaı ma! Anaý qobyz qabyrǵaǵa beker ilinbegen shyǵar. Sahnaǵa ilingen myltyq atylatyn bolar. Bul, sirá, proletarıattyń uly jazýshysy Alekseı Maksımovıch Gorkııdiń sózi bolar,— dep sózin aıaqtap saýsaǵyn tóbege shoshaıta qoıdy.

Jurt shýlap ketti.

— Durys aıtasyz, Táke!

— Biz ónerdi qadirleımiz!

— Men «Shıli ózen qamys-aı, bizdi oılaı júr tanys-aıdyń» tartylýyn tileımin.

Kókem turyp beshpetiniń etegin qoly dirildeı tómen tartty, qumyǵa qatty-qatty jótkirindi. Sosyn men jekkóretin jalynyshty júzben mamama qarady. Mamam dastarqan shetin serpip tastap, qabyrǵadan vıoloncheldi saldyr-gúldir julyp aldy da, kókemniń qolyna ustatty.

— Tákeń aıtqasyn bálsinbeı oına endi!

Ol oınaı jóneldi. Shekter ústinde qaltyraǵan bes saýsaq — bas barmaq, balań úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkene bóbek shet-sheksiz dybystar dúnıesinen maǵan jumbaq kelisimdi qarym-qatynastar izdep taýyp jatty da, aýyz-muryndardan kóterilgen kómirqyshqyl jáne sharam ıisin udaı tolqyǵan muńdy ún yǵystyra bastady.

«Durys aıtasyz, Táke!» — seksıme shash, qýshyq jaýyryn áıeliniń qulaǵyna eńkeıip sybyrlap edi — ol shyńǵyrǵan, ıakı kúlgeni beımaǵulym erepaısyz dybys shyǵardy da, kúıeýiniń aerodromdaı jazyq jaýyrynyna salyp qaldy.

— «Biz ónerdi súıemiz!» — qyzyp qalǵan bireýdi bólmeden shyǵara almaı álek.

«Shıli ózen qamys-aı, bizdi oılaı júr, tanys-aı», — bobyrańqy shash, qazan bas qalǵyp otyr. Qasyndaǵy toıǵa seriksiz kelgen kelinshektiń aqshylt ıyǵyna tumsyǵy tıip ketken saıyn anaý súıir murnyn — sóıtse súıkimdi kórinetinin ózi de biletin bolsa kerek — jurt kózine shalynar dárejede kirjıte qoıady.

Tákeń aýzyn qalqalap esinedi de, kórshi bólmege shyǵyp ketip, magnıtofondy qosty, sóıtti de tym tolyq denesi jaıly jurt arasyna tarap ketken ańyzdardy túp-túgel joqqa shyǵaryp, mamamdy dóńgelente jóneldi. Mamam júzine alaý júgiripti, ózi kúle beredi. Jurt magnıtofony bar bólmege yǵysty. Kókem tiri jan joq araq-sharapty bólmeni talaq tastaı vıolonchelin qoltyqtap, sandalaqtaı syrtqa shyqty. Men ilese kettim.

Tas qarańǵy tún... Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq. Japalaqtaı qar jaýyp túr. Aýa tańqalarlyq jyly, jaıly. Qys zańy boıynsha aýyz ashylǵan saıyn saqınalanyp áýege kóteriler bý da joq. Qar qıqymdary baǵana basyndaǵy sham ótinde teńsele birqalypty tómendep, kóshe, aryq, sharbaq, aǵash butaqtaryna qonǵan aq mamyqty tynymsyz qalyńdatyp jatyr. Qar temen saýlasa sham kerisinshe eppen toqtaýsyz joǵary kóterilip barady. Dúnıe ataýly appaq. Tipti qulaǵy edireıip tym-tyrys tynyshtyqqa qulaq tosyp, aýla ortasynda shoqıyp otyrǵan (ol kezde kúshik) Arystannyń arqasyna da qos ýys qar qonaqtapty.

Qara kıimdi, qara shashty nekem ǵana búkil tulǵasymen aq dúnıege anyqtap basylǵan mórge aınalypty.

Qara mór — kókem kúshik úıshiginiń ústine jaıǵasyp alyp men bilmeıtin kúıdi oınap otyr. Ámanda ár talyna deıin artqa jylmıta taralatyn shashy bul joly selkeý-selkeý. Jaýyryny kúrjıe vıolonchelge tóne túsipti, tutasa kirikken vıolonchel ekeýi jalǵyz dene. Erbeńdep qozǵalǵan qyl taıaqty oń qoly sol deneni — vıoloncheldi, ózin belden arly-berli qaıshylaı keskileıdi, Áýen vıolonchelden emes, kókemniń búkil denesinen — qulaǵy, kózi, murny, qol-aıaqtary, tyrnaqtary astynan bozdaı shyǵyp tur. Kókem, jýas ta óz kókem qazir ójetter men iskerler álemi — Tákeń, mamam, «Shıli ózen qamys-aı» ǵalamynan julyna qashyp, myna aqboz mylqaý dúnıeniń jolsyz, sańylaýsyz qushaǵynda adasyp júrgen áýenge aınaldy.

Álsin-áli birqalypty qaıtalana áldeqaıda, joq, áldeqaıda emes, myna berik taqtaımen qorshalǵan tynysh aýlany buzyp-jara keńistik qursaǵyn kezip ketýge shaqyrǵan sıqyrly saz, oǵan qosa kókem de bıiktep barady.

— Kó...— Aýzymdy ashyp edim, qarǵa qaqaldym. Jypyrlaǵan jas kóz tostaǵanymdy jýdy. Men ózimdi kókemnen aırylyp qalatyndaı, myna ' asqaq ta buryn estimegen alapat saz kókemdi qardyń, qalbaqtaǵan aq túıirlerine aınaldyryp jiberetindeı sezindim. Aınaldyrǵany nesi, kókem bul kezde aq keńistik notalary — qala, aýla ústinde qalbaqtap aınalyp júrgen qar túıirleriniń naq ózi.

Oıbaı-aý, kókem túıirge aınalyp kózden bulbul ushsa qaraılasar kimim bar? Mamam bolsa tolyqtyǵyna qaramastan tamasha bıleıtin Tákeńmen shyr kóbelek aınalyp máz-meıram. Oǵan qar astynda qaltyraǵan menen góri Tákeń, bı qymbat.

Júgirip baryp kókemniń sý-sý jeńinen tarttym. Sazdy máńgilikke joǵaltarymdy bile tura tarttym — áýen joǵalsa da kókem qasymda qalady ǵoı.

— Kóke, úıge qaıtaıyqshy.

Qyltaıaq zyń etti, dybys bir sát qalqydy da, úzilin júre berdi. Ol maǵan jalt qarady. Qoryqqanymnan shatqaıaqtap keıin shegindim. Tas qarańǵy túnde jalt qaraǵan adam esepshotqa sýdaı júırik kókemnen basqa jat pende-tin. Qara buıra shashy, qasy, murny, kıimine deıin bizdiń úıdegi otyz bes jastaǵy adam... joq, báribir kókem emes. Ol eshqashan da búıtip atyp tastardaı sýyq zármen qaramaıtyn. Jańaǵy sazdyń tún túsin qabyldaǵan qara jańǵyryqtary, tolqyndaı áýelegen alyp qorǵandy kókem ekeýmizdiń aramyzdan sýyra tartyp úzdiksiz bıiktetip jatty. Kenet, kókemdi arbaǵan osy áýendi bir sátke jek kórip te kettim.

— Ne kerek? Saǵan ne kerek deımin?

Kúnniń sýyqtyǵy, úıge qaıtý qajettigi jáıli áldeneni muryn astynan myńǵyrladym.

Kókem aı-shaı joq bilegimnen qapsyra ustap, syradan bosaǵan bóshkege qaraı súıredi. Sosyn tyǵyn ashatyn aǵash balǵamen bos bóshkeni tomp-tomp urdy da, kilt toqtap, qolyma ustatty.

— Osydan jańylmaı soq ta otyr!

Aıanaıyn ba, soqtym da otyrdym. Kókem vıolonchelde oınady. Taǵy da áldeqaıdaǵy belgisiz de alys baǵdarǵa jetelep uzaǵan maqpal qońyr sıqyrly, saz, saz,..

Qar áli jaýyp tur.

Balǵa astynan o basta qulaq etin jep dórekileý shyqqan dybystar japalaq qar qıyrshyqtaryna orandy da, Saz áleminde qalyqtaǵan aq kepterge aınaldy, qyltaıaq pen shekter qıylysynan týǵan ásem dybystarǵa qosyldy, aýla tóbesi atty shaǵyn aspan astynda qanattary dirildep aınala bastady. Aıaq astyndaǵy qozǵalmas mytym qara jer tuǵyrynan ońaı aınyp, saz yrǵaǵymen bıleı jóneldi. Biz — kókem, men jáne arqasyna qos ýys qar qonaqtaǵan jas kúshik úsheýmiz vıolonchel shegi men balǵa astynan shyqqan dybystarmen qym-qıǵash aralastyq ta aspanǵa kóterile bastadyq.

Kenet, búkil álemdi, sol álemniń qol sozymdaǵy ókili — biz asyrap alǵaly aı tolmaǵan Arystandy bas sap qushaqtaǵym keldi. Qos qolymdy ilgeri sozdym, qushaǵym japalaqtaǵan qarǵa toldy. Tórt qubyladan tutas qorshaǵan dúnıemen — aq qar, aq qarmen aralasqan jep-jeńil saz notalarymen bite qaınastym da, onyń baltamen shaýyp aıyra almas bólshegine aınaldym.

Jas kúshik Arystan qardyń taýsylmas qory — aspanǵa, dálirek aıtqanda úzdiksiz sorǵalaǵan qıyrshyqtarǵa tumsyǵyn soza shoshaıtyp shabalańdap úrdi de, turǵan ornynda qulaǵy salpańdaı áýen yrǵaǵyna sáıkes tórt aıaqtap qarǵı bastady.

Budan bylaı kúshik, kókem, men, vıolonchel, aq qar beseýmiz aıyrylyspas dospyz, jik jazbas joldaspyz... Bóshke, aǵash balǵa, saz jáne syra men qar sýy sińip qaraıǵan bóshke taqtaılary da solaı...

...Erteńinde kókem qyzyp qalǵany haqynda mińgirlep, kimnen ekeni beımálim, keshirim surady, esepshoty men portfelin qoltyǵyna qysa úsh qabatty úıge tartty. Mamam tómen qarap, aljapqyshynyń etegine qurǵaq qolyn súrte bergen...

Senseńiz stol shetindegi men, stol astyndaǵy Arystan mamamnyń qysylyp uıalǵanyna kádik keltirmesek te, kókemniń shyn kóńilimen uıyp, keshirim suraǵanyna záredeı de sengemiz joq.

Osy oqıǵa bolmasa biz tatý turamyz. Kim bilsin, kórshi apaılar solaı desedi. Olardyń aıtýynsha, kókem qońyzǵa da qıanat oılamaıtyn óz isine berik, momyn da (kóshedegi eń úlgili erkek), mamam birdi ekige jetkizetin pysyq áıel (átteń shaıpaýlaý, áıtpese...). Men bolsam kúnde-kúnde bestikterdi mektepten qapshyqtap qaıtýshy jaqsy oqýshymyn (tym jýas pa osy bala?). Alda da osyndaı tamasha sáıkestikpen tatý-tátti tura berer me edik, qaıter edik, eger...

* * *

Men on eki jasqa tolǵan kúni sahnaǵa ilingen myltyqtyń qaıtse de atylatyndyǵy jaıynda pikir bildirgen Tákeń tup-týra eki jyldan soń kóshti de ketti. Mańdaıǵa jazylsa kóshý qıyn bop pa. Qoraby daladaı eki avtomashınaǵa múkámál-múligin asyǵys tıedi de, jurtyna qushaq-qushaq tútin qaldyra Tákeń úrim-butaǵyn «Kóshe» atty keń de qyzyq álemge bastaı shyǵyp júre berdi. Ol kúni mamamnyń kózi qyzaryp júrgenimen onyń esesine kókem qaradaı kóńildenip qoldaryn qaıta-qaıta qushyrlanyp ysqylaı bergen.

Sóıtse, Tákeń salyp uryp oblysqa joǵarylasa kerek. Joǵarylaǵan degen ne, múmkin Tákeń taý basyna terlep-tepship órmeleıtin shyǵar, múmkin oblys ortalyǵyndaǵy bıik úılerdiń eń ústińgi qabatyna qonystanýy da yqtımal, onda meniń sharýam shamaly. Jańa kórshiler qandaı, ózderiniń men turǵylas balasy bar ma? It-kepteri she? Aýlasyna ıt baılansa, bárinen buryn máre-sáre alysyp Arystan boı jazyp qalar edi.

Kóp uzamaı jańa kórshiler Tákeńniń ańyraǵan aýlasyn aýzy-murnynan shyǵara tyraqaı ý-dýǵa toltyrdy da tastady. Asyǵys-úsigis júk túsirildi. Bilekterin sybanyp tastap kókem men mamam kómektesip júr. Men bolsam «ZIS— 150-di», qybyr-qybyr adamdar men teń-teń júkterdi, bútkil aýlany eki qada arasyna syıǵyzyp, sharbaqqa asyla ishke únsiz úńilemin. Sonshalyqty óńmeńdep úńiletindeı ǵajap dáneńe joq sıaqty. Bulardyń da kókesi bar. Úıelmendeı qara kisi. Teńderdi buıym qurly kórmeı asyqsha atady. Jıegin kir ádiptegen aq sharshy astynan qara shashy burqyraǵan qatpa áıel anyq mamalary.

Únderi estilmeıdi. Únderiniń maǵan estilmeıtindigi — eki arada shyǵyry seltıgen qudyq, jemisi jınalǵan ıir-ıir júzim butaqtary, qý japyraqtary qaltyraǵan túp terek bar. Arǵy aýladan jer ' baýyrlaı jyljyp jaqyndaǵan kók tútin (japyraq órteý maýsymy) ótinde kórshilerdiń aýyz, qol-aıaqtary ǵana bulyńǵyr qımyldaıdy. Aýyr kúrsindim. It te, kepter de kórinbedi. Tek «ZIS-ten» sebet-sebet túsirilip jatqan qańqyldaýyq úırek-qazdar... Keýdege sekirip Arystandaı erkeleı almaıtyn, zeńgir aspanda kepter sekildi aýdarylyp-teńkerilip usha almaıtyn, tek tabaqqa túser, etke jarar daraqy daýysty semiz úırek-qazdar...

Burylyp ketýge aınaldym.

Tokta, tokta... Myna bir shartyq qara bala aspannan dik etti me, jerden shyqty ma? Kekili kúltildeı mańdaıyna qulap tur. Beti bes tıyndyq, baqyr tárizdi dóp-dóńgelek. Torsyq sheke. Ádemi-aq bala, biraq... qamyt aıaq eken. Oǵan qaıǵyra qoıatyn ol joq sekildi. Kimge tıiserin bilmeı tóńiregine tasyr kózben qaraıdy. Eki qoldy qaltaǵa sap aýla ortasynda shirenip turdy da, aı-shaı joq, meni shoshyta kisinep-kisinep tastady.

Bul maımaqtyń tula boıy tolǵan kesel me eken?!

Kóldeneń jatqan eki qulash taıaqty at qyp minip aldy da, basyndaǵy eski qulaqshynmen «tulpar» saýyryna sap-sap jiberdi. Jińishke daýsymen qaıtara kisinep, turǵan ornynda qos aıaqtap sekirdi-aı kep. Onysy er-toqymdy baýyrǵa alyp móńkigeni. Sosyn aýlany aılanyp quldyrańdaı áıda shap. Aıaǵy aıqasqan maımaq bolsa da tabany jer ıiskemes júırik tipti.

Búıtip kıýym kelispeı yza bop turǵanda shańdatyp shapqylap júrgeni shat-shálekeıimdi shyǵardy. Álde de dereý shaqyryp alyp judyryǵymdy ıisketip jibersem be?

— Áı, bala!

Qulaǵy edireıip tura qaldy.

— Beri kel!

Suq saýsaq úshimen ol júrer sara joldy ymdap, ózime shaqyrdym. Taıaqty qalaı tulparǵa aınaldyrsa «atyn» solaı tep-tez taıaqqa aınaldyryp, áýdem jerge zymǵatty da qolyn oń-solǵa repetsiz laqtyrǵyshtap tura júgirdi. Sharbaqty aınalyp ótip, qasyma kelip qalt toqtady. Saýsaǵyn sora túıme kózderimen meni iship-jep, bir qolymen shalbarynyń aýyn aqtara aǵytyp jatyr.

— Má, nasybaı!

Shoshynǵannan keıin yrshyp tústim. Óı, mynaý netken betpaq bala! «Beri kel!» tipti de shalbaryńdy shesh degen sóz emes qoı. Qaıdaǵy bir nasybaıy nesi? Jáne ony qaıtpekpin?

Meniń basym qatty eken dep shartyq ıne jasýyndaı da saspady, shalbaryn tizesine túsire áli shánıip tur. Qaıteıin, qatty sastym, tura qash...

...Joq qashpadym. Des bergende «ZIS» qaptalynan shartyqtan úlkendeý, menen az qalyńqy bala júgirip shyqty. Bul da qara tory, biraq beti tym jalpaqtaý ma, qalaı? Jáne torsyq, sheke shartyqtaı qamyt aıaq emes.

Álgi júgirip kep basyn kúrt eńkeıtip shartyqtyń kindik, e-e... odan tómenirek uıatty tusyn qushyrlana ıiskedi de, sholaq tanaýyn tyrjıta:

— Átpishý!— dep saldy.

Maımaq ábden qanaǵattanǵan qalypta shalbaryn kóterdi.

Keri buryldym da úıge zyttym.

Kúni boıy oıym onǵa bólinip, shalbar sheshý qupıasynyń kiltin tappadym. Kún túgil on kún oılan, bir aqıqattyń basy aıdan ashyq — Maımaq deni saý adamnyń basyna kóp kele bermeıtin qylyqtar jasaýǵa óte qabiletti bala. Qyrsyqqanda erteń bar lypasyn sypyryp tastap, qaqpa aldynda qasqaıyp tursa she? Kóshedegi kóldeneń júrginshiler aldymen ıyq selkildetip kúler, kózge shuqyp kórseter, sonsoń: «E, mynaý bes bólmeli úıde turatyn Asan atty balanyń inisi shyǵar»,— dep qoldy bir-aq silteıdi. Al muǵalimder kórse she?

Qoı, odan da kókemmen aqyldasaıyn. Kókem úlken adam, úlkender nasybaı syryn bilýi tıis. Onsyz da bizden kóp biletinderin ursyp-zekip túsindire júredi ǵoı.

Kókem áýeli bar ynt-shyntymen keńkildep kúldi, sóıtse shalbar sheshý qupıasy bylaı eken. Jańa kórshiler aýyldan kóship kep otyr. Al aýylda shoqsha saqal shaldar men kımeshek kıgen kempirler kóshe saıyn erip júredi-mis. Ózderi tisteri qaýsap, súıekteri saýdyrap málkildep júrgenine qaramastan kil qyljaqbastar. Endi she! Qoldary bos, tóbege túkirip jatyp pálenshe som pensıa alady. Kúni boıy shalqadan túsip shyrt túkire berý de, shamasy, jalyqtyratyn bolsa kerek. Álgiler zerikkesin kósheden Maımaq quralyptas balalardy maıadaı baqyrtyp ustap alady. Ustaǵasyn shalbaryn syr-syr sheship tizesine túsiredi de, kindik tusyn jebe murtpen qytyqtaı: «Átpish! Óı, taýdaı bol! Nasybaıyń keremet eken! Tynys keńip sala berdi»,— dep qaýqyldasatyn kórinedi. Tynystary shynymen keńip qala ma, joq pa, túbine jetip zerttegen taǵy eshkim joq.

Bala bir uıalady, eki uıalady. Ol uıalady dep shaldar shalbar sheship túshkirýin, ile qaýqyldasyp bata berýin qoımaıdy. Aqyry sý tegin bata ala berý balaǵa da maıdaı jaǵyp, birte-birte qarsylaspaıdy da. Qarsylaspaq túgil etteri úırengesin shoqsha saqal shal kezikse shalbar sheshetin, átpishin kez kelgenge esh pulsyz usynatyn tamasha halge jetedi. Qylyǵyna qaraǵanda Maımaq ta sol «mekteptiń» pánderin búge-shigesine deıin meńgerip, kileń bestikke bitirgen-aý.

Shalbar sheshýdiń meni shoshytqany sonshalyq, bir-eki apta boıy Maımaqpen, onyń jalpaq bet aǵasymen tis jaryp mámilege kele almadym. Maımaq kóshede.qarsy kezdesse, yshqyryna kúdikpen kóz tastap qoıyp, taǵy bir pálege ushyramaı turǵanda qutylǵansha asyq bolamyn. Taǵy salyp uryp jetip kep shalbar sheshe bastamasyna kim kepil.

Maımaqqa qaraǵanda qaıta jalpaq bet aǵasy jýas pa dep qaldym. Alda-jalda qarsy kezdesse, qıyq kózin temen salyp, tympyń-tympyń basyp tezirek ótip ketedi. Keıde qaraǵan-qaramaǵanyn bitik kózinen ańǵarý da qıyn. Ótkizip jiberip, biraz uzaı jalt burylsań ǵana kóziniń shylbyryn saǵan tastap bara jatqanyn baıqaısyń. Ózi jaqynda kórsetilgen fılmdegi Shyńǵys hannan aýsaıshy. Tek tikireıgen mysyq murty, qaıqy qylyshy ǵana jetispeıdi. Aqyry qıqar qahanǵa tym uqsap tur eken, meıli, Shyńǵysqan atana qoısyn. Áne, kitaptan oqyp, kınodan kórgen qahandy segiz ǵasyrdan keıin osylaısha sıqyrlap tiriltemiz.

Aıdar taǵyp, at qoıý qaıbir jaqsy qasıet deısiń., Alaıda sol jeksuryn esimdi oıdan quryqtap qýyp shyqsań da ózinen-ózi til ushyna saǵyzsha jabysa ketse amal ne? Onyń ústine qysqa kúnde qyryq júzdessek te, jasy kishi bola tura nyspyn aıtpaı qyrsyqqan ózine de obal joq. Kórshi bolǵasyn adam qusap: «Men bálenshemin, sen kimsiń?» — dep qol berip tanyspas pa? Jaqyndap ketse jaryp tastar jolbarys emespin ǵoı.

Kendir baýly ıir yrǵaı sadaqty qoltyǵynan tastamaıtyn ádetin de baıqap júrmin. Aǵash basynda qannen-qapersiz shıqyldasqan torǵaılardy syǵyraıa kózdep turǵanyn san márte kórdim. Kózi qıtar, ózi qıqar, sadaq asynatyn, jazyqsyz torǵaıǵa aıanyshy joq balany

Shyńǵysqan dep atamaǵanda qaıtemiz.

* * *

Bir kúni sáske kezinde úıden shyqsam, sharbaq tasalanǵan Shyńǵysqan shatyr ústinde jem shoqyp qurqyldap júrgen ata qorazdy kózdep tur. Júgirip bardym da, julqyp-julqyp jiberdim. Jalt qarady.

— Nege atasyń?

— Nemene, kógershin seniki me edi?

— Kimdiki bolsa da, báribir atpaısyń.

— Aıtarsyń.— Murnyn mańǵazdana tartty.— Kishkene kepter túgil túıedeı qoı, sıyr, jylqylar da soıý úshin jaralǵan.

— Ony kim aıtty?

— Kórip tursyń, mańdaıymda juldyzsha jarqyraǵan qos kózim bar. Jarqyraǵan kózder qaraıǵan ataýlyǵa qosa qoı, sıyr, jylqynyń parshalanyp soıylatynyn kóredi. Olardy soıatyn adamdar. Men de adammyn. Endeshe kógershindi nege atpasqa?

Oı, myna Shyńǵysqan nege dál kınodaǵydaı sulý sóılep tur? Týra úlken kisishe sóıleıdi. «Juldyzsha jarqyraǵan kózim bar... Sıyrdy adamdar parshalaıdy... Mem kepterdi atýǵa tıispin...» Qanshama sulý sóılese de, mynadan birdeńe túsinsem buıyrmasyn.

Taban astyna tuqshıa qarap áli kúńkildep tur.

— O, o, aýyldaǵy torǵaılar shetinen taqys, zándem, qurt-qumyrsqa aýlaǵanda eń saǵyn kúzetke qoıady. Sadaq kóterip kezene berseń boldy: «Shıq, shıq, qash, qash!..» Usaq tastardy qos qoldap qalaı shashsań solaı jan-jaqqa bytyrap dúr kóteriledi. Onyń ózinde de tarala ushsaq jebe tımes degen qýlyq jatyr. Qala torǵaılary myna jem shoqýdy ǵana biletin aqymaq kepterden aýmaıtyn keshshe eken. Dál qasyna kelgenshe shıqyldap otyra beredi. Qalada ne kóp, mashına kóp. Solardyń .ý-shýyna torǵaılar ábden úırenip alyp, úrkýdi de qoıǵan. Ashamaımen kókesin tanytyp atpaısyńdar da. Nege atqylaryń kelmesin, keledi ǵoı. Biraq atqan tastaryn torǵaıǵa tımese — jypyr-jypyr úılerdiń terezesin syndyratynyn, tereze syndyrmasa — torǵaıdan da kóp adamdardyń basyna túsetinin bilesińder de. Áne solaı, aýylda kisiler batyr, torǵaı qorqaq bolsa, qalada adam qorqaq ta, torǵaı batyr.

Qap, myna qısyq kózdiń qorlyǵyn-aı! Tap osy sátte bir jaǵynan boı býǵan álsizdikti de ańǵaryp turmyn. Qolmen qoıǵandaı tap tóbesinen túsip aıtsa, býmaǵanda qaıtedi. Tańǵajaıyp durys dáleldermen qısyq kózdiń aýzyn japtyrǵym kelip qansha oılansam da, oqyǵan kitaptardan ondaı sátti úzindini eske túsire almadym. Kepterdi atpaq bolǵan jaýyzdyǵyn syltaýratqan bop bir qoıyp, shyqylyqtaǵan nemeniń aýzyn qısaıta qoısam ba álde?

Keıde torǵaılardyń ózinen mıllıon ese úlken de kúshti, qanat-qaýyrsynsyz tirshilikke shekesinen qarap mensinbeı, butaqta qýanyshtan esi shyǵa máz-meıram saırap otyratyny da ras. Ondaı kópe-kórneý ádiletsizdikke jynyń kep ketip, qolǵa ilikken kesekpen álgini jiberip urǵyń keledi. Jiberip urýda min bolmaıdy-aý, biraq sol laqtyrǵan kesek torǵaıǵa dál tıýi úshin, Chıngachgýkteı quralaıdy kózden atqan mergen bolýyń kerek. Qyrsyqqanda Chıngachgýk bul dúnıede jalǵyz-aq dana. Chıngachgýk atpaǵasyn kesek torǵaıdy janaı shyrqap shyǵyp qaıta sorǵalaǵan kúıi quıryǵyn tistelegen Arystannyń, tóbesin oıyp túspesine kim kepil. Óıtkeni, bu jer dalıǵan dala emes, qala ishi ǵoı. Arystannyń tóbesi oıylmasa, sóz joq, terezeler synady. Sonda, sonda... men dál qazir kógershin qamyn oılaǵannan góri óz úıimniń terezesi synbasyn, Arystannyń tóbesin tas tespesin dep Shyńǵysqanmen .egesip tur ekemin ǵoı. Kezdi baqyraıtyp qoıyp qara bala dáleldep berse «eken ǵoı» emes, dál solaı.

Qıyq kózdiń qıas ekeni qıas. Sóıtse de ózi maǵan eptep unaı bastady. Osy jasyma deıin syǵyr kózin jerge qadap turyp maǵan eshkim de munshama oryndy sózder aıtyp kórmepti. Endeshe ne turys, ózin jetektep júrip Arystan, keptermen tanystyraıyn da. Men bilsem, bul shirkin aspanda kógershinniń aýdarylyp-tóńkerile baýyryn kún sáýlesine jalata saıran salatyn saltanatynan tipten beıhabar. Iyqqa qonyp, ádemi túıme kózderimen júzińe úńile qarar súıkimdi qylyǵynan da habarsyz. Áıtpese, sadaq kezenip sondaı ǵalamat kórikti qusty burqyldap ushar qaýyrsynǵa aınaldyrǵysy keler me! Ádemilikti sezbeıtinder ǵana aıaýdy bilmeıdi.

Tek kepterdiń qulashtaı laqtyrǵan kúmisteı aspanda jarqyldap ushýyn kórgende ǵana qara bala atqan jebe olardyń sońyna qýǵynshy bolyp túspeıdi.

Shyńǵysqanǵa kepterge shashylǵan jemdi, meniń týǵan kúnim toılaǵan keshte bosaǵan syra bóshkesinen jasalǵan Arystan úıshigin, óz qolymmen úıshik syrtyna bormen aıǵyzdap jazǵan: «Úzdik oqýshy A. Qaıyrsynov pen ıisshil ıt Arystannyń myzǵymas dostyǵy jasasyn!» — degen úndeýdi kórsettim. Shyńǵysqan ıtke unady ma, joq pa, ol haqynda Arystan erkelep, ıakı yryldap ashyq pikir bildirmese de, tóbet Shyńǵysqanǵa shynymen unady. Júninen sıpady, qarǵy baýynan tartyp kerdi. Myna ıtti sýretteri «Ogonek» syrtynan túspeıtin jalpaq, betpenen, chýkottar qusap shanaǵa jekse degen tapqyr usynys aıtty. Men qyzyp ketip kepterdiń qansha tuqymy bolatynyna deıin jaıyp saldym. «Úı kógershinderin qoldan ósirý» kitabynan úzindilerdi jatqa soǵyp edim, shyn Shyńǵysqannyń segiz ǵasyrdan keıingi urpaǵy kózin jumyp, aýzyn ashty. Sóıtkenmen júni qubyla jarqyraǵan ata qorazdy kórgende:

— Qaýyrsynynan keremet jebe shyǵar edi,— dep tańdaı qaqty. Sasqanymnan sol orynda qalshıyp qattym da qaldym. Bul bala ata qorazdy óltirgen kúnde ǵana qaýyrsyny jebege jaraıtynyn bilmeı aıtyp turǵan joq. Shyńǵysqan atyn qalaı dóp basyp taýyp qoıdym deseıshi. Qala kórse-aq tarna bas sap qıratyp salǵysh qahannyń kishireıtilgen naǵyz ekinshi danasy. Átteń, boıy kándek, kúshi az, sońynan eretin qalyń qol joq.

Áıtpese bar ma...

Sol kúnniń keshinde tósekte dóńbekship jatyp bala Shyńǵysqandy túzý jolǵa salýdy uıǵardym. Sebebi odan jasym úlken... «Pıoner jasy kishige árdaıym qamqorlyq kórsetip, qashan da qasynan tabylýy qajet» (mektep dálizindegi «Oqýshynyń minez-qulqy» erejesinen).

Basy jas, tárbıege kóner. Ǵumyry tisin saqyldatyp, áldenege zyǵyrdany qaınap júretin qasqyrlar Indıada aqyldy adamnyń balasyn baýlı kele bórige aınaldyrypty. Al myna Asan, shynyn aıtsa oryndy-orynsyz yryldap, qıt etse qoı qyrýǵa mashyq qasqyrlardaı ózin mıly sanaıdy.

Arada aı ótti.

Bul kúnde ol ekeýmiz kádimgideı dospyz. Mektepke birge baryp, birge qaıtamyz. Ózi tapqyr bala.

Bir kúni keshke jaqyn aýladaǵy shóp eteginde áńgime soǵyp otyr edik, ishi shur etti. Jalt qarap em:

— Myna kórshiniń kánden kúshigi sońymnan shabalańdap qalmaǵasyn ustap aldym da jutyp qoıdym. Sol ǵoı qyńsylap jatqan,— dedi. Kúldim de qoıdym.

Erteńine portfel arqalap, tysqa shyqsam aq tútek boran... Jel, qar, jel, qar... Ári-beriden keıin qoıny-qonshyma qar tolyp, aqqaladan aýmaı qaldym. Aqqaladan aıyrmam qozǵalatynym ǵana. Erte ketpek nıetpen. Shyńǵysqanǵa jolaı soqsam, turmapty, tek kórpe astynan kózi jyltyraıdy.

— Júr mektepke kettik!

— İhm...— Basyn shaıqady.

— Nege?

— Keshegi kúshikti týyp jatyrmyn.

Sabaqqa jalǵyz ketýge týra keldi.

Sóıte-sóıte onyń qala qıratqysh qotıyn babasyna tek tur jaǵynan uqsaıtynyna kózim jetti. Qus atatyn qasıetin eseptemese bylaı táýir bala. Menimen dostasqaly sadaq arqalaıtyn jaman qylyǵyn da qoıdy.

Til alǵysh. Pysyq. Uǵymtal.

Ózine ábden senip aldym. Alda-jalda uıyqtap qalsam, ertesin kógershinderdi úıshikten sol shyǵarady. Arystandy serýendetedi. Qaltasynda oǵan arnalǵan toqashy da ázir. Shyńǵysqanǵa Arystannyń eti úırengendigi sonshalyq, keıde qatar júre qalsaq, tóbet áýeli qaısysyna erkelesem degendeı maǵan da, oǵan da kezek júgirip, ári-sári bop qalady.

Bir kúni eń súıkimdi aq kógershin úshti-kúıli joq bop ketti. İrgeles kóshedegi úılerge qosylǵan shyǵar, jalyqqasyn oralar, t. t. oıladym. Bir kún tostym, kelmedi. Eki kún tostym, zym-zıa. Aq kepter oralmady. Qapa boldym. Shyńǵysqannan syr tartsam kózin aspanǵa alarta qarap:

— Aq kepterdi qara mysyq jedi,— dedi. İle úıinen qara mysyqty quıryǵynan súırete alyp shyqty da terek dińine qulashtap bir-aq soqty. Mysyq jaman únmen baj etti de qara doǵa syza sharbaq asyp qarǵydy. Shyńǵysqan taǵy:

— Kepti qara mysyq jedi,— dedi ár árpin naqtaı.

Qara mysyqqa senim joq. Kózinde qomaǵaılyq oty tutap baqsha ishinde buqpantaılaı torǵaı ańdıtyny ras. Qara mysyq aq kepti jese jegen shyǵar.

Arada eki-úsh kún ótpeı ata qorazdan aırylyp ah urdym. Jaraıdy, aq kep aqyly kem jas edi, sondyqtan qara mysyq aýzyna ańdaýsyzda túsip qaldy delik, al ata qoraz óıtip ashyqaýyzdyq jasaı qoımaıtyn-dy. Aq kepti de, ata qorazdy da qara mysyq belinen bir basyp qylǵı salatyndaı jyn atyp júrgen torǵaılar men tyshqandardyń shymymen taýsylyp bitkeni me?

Shyńǵysqan keıingi kezde kepter qonatyn sóreni janyǵa tazalap, jem arasynan qıyrshyq tasty terip tastaıtyn pysyqtyq kórsetip júr. Ata qoraz jaıly surap edim, aspanǵa alaryp qaraǵan kúıi bas shaıqady.

Ata qorazdy jerden alyp, jerge saldym. Joǵalmasa joqsyz qalsyn. Bir, eki, tabany kúrekteı úsh jyl boıy asty-ústine túsip baqqan mende es joq. Shubyrtyp sansyz urpaq ósirdi. Nemerelerin ushýǵa úıretti. Naıqala basyp dánniń irisin, tazasyn shoqydy. Shoqydy da jem shashqanyna, baqqanyńa myqtap turyp bir túkirdi, basy aýǵan jaqqa qańǵyp aıdalaǵa ketti.

Bir kúni mektepten qaıtyp kele jattym. Kenet, kek qaqpaly úıdiń aýlasynan qurqyldaǵan ún, qanattyń sartyly estildi. Tanys dybystar... Dýaldan asylyp ishke úńilsem...Sharbaqqa balaǵynan myqtap baılanǵan ata qoraz talpynyp jatyr. Qanat qaǵady da áýdem jer kóterilmeı jatyp — kendir jipti byrt-byrt úzer qaırat qaıdan bolsyn— qulap túsedi. Tóńiregindegi bir top usaq balalar ezýlerin qulaqqa jetkenshe sozyp sandaryn shapalaqtaıdy. Dereý dýaldan asyp aýla ishine qarǵyp tústim de: «Káne, pyrs-s, bóbekter!» dedim. Anadaı jerge yǵysa uılyǵysyp turdy. Eńkeıip kógershin balaǵyndaǵy jipti sheshe bergenim sol edi, úkideı sary balanyń bozdap bermesi bar ma.

— Áı, saǵan ne joq? Ózin, qaı úıdiń shybynysyn?

— Meniń kógershinim-m...

— Ne-e? Mynadan habaryń bar ma?— Judyryǵymdy ıiskettim.

— Kese.

— Al mynaý she? — Endi ekinshi judyryǵymdy kórsettim.

— Eki kese.

— Durys aıttyń. Endi kógershindi qaıdan alǵanyńdy aıt.

— Bákige aıyrbastaǵamyn.

— Kimniń bákisine aıyrbastap ediń, kishkentaı ǵana yzyńdaǵan shybynym?

— Qastaryńa kóship kelgen kórshi bala...

«Kórshi bala...» Kórshi bala kim bolýshy edi, Shyńǵysqan da.

Kóshege atyp shyqtym. Keýdemde burq etken ashý qoınymdy kernep ketti. Jalpaq bet bala Shyńǵysqan dese Shyńǵysqan eken. Odan da kerek dese kúni tómen.

Shyńǵysqan qalalardy órtep qıratqanymen, dostaryn búıtip eshqashan da taqyr muzǵa otyrǵyzbaǵan.

Aýlaǵa kirip kelsem, Shyńǵysqan kepterge jem shashyp otyr. Balapan keptiń bir ıyǵyna qonypty. Mektep aýlasyndaǵy «Balalar bizdiń baqytymyz jáne bolashaǵymyz» degen oryndyqtaı-oryndyqtaı jazýy bar plakattaǵy baladan bir aýsaıshy. Onda da alma bet, buıra bas bala ıyǵyndaǵy kógershinge qadala qarap máz bop tur. Tek mynaý buıra bas emes, jalpaq júzdi qısyq kóz bala.

Shydamadym, ońbaǵandyǵyn, jaqsylyqty bilmes keshsheligin beıneleıtin sezderdi betine laqtyrdym. Shimirikpedi, ıyǵyndaǵy kógershinge «Shynymen solaı ma?» degendeı moıyn buryp qarady. Úshinshi klasta «Ana tilinen» jattaǵan Krylovtyń «Qarǵa men túlki» taqpaǵy esime túsigi: «İrimshik urlaǵan qý túlkisiń!»—dep edim, urtyn tompaıta:

— Ótirik aıtasyń, men irimshik emes, kógershin urladym,— dep ózimdi uıaltyp tastady.

Ursyp-zekýdi aıaqtaýdyń sáti túspedi, óıtkeni ol eskerttim. «Myń bir túnde» urynyń qolyn patshalar baltamen shaýyp tastatqanyn aıtaıyn dedim de, kitapty kókemniń sóresinen urlap oqyǵanym esime túsip, edáýir yńǵaısyzdanyp qaldym.

Miz baqpaǵasyn kúıip ketip basyndaǵy qulaqshynyn julyp aldym da, arqama jasyrdym.

— Ákel qulaqshyndy! — Qolyn sozdy. •

— Qalaı eken kógershin urlap satqan, á? Bile bilseń, urlyq — tartyp alǵannan da soraqy sumpaıylyq. Sen nege...

Urysyp-zekýdi aıaqtaýdyń sáti túspedi, óıtkeni ol tanaýyn jaıbaraqat shuqylap turdy-turdy da, kepterdiń qaq ortasyna shalqalaı qulady deısiń. Jelkesi jerge tańq etti. Kepter bitken dúr kóterilip shatyrǵa qondy.

Shyńǵysqan beti talaýraı qos aıaqtap jer tepkileıdi.

Kózi aspanǵa aqıa qarasa, dóńgelengen kishkene aýzy únsiz aıqaıǵa tola kerilip tur.

Sasqanymnan qoldaǵy qulaqshyndy kúrtik qarǵa sart-surt soǵa berippin.

Shyńǵysqan úıinen jalpaq bet áıel keń etigin qorpyldata, etegi delbirep beri ushty. Áneýgúngi oramaldy áıel. Qolynda sypyrtqy. Shalqasynan qımylsyz jatqan ulyn shyr aınalyp júr.

— Oıbıý, óltirip ketti, óltirdi! Kim tıisti saǵan, shunaq qudaı-aý!

Kim tıiskenin ol oılaǵandaı «shunaq qudaı» emes, qulyn da qulyny shyǵa shyńǵyrǵan Shyńǵysqan meni meni nusqap kórsetti.

— Á, sen qaraqurt pa eń? Jetpeı jelkeńnen úzilgir, aspannan aıaǵyń salbyrap tússeń de kórip alaıyn seni!

Sypyrtqysyn basynan asyra kóterip qýyp berdi. Jetpeı jatyp jelkemnen úzýin tosyp turaıyn ba, tura qashtym.

* * *

Sol kúni aýla túkpirinde eń jaqyn kóretin «Robınzon Krýzo» kitabynyń muqabasyna alaqan basyp turyp, kesir balamen qaıta dostaspaýǵa ant ettim. Shyńǵysqan syrt aınala bere joldastyqty bar bolǵany eki kógershinge balap satsa, basqa ne shara?

«Badyraq kóz, sen tımeseń, men tımen, aha-a-aý...» dep qanshama ýaqyt ysqyra ándetip júrer edik, Shyńǵysqan taǵy bir kesel bastamasa. Ol Arystandy shanaǵa jegýdi shyǵardy. Shyńǵysqansha shanaǵa ıt jegip, appaq dalada qardy quıyndata zyrǵý úshin tý kóterip týndraǵa sapar shegýdiń qajeti shamaly. Shana jaqtaýlaryna baılaýly jipti ıt qarǵy baýyna jalǵa da shybyrtqymen kókesin tanyta shyqpyrt. Áıda, bıshikti shartyldata aýany tilgile de alqapty tentek aıqaıǵa toltyr kep. Ittiń aty ıt, birer qyńsylaýmen talaısyz taǵdyrǵa baǵyshtaǵan narazylyǵyn bildiredi de, alǵa quıyndaı ushady. Sonsoń murtty shırata (árıne, bar bolsa) shalqaıyp otyr. Áıteýir tóbet seni óler jerge súırep aparmasy aqıqat.

Arystannan basqa ıt bolsa Shyńǵysqannyń bul pikirimen kelise qoıýy ekitalaı bolar edi. Biraq bizdiń te« bet bireýge qarsy bas kótermek túgil, aldyndaǵy astan aırylatyn ashyqaýyz. Bir mysal. Ótken jetide mamam tún asqan sorpa-sýandy Arystan tabaǵyna máımildete quıdy da úıge kirip ketti. Tóbet úıshikten shyqty da, áýeli shatyr ústinde qalǵyǵan mysyqqa qarap aýzyn arandaı ashyp eńirete esinedi. Kerildi. Munysy ol turǵanda eshkimniń, onyń ishinde shatyr ústindegi mysyqtyń da júregi daýalap sorpaǵa tıise almaıtynyn meńzeýi. Sorpany syrǵyta jalap basyn kóterdi, rahattana kózin jumdy. Qudaı biledi, qazir tabaqtaǵy maıly etti qalaı eki asap bir qylǵytatynyn qıaldap tur.

Qıaldaý jaqsy-aq, áıtkenmen sonyń ózi basqa qalaı oraldy, solaı oryndaýǵa kirispeseń, qol sozsań ýysqa jalǵanda túspeıtin saǵymǵa aınalyp sala bermek. Ne kerek, kerilip esineý sıaqty qurys-tyrysty jazatyn «jattyǵýlar» tym uzaqqa sozyldy. Álden ýaqytta kózin sońǵy ret jumyp, qyshqyl asqazanyna jeterlikteı jınaldy-aý degen mezette Arystan kózin ashsa... qyzyl qaqpaly kórshiniń kók qanshyǵy tabaqtaǵy kári jilikti aldyna óńgerip qytyr-qytyr kemirip jatyr. Kóz kórip, qulaq estimegen mundaı arsyzdyq Arystandy ábden abyrjytty. «Oıbaı, tóbet abyrjyp qaldy» dep jilikti tabaqqa qaıta sala qoıatyn kók qanshyq pa? Salmaq túgil oqshantaı tárizdi qaz-qatar ótkir tisteriniń arasyna súıekti qysyp ap, asa zildi jek kórinishpen yryldady.

Qaıtsin, Arystan amaly — qyńsylaý da. «Qaıqy quıryq qaryndas-aý, munyńyz qalaı? Já, sabyr, sabyr... Ashý basyńyz, alqynbańyz. Meniki sizge jarar qylyq basqa ekenin eskertkendik qoı ánsheıin» deıtindeı.

Aqyry tóbet shydamady (erkek qoı)'. Aıaǵyn kóterip, qanshyqty tumsyǵynan túrtti: «Pardon, madam, qonaqqa kelipsiz, qarsylyq. joq.. Endeshe aldyǵa kelgen asty óle jegenshe, bóle jeıik». Tórt aıaqty bıkesh dastarqan basyndaǵy sypaıylyq jaıly pálendeı salıqaly oı túıip jatpady, atylyp kep Arystannyń bashpaıyn shaınap aldy da, jilikti tisteı aýladan jytyp turdy. Qan-qan qolyn joǵary kótere Arystan saı-súıekti syrqyrata ulysyn kep. Shamasy, áıel halqynyń kókaıyldyǵy men aspen atsań, tas laqtyratyn opasyzdyǵy haqynda ózi túsinigin baıandap otyrsa kerek.

Sonymen, Shyńǵysqan alpamsadaı ıt jegilgen shanada shyrt túkirip shalqaıyp otyr.

Tamashalap turaıyn ba, júgirip baryp tóbetti sheshtim de, jigersizdigi ezdigi úshin kerilip turyp, bókseden teptim, qańq etti de, zytyp berdi. Shyńǵysqan qarsylyq ta bildirmedi, rahmet te aıtqan joq, betinen aıazy shyǵa sazaryp, shana ústinde otyryp qalǵan.

Eki-úsh kún ótti. Aýladaǵy qardy kúrep júrip, kóshe jaqtan shyqqan aıqaı-shýdy estidim. Dýaldan bas qyltıtyp qarasam, qaz-qalpy anaý jolǵy kórinis. Qısyq-kózdiń qolynda shyp-shyp oınaǵan shybyq astynda Arystan shanany tarta almaı qansorpa. Shyńǵysqan ózi jalǵyz emes eken: artyna baıaǵy shalbar sheshkish Maımaq jabysypty. Eki ezýi eki qulaǵynda, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq.

Shana mysqal da ilgeri jyljymaǵasyn Shyńǵysqan moıyn buryp Maımaqqa áldeneni sybyrlady. Qısyq aıaqtary aýada sheńberler jasaı Maımaq úıge bettep, qulyperen qý talqan ushsyn kep.

Ne de bolsa eki núkte — Shyńǵysqan, Maımaqtyń qaıta birigip bas qosýyn tosýdy uıǵardym. Arystandy tama kelse tútip jegim bar. Kórse kisi qyzyǵar balǵadaı qol-aıaǵy anaý. Appaq ótkir azýlaryn qaıda qoıarsyń. Qaýyp qyrmasyn, quryǵanda qulaq jymıtyp, tis saqyldatsa Shyńǵysqan da, Maımaq ta shildiń qumalaǵyndaı shashylyp, baýyrsaqtaı bytyrap qashpas pa edi.

Ózin kúshik kezinde alys jamaǵaıynnan asyrap alǵanbyz. Arystan bizdiń qolǵa kelmes buryn buǵyp jatyp balaqtan alatyn qabaǵan bolypty. Ósip tóbetke aınalǵanda jamaǵaıyn Arystandy ıt bazaryna salyp, satpaq eken.

«Seksen somǵa túsetin shyǵar. Seksen somǵa satylatyn bul pátshaǵar keshe syıly qonaqtyń júz seksen somdyq kremplın kostúmin jyrtyp, chert vozmı... Sosyn aıýǵa taıaq namaz úıretipti degendeı... Siz sonyń ústine tústińiz. Al ter sizdiki, joǵary shyǵyńyz!» (Arystandy aýla aınaldyra bıshik astyna alyp júrip jamaǵaıynnyń, kókeme aıqaılap aıtqan sózderinen).

«Sol... kirsem álgi neme ıttiń rásýasyn shyǵaryp... Tegi aıanyshty. Qaltadan seksen somdy sýyryp ap: «Má, jumyryńa juq, bolsyn, tek ıtke tıiskenińdi tyıshy, jarqynym!»—dedim de kúshikti qarǵy baýynan jetekteı shyǵyp kettim (kókemniń mamama aıtqan áńgimesinen keltirilgen úzindi).

«Aqylynyń quny bar-joǵy seksen-aq som turatyn keýek bastar seksen somdy da óz ornymen ustaı almaıdy» (mamam shybyn ýyna sý quıyp jatyp, kókeme osyny aıtqan).

Kúshik bizdi jatyrqaǵan joq. Bıshikten túsken bilem-bilem jarasy jazyldy. Junttaı bop semirdi. Minez-qulqy ózgerdi. Arystan endi jamaǵaıyn úıindegi baıaǵy yzaqor kúshik emes. Tún túse kórshi qurby-qurdastarymen qýtyńdap oınaıtyndy shyǵardy. Biraq, bıshik qudiretiniń arqasynda úırengen bir qasıetinen jańylmady. Ol — adam atty eki aıaqty pendege qarsy shyqpaý, «jat!» dese jer baýyrlap jata qalyp topyraq ıiskeý, «ush!» dese jelmen jarysyp alǵa zymyraý.

«Ah-ah, zymyramasqa kúsh qaıda, adam qolynda meniń de pyshaqtaı ótkir azýlarymnan da qorqynyshty qarýlar bar: jylandaı ysyldaǵan bıshik, kóshede domalap jatqan kez kelgen tas pen kesek... Anaý jýyqta kóship kelgen qıtar kóz balanyń shybyrtqysy da bıshikten esh kem túspeıdi. Ah-ah-h!» (Arystannyń biz oqı almaǵan oılarynan kóshirme).

Áıtpese Arystan aýlany jańǵyrta úrgende, mańaıdaǵy kúshikterdi uıqydan shoshyp oıatatyn kórnekti ıt qoı.

Maımaq úıden mújilgen dáý jilikti alyp shyqty. Shyńǵysqan dereý uzyn taıaq ushyna álgini jippen myqtap shandyp baılady da, shanaǵa otyrdy. Jilikti ıt basynan asyra tumsyǵynyń aldyna salbyratyp tosty. Arystan qurmet aralas sezimmen jilikti jasqana ıiskegenimen ornynan qozǵalmady. Shana mańyndaǵy usaq balalar ulardaı shýlasty.

— Ótirik aıtypty!

— Arystan súıek sońynan júgirmedi.

Aha, túsindim! Shyńǵysqannyń oıynsha myna qomaǵaı tóbet dál qara tumsyǵynyń ushynda terbelgen jilikke jetem dep qan sorpasy shyǵyp, qustaı ushýǵa tıis. Ol júgirgen saıyn jilik te soǵan sáıkes jyldamdyqpen qashyp otyrady. Iaǵnı en aldymen jilik aýada qalqyp zytady, onyń sońynan aqymaq Arystan jilikke jetpek úmitpen tili salaqtap kep shapqylamaq. Al tóbet jegilgen shanada aqyldy Shyńǵysqan men Maımaq rahattanyp otyrmaqshy.

Arystandarǵa qaraı bettedim. Sheke tamyrym lypyldap soǵyp, kóz aldymdaǵy álem býaldyr tuman ishine shym-shym tereńdep sińe berdi. Alǵa tastaǵan adym sany kóbeıgen saıyn mıymnyń jyqpyl-jyqpyl qatparynan shyqqan úzik-úzik dybystar kúsheıe túsip, bas súıegimdi shytynatyp bara jatty. «Kim aqyldy... Kórermiz... Shyńǵysqan aqyldy, basqa dúnıe aqymaq qoı... Qazir, qazir...» Ernim qybyrlap kele jatsa da, bul sózderdi óz basym estigen joqpyn.

Aldymen Arystannyń moınyndaǵy jipti sheshtim. Shana ústindegi japyraıǵan Shyńǵysqandy julyp alyp, sheshe almastaı túıinshektep jańaǵy jipti beline baıladym. Shybyq basyndaǵy súıekti Arystanǵa arnap úıden ala shyqqan shujyqpen aýystyrdym. Endi Asan shyraq, shanaǵa shalqaıyp otyr da, shujyqty qısyq kóz balanyń murnyna tosyp qoıyp aıt shúý, alǵa tarta ber!

Nesi bar, sóıttim de.

— Tart, káne!

Men bilsem, bul bala qara jer qaq aıyrylsa da shanany tartpaıtyn shyǵar! Qonjıyp shanaǵa otyrýyn otyrǵanymmen osyny oılaǵamyn. Ókirip jylasa, tompaq, aýzynan óńkeı jalynyshty sózderdi kerýen-kerýenimen aǵytsa jelkesinen ádemilep bir túıip, qarǵa qazan basyn shanyshpaımyn ba? Sosyn súırep turǵyzbaımyn ba, kıimine juqqan qardy tazartyp, adam bolýdyń naqty-naqty tórt-bes jolyn úıretpeımin be, úıine aparyp salmaımyn ba.

Shyńǵysqan tartty! Jáne qandaı! Qos tabandap turyp myqshyńdap súıreleıdi. Tóńirektegiler máz-meıram. Ony shybyn shaqqan qurly kórmeıdi. Kózine botalap jas tolsa da myqshyndaýyn qoıar emes. Qaısar bala maǵan degen únsiz qarsylyǵy men jek kórinishin osylaı bildirdi!

Kún astynda kúmisshe jyltyldap aspannan qulaǵan qylaý qamaǵan qarshadaı bala kesir, qaısar bolsa da bul dúnıeniń óz boıaý, beınesi bar bir bólshegin quraıtynyn solaısha dáleldep kele jatyr!

Burq etken ashýdy bilekke shúıirip jınadym da; «Óler jeriń osy, tap arqańnyń tusy!» dep jaýyrynynan shybyrtqymen tartyp jiberdim. Tas tóbemde qaınap turǵan aıazdy aýa tilinip tústi de, Shyńǵysqan shatqaıaqtaı etpettep qulady. Jaý jyǵylsa tize búkkeni. Iilgen basty qylysh kespeıdi. Shanadan túsip qoltyǵynan súıep turǵyzdym da belindegi jipti sheshtim.

— Arystandy nege urdyń? Urý jaqsy bolsa jańa ǵana kórdiń, ǵoı.

— Arystan ıt te, men adammyn. Itti urýǵa bolady, Kókemnen basqa eshkimniń meni urýǵa qaqysy joq. Al sen tipti de kókem emessiń. Bar ǵoı, endi soǵyp kór... sotqa beremin.

— Kógershin urlap satqanyń úshin, jazyqsyz ıtti shybyrtqy astyna alǵanyń úshin seni kim sottaıdy? — dedim. Sózimniń kitap joldaryndaı jatyq shyqqanyna ári súısinip,ári tańyrqap qaldym.

Sýaǵaryn súrte báteńke tumsyǵymen qardy qarsh-qarsh teýip turyp myńq etti

— Men, men ádeıi istegem joq. Senbeseń kalendardyń keshegi betin qara. Sonyń syrtyna salynǵan sýrette menen aýmaıtyn bala shybyqqa baılanǵan jilikti shanaǵa jegilgen ıt tumsyǵynyń aldyna tosyp zymyrap barady. Kalendar qatelespeıdi, bárin de durys kórsetedi. Aı atyn, kúnniń qashan shyǵyp, batatynyn, tipti orystyń uly aqyny Aleksandr. Sergeevıch Pýshkınniń qansha jasqa tolǵanyna deıin dál esepteıdi.

Aıtatyny joq, Shyńǵysqan bir-aq aýyz sózben aýzyma qum quıdy. Sasqanymnan ańqıyp áýege qaradym — shańytyp tur-aý, aıaz býyp shańytyp tur. Áıteýir bir syltaý taýyp Shyńǵysqannyń aýzyn japtyrarsyń, al, A. S. Pýshkınniń qansha jasqa tolatynyn dál esepteıtin kalendarǵa qarsy ne aıtarsyń.

...Kenet jerdi jalpaǵynan basqan qos tabanym kóterilip júre berdi de úıilgen kúrtik qar kóz ilespes keremet jyldamdyqpen maǵan jaqyndaı bastady. İle qoıyn-qonysh, jaǵam qarǵa syqaı tolyp, kúrtikke baspen tik shanshylǵanymdy ańǵardym. Tý syrtymda qısyq kóz, beti jez legen túbindeı jaıpaq ta jyltyr bet áıel jeńin túrip shabynyp tur. Oı, mynaý Shyńǵysqannyń áneýgúngi qarǵap-sileýge sheber sypyrtqyly sheshesi ǵoı.

Kómeıime kepelep tolǵan qar erisimen eń dóreki dybystardy jamyrata pora-pora eńirep jylaǵym keldi,

Tanaý tyrjıtyp, kóz tostaǵanyma jas shaqyra bergende oıda-joqta sáýleli oı sap etti: aý, jylap-syqtap sora aǵyzatyndaı meniń qandaı kinám bar? Ine jasýyndaı da aıybym joq. Shyńǵysqan meniń ıtimdi ursa, ony men urdym. Syıǵa syı, syraǵa bal. Esep 1:1. Óıtse tisteı qatyp jaq qarystyryp, egeskende jylamaý qajet.

Mı qabattarymnyń saı-júlgelerine buǵyp qalǵan «kóz jasy», «jylaý» tárizdi zat esim, tuıyq etistikterdi úrkitpek oımen qardy qaýyp-qaýyp aldym da, «Shyńǵysqan» kitabyndaǵy (avtory Ian, atyn bilmedim) qatygez qahan sheshesiniń atyn oısha izdestire bastadym. Turqan qatyn! Joq, ol Horezm shahynyń sheshesi-tin. Qansha bas qatyrsam da Shyńǵysqan sheshesiniń, aty túgil, Shyńǵysqannyń sheshesi degen kúrdeli anyqtaýyshty tappaı qapa boldym. Aıtpaqshy, kitapta ondaı áıel týraly jazylmaǵan eken ǵoı. Qoıshy, jalpaq bet apaı jelkeden qudıtyp túıgende nege ǵana at taýyp bermediń, dep urmaǵan shyǵar!

Jalpaq bet apaı Shyńǵysqandy jeteleı úıge tartty. Olar úıge ábden kirip ketkesin eki qolymmen qar, durysy, jer tirep túregeldim. Tórt qubyla tyrq-tyrq kúlki, pysh-pysh sóz... Basqa ýaq bolsa bozdap qoıa berer em, kishkene ǵana «qulynshaqtardyń» myna biraýyzdy kisinesinen keıin ol oıdan aınyp qaldym. Joq, kúlegeshter, Asan kózinen shubyryp aqqan jasty kórgenshe ishekteriń kógerer!

Men tipti de botadaı bozdaý úshin Shyńǵysqandy shanaǵa jekkenim joq.

Arystan oshaq, ornyndaı qardy quıryǵymen tunshyqtyryp, tilin salaqtata tóńiregine alaq-julaq qarap otyr. Nemenege yrjaqtap jetise qalǵan deseıshi? Jalpaq bet apaı enemdi etbetinen túsirgende de óstip shat-shadyman boldy ma eken? Kınodaǵy eldiń ıti ıesi jer qushyp jatqanda búıtip shat-shadyman til salaqtatpaq túgil, jaý arqasyna asyla ketip, jelkesin qıyp túsedi, Arystan ondaı ǵajap erlik jasamaı-aq qoısyn, quryǵanda Shyńǵysqannyń sheshesi meni jelkeden otyrtqanda tumsyǵyn shoshaıta birer márte úrip bolsa da, qoqan-loqy kórsetse etti.

Kókirektegi sireý-sireý keptelgen yza-ashýdy taban astyna yzǵarlana shyrt túkirip tastadym. Únge bet aldym.

...Sorpaǵa tyńqıyp toıyp alǵasyn sampyldap sóıleý, áı, qıynnyń qıyny. Shyda, shydama, bizdiń úıde qalyptasqan temir tártip solaı. Kúni boıy kim ne istep, ne qoıdy qyryndysyna deıin qaldyrmaı alfavıttiń qyryq tórt árpiniń kómegimen jatar aldynda sýrettep shyǵýy qajet. Máselen: «Tańerteń turǵasyn eńirete esinep terezege qarasam, dáý sary kún kúlmeń-kúlmeń ishke úńilip, áınekpen joǵary órmelep barady eken. Kóz ýqalaı syrtqa shyqtym. Baqsha túkpirindegi aǵash úıshiktiń shekesine qonaqtap otyrǵan saýysqan tynymsyz shyqylyqtaıdy. Úni tegi súıkimsiz. Ne kúı, ne án emes. Tas atyp úrkitip jiberdim de yshqyr kóterip qoıyp, álgi baqsha túkpirindegi on, on bes ese úlkeıtilgen qara torǵaıdyń úıasy uqsas úıshik esigin ashyp ishke kirdim...» Odan ári kimmen tóbelesip, kimmen qoıdym, shatym aıryla jazdap qaı aryqtan qarǵydym, qysqasy, kúndik ómirim kórkem jazý dápteriniń ádemi túsken bir jolyndaı kókem, mamam aldynda jazylyp jatýy qajet.

Áıtpese teledıdar programmasyn bilesiń be? Kádimgi qashan, qandaı múltfılm, spektákl, konsertter kórsetiletini saǵat, mınýtyna deıin táptishtelip jazylǵan qos bet programma. Men de bir kúnimdi sol programma dáldiginen aýdarmastan baıandaýǵa mindettimin. Iakı aqyl-esi júz prosent bútin bala túngi saǵat on shamasynda teleprogrammaǵa aınalyp, áke-sheshe aldynda sý jańa on somdyqtaı shytyrlap jatýy kerek.

Sosyn kókem, mamam: «Bul fılm eski», «Oıbaı, on birde «Dosmuhasan» bar», «Dosmuhasan?.. Sony kúnde tyńdap qulaq sarsytyp júrmiz ǵoı, odan da japon estradasyn kóreıik»,— dep sóz almasatyndyqtary sıaqty kózdi baqyraıtyp qoıyp, kúni boıǵy jaqsy-jaman qylyqtarymdy jilik, múshelerge bólip saraptaıdy. Ekeýi bolymsyzǵa bordaı tozyp, qıt etseń qojańdaǵysh qazymyr adamdar sanatyna qosylmaǵanmen báribir, báribir ár kúni keshke sapasyz bozǵylt qaǵazǵa basylǵan (baǵasy bar bolǵany eki-aq tıyn!) programmaǵa aınalyp, maılyq-sýlyqqa jaratylý kimniń shekesin shylqyta qoısyn.

Óziń keke, mama bolmaǵasyn kórer kún osy da.

Búgin de keshki astan soń ádettegideı programmaǵa aınaldym da jarty saǵattan soń qaıtadan on úsh jasar súıkimdi bala qalpyma tústim. Shyńǵysqanmen shekiskenimdi jasyrǵam joq. Taıaq jegenimdi de aıttym.

Ekeýi bir-birine mándi kóz tastady da tórgi bólmege kirip esik japty. Men terezeni tutqan túnge qarap esinedim. Qudaı biledi, dál qazir tórgi bólmede kókem, mamamnyń qol-aıaq, bútkil denemdi «sóz» atty sýyq semsermen aıaýsyz butarlap jatqanyna bás tigýge barmyn.

Qabyrǵa saǵat dyńyldady. Selk ettim. Mamam esikti laqtyra kásekke japsyryp tysqa shyqty. Tór úıden ilese shyqqan kókem oryndyqqa jaıǵasty da suq saýsaǵymen stol betin tyqyldata bastady. Barynsha maǵan qaramaýǵa tyrysady. Taq-tuq, taq-tuq... Tyrnaqtary ósken saýsaqtary bas súıekti tesip etip, mıyma tıip jatqandaı tegi shydaı alar emespin.

Sút pisirimnen keıin syqyrlap syrtqy qaqpa ashyldy. Arystan úrdi. Bireýler dabyrlaı aýlaǵa kirdi. İle esik ashylyp, áýeli Shyńǵysqan, sońynan áke-sheshesi, mamam kirip keldi.

Ákesin qol sozym jaqynnan kórýim osy bolar. Bákene boıly, tórtpaq. Qamyt aıaq. Tamyrlary kontýr kartadaǵy Qaraqum kanalyndaı adyraıǵan qolynda jumarlap qysqan byj-tyj qulaqshyny bar. Bıik tabaldyryqty attaı bere súrinip ketip edi, bismillási aýzynan qosa shyqty.

Kókesi unady.

Sheshesi kerdeńdeı kirdi. Jeńi manaǵydaı túrýli. Basyn arǵymaq attardaı orynsyz kegjıtip shalqaıta beredi. Kóz qıyqtarynda salqyn sáýleler qashyp júr. «Men keldim, al qaıtesiń?» degen nyǵyzdyǵyn shama-sharqy kelse tanytqysy bar.

Kerdeńdegen kisi unaǵan joq.

Kókem qalbalaqtap oryndyq usyndy. Shyńǵysqannyń tórtpaq ákesi turǵan ornynda typyńdaǵanymen, bosaǵadan báribir uzamady. Sheshesi kerisinshe iri-iri adymdaı kóılegi kólbeńdep qasyma keldi de, jas qyzdyń ábjildigimen júreleı qap, qyshqyshtaı qatty saýsaqtarymen murnymnan shap berdi. Qoryqqanymnan baqyrýǵa shaq qaldym. Oń qolynda aıaǵy anadan. bir, mynadan bir tıip Shyńǵysqan ushyp júr.

— Iı-ı, aınalaıyn, sýyq tıgen be ózińe? Tanaýyń bitip tur, túge. Qane, sińbirshi — Sasqanymnan: «Khe, khe!» deppin.

— Quda da tynysh, qudaǵı da tynysh, tórt kóz túgel turǵanda tatýlasa qoıyńdar, kóketaılar! Qudaıy kórshi turyp ıtteı qyrqysqandaryń qaı qutyrǵandyq? Estir qulaq, kórer kózge uıat ta. Áıtpese, aıtpady demeńder, jerge qaǵyp qaıta sýyrmasam atymdy basqa qoıyńdar. Týra páre-páreleriń shyǵady.

Sasqanymnan baqyraıyp mamama qaradym. Eki qolyn qýsyra ol maǵan tesilip qaraıdy. Qalǵan kómekti kókemnen kútip, alaqtaı soǵan buryldym. Kókem jar degende jalǵyz ulyn sózi kóp, kózi kók doly áıeldiń páre-páresin shyǵaratynyna qanaǵattanǵan qalyppen basyn ústi-ústine ızeıdi. Shyńǵysqannyń tórtpaq kekesi umar-jumar qulaqshyndy basyna keptep kıip ap, juldyz sanap turǵannan jaman kózin adyraıtyp tóbeden aıyrmaıdy.

Mamam jumsaq, jyly alaqanymen basymnan sıpady. Ystyq demi betimdi shaldy.

— Sóıtińder, tatýlasa salyńdar!

Kókem shylym tutatyp, aýzynan kógildir saqınalardyń áldenesheýin búp-bútin kúıi bólip, joǵary ushyryp jiberdi de, tútinge qaqala-shashala:

— Óh, eh, meniń balam aqyldy. Ózime shyn tartsa tatýlasady,— dedi.

Mamam, kókem, Shyńǵysqandy bilmeımin, onyń áke-sheshesi — bár-bári sandyq túbindegi kýálik Qaıyrsyn kindiginen taraǵanymdy baqandaı on tórt jyldan beri dáleldep jatsa da kókem balasymyn ba, joq pa, sol kúdiktiń shyn-ótirigin anyqtaýdy tosyp tyna qaldy.

Shyńǵysqanǵa qol usynyp, kókemniń, bel balasy ekenimdi dáleldedim.

Tóńirek shý etti.

— Baıaǵydan sóıtýleriń ǵoı.

— Mine, aqyldy jigit!

Solaı, soqyr Qıqabaı, tatýlasýym muń eken, keremettiń kúshimen aqyldyǵa aınaldym. Soǵan qaraǵanda adamdarmen bas sap tatýlasa berseń, túptiń túbinde kemeńgerge aınalýyń da múmkin.

* * *

Qatty jábirlendim. Arystan úshin, Arystanǵa da jábirlendim. Tóbeles-urys tóbet tóńireginen tarasa da, Arystan bul aýla, kóshe, qalada, planetada ómir súrmeıtindeı ol haqynda jumǵan aýyz ashylmaǵanyna nazalandym. Meni qoıshy, jelkege tıgen judyryqty da, qasat qarǵa qudıyp basymnan tik shanshylǵanymdy da umytarmyn. Keń de jaryq mektep, ekrannan sút tektes kógiljim jaryq tógilgen teledıdar, «Robınzon Krýzodaı» qyzyq kitap, qurby-qurdastar setinegen kóńildi sylap-sıpap jazyn jiberer-aq.

Onsyz da ómiri úıshik, aýla, kóshe aýmaǵymen ǵana shektelgen, mańaıy aryl-gúril, jalańash tisterge toly Arystan shanaǵa jegilip, moınyn qarǵy baý qajap qıǵanyn, jonyna shybyrtqy shyp-shyp tıgenin ǵumyry jadynan óshire alar ma.

Mamama, kókeme baǵyshtaǵan qara qazandaı ókpem jýyr mańda jibimes. Shyńǵysqan ekeýmizdi tatýlastyrý úshin sonshama tyrashtanyp janyqqandary nesi? Quryǵanda tóbeles sebebin surasa etti. Olar — eresekter tilese boldy, biz - balalar bir-birimizge arnap qoınymyzǵa qara tas sap tursaq ta qushaqtasa ketýge tıispiz. Iá, solaı, jańa ǵapa úlkenderdiń jan tynyshtyǵyna bola Shyńǵysqan ekeýmiz bir-birimizdi ishteı jek kóre týra syrttaı dos ekenimizdi jurtqa túsindirmek boldyq, sóıttik. Kimdi aldadyq sonda? Ózimizdi me? Shyńǵysqan budan bylaı kepterdi kórshilerge sata ma, Arystannyń janyn qınap shanaǵa jege me, joq pa, tym bolmasa ol týraly lám-mım sóz qozǵalsashy, «Tatýlas, kógershin urlap, ıt jekse de, ókpe-baýyryń ezile eljirep urynyń, urǵyshtyń, múbárák qolyn qushyrlana qysyp tatýlas, tatýlas... Jer sharyndaǵy jáne kórshiler arasyndaǵy beıbitshilik jasasyn! Ýra-a!» Aıtary da, siltegenderi de sol boldy ǵoı.

Janjal sebebin bilgileri kelmese, bilmek túgil jumǵan aýyzdaryn ashpasa shynynda da biz ne, baǵasy eki tıyn programma ne, parqy bir bolǵany da. Eger men oılaǵan oımen, bastan ótkergen kúıinish-súıinishimmen sanasqylary kelmese, onymen tynbaı aldap-sýlap tatýlastyrýǵa tyryssa, «ózime tartsa tatýlasa salady» keshshege sanasa rasynda da qunym kók tıyn eken.

Aıtpaqshy, Arystan ózin-ózi osy nege qorǵamaıdy? Qashanǵy ústine túsip, shyr-pyr bop júrmekpin? Qyl aıaǵy qybyrlaǵan qumyrsqa da ustasań tistep-shaǵyp, qutylar amalyn qarastyryp jatady. Tóbet qumyrsqa qasynda apan aýyz qaharly janýar ǵoı.

Keı-keıde tóbettiń. tym ólezdigine kúıip otyryp, ony osynshalyq júrek aınyr ezdikke qalaı, qaı jerde nendeı amal-aılamen úırettik dep jat ta oılanamyn. Basqanyń ıti shanaǵa jekpek túgil aýlasynyń mańynan ótip ketseń ars-ars julynyp janyǵady. Al mynaý...

Sol ezdikke Arystandy zorlaǵandaı bolyp óz qolymyzdan úırettik qoı, biz úırettik.

...Aıaǵyn basqan syıly qonaqtyń balaǵynan ala túsip, júz seksen somdyq kremplın kostúmin búldirgenine bola jamaǵaıynymyz kúshik Arystandy aýlany aınaldyra qýyp júrip, bıshikpen uzaq sabady.

..Arystandy seksen somǵa satyp ap, biz asyraǵaly aı da tolmaǵan. Kúnderdiń kúninde kóp kelimsek bireýdiń táıtik uly kúnshýaqta qalǵyp jatqan kúshik tumsyǵynyń dál ushynan shertip qap edi, tanaýy tyzyldap qoıa bergen ıt aıasyn ba, qaýyp tastady. Arystannyń aldyndaǵy aıaq qatarynan úsh kún as quıylmaı qańsyp jatty.

Arystan aqyry kóktemgi kúnder bolmasa alys-julysty qoıyp aldy. Talasty tyıǵan jaman emes-ti, qulaǵy jyrymdalyp qanap júrýden ada-kúde qutyldy. Tabaǵy dámdi sorpa, súıek-saıaqqa dáıim lyqyldap tolyp tursa ıtke temir ne kerek.

Qaıyn, taıaq ustaǵan eki aıaqty pendeniń aıtqanyna kónip, jumsaǵanyna júgirse, turmys ta.túzelmek eken. Taıaq pen tabaq Arystannyń sanasyna osy qaǵıdany myqtap shegelegen. Sosyn tipti úrýdi qoıdy. Badyraq kóz, sen tımeseń, men tımen. Sóıtse kórshilerdiń de, bizdiń úıdiń de, eń bastysy Arystannyń óz qulaǵy da tynysh eken.

Óstip qudaı dep kók qanshyqqa qyryndap júrip jatqanda, shylqyma ómirdiń shańyraǵy ortasyna tústi. Baǵyný, qurdaı jorǵalaýdyń ylǵı da aıaq toly dámdi sorpa syılamaıtynyna Shyńǵysqan Arystannyń kózin myqtap jetkizdi. Ádettegideı qurdaı jorǵalap, quıryq bulǵap, shana súırep edi, barǵan saıyn shyqpyrta sabaıtyn boldy. Al sheber bolsań quıryqty ońdy-soldy bulǵańdat ta shyqpyrtyp sabaýdyń teristigin túsindirip kór. Shyńǵysqandar, shyńǵysqanshylar qaıta: «Taıaq jaqqasyn myna ıt quıryǵyn bulǵańdatyp tur eken. Óıtse taǵy biraz sabap almasa bolmas»,— dep tary tarpa bas salatynynda sóz joq.

Shyńǵysqandaı qol-aıaqsyz domalaq, páleden Arystan áýelden óz basyn arashalap alýyna bolatyn. Onyń joly ońaı. Qısyq kóz bala jaman oımen jaqyndaı berisimen tisterin túgel jalańashtap, asa qaharly raımen yryldaýy kerek-tin. Iaǵnı «Joldas, jaman, álde jaqsy balasyń ba, ol arasyn onshalyqty aıyra almaımyn. Sóıtse de maǵan tym jaqyndamaǵaı. Áıtpese, ońdyrmaımym degen soń, ońdyrmaımyn. Odan da maǵan deıin bes adym qalǵanda toqtaı qal da jaqsylyqpen aınalyp ót!»

Basqa-kózge sabap úıretken «sabaq» kesirinen Arystan óstip jasyp, qorlyq-mazaqqa eti ólip, úırenip ketti delik. Besikten beli shyqpaǵan Shyńǵysqannyń tóńiregine qasqyrsha qaraýyna ne joryq? Ashyq aspanda únsiz áýen bolyp dirildeı qalyqtaǵan momyn kepter onyń oıynsha qaltaǵa syldyrap túser úr jana úsh, bes, on, on bes, jıyrma tıyndyq temirler ǵana. Arystan — Shyńǵysqannyń áli ósip jetilmegen qyrsyqqa toly júz qyryq qadaqtyq denesin shanaǵa sap súıretýshi tórt aıaqty, qos qulaqty haıýan.

Olaı bolsa, tóbet qyzyl qan túıirshiginen, et-súıekten jaralǵan-aý, óıtse qarǵy baý moınyn qıyp qınalady-aý degen oı onyń basyna qýalasań kirmeıdi, kirmeıtin shyǵar. Nemese yza býyp tumsyǵy shoshaıyp úrer, ıakı essiz qýanysh keýdesin qamap, aýla ishin kezip orǵı-orǵı júgirer, o da jany, demi bar mynaý tirshiliktiń qyzyq-shyjyǵyna ortań-aý... Jo-joq, qısyq kóz bala sanasyndaǵy bul uǵymdar ádemilep turyp úshkirlengen qara tústi qaryndashpen battıta syzylǵan.

Bilmeımin, bilmeımin...

* * *

Shyńǵysqannyń myń qubylǵan minezin myqty bolsań túsinip kór. Durystap dos bola almady. «E, meıli, endeshe arazdasaıyq» dep ursysyp kórip em, durystap jaýlaspady. Kóntek aýzy burtıyp júrdi de qoıdy. Aýzyn burtıtsa aspan aınalyp aldyma túse qalmas dep alshań basyp men júrdim. Ol kórinse qolymdaǵy shybyqty zý-zý siltep, tistenip alamyn. Sosyn qolma-qol betine baqyraıyp qaraı qalamyn ba, qyzyq endi.

Osy bir qyrsyq balanyń ishinde taǵy ne qaınap jatqanyn bilgim keletini-aı deseńshi!

Bir kúni úıge kirip bara jatyr em, qol bulǵap shaqyryp aldy. Kezekti qıastyq kútken kúıi kúdiktene basyp qasyna jaqyndadym.

— Qasaphanaǵa barǵyń kelmeı me?— dedi ol paltosynyń synyq túımesin nemquraıdy shuqylap turyp.

— Qandaı qasaphana?

— Mássaǵan, qasaphanany bilmeısiń be? Kókem qazir sonyń basynda.

— Kókem?

— Nemene, kókem, kókem... Kókem — mamamnyń kúıeýi.

— Ol onda ne isteıdi?

— Ne isteýshi edi, jumys isteıdi. Qaıda, men mektepke barǵannan beri qasaphanada. Burynǵy turǵan jerimiz jumys ornyna alys boldy. Tastaıyn dese aqshasy, paıdasy kóp deıdi. Sosyn amalsyz senderdiń qastaryńa kóship kelgemiz. Áne — solaı. Adam jumys istegen soń qarny ashady, qarny ashqasyn tamaq kerek. Sol tamaqty kókeme myna men aparyp beremin.— Sóıtti de qolyndaǵy termos, qaǵazǵa oraýly áldeneler salynǵan tordy syrtynan maqtanyshpen uryp qoıdy.

Qasaphana?! Galaktıka, elektronıka, qasaphana! Qalaı-qalaı qıylysyp syńǵyrlaıdy, á? Týra sımfonıa dersiń. Jumbaq ta qyzyq zat! Sol jumbaq ta qyzyq, zattyń atyn estisem de ózin kórmeppin. Barsam baraıynshy. Ol úshin tonymdy sheshin almas. Onyń ústine Shyńǵysqan ekeýmizdiń áneýgúngi janjalymyz ǵumyr boıǵy janjalǵa ulasyp ketpes. Kórshiligimiz ras bolsa, báribir kúnderdiń kúninde tós soǵyp, tatýlasýǵa týra keledi, Bul syǵyrmen aýyz jalaspasań da ursysyp tóbelespeı beıbit júrgen jón.

— Kettik!

Kóp uzamaı qalanyń shyǵys shetine shyqtyq. Kún shaıdaı ashyq, jyly. Úp etken jel joq. Taban astyndaǵy qar qańtardaǵydaı qulaq-sheke shaǵyp shyqyrlamaıdy, bir túrli jumsaq. Betine móldir muz qabyrshyqtar seldireı qatypty. Ár jeri tesilip qaraıǵan tóbeshik ústinde uzaq qarǵalar shoqaqtap sekiredi. Pysynaǵasyn qulaqshyndy sheship qolyma aldym. Arystan qar bel ortasynan birkelkilep kesken túp shı túbinde fotoǵa túserdeı oń aıaǵyn mınýtqa jýyq kótere qatyp turdy, kenetten pysqyryp saldy.

Kún edáýir kóterilgen. Kúndi myń mıllıon usaq bólshekterge bólip qabyldaǵan qarly alqap jarqyrap jatyr. Qýraı-shı bastary qyraýdan arylypty: sý tartyp solǵyn tur. Beınebir kóp sarbazdyń qatar-qatar tura qalyp, shirene tartqan sansyz jebeleri dala tósine saýyldaı qudıyp qadala-qadala ketken sıaqty. Tynyshtyq, uly da qaharly tynyshtyq! Tek kóz ushyndaǵy kókjıekti kókteı asyp bara jatqan tirkemeli traktordyń gúrili talyp jetedi. Tynyshtyq, uly tynyshtyq!

Qary soqtalanyp qaraıǵan soqpaq dóńnen asyp, bizdi oıpattaǵy úlkendi-kishili úılerge jalǵasqan qora syqpyttas uzyn qorshaýdyń tap jelkesinen ákep túsirdi. Sol-aq muń eken, uıyǵan tynyshtyq alys kókjıekterge sheginip, tóńirek jandanyp sala berdi. Qala, qorshaý arasyna shek bop tartylǵan elektr baǵanalary birqalypty dyńyldaıdy. Qoı-sıyrdyń móńiregeni estiledi. Ara-tura adamdardyń dabyrlap sóılesken, aıqaılasqany qulaqqa jetip tur. Álde qı ma, áıteýir kúlimsi ıis sezilgendeı.

Shyńǵysqan kópe-kórneý kóńildenip júre berdi. Dóń basynda kınodaǵy Napoleonsha tanaýy deldıe qolyn qýsyryp qalt tura qap, men buryn estimegen kisi qyzyǵarlyq ashyq, aıqyn daýyspen:

— Áne, qasaphana! — dep sańq etti.

Quldyrańdap tómen bettedi. Elektr baǵanasy dyńyldaıdy, sıyrlar meńireıdi. Qoı mańyraıdy.

Sútteı uıyǵan tynyshtyq buzylǵan eken..,

* * *

Qasaphana qasyna jettik.

Bıik kelgen aǵash qorshaýǵa mańdaı tireldi. Mal júni jabysqan jýan, jyltyr baǵanalar... Ábden qıýlastyryp shegelengen qalyń qara taqtaılar kókjıekti kóleńkelep tur. Qanshama qıýlastyrylsa da qalyń taqtaılar arasynan jińishkelenip uzynynan uzaq sozylǵan jaryq, sańylaýlar qalypty. Kórip turmyn — sol sańylaýlar qońyr, qara toqal, múıizdi egizder men sıyrlarǵa lyqa toly. Aýyz-muryndarynan bý atqylap, tuıaq syrtyldata qabyrǵany jaǵalaı aınalyp júr. Óńkeı bir júni jyltyraǵan toq, semiz. Ásirese, kishkene qyzyl kózdi nán qara buqa ǵalamat qorqynyshty. Áýkesi quryp etiktiń qonyshyndaı qatpar-qatpar. Turqy esik pen tórdeı. Beli salyńqy bolsa, jotasy kúdis. «Bó-ó!» dep qoıyp, álsin-áli tuıaqtarymen jer tarpı tóńiregine asa yzǵarmen shataq izdep qaraıdy. Alda-jalda ol qozǵala qalsa, basqalary kóksaýyr shortan yqtyrǵan shabaqtarsha jan-jaqqa bytyraı shashyrap jol ashady.

Eki qatar súr úıge jalǵasqan qorshaý buryshyndaǵy temir esik syqyrlaı ashylyp edi, ishte qamalyp, býlyǵyp turǵan qara kóleńke syrtqa lap berip, kásek betimen bet bop qara sharshy qura qaldy. Sol qara sharshydan bólinip, tórt-bes jigit syrtqa shyqty. Qoldaryna ustaǵan temir istikti aǵash taıaqtary... jáne jarqyraǵan tranzıstor bar. İstik sońyna jalǵanǵan sym ıreleńdeı elektr baǵanasyndaǵy júıege jalǵasyp jatyr.

Shyńǵysqan jeńimnen julqydy.

— Qara, áne qarashy!—Qaraý úshin áýeli sol «Qara!» degen adamǵa qarap alý kerek. Burylyp Shyńǵysqannyń betine qaradym da tańdanǵannan aýyz ashyp qaldym. Qıyq kózi kádimgideı úlkeıe jaltyldap tur, Bet ushynda ádemi araı bar. Ósik tyrnaqtaryn shydamsyzdana tistelep, qasaphana jaqtan kóz aıyrar emes. Naq bir qalany alýǵa qamdanyp jatqan qalyń qolyna taǵatsyz qarap turǵan qahan dersiń.

Al qaradyq. Qaraıtyndaı kóz jaýyn alǵan túk te joq. Jigitter tistegen shylymdaryn býdaqtatyp ezýlerinde árli-berli yrǵytady. Qarqyldasa kúlisti. Qara buqaǵa kózderiniń suryn qadap, torero, korrıda, ıspandyqtar jaıly birneshe baısaldy pikir aıtty. Kúdis moıyn, qalyń qabaqty bireýi — oı, mynaý Shyńǵysqannyń qulaqshyn jumarlaǵysh kókesi ǵoı — taıaq ushyn buqa jonyna janaı tıgizer-tıgizbes sıpap óte shyǵyp edi, álgi zil shoıyn denesin buıym qurly kórmeı ilgeri ytqyp, sıyr-torpaqtardy buzyp-jara qorshaýdyń qarsy buryshyna tyǵyldy. Artqy aıaǵyn aýyrsyna silkileıdi. Kózi shatynap, kójekshe dir-dir etedi. Tipti qaraýǵa uıat.

Buqa sırkte salto-mortale jasaǵannan jaman jigitter kómeılerine deıin kórsetip al qarqylda, kúl. İle anekdot bastap ketti.

Erte, erte, ertede, aýyl ústinde aeroplan aınalyp júripti. Itter úıshikke tyǵylyp, eshkiler mańyrap, aýyl azan-qazan. Kóz tyrnap ashqaly mundaı qubyjyq kórmegen adamdar álginiń netken zat ekenin aıyra almapty. Sonda bir pysyq turyp: «Joldastar jáne dostar, muny moldaǵa kórseteıik. Ol álemdegi jumbaq syrlardyń bárin bilýge tıis. Molda áýeli qurandy da ejiktep oqı biledi»,— depti.

Sáldesi basynan túse jazdap molda da aspanǵa kóz alartyp kóp qaraıdy. Pyryldaǵan .páleniń ne ekenin bilmegesin kóz alartqanmen ne paıda. Moldekeńniń mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵady. «Iá... Munyń nendeı jyn-saıtan ekenin myna mıǵúlalarǵa aıta almasam abyroı aırandaı tógilmek. Sáldede de, saqalda da qadir qalmaıdy. Qaıtkende birdeńe oılap tapqan durys». Aqyry molda saqaly shoshańdap turyp; «Bul júz jasaǵan masa!»—deıdi suq saýsaǵymen aeroplandy nusqaı.

El onyń bul danyshpandyǵyna tan, qap, jaǵalaryn ustapty. Molda saqalyn ýystap: «Khe, khe!» deı berse kerek. Uıalýdan ba, qýanýdan ba, ony qudaıdyń bir ózi bilsin.

Shyńǵysqannyń ıyǵynan tarttym.

— Anaý taıaqtary nesi?

Ol betime qadalyp uzaq qarady. Baıqaıym, adam oılamas topas suraqty qaıdan taýyp qabyrǵadan qoıa qoıatynyma tań qap tur. Sálden keıin kózinde kekesinge uqsas jaǵymsyz jaltyl oınaı bastady.

— Qazir bilesiń. Júr, qorshaý ishine kireıik. Arystandy da qosa ertip al.

Qaqpany ashyp, ishke kirdik. Jigitterdiń jastaýy jaqyndap kep, Shyńǵysqannyń arqasynan qaqty da aıqaı saldy.

— Káke, kómekshińiz keldi, qarsy alyńyz!

Shyńǵysqan jymyń-jymyń. Maǵan onsyz da qysyq kózin qysyp qoıdy da jańaǵy jigitke:

— Aǵa, taıaqty bere turshy!—dedi.

Taıaq qolǵa tıgesin Shyńǵysqan saýsaq úshimen Arystandy shaqyrdy.

— Ká, ká!

Sarqyttan kúr qalardaı tóbet arsalańdap qasyna jetip bardy. Áneýgúni ǵana Shyńǵysqannyń shybyqpen shyqpyrtyp, kózine kók shybyn úımeletkenin taza umytypty.

— Arystan, Arystan, ká!— Ol taıaqty tóbet tumsyǵyna sozdy. Reti kep turǵanda ne zat bolsa da bálsinbeı ıiskep, maı ma, nan ba, anyqtap qalǵan durys. It peshenesine jazylǵan jazmysh osylaı bolǵasyn tóbet syńsı qyńsylap, dymqyl tumsyǵyn taıaq ushyna jaqyndata berdi. Mássaǵan, nan men maı! Tıgizer-tıgizbeste-aq ashshy daýyspen shańq etip, turǵan ornynda tyrapaı asty. Eki-úsh márte aýnap ketti. Aqyry ashyq qaqpadan atyp shyqty da, ulı berip: «Osy ulý meniń qaı teńim, taǵy bir kesel-kesepatqa ushyramaı turǵanda aldy-artqa qaramaı zytaıyn» dep sheshse kerek, qar basqa" qula dúzdi bettep qasha jóneldi.

— Hı-hı-hı...— Jalt qarasam, Shyńǵysqannyń shińkil kúlkisi ıt sońynan aıtaq salyp barady eken.

Ernimniń qanyn shyǵara qyrshyp aldym. Múmkin, shyp-shyp qan shyǵýy da yqtımal. Únsiz shyńǵyra burq etken ashý men yzany tas túıilgen judyryǵyma jınadym da, qısyq kóz balaǵa bettep jaqyndaı berdim.

Apany qara!—Shyńǵysqan úni shymyr shabytpen shańq etti. Erekshe ynt-jyntpen alǵa umsyna áldenege qushtarlyqpen kóz tigip tur.

Uılyqqan sıyr, ógizder aıqara ashýly temir esikke —qasaphananyń qara shyrshy aýzyna qaraı aýyr qozǵala bastapty. Jańaǵy jigitter tabynnan jyrylyp qashqandardy jasqaı topqa qaıta qýyp tyǵyp júr.

Tek bosaǵaǵa ilýli tranzıstor tóńirekti basqa kótere sańqyldap sóılep tur.

Tabyn aldyndaǵy qaıraýly kók súńgi — kúdis moıyn qyzyl kóz qara buqa. Jeke ozyp, jerdi oıardaı tuıaǵyn shıire salmaqpen tastaıdy. Shashasyna qatqan sirne-sirne kesek muz attaǵan saıyn sýyq syrtyldaıdy, Júrip kele jatqan kúıi qaıqy qylysh tárizdes býnaq-býnaq saqınaly qaraǵaı múıizin qaharlana shaıqap, tanaý tartady. Nyqtap basqan kúıi anaý alaqandaı qara sharshyny qazir múıizge ilip laqtyra salatyndaı myǵym tipti. Al qara sharshy odan ármen talaýrap, qaraýyta túsken. Tabyn buqa qudiretine únsiz tabynyp, sońynan shubaı eredi. Buqa bolsa bul jahanda tiri jan ózine qarsy kep keýdeden ıtermesine, sirá, senimdi. Myna ekpinmen temir qaqpa tas jabyq tursa da basyp-janshyp, tapaı ılep ketýge bar.

Qara buqa myqtap qatelesipti.

Esik aýzyndaǵy bıik tuǵyrda turǵan Shyńǵysqannyń kókesi shabynǵan buqany tusynan ótkize bere qabyrǵadaǵy qara núkte — qara túımeni basyp edi, qaqpa sart jabyldy da, maqaý qara sharshy qara buqany op-ońaı juta saldy. Tórt qubyladan biregeı qysqan temir qushaq qara buqanyń tyrpyn shyǵarmady.

Zeńgir aspan, teńgedeı bult joq bıik aspan ǵana esh aıqaı-attansyz orasan zor kókpeńbek janarymen únsiz úńile tóbeden tónip tur.

Tranzıstor muń kóleńkesi kóshken qońyr sazdy tógedi. Japalaq qar astynda jalań bas kókem tartqan áýen... Áýenge qosa dıktor óz daýysyna ózi súısine sańqyldap tur. «Portýgal jurtynyń jer júzine dańqy jaıylǵan vıolonchelshisi Gaspar Kasadonyń sizder tyńdaǵan takattosy jalt etip kóshpeli altyndaı zyrǵyp ótken jastyq shaǵyn ańsaǵan adamnyń saǵynyshy men býlyqqan óksigin tap basyp, dál beıneleıdi...»

Talaı qunajynnyń kóz qurty bolǵan qatpar-qatpar áýkeli qaıran qara buqa ajal súıegen sońǵy jantalaspen ilgeri umtyla etpettep qulady...

Qorshaý ishi yń-jyń, ý-shý. Eń myqtysy, eń serisi qara buqa kesepat halge ushyraǵasyn qalǵandary qara sharshyǵa jete berip jalt beristi.

Kúlegesh jigitter ezý jımaǵan kúıi elektr taıaqpen sıyr, torpaqty temir qaqpaǵa kirgizý qamymen áli qaıyrǵyshtaı qýalap júr.

Kúlip júrip te tabyt, kúreksiz, kúrekpen burqyratyp topyraq, qazýsyz tiri jandy jerleýge bolady eken.

Shyńǵysqannyń kókesi kelesi sıyrdyń janyn jahannamǵa attandyryp san, shylym tutatty. Sosyn kózi keń ashyla baqyraıa qatyp turǵan maǵan qaraı moıyn buryp, aýzyn qaıshylap birdeńeler aıtty. Men bolsam túk estimeımin, tas sańyraýmyn, tek qarashyǵymmen ǵana qarsy aldymdaǵy dúnıeni esh sezimsiz túgendeımin.

— Júr, júrseıshi. Áne, bizdi aǵam shaqyryp tur.

Bálem, qazir biz de kókesin tanytyp sıyrlardy shanshımyz. Ógizge shama jetpese de taıynsha-torpaqtardy bar ma... Qoryqpaı-aq qoı, túıedeı sen túgil, tústik ákelgen saıyn men de ekeý-úsheýden qulatyp júrmin. O basta baqyryp jylap edim. Kór de tur, birer kún ótkesin seniń de etiń úırenip ketedi. Saǵan áýeli qoı-eshkini shanshytatyn shyǵar.

Shyńǵysqan sambyrlaı sóılep aldyǵa tústi, ákesine qaraı jol bastady.

Men...

Men kilt burylyp, kókjıekti kókteı asyp ketken Arystannyń baǵytyna qarama-qarsy jaqqa jan ushyryp júgire jóneldim. Túk estimeımin, dáneńe bilmeımin, áıteýir zytyp kelemin. Qańq etken Arystan, qorqynyshty qara sharshydan qashyp, qorshaý boılaǵan ógiz-torpaq, taıynshalardyń qan ıisin tartyp ókirgenderi, tranzıstor men kókem vıolonchelinen tógilgen ókinish pen óksikke toly saz — mynaý kókshuńǵyl aspan men qarly dala arasynda zeńigen bar dybys mańaıyma shoqtaı jıylyp shyrq úıiriledi, muńly zarmen syńsı ándetedi, jylaıdy.

Appaq dala tósin tepkilep qansha qashsam da qulaǵymda tunyp turǵan buqanyń ókirgen úni qutqarmady, qaıta erepat kúsheıe tústi, jańǵyryǵy álemdi sharlap, qarsy turar jan-janýardy jer jastandyra jaıylyp barady. Qulyneren-qý talqan zytyp kele jatqan kúıi súrinip ketip etpetimnen tústim, durysynda ádeıi jyǵyldym. Ádeıi jyǵylǵanym buqa úni men Shyńǵysqannyń kúlkisi ústimnen sydyra etip ketse degen sholaq oıdyń qımylyma túsirgen kóleńkesi. Etpetteı tústim de dybystan qashyp, qasat qardy basymmen súzip-súzip, túınek tıgendeı aýnadym kep, aýnadym. Meıli, aq qarǵa qulaq qaǵanaǵyn jaryp bara jatqan azan-qazan dybystar tunshyqsyn, kıimge juqqan qan daqtaryn qar alyp qalsyn, aqtan basqanyń bári qarǵa juǵyp tazaraıyn, sóıtsin, sóıtsin...

Sýyq qar demine dem qosyp jatyp, buryn basqa kirip kórmegen tosyn oıdyń, ushyǵyn ustadym. Túneýgúni Shyńǵysqandy shyryldatyp bekerden bekerge jelkeden túıippin. Qalyqtap ushar kógershinderdiń, adal da ańqaý Arystannyń jaýy men elestetkendeı kórshi úıdegi qısyq kóz bala emes, alysta, qala syrtynda bop shyqty. Ol — qara buqany, taıynsha-torpaqtardy tabyn-tabynymen qyryp salǵysh aǵash qorshaýly, temir qaqpaly qasaphana.

Shyńǵysqannyń kekesi semásyn asyraý úshin buqa soısa, kúni erteń ornyn basar izbasar tárbıelemek oımen jas bala qolyna elektr taıaq ustatady. Balasy taıynshalardy múrdem ketirip jatsa: «Jaraısyń, jigitim!» — dep qýshyq jaýyrynynan sart-surt qaǵady. Al Shyńǵysqan, kishkene Shyńǵysqan myna jińishke elektr taıaqtyń qara buqadaı dáýdi tyrapaı asyrǵanyna tegi tabynýly. Endi ol elektr taıaq qudiretine qarsy tura almaıtyndardy — ógizdi, sıyrlardy, sosyn Arystan, kepterdi tiri jan dep tanymaıdy.

Ótken jetide teledıdardan kórgen «Haıýanattar álemi» programmasynda tik qulaq qasqyr bóltirikterin ań alýǵa óstip baýlyǵan. Kókjal búkeńdeı jelip, in mańaıynda asyr sap júrgen kúshikteriniń qasyna keldi de, arqasyndaǵy buıra mańdaı laqty bak etkizip kúshikterdiń ortasyna tastady. Álgiler áýeli qorqyp qap in túbine tyǵylyp edi, kókjal buıra mańdaı laqty lezde qorqyratyp sap úlgi kórsetti. Odan keıin... Ash bóltirikter shybyn jany shyǵa qoımaı typyrlaǵan laqtaı qurdasynyń jas etine tisterin kirsh-kirsh boılatty.

Kenet, qar qushyn jatqan kúıi kózim shyradaı janyp júre berdi. Shyradaı janǵany kógershindi kórshi balaǵa sattyryp, Arystandy shanaǵa jekken, ógizderdi ókirtip-baqyrtyp o dúnıege jóneltken qandy qol qaraqshy tabyldy. Ol — qala syrtyndaǵy qasaphana.

Paltomdy qaǵyp-silkip ornymnan turdym da, narttaı qyzyl kúnge qaradym. Kúndi kókjıek kertipti.

Qysqy daladaǵy qasaphanaǵa qarsylasýǵa jaraıtyn barlyq tirlik ıelerin jalǵyz núktege — óz boıyma shoqtaı jınadym da, qala bettep, ilgeri qadam tastadym.

Qala túndi qarsy alýdyń qamymen abyr-sabyr., Keshki yzǵar mańdaıdan uryp, sýyq sorǵan, eki, úsh, tórt qabatty úıler tereze ataýlyǵa jylt-jylt sham jaǵyp, shylym tutatyp, boı jylytýmen ábiger. Adamdar onsyz da taptaýryn qardy shaqyrlata basyp, gastronom, kınoteatr, bıik qaqpaly aýlalar arasynda zyr júgirip áýre. Bári de úıdi-úıge tez jetýge, esik-terezeni sart-surt jaýyp qulaqshyn, palto, bátińke, shalbardy sheshkesin jaılanyp otyrýǵa asyq.

Al men...

Bizdiń úıdiń sákisine sybdyrsyz kirdim de qutyǵa quıýly jer maıdy bos bótelkege toltyryp quıdym. Sıpalanǵan saýsaqtaryma sórede alshysynan túsip jatqan qorap sirińke ilindi.

Syrtqa shyqtym. Sol shekeme ilingen aı júzinen sebezgilegen sáýle qasaphanaǵa bastar jol ústine quıylyp tur. Arystandy ertip sol sáýle astyna súńgip kettim.

Qabyrshyq qardy syrt-syrt syndyra tynyshtyqqa tyńqıyp toıǵan qaladan uzap baramyn. Aldyny kes-kestegen manaǵy beles aqbozǵylt keýdesin jaılap kóterip mezet saıyn zoraıyp barady. Aqbozǵylt belestiń jonyn basyp ári assam — qasaphana, qara týly qandy qasaphana!

Arystan sońyna qaraǵyshtaı beredi. Sálden keıin soqpaq ústine shońqıyp otyra qap jalynyshpen qyńsylady. Sosyn qulaǵyn tikireıtip: «Meni qaıtesiń?» degen syńaımen maǵan kóz tikti. Sez bar ma, aq belesten ary asýǵa bul sabazdyń júregi daýalamaı otyr. Tyrapaı asyrǵysh taıaq qorqytyp tastapty. Ádemilep turyp teýip em, keremetteı qýanyshpen qańq etti, quıryqty tik shanshyp tastap qalany betteı qashyp berdi. Qara tóbettiń qar betine túsken izi qalaǵa qaraı qorqynyshtyń, ezdiktiń syzyǵyn tartyp bara jatyr.

Qyrqa shoqtyǵyna kóterildim. Qasaphana mańy tym-tyrys. Kózge túrtkisiz qarańǵy. Tek qaqpa mańdaıshasynda jalǵyz sham óleýsireıdi. Sham astynda myltyqty kúzetshi kóleńkesin birde uzartyp, keıde qysqartyp teńseledi.

İz túspegen qardy tizeden keship, aǵash qorshaýǵa jettim de, júrelep otyra qap taqtaılarǵa jermaı shashtym. Aıǵa qarap em, mańaıdy aqshalap sáýlege malyp, meni syrttan satyp tur eken. Kijine judyryq, bulǵadym. Pyshaqqa túsken qara buqa múıizi — búkir aı muny mızemedi, kemıektene shaljaıyp jata berdi. Qaltadan sirińke sýyryp, bir talyn qorap syrtynan tartyp qap sm... keýde toly ashý, yza, nala, kóz jasym burq jaryldy da jalynǵa aınalyp shyrpy basynda tolyqsyp tura qaldy. Kirpik kúıgize jalynǵa úńildim,

Shyrpy ushynda dirildegen barmaktaı ǵana ot-jalyn ishinen gúr-gúr laýlaı janyp jatqan alyp qasaphanany kózim anyq shaldy.

Álde barmaq basyndaı ot-jalyn qaraǵaı múıizdi qara buqanyń tamshy qany ma eken?

Qarly dalanyń tus-tusynan kóterilgen Gaspar Kasado takattosy barǵan saıyn údep, túpsiz tereń túngi aspan astynda appaq baǵanaǵa aınala tik shapshı órlep barady.

* * *

— Áı, bul kim?

...Qarańdaǵan kúzetshi tulǵasy elektr shamy astyn¬da qaltyraı dirildep, birtindep jaqyndaı berdi.

Men ne deıin?

Ún joq.

II BÓLİM

Arada úsh jyl ótti.

Baýyrym ezilip turǵany shamaly. Aspan atam zamannan kókpeńbek. Táýir-táýir kitapta solaı dep tasqa basylǵan. Túrli tústi televızor, kınofılmderdiń, de aspany kók. Aspan bolsyn, aıran bolsyn, birde aq, birde kek quıqyljyǵany qaıbir jaqsy deısiń.

Aq aspannyń kúni de appaq. Qum ishi kúıgen kotlet pen jýanyń ashqyltym ıisine — asqana ıisine tunyp tur. Dáýde bolsa aptap qaqtaǵan jemtik pen kúıip ketken shóptiń ıisi. Taz tóbeler — qum tóbeler bir-biriniń ıyǵyna qol salyp, moıyndaryn ishke alǵan soqyr adamdardaı saǵymy sabylǵan alys kókjıekke qaraı jybyr-jybyr aıańdap tizilip ketip bara jatyr. Qyl aıaǵy qum-qum arasyn qýalap kep, kertesh mańdaı qyzyl jartastardyń qoınyna syp berip, joq bolǵan burań bel jalpaq ózenniń túsi de aqshyl sary. Jaǵadan tónip, aıdynǵa mólıip qaraǵan jartastar, shortan jondy jotalar, aq túp, appaq, bop qyzǵan aspandy keýdelep mine almaı, kókjıekti jaǵalap, bas saýǵalaǵan qant tústes bulttar...

Aq aspan...

Sary ózen...

Sabylǵan saǵym..

Ólke basqa boıaýǵa tas sarań.

Quı unat, quı unatpa báribir báribir boıaýǵa sarań bul aımaq baqandaı qyryq kógen kóz — otyz toǵyz qurylysshy stýdent pen meniń ala jaz boıy. jambas sarǵaıtyp jatyp jumys isteıtin mekenimiz ekeni taǵy ras.

Qumdy ólke maǵan shyjyǵan kún astynda qyzdyrynyp jatqan alpys jasar kempirdeı kórinip ketti...

— Eı, qalpaqsyz qalǵan jigit!

Tý syrtymnan shyqqan tasyr daýys jaýyrynymnan salyp qaldy. Selk ettim. Selk etkenim — birinshiden, daýys ıesi qyz edi. Ekinshiden, on jeti jas ǵumyrymda meni «jigit» dep eshkim de shaqyryp kórmep edi. Sez joq, myna ún mana tańerteń qalada avtobýsqa mingen bette asa tyqyrshyp, ishteı qobaljyp kútken daýystyń názik te, ashyq ún osy saǵatta A. Qaıyrsynov esigin ashyp, tabaldyryǵyn attaǵaly turǵan jańa da beıtanys ómirdiń — qurylys otrádyndaǵy ómirdiń — meni shaqyrǵan buıryqty úni edi.

Kilt burylsam... tóbe eteginde qara shashyn qos ıyǵyna shashyp jibergen jiptikteı qyz al qyzyl erinderiniń arasynan tisin tiziltip kúle qarap tur. Ystyq aýa aǵynynyń etinde tynymsyz dirildep, birese buldyraı alystap, birese qaıta jaqyndap tur. Qudaı aqy, buryn kezdestirgen tanys jan! Bul qyzdy tap osy arada unatyp qalǵanymdy seze qoıdym. Bireý alda-jalda unasa boldy, muny buryn bir jerde kezdestirgen bolýym kerek dep oılaı bastaıtyn qyzyq qasıetim bar. Jalpy, keıingi kezde qara shashty qyzdardy kórsem bitti, bir jerden mindetti túrde kórgemin dep óz-ózimdi sendire bastaıtyn jaman ádet jabysypty boıyma.

Qyz oń qolyn bulǵap, aýaǵa sheńber syzdy.

— Beri kel!

Túıetaıly qum betkeımen syrǵyp, etekke tústim.

Oń kózin sál syǵyraıtyp, bas-aıaǵymdy sholyp ótti. Meıli, munysyn sypaıylyq salty dep sanasa maǵan dese myń jerden syǵyraıtyp qarasyn. Ortasha boı, aq quba, jumsaq qara shash — A. Qaıyrsynovtyń bary da, joǵy da osy.

Aı qarap turaıyn ba, men de qaımyqpaı qyz tulǵasyn tintidim. Egesip tintidim. Bar ǵoı, keıbir qyzdyń on metr alystasa ájeptáýirge, al jıyrma metrge ketse ájeptáýirden ádemige aınalatyn sıqyry bar. Qum tóbeden jiptikteı kóringen boıjetkenim dál qasyna kelgende kádimgi búırek bet, tobylǵy tory qyzǵa aınaldy. Tisi men erni ádemi. Ony ezi de jaqsy bilse kerek, retin taýyp sebepti-sebepsiz kúlip, quryǵanda jymıyp qalýǵa tyrysady. Qysqasy, bar álemdi erni arqyly sezinetin qyz, tárizi. Etimen et djıns shalbar ezin qyzdan góri shaldýar bozbalaǵa qosqandaı. Sholaq jeń juqa koftasynyń keýdesine kóldeneń túsken kek jolaqtar tós tusynda eki márte myqtap bir tolqyp ótken. «F» árpi qusap, búıirin taıanyp tur. Táltıgen turysy óz múmkindigin keminde bir jarym ese asyra baǵalaıtyn qyz deıdi. Mundaı qyzdardy kergen bette álde tústik, álde batys-shyǵys, múmkin aspan, áıteýir qulaǵyńa shyryldaǵan qus úni keledi de turady.

Sosyn «F» qolma-qol «R»-ǵa aınalyp, qyz sýmkasynan tok, búıirli shaǵyn qumyrany sýyrdy. Usynyp jatyp:

— Masa shaqsa jaǵarsyń,— dedi de «F» qalpyna qaıta kóship, tý syrtymnan skafandr kıgen kosmonavty kórip turǵannan qatty basymnan asa qarap:— Atyń kim? - dedi,

«Djon Stafford»,— deı jazdap baryp zordyń kúshimen:

— Asan,— dedim.

— Asan, Qasen, Sársen... Fı, qandaı uqsas. Meniń atym Jamal. Solaı. Qansha jastasyń?

—On jeti...

— Klasyń qansha?

— Onǵa keshtim.

— Jaman oqyǵasyń da. Áıtpese bıyl bitirýiń kerek edi ǵoı.

— Aýyryp qaldym...

Qasaphana tarıhynan keıin aýyryp, klasymnan qalyp qoıǵanym ras edi. Biraq nemen aýyrǵanymdy áli kúnge deıin(ózim de bilmeımin. Dárigerler ári qarap, beri qarap, bas shaıqap: «Akselarasıa... Erte eseıý... Bir tótenshe oqıǵa qatty eser etip, nerv júıesi juqarǵam»,— degen aqyldy sózder aıtysty. Aqyry oqýdy bir jyl qoıa tursyn, emdelsin degem sheshimge keledi. Sodan kóktemde salǵannan salyp, Kavkazdaǵy balalar sanatorııinen bir-aq, shyqqanmyn.

—... Men de beseý, beseý, beseý jáne ekeý...— On qolynyń saýsaqtaryn úsh ret ashyp-jumyp, sońynda ekeýin shoshaıtty.

— Sonda... sen de «tárbıesi qıyn»...— abyroı bolǵanda der kezinde aýzymdy jıyp úlgirdim,— sen de oqýshymysyń?— Bul suraqty aýzyma salǵan kil saýdyraǵan stýdentterdiń arasynan ezine saı serik izdegen oqýshynyń jalǵyzdyǵy meniń jalǵyzdyǵym edi.

Kúldi. Sol muń, taban astynda kem degende bir jarym ese ádemilenin ketti.

— Men medınstıtýttamyn. Ekinshi kýrsqa kóshtim. Osy qurylys otrádyna bóldi. Jaz boıy senderdi emdeımin. Otrád dárigeri degendi estýiń bar ma? Al mektepti on alty jasta bitirgemin. Solaı, Asan. Kóriskenshe, chao!

Kilt burylyp, kedisiniń budyry qylta tusynda álsin-áli aǵarańdap júgire jóneldi. Samal jel taraǵan shashy myń-myń kún sáýlesin sapyrady. Oń jambasyndaǵy qaltaǵa jabysqan qol basyndaı qyzyl jolbarys, qyz alǵa qadam tastaǵan saıyn qarǵyp-qarǵyp ketedi.

Qum ústine shońqıyp otyra kettim. Oń jambasynda qyzyl jolbarys qarǵyp júrgen qyz týraly barynsha oılamaýǵa tyrysyp baqtym. Áıtse de: «Qurylys otrádynan buzylyp qaıtpasam ıgi»,— dep kúbirledim, qyzyl jolbarys qonǵan shalbardyń jýyq arada toza qoımasyn oılap otyryp.—«Oń jambastaǵy jolbarys sekirýin qoımasa, kór de tur, ońbaı buzylamyn». Etpettep jata qalyp, qum betine osy sózderdi ırektep jazǵym keldi. Oǵan Qapshaǵaıdyń qalyń qumy jeter me.

— Jigit, basyńdy kóter!

Qarsy aldymda turǵan adam ábden kúıgen qyzyl kirpishterden qalanypty. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı. Esik keýde. Kóstıgen uzyn ıek. Baltyrlary bir tutam, ári qısyq. Qysqasy, denesiniń bar bolt, gaıkalary myqtap buralyp, berik bekitilgen kentavrdyń naq ózi.

Sonymen kózildirik kıgen kentavr saýsaq úshimen meni ózine shaqyrdy. Kózildiriginiń áınegi keremet qalyń. Úlken, qozǵalmaıtyn qarashyqtary adamǵa kemi Tynyq muhıtynyń túbinen qarap turǵandaı eser qaldyrady.

Onda da adam emes, úp-úlken kambala qarap turǵan sekildi.

Sozalańdap tura bergenimde, ystyqtan bolar, qulaǵym shyńyldap, basym aınaldy. Kóz aldymnan qamaǵan qara tuman seıilgende baryp, kózildirikti kentavrdyń tańerteń tanysqan otrád komandıri ekenin paıymdadym. Teńsele basyp, qasyna bardym. Komandırdiń tóńiregine menen basqa taǵy úsh jigit jınalypty.

— Qazir tús. Tórteýińe tapsyrma — qas qaraıǵansha áneý taqtaılardan ájethana soǵyp bitirińder,— dep suq saýsaǵymen shaıyry syrtyna shyp-shyp shyqqan appaq taqtaılardy nusqady.— Shuńqyry qazýly. Balǵa, ara, shege, sqemany menen alyńdar. İske sát!—Komandır radıolam tańerteń sońǵy habar oqyǵan dıktordaı esh qatesiz naqpa-naq sóıledi.

Úsheýdiń qyrǵyz qalpaq, jumyrtqa ıek, qysyq kózi shar etti.

— Ájethana qaıda qashar? Áýeli jatar oryndy jaılamaımyz ba?

Bes-alty qyzyl vagonǵa betteı bergen kentavr kilt burylyp edi, kún sáýlesi kózildirigin syzyp etti.

— Áshir!—dedi qyrǵyz qalpaqty kózildirigimen jep.— Áshir, seniń zat almasý prosesinen habaryń bar ma? Habaryń joq bolsa anaý qyz-jigitterdiń sońynan sal da, bilip kel.

Shynymen top jigit qum esip, toqal tóbeni aınalyp bara jatyr eken. Ózderi zat almasý prosesin biletinderime uıalatyn sekildi, tym tuqshıyńqy. Jamal men aspaz Altyn qarsy jotany mańdaıǵa alypty. Qos jaqqa qaramaıdy. Sóz bar ma, tańerteńnen bergi tórt-bes saǵattyq, súren júris ishken-jegenderin aýyz-murynnan shyǵaryp, sansyratyp tastaǵan.

Komandır bizge kózine ilgen Tynyq muhıtynyń tereń, túbinen qadala qarap turdy da, buıryqty uqpaı qaldy dep oılady ma, ońnan bir, soldan bir shyǵyp, áıda saldyr-gúldir sóılesin kep.

— Jigitter, alǵashqy kúnnen bastap temirdeı tártip kerek. Ekeýiń úshin,— Áshir men naızadaı tik, eltiri shashty shúńeıt kóz qara tory jigit qozǵalaqtasyp qaldy,— qurylys otrády jańalyq bolmas. Al myna jigit,— endi qalyń qara qasty, uzyn boıly, eńkishteý bozǵylt jigit qozǵalaqtady, bizge alǵash kelip otyr. Aralaryńda tárbıesi qıyn bala bar. Oǵan úlgi kórsetý kerek. Kózildiriginiń sabaǵyn túzep, boıy ózimen shamalas «tárbıesi qıyn balaǵa»—maǵan shekelep qarady. Sosyn naıza jigitke buryldy.— Isa, sen osy úshtikke brıgadırsiń. Eti seniki, súıegi meniki.

Nyq basyp, vagonǵa qaraı qaryshtady.

Isa mıyǵynan kúlip tur. Qyrǵyz qalpaqtyń aýzyna qum quıylypty. Komandırdiń moıyn burǵyzbaıtyn dálme-dál nusqaýlary ápigin basyp, taýyn shaǵyp tastasa kerek. Jalpy, bir atýyn atyp salsa da, soǵan úsh kún barmaǵyn shaınap ókinip júretin jigit sıaqty. Al eńkish jigit odan ármen ımıe túsipti. Bir kórgennen júzinde qyzǵa uqsas bir názik óń bar ekenin baıqap qap em. Qazir tipten bop-boz.

Isa ekeýmiz júz metrlik júgirý joly sekildi oqtaı túzý taqtaılardy ólshep kesip, sosyn jerge qatarlaı sulatyp salyp, kóldeneń reıkiler qadap, sartyldatyp shegeleı bastadyq. Qyrǵyz qalpaq — Áshir men názik óńdi jigit — Baqtıar aldyn ala qazylyp qoıǵan shuńqyr túbin kór-qoqys, topyraq, usaq tastardan tazalap áýre. Vagon jaqtan qarsh-qursh urylǵan balta men sartyldap soǵylǵan balǵa úni, ydys-aıaq saldyry tynbaı jetip tur. Qalǵan qyz-jigitter jatar oryn qamdap, tósektik sákilerdi shegelep, jantalasyp júr.

Sút pisirimnen soń yssylaǵan Isa jeıdesin sypyryp tastap edi, men eriksiz aýyz ashyp qaldym... Iyq, bilek, qar etteri, qaryn, keýde tusy shaqpaq-shaqpaq, bujyr-bujyr. Beli qyldyryqtaı. Qaıda, qaı ýaqta kúnge kúıgenin kim bilsin, qaıystaı jyltyr qara. Qaladaǵy zooparkten quntıǵan qarshyǵa — bul jigit budan basqa túk te emes. Shashy eltirideı buıra, qap-qara. Qaralyǵy sonshalyq, shash arasy máńgi arylmas qara mor tútinge tunyp tur. Alda-jalda mundaı mordyń arasynda qalsań ekeýiniń bireýi — ıakı oń-solyńdy bilmeı adasyp, qońyz terip ketesiń, ıakı qaqalyp-shashalyp tunshyǵyp, qutqar da qutqarǵa salasyń. Qımyly ábjil, qýnaqy. Qolyna túsken shege, balǵany bir siltegennen qalmaı taqtaıǵa súńgip ketip jatyr. Úsh-tórt qulash taqtaıyńdy buıym qurly kórmeı asyqtaıyn atady. Adamǵa kóp qaramaıdy, bir qarasa, onysy — kemi bir júz som. Jarlaýyt qabaǵynyń astynan kóz emes, qara qabylan arǵy-bergińdi qazyp, qadala qalady.

Bireý tý syrtyńnan qabylan kózben qarap júrse İsiń tegi mandymaıdy eken. Namysqa salyp, taqtaıdy atkópir kesip tastamaq edim, ara qısyq ketti. Sosyn-aq qabylan kózdiń ıesine degen bir yza tutandy keýdemde. Boı jazdym da, mańdaı terdi sypyryp tastap, men de Isaǵa: «Kelseń kel, kórip aldyq qane»,— degen qoqań-loqyny jazyp alǵan ala kózben qaradym. Osy sátte men de oǵan qabylan kózben qaraǵan shyǵarmyn dep oıladym. Biraq Isaǵa men qabylan emes, ásheıin toqal múıiz jas tekeshik kózben qarasam kerek, jaılap jymıdy. Eriksiz kózimdi kózinen taıdyrdym. Tentek tekeshikti qabylannyń mysy basty»

— Qaladan kelip pe ediń?

Bas ızedim.

— Jasyn qanshada?

Bul joly bas ızemedim. Suraǵynyń túrin. Jas surap, qyr sońnan qalmaı taqymdaıtyn jannan jek kórer pendem joq. Jalpy, besinshi klastan beri bireý jas surasa jıyryla qalatyn kári qyzdyń minezi sekildi ádet taptym. Jasta turǵan ne bar? Jetpese óz qaltasynan qosyp bere me? Jaqsy adamdar qansha berse sonsha jastamyz. Máselen, qoıǵa qansha jastasyń dese mańyrar ma edi? Aqymaq qoı ǵana mańyrar edi.

...Kesh. Búkil otrád qyzyldy-jasyl vagondar kúrgeılep qorshaǵan shaǵyn alańdy qyryq adamdyq oqtaı túzý sappen qaq ekige bólip, komandır men komısardyń aýzyna qarap turdy. Kentavr uzaq sóıledi. Uzaq áńgimeni kóp tyńdaı almaıtyn jynym bar, sózi birde qulaǵyma jetse, birde jetpeıdi. Batysty ala kólbegen qyrattyń qyr jelkesine qonjıyp úlgirgen kúnniń qıa túsken álsiz sáýlesimen sharpysyp, sýyq sáýle shashqan kózildirigine boılaı qaradym da turdym. Kentavr qazir óte sesti .Álde sán saltanatynyń sondaı sıqyry bar ma, áıteýir talaı taltaıǵan aıaqtar jıylyp, talaı jon arqalar túzelip, sirese qalypty. Kentavr shańqyldap kóterilgen tustarda tipti titirep kete jazdap turdyq.

...Isa Shormanov, Áshir... Baqtıar... Asan Qaıyrsynovtardyń tapsyrmany sapaly da tyndyrymdy, ári qysqa merzimde oryndap shyqqany úshin alǵys jarıalaımyn!

Aıtpa, kentavr tórteýmizdi maqtamen baýyzdady. Sasqanymnan tipti tynysym toqtap qala jazdady. «Sapaly da tyndyrymdy ári qysqa merzimde oryndalǵan tapsyrmanyń» tórkinin myna halaıyq bes saýsaǵyndaı bilip tur. «Qoıdy baǵa bilmegen qýyp júrip óltiredi, qýyp júrip óltiredi...» Byltyr jazda jaılaýǵa barǵanda naǵashy atam maǵan óstip ursyp edi.

Kúbir-sybyr, myrs-myrs kúlki. Áshir máz. Isa túk bolmaǵandaı tym salǵyrt. Aq quba Baqtıar sol aq quba kúıi uıyqtap tur. Men qos qulaǵymdy edireıtip, tenor, bemajor, barıton kúlkiniń arasynan bir ǵana dybys tolqynyn jantalasa aýladym. Ol — Jamaldyń kúlkisi. Joq! Qyz tuqymy kúlmepti. Eki ıyǵymnan aýyr júk tústi.

İle eki qyzdy kózimmen sharlap izdeı bastadym. Jap-jaıpaq sary bet... Aspaz qyz — Altyn! Bıgýdı tútelegen sary shashy kúnbaǵystyń shashaqtarynan aýmaı dóńgelek júzin dóp-dóńgelek bop kómkerip tur. Ábden kemeline kelip pisip turǵan kúnbaǵys bet... Mundaı kól-kósir better jıi kúlmeýge tıis. Kúlse bitti, taý teńselip, muhıt shaıqalyp, jer silkinbek. Álemniń keńdigin, jer sharynan bárimizge de oryn tabylatyndyǵyn osy álpettes jomart better dáleldemek.

Bir qyryn turǵan Jamaldyń júzin kóre almadym, Kózim tek djıns shalbarǵa tústi. Oń qaltaǵa jabysqan qyzyl jolbarys qarǵymaı da, sekirmeı de sulq tur, Sumdyq sulý jolbarys. Kózimdi jolbarystan joǵary kóterdim. Jetilmegen myqyn, jińishke bel, aspandy atyp turǵan teń búıirli úsh burysh tes, tolqyn-tolqyn qara shash, súıir ıek, qyzǵylt erin, álemdi ár mınýtta sezinýge daıar turatyn tolyq, erin, dirildegen erin...

Ne oılap turmyn, qudaı-aý!

Janarymdy úshi sál-pál kertilip kelgen murnynan joǵary jyljyta berdim de, selk ete tústim. Qolyn qaltasynan sýyrmaǵan kúıi bar salmaǵyn sol aıaǵyna sala salǵyrt turǵan Isaǵa Jamal qadala qapty. Tabanda qanym qaraıdy. «E-eı, osy turysynda bul qyz ne aqyldy nárse oılady deısiń,— dedim ishimnen.— Naızadaı tulǵa, eltiri shash, shúńirek ash kóz... sol ǵoı, sol».

Al ol ótirik ne?

Kúıip ketip, taban astyna shyrt túkirdim.

Kóz salyp turǵan qyzyń basqa bireýge ólip-óship qaraı qalsa, odan asqan qorlyq bar ma, sirá?

...Keler kúni qaýipsizdik tehnıkasynan sabaq ótti. Túske taman aýdandyq shtabtan ókilder keldi de, otrádtyń jalpy jınalysyn ashyp, shtab quramyn, brıgadırler taǵaıyndady. Brıgadırdiń ishinde Isa da bar — áı, ózi bir aqjoltaı jigit eken de. Al tuıyqtaý júretin Baqtıar aıaq astynan otrád komsomol uıymynyń sekretaryna saılandy. Ýnıversıtette stependıat bolsa kerek.

...Oı, alla-aı, jer silkindi.

Jambasymdaǵy sáki syqyrlap, zar jylady. «Qaıda jatyrmyn? Sáki nege bebeý qaqty? Jaǵamdy jyrta ma mynaý ózi?» degen oqys suraqtar kózin jańa ǵana jyrtıtyp ashqan sanany doıyrdyń astyna alyp dúreledi deısiń.

Jer qaıtara silkingende bulǵaqtaǵan basym moınymnan sabaqtaıyn úzilip, aıdalada qala jazdady. Aqyry amal ne, áýelgi silkinisten soń, aldy-artyna qaramaı qoınymnan qashyp shyqsa da, kóp uzamaı aıaq ushynan dybyssyz basyp, qaıyrylyp kep kórpe shetin kótergen salba shash uıqynyń keýdesine kirpikterimdi tireı qoıyp, ták-táktap, kóz ashyp em... zárem zár túbine ketip, shyńyraýlatyp shyńǵyrýǵa shaq qaldym. Vagon ishindegi kóleńke men tańǵy bozamyq sáýleniń myń súzisip qarpysqan maıdanynan sýyrylyp, jyn ba, peri me, belgisiz bireý tóbemnen tónip, kózimen ánsheıin iship-jep tur Júz jasyrmaq, bolyp, kórpe shetin qarmanyp edim, álgi qubyjyq dáńgirlep qoıa berdi.

— T-a-ń a-t-t-y! S-a-p-q-a t-u-r-a-m-y-z!

Oı, alla-aı, kózildirik astynan úńilgen úlken kóz, jaıyn aýyz jańaǵy qubyjyq kádimgi komandır eken.

Keler mınýtta kentavrdyń júzi oń kózimniń kókjıegine qaraı aýnap, joǵalyp ketti.

Taıdaı týlaǵan júregimdi toqtata almaı ál ketip, músinshiniń kóńili tolmaı qolyn qol, butyn but buzyp, qoqys salatyn jáshikke laqtyra salǵan gıps bólshekterdeı tósek ústinde shashylyp jatyrmyn. Tek jatpaı, komandırdi jerden alyp, jerge salamyn. Kúnige búıtip oıata berse ala jazdaı shoshymaly aýrýǵa aınalamyz. Quryǵanda kózildirigin alsa etti. Qulqyn sáriden qylqyldap, túsinen shoshyǵan ba? Qulqyn sáriden, qulqyn sári, sári...

— Saǵat alty. Asan, tur endi!— Áshirdiń daýsy. Ákem-aý, qulqyn sárimiz tańǵy alty eken, Aıt, aıtpa, kentavr naǵyz komandır! Bizden keminen alǵanda jarty saǵat buryn turdy, kıindi, jýyndy, súrtimdi... Keshe ǵoı bárimizden kesh jatty. Jańa qonys, jana tanystyq sátimen satyp alynǵan jańa kóılektiń qyzyǵyndaı bárimizdi kópke deıin alaqyzdyryp, kirpik ildirmegen. Shtab — vagonda komandır men komısar áldeneni jazyp-syzyp, kóp otyrdy. Sosyn komsorg Baqtıardy shaqyryp alyp, qabyrǵa gazeti jaıly edáýir áńgimelesken. Aqyr sońynda asqana jaqta aspaz Altynmen áldenege kelise almaı kerildesip jatty. Onyń ózi túngi saǵat bir shamasynda...

Tósekten atyp turdym. Alageýim sáýleniń vagon terezesinen ishke sozǵan aq bilegi tún qushaǵynan aq taqtaıly sákilerdi ajyratyp ala bastapty. Kóleńke ataýly sútke tıgen ury mysyq tárizdi ortadaǵy stol, oryndyqtardyń astyn panalap, bastaryn ishke tyǵa shógip-shógip jatyr. Basqa sákiler jınalyp, bir-bir jastyq jumyrtqa basyp otyrǵan taýyqtaı tósek ústine qonjıa-qonjıa qalypty. Jolaı shegedegi oramaldy moıynǵa ile salyp, syrtqa júgirdim.

Kókjıek — qylpyldaı dirildegen kók qanjar, uzynnan-uzaq sulaǵan túp-túzý kók qanjar kúndi týra alqymnan oryp, qorqyratyp tastapty. Qanǵa bógip, qyzylǵa belshesinen batyp jatsa da, jansebildik jasap, úzdiksiz ulǵaıa birtindep kóterilip keledi. Qara jerdiń kıtteri — jumyr jon jotalar men taz tóbeshikterge pyshaq júzi juqa altyn juǵypty. Moıyndaryńa oramal asqan belýardan jalańash jigitterdiń lyp-lyp alǵan óksheleri kún betine álsin-áli ýystap, altyn shań shashady. Áýeletip oı aıtqym keldi. Áıtpese vagon baspaldaǵyna otyra qalyp, sýret salsa... Tamasha sýret shyǵar edi.

— On mınýttan keıin sapqa turyńdar!

Komandırdiń qatqyl buıryǵy jańaǵy áserdiń byt-shytyn shyǵardy. Túngi syzdyń salqyn alaqany sıpaǵan qumdy keship, qoljýǵysh basyndaǵy jigitterge qosyldym.

...Keshe keshke qazylyp, jıegine aq asbes kirpish qalanǵan túzý syzyqqa úshkir, jalpaq, úırek tumsyq, baqa bas, qyzyl qońyr, qara bátińkelerdiń tumsyǵyn malyp turǵan sapty komandır sholyp etip:

— Amansyńdar ma, jigitter!— dedi tórt kózimiz túgel tursa da, aman ekenimizge senbegendeı.

Sálem ári-sári shyqty. Bireý jelkesin qytyr-qytyr qasydy. Ekinshisi qulaǵymnyń dál túbinen eńiretip turyp esinedi. Jalt qarasam, arandaı ashylǵan aýzymen aýa aýlap turǵan Áshir. Esinegeni óz aldyna, qos syzyq — jyrtıma kózin oınańdatyp qysyp qoıady.

...Otrád jalaýy kóterilsin! Jalaý kóterý qurmetin otrád múshesi Asan Qaıyrsynovqa júkteımin!

Bar salmaqty on, aıaǵyma túsirip, eki qoldy qaltaǵa tereń súńgite, barynsha táýelsiz keıipte táltıińkirep turǵamyn. Mundaı pozadaǵy adamdy kim-kimniń bolsyn búıirden nuqyp jibergisi kelip, qoly qyshyp turatynyn bilsem de yzdıyńqyrap turmyn. Óıtkeni, uıqy qanbaǵan, óıtkeni, keshegi jumys qol-aıaqty qozǵaltpaı saldyratyp tastaǵan, óıtkeni, komandırdiń jańaǵy dańǵyr-dańǵyryna zyǵyrdanym qaınap turǵan. Ózine anaý aıtqandaı qulaq salyp turmasam da kerek, sebebi, qasaphana órtene jazdaǵan aqpan aıynan keıingi kóp talqylaý, jınalys, qatqyl ún estisem boldy, júrekti kilkitip, aınytatyn tamasha jaǵdaıǵa jetkizgen. Mamam, mekteptegi pedsovet, kórshilerdiń kúńkil sózi....

E, oılap, otyrsam, ol kúnderdi syrtyldap soqqan saǵat, mınýttar emes, ybyr-jybyr kúńkil sózder, qatal da qasań, ara-tura jan ashyr, áıteýir sózder tizbegi qurapty ǵoı.

— Uıyqtap turmysyń, shyq saptan!

Sonda baryp, ıekti kekjıte kózdi ejireıtip, sanap basyp, saptan shyqtym. Sońyma burylyp qaraǵanym joq. Báribir pálen par kóz — biri ashyqtan-ashyq kúlip, ekinshisi músirkep — jandy shabaqtaıtyny da osy quryp qalǵyr músirkeý, al úshinshisi synaı qarap turǵanyn tý syrtymmen sezip kelemin. Keı-keıde bastaǵy mıda aldyń túgil, tý syrtyńdaǵyny aınytpaı fotoǵa túsi» retin osyndaı kórgish dúrbi paıda bola qalatyn nesi eken?

«Sezgishsiń, sezgishke aınaldyń, qandaı sezgish balasyń...» Ár kletkama deıin qurystaǵan qyrys minezdi syrt kózge syr etip shashpaıyn degen nıetpen osy sózderdi ashshy ishekteı soza yńyldap, qalqalarym kelgenshe nyq basýǵa tyrysyp, jalaý jaqqa bettedim. Taz tarana qalsa qyrsyqqanda taraq synady, taban astyndaǵy qum salmaǵyma shydamaı oıylyp ketip, tepe-teńdikten aırylyp, sýǵa ketip bara jatqan adamdaı eki qolym orasholaq erbeńdedi de qaldy. Áýpirimmen syryqqa jetip, ebi qashyp dirildeı qalǵan saýsaqtarymmen jalaý jibin shaýjaılap ózime tarttym. Dym búrkip, ılektengen jalaý ádepkide jalqaý kelinshek sýdan sýyrǵan shálideı sozalańdap kóterilse de, syryq ushyna jete bere jelp etip dúr oıanyp, qanat qaqqan kógershinge uqsap, aspan-jer arasynda ońdy-soldy yzǵyǵan aýamen aımalasa jalt-jult qulpyryp, jelbirep berdi.

— Ýra!

— Ýr-rra!

«A-a-aa»-nyń jańǵyryqtary qum beldeýden jeńil yrǵyp ótip, alys-alysqa uzap ketip jatty. Kil eresek jigitterdiń arasynda balalyq pen shalalyqty bildirmeý úshin keshe qaladan shyǵa salysymen ishteı myń qaıtara jattaǵan júrip-turý erejelerin taban astynda tas umyttym da, shatym aırylǵansha qos aıaqtap sekirdim-aı kep! Aýyzdy aýaǵa armansyz toltyryp, aıqaıdy saldym deısiń. Bútkil saptyń aldynda bananǵa toıyp alǵan orangýtańshe oınaqtap orǵý on jeti jastaǵy bozbala basyma jaraspaıtyn qylyq ekenin tas umytyppyn. Sebep? Sebep sol — keýdemdi kesheden beri kemiktep kemirgen qaı-jaıdaǵy kúdikter men jaqqa ortany jatsyný tańǵy saǵat alty jarymda jelbir jalaý artynda, taza-taqyr seıilmese de, sheti setineı bastapty. Ol kúdik — ınstıtýt, ýnıversıtettiń kep qabatty korpýstarynan dúnıeniń tóbesinen qaraǵan — eh, kórkem-sýret ýchılıshesine túsetin kún qashan týar eken, ıá, tóbesinen qaraǵan stýdent qyz-jigitter «tárbıesi qıyn». A. Qaıyrsynovqa osqyrynyp qaramas pa, arpa ishindegi bir bıdaıdyń, ıaǵnı kóp stýdenttiń arasyndaǵy jalǵyz oqýshynyń beıshara halin keship, aıdalada qalyp, qońyz terip ketpesem ıgi degen ury kúdik-tin. Onda da qaıbir shekesi sherýen atyp, ońyp turǵan oqýshy deısiń, «tárbıesi qıyn» oqýshy... Sap nemenege ýralap tur, ony qaıdan bileıin, oǵan oı júgirtken de joqpyn, áıteýir óz basym myna bútini de, tútini de ishinde Isaǵa, sham-kóz, áıtse de aq kóńil, kek, zil saqtamaıtyn Áshirge, «medınstıtýttyń ekinshi kýrs stýdenti jáne qurylys otrádiniń dárigeri bolyp tabylatyn» Jamalǵa, syrt kózge qatal da qasań, biraq ádil — ádil me?— komandırdiń ýrasyna ýramdy, qıqýyna qıqý qosyp, bir taban bolsa da jaqyndaı túskenime qýanyp aıqaı-súren saldym.

— Qurylysshy stýdentter! Joldastar!— Komandırdiń shańqyldaǵan úni jamyraǵan berekesiz kóp aıqaıdyń jaǵynam tartyp-tartyp jiberdi.—Dostar! İske kiriseıik! - Sál-pál toqtalyp qaldy. Soǵan qaraǵanda tap qazir qandaı iske kirisý kerek ekendigin ózi de bilmeı qaldy, bilem.

Saptan súırep shyqqan buıryq sapqa qaıta qosar degen úmittiń jeteginde men turmyn. Buıryq ataýlyǵa ytyryna qaraıtyn basym bul joly sol buıryqtardyń degenine kádimgideı moıynsunyp, bir túrli kóne qalǵym kelip, elpildep qalǵandaımyn. Buıryq, ámir ylǵı da jábir jasamaq — osyǵan deıingi uǵymym osyndaı-tyn. Sóıtse onyń ózi de túrli-túrli eken. Tárbıesi qıyn jas óspirim retinde qurylys otrádiniń tizimine tirkep jiberetin buıryq bar da, alǵys jarıalaıtyn buıryq bar bolyp shyqty. Ázirde ǵana jalaýdy, qurylys otrádiniń namysy men arynyń ólshemi — qyzyl jalaýdy syryq basyna kótersem ol da buıryqtyń kúsh, keremeti. Biraq, biraq bul buıryq mamamnyń: «Káne, kúndeligińdi kórset», «Shyńǵysqanmen tatýlas degen soń tatýlas!», «Kınodan shyqqannan keıin barǵan izińmen keri qaıt!»— degen dikilinen múldem ózgeshe, basqasha buıryqtar, qulaqqa tıgen bette oryndaǵym kelip qulshynyp turatyn qyzyq buıryqtar...

Keýdemdi qýanysh kerip, syryq tóńireginde arly-berli sandalyp júre bersem kerek, abyroı bolǵanda raqmet jaýǵyr bireý etegimnen tartyp, sap qataryna súńgitip jiberdi.

...— Solaı...— Komandır kidirdi. Áp degen alǵashqy kúnnen isker de talap qoıǵysh basshy bolýdy oılap turǵanda kórsetip qalǵan jańaǵy aıbaty ózin de seskentip tastasa kerek, bul jolǵy úni baıaý.— Keshe túnde komandır, komısar jáne prorab bolyp salynyp jatqan GES basshylarymen tildesip keldik. Kórip tursyzdar, olar bizdi qushaq jaıyp degendeı qýanyshpen qarsy alyp otyr. Alańsyz enbek etýge jaǵdaı bar. Alda da kómekti aıamaıdy .Biz oǵan eńbekpen jaýap beremiz. Berýge tıispiz, bylaısha aıtqanda. Otrád ekige bólinedi. Ózen ústinen bolashaqta avtomobıl kópiri salynady. Tórt adam sol kópir tireýi túsetin jartasty jaryp, alań ázirleıdi. Jumys qıyn. Kádimgi kók taspen alysasyńdar, joldastar! Sondyqtan tireýge ózderin jaqsy jaǵynan kórsetip úlgirgen joldastardy bóldik. Olar — keshe keshke alǵys jarıalanǵan jigitter. Brıgadıri — Isa Shormanov. Al otrádtiń negizgi bólegi GES qurylysshylaryna arnap úı salady...

Komandırdiń odan arǵy sózderin estimedim. «Ózderin jaqsy jaǵynan kórsetip úlgirgen joldastar!» Ol — Isa, ol — Áshir, ol — Baqtıar, ol — A. Qaıyrsynov! Mundaı da jyly-jyly, jumyr sózderdi estıtin jaqsy kúnder týady eken! Jer beti jazyq, jer beti jazıra eken, joldastar jáne dostar! Ýr-ra!

..Tórt ketikti qysqa tizbek — Isa, Áshir, Baqtıar jáne men kúnbatys bettegi kertesh mańdaı qyzyl jartastardyń qoınyn qaq jara kirip joǵalǵan ózen jarasyn boılap tartyp kelemiz. Qostan shyqqaly aldyǵa túsip ap, qaltaqtan qashqan kóleńkelerimizdiń boıy qysqarǵan ústine qysqaryp, baýyrǵa kirip barady. Aıdyn jaqtan baldyr ıisi esedi. Qum tóbelerdiń etegin oıyp, suǵyna kirgen shaǵyn shyǵanaqtardyń betine kók aspan, ózen jıegin kómkergen qamys-qaýdandardyń ekinshi syńary shalqalaı-shalqalaı túsip qatyp jatyr. Kenet bizden úrikken alaqandaı jasyl baqa jaǵadan sýǵa sekirip edi, shyǵanaq beti aýzyna baıqaýsyzda mıa túsip ketken jannyń júzinen aýmaı byrysyp-tyrysty da qaldy. Balyq shorshıdy. Shaǵala shańqyldaıdy. Úshkil qanat shaǵalany teleden, «Janýarlar dúnıesinen» tamashalamasam byltyr jaılaýda kórgen quntıǵan kúıkentaımen shatystyrar ma edim, qaıter edim. Qyr-syr etken sút tústes tórtpaq ekran myń-myń shaǵalany kórsete alǵanymen, ózen ańǵaryna udaıy ósken baldyr men tuz, jalbyz ıisin qaıdan tapsyn. Teledegi ózendi ıiskep kór, baldyrmen jalbyzdyń ornyna kúıgen temirdiń qaqsyǵan ıisi keńsirik jarsyn, bálem. Bir adymyńdy eki etip kele jatqan káýsar aýany qaıda qoıarsyń. Ekran qushaǵyna syımaıtyn sondaı aýany tanaýymdy edireıtip turyp simire bergenim sol, bir sýmaqaı shirkeıdiń súńgip ketkeni. Aýzymdy ańqaıta ashyp, bir ynt-jyntymmen túshkirip edim, tolqyn jaǵaǵa shyǵaryp tastaǵan tomarǵa súrinip ketip, Áshirdiń arqasyndaǵy «SSO QazGÝ» dep soıdaqtatyp jazylǵan appaq áripterdi súzip ettim. Ol alaıa qarady.

— Kózińe qarasaıshy, balam-aý.

Mıyǵymnan kúldim. Áshirdi kórsem boldy, qımyl-qozǵalysy, minezine, dene turqyna laıyq ońtaıly at qoıǵym kep tilim qyshıdy da turady. Aıtary joq, tuzy jeńil jigit. Moselenkı, Merkýsıonyń terezesi buǵan teń kele me? Áı, qaıdam. Merkýsıosy bar bolǵyr tym aqyldy jigit qoı. Ekeýine ortaq birdeńeler bar, biraq Áshir Merkýsıo emes, oǵan talas joq. Áshirge qaraǵanda Merkýsıo qaıda-a, báleket jigit. Toqta, toqta, aldyna kelgendi tistep, artyna kelgendi teýip jiberip sholaq, Quıryǵyn sabalap, shybyn qýyp turatyn shadyr atty ne den ataýshy edi? Byltyr jaılaýda atam sondaı ospadar atqa qandaı aıdar taǵyp edi? Qara, qara ma edi, qudaı- ay... Eh, durys, qara sholaq dál sonyń ózi! Arqasy jaýyr, ózi shobyr qara sholaq Boldy, bitti, búgin tańerteńgi saǵat jetiden bastap Áshirdiń aty Qara sholaq! Moıny yrǵaıdaı qıtar kóz qara jigit — qara sholaqtan nesi kem.

Áshir qara sholaq bolsa Baqtıar uıqydaǵy arýdyń naq ózi. Chaıkovskııdiń Uıqydaǵy arýy. Ne alaq-julaq isi joq, ne saldyr-gúldir sózi joq, qalǵıdy da júredi, qalǵıdy da júredi. Dál bir İshi aýyryp, onysy ne qoımaıtyn, ne taza taqyr jazylmaıtyn aýrý adam dersiń. Sóıtip júrip komsorg saılanyp ketkenine tańym bar, Álde bul da ishki syry ózinde, bir qaınaýy taǵy ishinde, sátti saǵatyn jympıyp tosyp júrgen jylym jigit pe? Óı, Baqtıardyń komsorg saılanyp ketýinde de men bilmeıtin gáp jatyr-aý... Al Isa ekeýimen salystyrǵanda sal-seriniń naq ózi (ǵalamat júırik tulpary bar seri týraly byltyr qalyń roman oqyǵamyn). Minezin qaıdam, seriniń tulǵasy bar. Minezin qoıshy, sol serilerdiń İshinde de sózge sarań tuıyqtary kezdesken shyǵar, bári derlik qý janyn jegen jyndy súreı, alkeýde bolmaǵan shyǵar. Anaý qaıqy tós, búırek bet, jalpaq jaýyryn, qypsha bel turǵanda minez-sinez kimge dári!

Óstip úsheýine minezdeme berip tastaımyn. Endi nesi jetpeı tur, Á, taptym, taptym! Qolma-qol taza aýaǵa kózimmen oısha syzyqtar sala bastadym. Máselen, úsheýi — Qara sholaq, Uıqydaǵy arý, Seri sol qasıetterimen bas qosa qaldy delik. Álgi syzyqtar úsheýiniń sondaǵy sýretin tolyq jasap berýge tıis.

Iaǵnı Seri, Qara sholaq jáne Uıqydaǵy arý! Qara sholaq jáne seri! Ehe, serimiz qara sholaqqa qarǵyp minip alýǵa tıis — is bitti, qý ketti. Al uıqydaǵy arýdy qaıtemiz? Jaraıdy, uıqydaǵy arý ilbip basyp qalǵyp-múlgip júretin shobyr atqa aınala salsyn. Sonda shybjyńdap quıryǵymen shybyn qaqqyshtaǵan qara sholaqqa mingen jýas seri kegjeńdep kótkenshektegen shobyrdy jetekke ala salmaı ma?

Basymdy kóterip alyp em... shynymen alda Áshir qaıqańdaı basyp ketip barady da, sońynda minbelegen Isa, al Isanyń arqasyna tumsyǵy tıe jazdap Baqtıar múlgip bara jatyr. Kúlip jiberdim.

— Eı, kimge kúlip kelesiń. Ózińe me?

Qara sholaq meniń saýyryma azýyn salyp jiberip, ońdyrmaı qyrshyp aldy.

* * *

Sút pisirimnen soń, ózen arnasyna otyz gradýs shamasy qıys qazylǵan zymyran kanal qarsy kezikti. Kanal tabanyndaǵy adamdar saýsaq, basyndaı ǵana bolyp kórinedi. Bolashaqta aldyn plotına bógegesin ózen myna zymyran kanalǵa burylýǵa tıis. Kanal aıaǵy — anaý apan aýyz týnel. Týnneldiń arǵy beti — GES.

Kanalǵa kóldeneń túsken temir kópirden ótip, tik qıa betkeıge tyrmysyp kóterile bastadyq. Bozǵylt jasyl nildi jýsan bútkil betkeıdi alyp, syńsyp tur. Kermek ıis, áıtse de qumarlanyp ıiskeı bergiń keletin jýsan ıisi tanaý jarady. Tegi quramynda «Teatralnyı», «Irıs» sekildi táp-táýir konfetterdiń de, bizdiń mekteptegi hımıalyq laboratorıadan ǵumyry arylmaıtyn spırttiń de ıisi qoıan-qoltyq aralasyp jatyr-aý deımin. Jonyn qyzǵylt kók qyna álemishtegen qoıtastar da jypyrlaı jýsap jatyr. Alystan qaraıyp kóringen bizdiń bes-alty vagonymyz myna jerden balalar oınap-oınap, jalyqqasyn aryq jaǵasyna tastap ketken sirińke qoraptary sıaqty kip-kishkentaı kórinedi.

Tireý alańyn osy tóńirekten ázirleımiz,— dedi Isa mańdaıyn oramalmen súrtip, qoıtas ústine otyra berip.— Sál-pál tize búgeıik. Kópirdi salatyn qurylys basqarmasynyń proraby ýáde boıynsha kelip qalýǵa tıis.

— Prorab kelip tur!

Mesosoprano daýystyń qulaǵymyzdyń tap túbinen shyqqandyǵy sonshalyq, shalqadan túsip qala jazdadyq. Ásirese, Isa myqtap sasty. Tize búge berý men qoıtas ústine quıryq basýdyń arasyndaǵy qolapaısyz qyzyq qımyl jasap, qatty da qaldy.

Otyz-otyz jeti jastaǵy qońyrqaı shash, sekpil bet jigit jerdeı shyqqany, aspannan túskeni beımálim, shegir kózi kúlimdep tap qasymyzda tur.

— Tanysyp qoıalyq — Samat Qalıevıch Borkóbenov, Samat aǵa, áıtpese jaı ǵana Samat.

Kezekpen qolymyzdy qysyp jatyr. Áldebir jaqsy dosynan kezinde aırylyp qap, kópten beri izdep kelip, endi sol dosyn bizden tapqandaı betimizge ǵashyq kózben qaraıdy. Náti shaǵyn, biraq dene turqy qaıraq tastaı tutas ta myǵym. Qarymy qarýly. Jalpy, myna kisimen tanysa qalǵan adam shynynyń ústinde otyrǵandaı yńǵaısyz sezinetin shyǵar-aý ózin.

— Isa...

— Baqtıar...

— Áshir...

— Asan...

Samat Qalıevıch, Borkóbenov, Samat aǵa, áıtpese jaı ǵana Samat lyp etip, tasqa qarǵyp shyǵyp, shashyn jalǵyz jelpip, jelkesine shashty da, sáńkildep sóılep ketti.

— Dostar! Joldastar! Búgin búkil respýblıka jurtshylyǵy kóz tigip otyrǵan alyp qurylystyń topyraǵyn basyp otyrsyzdar.

«Mynaý kisi óltiretin shyǵar»,— dep oıladym ishteı.

— Mine, sol oqıǵaǵa baılanysty sizderdi jol salý mekemesiniń atynan quttyqtap qoıýǵa ruqsat etińizder. Emdi iske kóshelik. Osy turǵan tórteýińiz ala jazdaı myna betkeıden kópir tireýi túsetin alań daıyndaısyzdar. Alan epısentri anaý jatqan qoıtas. Alańnyń uzyny otyz da, eni jeti metr. Gorızonttyń buryshy — toqsan gradýs. Jumys jospary men alań sqemasyn tústen keıin qoldaryńa tıgizemin. Senderdi qural-saıman, basqadaı jabdyqtarmen qamtamasyz etý, jumys sapalaryńdy baqylaý, narád jabý meniń moınymda. Aıtpaqshy, brıgadır Shormanov kim?—Jaýap tosqan joq, Sherlok Holmstyń ózi: «Brıgadır Shormanov mynaý!»—dep, qulaǵyna sybyrlap ketkendeı birden Isaǵa buryldy. Isaǵa burylmaý da qıyn edi,— Senbisiń? Al, Isa, búginnen bastap seni tireý ornyndaǵy qulaǵym, kózim, aıta berse ózim dep esepteımin. Áýelgi jumys — alań aýdanynan jýsan, shópti, jumsaq topyraqty qyryp alyp tastap, jalańash kók tastyń betin ashasyńdar, Burǵy sol kek tasqa túsedi. Kúrek, súımen, tas ýatqysh pnevmatıkalyq balǵany kanaldyń arǵy betindegi qyzyl vagonnan alasyńdar. Qural-saıman qoıatyn qoımalaryń da sol qyzyl vagon. Basqadaı bóten suraq joq pa? Joq. Endeshe kettik qyzyl vagonǵa!

Prorabtyń sońynan sar jelip kele jatyp: «Artıs!— dep oıladym ishimnen.— Naǵyz artıs! Keremet oqys oqıǵa ǵana muny artısen prorab jasaǵan. Al adamdar sahnada ǵana oınaı ma?»

— Sahnada ǵana oınaı ma?—dep kúbirledim de, óz oıyma ózimdi qaptyryp ap, aýzymdy jıyp ala qoıdym.

Myń-myń jýsan tamyrlary shıyrlaǵan topyraqtyń qabaty alynǵasyn qabyrshaq tastar qabaty kórine bastady. Qabyrshaq tas qyrsyq eken. Túrtinektegen kemıek kúrekti mızemedi. Súımenge sıynatyn kún týdy.

Bir saǵat ótti.

Kún edáýir kóterilipti. Kún kóterilse kishireıip, alystaı túsedi eken. Qalada ony kim baıqapty. Ashshy ter samaıdy syzyp moıynǵa quıylady. Qos jaýyrynnyń saıyn qudaıǵa mana-aq tapsyrǵamyz. Alaqanymnyń ár jeri sýlanyp, kúldireı bastaǵasyn qol oramalymdy qaq aıyryp, tańyp tastadym. Kók temirden somdap soǵylǵan súımen siltegen saıym qolqany sýyra jazdaıdy. Súımen emes, syryq siltegen sıaqtymyn.

Ekinshi saǵatty artqa saldyq.

Men jańylyppyn. Kún kishireımepti, alystamapty, Múmkin basqa ólkeniń kúni kóterilgen saıyn jerden alystap, kishireıe túsetin shyǵar. Al Qapshaǵaı kúni kóterilgen saıyn jerge jaqyndaǵan ústine jaqyndap, tómen túsedi. Kún men jer bir-birine janaspaıdy degen qaǵıda da jalǵan teorema. Sol erejeni aıtqan ǵulama Qapshaǵaı kúniniń astynda eki saǵat boıy súımen siltese ol sózin qaıtyp alar edi, kún jerge janasady degen pikirdi moınyna belbeý salyp, moıyndar edi. Biz bir-birine janasqan Jer men Kúnniń arasynda qalyp qoıdyq. Ot borannyń ishinde adastyq. Qulaq shýyldaıdy. Bas aınalady. Súımenniń jarqyraǵan ushy kóz qarıdy. Tasqa tıgen temir naızanyń tepkiniń qarym sezse de, shaq« shaq etken dybysyn estýden mana qalǵamyn. Súımen tıgen tastan shyqqan tútinniń jip-jińishke jipteri tez erip ketpeı, oq jylandaı qaıqańdap, baıaý terbelip turyp alady. Kenet, sol tútinniń bir oramy «o» árpine, ózim bir jerden kórgen «o» árpin quraı qaldy. Qarǵys atqyr bul «o»-ny qaıdan kórdim? «o»-dan bastalatyn ne bar osy? O... oshaq... ot... ocherk... Durys, ocherk! Gazette jarıalanǵan ocherktiń bas árpi! Byltyr jazda qurylysshy stýdentter jaıly gazette jarıalanǵan tabaqtaı o-ocherk! Qalaı edi, qalaı bastalýshy edi sol o-oo-ocherk?.

Á, esime tústi. Bylaı... «Kesh. Gıtaranyń alty sheginen taraǵan oınaqy áýen alysqa ketip jatyr. Júzderi totyqqan, sharshaǵan, áıtse de baqytty qyz-jigitter qosylyp, «Grenada» ánin bastap ketti. Tamasha! Osy tymyq keshte aýyzǵa túsken sóz osy boldy»... Tamasha! Papa! 'Atasynyń basy tamasha! Sol ocherkti jazǵan myqty eshqashan da qolyna súımen túgil, kúrek te ustamaǵan qasqa shyǵar. Qapshaǵaıdyń tasyna salsa, «Grenadany» aıtpaq, túgil, qasqyrsha ulyr. Tapqan «Ta-ma-sha»-ny! Myna zilmaýyr súımendi qarshyldatyp, siltese ǵoı, ol qasqa o tamashasyna ıne jutqan ıtteı qaqalar.

Yshinshi saǵat...

Kók tastyń qurysh keýdesin dáldep, súımendi qushyrlana silteımin kep. Bettemedi, durysynda bettetpedi, taıyp tústi. Kijinip kep uramyn. Tas betinde syzat paıda boldy. «Á, solaı ma?—deımin terdi sypyryp tastap.— Mynaǵan qalaısyń?» Kirsh etip, súımen syzatqa kirdi. Qolma-qol tizege salyp, basyp qalyp em, qazandaı tas ólgen qurt-qumyrsqalar jabysqan tarǵyl baýyryn aspanǵa kórsete aýdarylyp tústi. Tas emes, taý tóńkergendeı sezindim ózimdi-ózim. Qos qulaǵymdy tas tóbeme tikireıtip alyp, tóńirekke qoqı kózben qaradym. Qara, qara, qaraǵanda saǵan qarar adam bar ma eken? Árkim el tirligimen áýre. Aptap astynda aspanǵa tas-topyraq burqyratyp, álek-shálek. Báribir betkeı betsiz eken, murty ketilmeı myzǵymastan jatyr. Kúnge kúıip ketken tóbeler sap-sary. Kúrsindim. Búıte berse tas aýdaramyn dep júrip, tastyń astynda qalǵanyńdy bilmessiń. Kıno men teledıdardyń taýlary men jotalary ǵoı kókpeńbek. Tóbeler onda shekeletip kıer kók maýyty qalpaqtaı ompaıynan túsip jatady. Myna jer baýyrlap jatqan jotalar kók maýyty qalpaqtan sadaǵa ketsin!

— Damyl alaıyq.— Isa, brıgadır Isa eńsesin jazdy.— Beri jaqyndańdar.—Brıgadırdiń bas barmaǵy men balaly úıregi tórt shyrpyny qatarlap ustapty.

Jerebe!

— Myna shyrpylardyń bireýi synyq. Synyq shyrpyny kim sýyrsa sý ákelýge sol barady. Al bastadyq.

Alǵashqysyn Áshir sýyrdy.

Búp-bútin.

— Kel, komsorg!

Din aman.

— Sen al, Asan!

Shyrpy quıryǵy sholtań etti.

Isa qarsy betke tamǵan tamshy qan — qyzyl qoımany ıegimen nusqady.

— İnishek, qoımadan shelekti al da, betkeıden ary asyp tús. Ar jaǵy — bulaq.

Onsyz da tilim aýzyma syımaı tur edi, quldyrańdap shaýyp kettim.

* * *

...Óz kózime ózim senbedim.

Tuma qojyr-qojyr jartastyń túp eteginen jylap bastalypty. Kózi bir somdyq kúmis tıynnyń kólemindeı-aq. Baqyldaıyn dep otyrǵan baqanyń tamaǵy tárizdi búlkildep atqylaǵan tuma astynan usaq qum burqyldap kóterile bere ár jaqqa teń radıýsta tarap, qaıta shógip jatyr — perpetıým mobıleniń shaǵyn úlgisi! Tuma kózi shubalǵan baldyrdan, tuma basy borsyǵan batpaqtan, mal qıynan ada. Kóz otyn sýyratyn óńkeı maıda aq tastar arna tabanyna tóselip qapty. Átteń, tumanyń sol súıkimdi taǵdyry tym qysqa eken: on bes-jıyrma qadamnan keıin jınala kele bizdiń úsh bólmeli páterdiń ornyndaı shaǵyn kólshikke aınalypty. Kólshik pen bulaq jaǵasy kókmaısa quraq: yrǵalǵan sary, kók gúl, jalbyz... Bes tıyndyq baqyr sekildi baqbaq gúlderi sary kózin jasaýraı ashyp, sabaq, úshinde elbirep tur.

Kók quraq jaǵa ádiptegen bulaq, óz-ózimen ýildep oınap, byldyr-byldyr...

Tize búgip, tuma kózine eńkeıe berip em... alaqandaı aıdyn túbit ıek bozbalanyń battasqan shań-topyraq tutqan betin terbep turdy. Buryn jıi kezdespesem de kórgen, este qalǵan tanys júz... Aý, tanys deımin, mynaý on jeti jasar Asan Qaıyrsynovtyń ózi ǵoı! Biraq eseıgen, ózgergen. Bir kúnde eseıgen... Balalyqpen qoshtasqanyńdy balalyqpen kezdeskende baryp biledi ekensiń. Qaıǵysyz, qamsyz balalyqtyń shynymen qosh-qosh aıtyn, qol bulaı alystap, alystaǵan saıyn buldyrap, óship bara jatqanyn sábı qylyqty tuma kózine qarap bildim. Óıtkeni... tuma túbinen maǵan mazasyz da tarpan bozbala, bet aýzyna jastyq atty beımálim kezeńniń ulpa shańy juqqan bozbala synaı úńilip turdy. «Asan bala, qalaı, dám-tuzymyz jarasyp, qushaǵymyz aıqasyp kete ala ma, joq pa»?— deıtindeı. «Bul kúnge qandaı ázirlikpen keldiń, jastyqtyń qıyn da qyzyq kezeńderi shoshytpaı ma, qorqytpaı ma?»—dep synaı qaraıtyndaı.

Sany joq sumdyq qıyn suraqtar tunyp jatyr tuma kózinde.

Qolymdy sýǵa kósip jiberip, shaıqap-shaıqap qalyp em, bozbalanyń beti júzge bólindi.

Álgi sumdyq qıyn suraqtar eki ıyqtan qara albastydaı basyp, belimdi úzip bara jatty. Tizem búgile bastady. «Sharshadym,— dedim ishteı.— Ábden sharshadym. Qoıa turshy kóp suraqtaryńdy jańbyrsha jaýdyrtpaı, jańa tanys, jaqsy tanys. Saǵan salǵan jerden salymdy jaýap taýyp aıta almaspyn da. Birindep, birtindep júzdesermin. Sál de bolsa tynyǵyp alýǵa mursat ber, aptapty, aptyqpaly on jeti jasar bozbalalyq! Kúrek-súımen, pıev balǵany arqalaı kelgen bozbalalyq!»

Qolymdaǵy qańyltyr shelek shyr kóbelek aınalyp baryp tas túbine tústi de, tońqalań asty. Quryp ketsin kóp suraq! Jalpy men ýaıymshylmyn. Árkimniń ishinde suraqtar men ýaıymdy basyp shyǵaratyn mashına bolsa, meniń mashınam basqaǵa qaraǵanda kúndik normasyn ylǵı asyra oryndaıdy, bilem. Qurysyn! Aıdyn betindegi bozbala júzi shaıqala tústi de, óship júre berdi, Bul men jaǵaǵa jantaıa kettim degen sóz. Gazet qalpaqty betime tóńkerdim. Qalpaq meni jańaǵy andyzdaǵan kóp suraqtardyń qamaýynan qutqaryp aldy. Gazet qalpaq shańytqan dala, shaqyraıǵan kún, alaqan ataýlyny kúldiretip oıyp tastaı beretin shaqyr-shuqyr kúrek-súımenge qarsy qolma-qol soqqan kishkentaı qamalymnyń bir qabyrǵasy. Keriskenshe qosh, mazasyzdyq! Sý da tasymaımyn. Jer qazyp, tas tistep, shańǵa da qaqala qoımaspyn. Myna aptap jer tanabyn qýyrdaqtaı qýyrýyn qoımasa kúni erteń salyp uryp úıge qashar bul Asan! Kópirge de, kópirdiń tireýine de túkirip qoıdym, túge. Dalaǵa tastaı almaı júrgen janym joq. Áli da oń, solyn aıyra qoımaǵan jaspyn, maspyn bilgileri kelse. Eshkim de meni Qapshaǵaı atty qýraǵan ólkede ustap tura almaıdy. Ustamaq túgil qaqysy da joq. Bizdiń klastyń sorpa betine shyǵarlary ǵoı qazir qalalyq parkte shahmat soǵyp, shekeleri sherýen atyp otyr. Áıtpese magnıtofon, oınatyp bireýiniń páterinde jana bıdi úırenip jatyr. Al men she... Altyn basym qor boldy ǵoı, qor boldy. Jas shylaǵan kózime tárbıe kórmegen dándúris shybyn qona qalyp edi, úrkitip jiberdim. Kózge kók shybyn óstip úımeleıtin bolar. Sorym - sorpa boldy degen osy.

Tanaý shýyldady. Ańǵal Arystandy, jýas kókemdi, birde jaz, birde qys mamamdy, qıas Shyńǵysqandy saǵyndym. Kókem ǵajap qaıyrymdy-tyn. Mamam bet bitkenniń bádendisi. Arystan qorqaǵy qorqaq, áıtse de ǵajap uǵymtal ıt. Qazir ǵoı onyń jelke júninen bir sıpasam boldy, sharshaǵanymdy muqym umytar edim. Keıin kesir-kesapatty qasaphanany tastap, basqa jumysqa aýysqan, bala tárbıesi jaıly broshúralar oqýmen aınalysyp ketken Shyńǵysqannyń kekesinin túk qaptaǵan qalyń beti adam aıtyp jetkizgisiz kerim bolyp elestedi. Áne, sondaı altyn adamdardyń álemin tárk etip, qos etikti belge qystyryp qurylys otrádine qashyp, meker bolyppyn, tekke bolyppyn...

Qalǵyp ketippin...

Jer shary titirep ketti. Uıqy shaıdaı ashyldy. Titiregen jer shary emes, tuma jaǵasy eken. Shókim bult joq ashyq aspan kúrkirep qoıa berdi. Ózenniń arǵy qabaǵyndaǵy betkeıden qyltıa qalǵan alyp qara sańyraýqulaq sekýnd saıyn óse túsip, aspanǵa shapshyp barady. Men aýyz ashyp qarap qappyn. Qara sańyraýqulaq irip, qarny qampaıa túsip, qalyń shań, men tútinge aınala bastady. Jer baýyrlaı japyryla keshin, ózenge umtyldy. Aspandy aınaldyryp ortaǵa túsirgen myna aptap qyl aıaǵy shań men tútinniń de kenezesin keptiripti. Keptirgende qandaı, keptirmese moınyn quryqtaı sozyp, ózenge umtylar ma.

Jarylystary jer jarǵan qyrsyq ólkede kóz ilindirý de qıamet-qaıym sharýa eken-aý...

Qara sorpa bop terleppin. Sergigen, serpilgen yńǵaıym bar. Tórt qubylaǵa shashyp jibergen eki qol, eki aıaǵymdy baýyryma jınaı almaı, jınaǵym da kelmeı, biraz shalqalap jattym. Aspan áli appaq. Kún de solaı. Dir-dir etedi. Dirildegen saıyn úlkeıip jalyndaı túsip, jerge orasan zor jyldamdyqpen jaqyndap keledi. Aǵyp kele jatqan kúnge ary qaraı qaraýǵa bata almaı túregep otyrdym.

Aq jalyn astynda bulaq byldyrlaıdy. Jartastardy aspanǵa atyp, jer ekesh jerdiń oıran-botqasyn shyǵaryp qoparǵan jarylystardyń qaq ortasynda qalsa da, óz tili, óz reńi, óz aǵysynan jańylysar emes. Kúndiz de, túnde de toqtaý joq. Tandyry kepken jemir jer jolaı juq qaldyrmaı sińirip alýǵa tyryssa da jantalasyp qol sozady.

Iapyraı deseńshi!

Turmaq bolyp, bir umtylyp qoıdym. Basym aınalyp, aıaǵym shyńyldap sala berdi.

Shyntaǵym jumsaq ta dymqyl áldeneni janshyp ketti. Qarasam... baqbaq! Sabaǵyn jezqarmaqtaı maıystyram ákep, basyn jerge jetkizdim de qoıa berdim. Bezer baqbaq berispedi, synbady, bastapqy qalpyn taýyp, boı túzep tura qaldy. Toqsan toǵyz prosenti sý, qalǵan bir prosenti belok pen hlorofostan turatyn názik gúl de tirshilik úshin kúresedi. Sonda ákemniń tórinde jatqandaı shaljıǵan maǵan ne joryq?

Boıymdaǵy bar ál-qýatymdy shaqyryp, áýpirimmen ornymnan turdym.

Qarsy aldymda — qara perde. Kólshik te, tuma da, qyrqalar da kózimdi tutqan qara perdeniń artyna tyǵylypty. Bas súıegimniń ishinde áldene yzyńdap júr« Janarymdy keńirek ashyp em, yzyńdaǵan áldene emes gúlden-gúlge aýysyp qonyp, bal jınap júrgen ara eken. Jer betinde aralardyń júz elýden astam túri bar. Meniń aram «AN-24» samoleti sıaqty qarny qampıǵan nán qara. Yzyńy yzyńnan góri gújilge jaqyn. Dáý basyp qaýashaqqa suǵyp jibergende úshkir quıryǵy kók keýdesin nusqaı, qaıqıa qalady. Sharshamaıdy. Eńbekqor. Barmaqtaı. Odan da kishkene.

Baqbaqtan bastap barmaqtaı araǵa deıin ómir úshin arpalysyp jatyr.

Al baqbaqtan da, aradan da myń ese úlken meniń myna jatysyma ne joryq?

Meniń Qapshaǵaıdan tabylǵan kip-kishkene ustazdarym...

Betim dýyldap, qanym basqa shapty.

Tumaǵa baryp, betimdi shaıdym. Máımildep tolǵan shelekti qulaǵynan súırep, tireý ornyna bettedim.

...Sol ózim kórgen surǵylt betkeı. Úsheýi de snarádqa uqsas balǵalardyń tutqasymen tutqa bop, qatyp qapty. Ańǵar-ańǵar álgi balǵalardyń tarsyl-gúrsiline tolyp, qyrattardyń qulaǵy tunyp tur. Balǵanyń tumsyǵyn tasqa qadap, bar salmaqpen bes-on mınýt basyp tursa nebir qazandaıyn qaýynnan jaman qaq bólip kete beredi. Qulaqtarynyń túbine jalǵanǵan rezına tútik qıa betkeıdi jylansha syǵyp jatqan jýan aýa qubyryna jalǵasypty. Sol qubyr men shlangilerdi jalǵastyrǵan qyrly gaıkilerdi Samat Qalıevıch qolyndaǵy qomaqty kiltpen burap júr.

Tórteýi shelekti bastaryna bir-bir tóńkerip edi, túbi tyqyrlanyp kórinip qaldy. Mańdaılaryn bytyra ter japty. Sýǵa qaıta jumsaı ma degen qaýippen qýystanyp turǵanda, Áshir sóz bastap ketti. Bir baıqaǵanym — ol ylǵı da sózdi esh sebepsiz, daıyndyqsyz dáńgirlep bastap ketedi eken. Jáne kim úshin qalaı aıtyp turǵanymen de onshama sharýasy joq.

— Tehnıkanyń aty tehnıka, shyraq!— Sóıdedi de balǵanyń saýyrynan alaqanymen salyp qaldy.— Mynanyń ne ekenin bilgiń kelip, tyqyrshyp tursyń-aý.

Iyǵymdy qıqań etkizdim. Eshkimniń de ol temirdiń ne ǵajaıyp ekenin bilgisi kep, kermedegi sáıgúlikteı tyqyrshyp turǵany joq. Áshir solaı — joq jerden jumbaq jasaǵandy unatady.

—...aty — kompresor. Nemese tas ýatqysh balǵa Anaý uzyn qubyrmen keletin on atmosferalyq aýamen jumys isteıdi. Tastan tas qoımaıtyn kózel.

— Ásheke, qatelestińiz. Muny siz aıtqandaı kompresor emes, pnevmatıkalyq balǵa dep ataıdy. Kompresor — myna qubyr joqta osy balǵaǵa aýa qysymyn jasap beretin dvıgatel.— Muny aıtqan aıqasyp qalǵan shlangterdi jazyp jatqan Isa.

Oǵan aıylyn jıatyn Áshir me.

—...Alaqanyńa túkirip tur ekesiń, kele ǵoı myna torpaqtaı tasty kókesine kóristirip jiber.

Áshir aıtqandaı alaqanyma túkirip turmasam da oıda joqta keýdemdi kere qalǵan namystyń jetegimen pnev. balǵany qolǵa aldym. Tutqasyna alpys úsh jarym kılogramdyq salmaǵymdy salyp, naıza úshin tasqa tirep em, shynymen «kókesine keristirý» prosesi bastalyp júre berdi. Keıin uratyn temir ekpini bar. Tutqadan qolǵa, odan bútkil denege ótken diril týla boıdy qalshyldatyp, aspan, taý-tas, jalqyn sary kún, Isa, Áshir, Baqtıar óz beınelerin ońaı buzyp, selkildeı bılep qoıa berdi.

Qudaı qoldaǵanda torpaqtaı tas kóp uzamaı «kókesine kórisip», ekige jaryldy. Balǵa bir-eki byrq-byrq jótelip baryp, jaǵy semdi. Onsyz da kúrek-súımenniń talapaıyna túsken alaqan ashyp barady. Oramaldy qaq aıyryp, baılan tastaǵanym mundaı ondy bolar ma. Bilek, qar etterim myń ıneni qatar suqqandaı shym-shym. Pnevmatıkalyq balǵa tutqasy jyltyrap, kel-kel dep turǵanmen jeńil-jelpige kóne qoımaıtyn minezi kidi aspap eken.

Kesh túskenshe tas ýatyp, betkeıden kanal tabanyna laqtyrýmen boldyq.

Kún qyzylıek kókjıekke taban tıgizgesin-aq tańerteń qara ıt bon salpaqtap sońnan ergen kóleńkemizdi aldyǵa salyp aıdap, qosqa qaıttyq.

Masa shyǵypty. Moıyn, betten alaqan tımegen, qyzarmaǵan jer joq. Ańǵardy qýalap soqqan ystyq lep ózen betin jaılap útiktep jatyr. Áıtkenmen qara bulttaı qaptaǵan shirkeı-masany ný qamysqa qýyp tastaýǵa tym halsiz. Aspannyń batys betkeıin boıaǵan alaý semgen saıyn aıbaq-saıbaq jotalar, qyr arqasy ara tisti jartastar qara súrmesin qalyńdata jaǵyp, ún-túnsiz zoraıyp, bıiktegen ústine bıiktep barady. Múlgigen tynyshtyq. Japalaq pen jarqanattyq sypyldaǵan sýyly ǵana sol tynyshtyqtyń saýyryn qamshymen osyp-osyp ótedi. GES, plotına, qosar kanal mańyndaǵy ekskavator, «BelAZ», «KrAZ»-dardyń gúj-gújin qaqpaq jaýyryn qyrqalar toıtaryp tastap kóldeneń jatyr.

Al qyzyl shapaqty arqalaryna japsyrǵan úsheýinen qalmaýǵa tyrysyp, búlkektep kelemin. Qara bet ymyrtqa sáıkes salmaqty da saldarly oılardy qanshama oılaıyn desem de bas qaýashaǵym asy aýdarylyp alynǵan taıqazan qusap bop-bos, qańyrap tur. «Kesh. Muńdy oı bılegen meni aǵarańdaǵan soqpaq alǵa jetelep bara jatyr», degen sıpattaǵy syrbaz sóılemderdi kitaptardan kóp oqıtyn basym kúni boıǵy shań men shýǵa tolyp qalǵan ba, oıǵa batýdyń ornyna tóńiregime alaq-julaq qaraýdy bilemin. Qasaqana án aıtaıyn dep yńyl« dap em, shań keptegen kómeıimnen mandyǵan ún shyqpady. Meniń ánimnen góri masa-shirkeıdiń yzyńy ádemi me dep qaldym. Qysqasy, jut jaǵadan alǵanda beri etekten alǵan sondaı qyrsyq haldi bastan keship kele jattym.

Masa demekshi, İleniń masasy tumsyqtary naızadaı, vertolet sekildi kózge kórnekti, iri-iri nasekomdar eken, Tumsyǵyn yrǵap-yrǵap salyp jibergende shorshyp túspeseń de kádimgideı qaıqańdaı qalasyń. Ne jep semirip júrgen masalar ekenin bir qudaıdyń ózi bilsin.

«Ystyq lep ózen ańǵaryn jaılap útiktep jatyr», «jartastar qara súrmesin qalyńdata jaǵyp», «al qyzyl shapaqty arqalaryna japsyrǵan úsheýi»... İshteı kekesinmen kúlip qoıdym. Osy nege men keıde óstip alaý-jalaý oılaımyn? Kitaptardy kóp oqyǵandyqtan jáne de sol kitaptarda sondaı teńeýler kóp kezdesetindikten be? Búgingideı shyjyǵan ystyqta ár qubylysqa naqty óz baǵasyn berip, naqty sóıleý de qıamet qaıym is bolar. Qyzyp ketken bastan qaıbir salqyn, sazdy oılar shyǵar deısiń.

Naq bir keship eterdeı ózenge entelep kelip, qalt toqtaǵan shot mańdaı tas múıisti jıektegen jalǵyz aıaq soqpaqty qýalap, aınalǵanymyz sol, jaýyryny aspandaǵan jaltyr sheke bıik jartas qarsy aldydan tap berdi, Syzyq, jaryqtar ondy-soldy keskilegen qońyr qyzǵylt kóne júzi byj-tyj. Tap eteginen aýzyn arandaı ashqan úńgir keshki aýany solqyldatyp soryp tur. Beıne bir ábden qany qoıylyp, shólirkegen jartas aýzyn arandaı asha aıdynǵa jantalasa umtylyp, umtylǵanymen jete almaı eńbegi esh bolyp, jaǵalaýǵa sulaı ketken adam tárizdi.

Jartas jaıly teńeý tapqanyma qýanyp qaldym — degenmen bas áli de «jumys» isteıdi eken.

Lep belgisine aınalyp, soqpaq ústine dikıip tura qalǵan Isa suq saýsaǵyn úńgirdiń aýzyna tyǵyp turyp:

— Qaısylaryń maǵan erip, úńgirge kiresińder?— dedi.

Áshir masa qaǵyp ketti.

Baqtıardy oıda joqta aýyr oı basa qalyp, báteńkesiniń basynan kóz almaıdy.

«Qaısylaryń maǵan erip, úńgirge kiresińder?» Maǵan arnalǵan sóz, árıne. Maǵan emes der edim— Isa men jaqqa kóz qyryn da salǵan joq. Kúńgirt kesh — kúńgirt galereıada Rembrandttyń «Áýlıe Petr men Pavel» atty sýretin qyzyqtap turǵannan jaman Áshir men Baqtıardyń betine kóz suǵyn qadaı qapty. Árıne, «Kelinim, sen tyńda, qyzym, saǵan aıtamnyń» keri..

Oıda joqta bosaı qalǵan belbeýimdi bir tartyp, alǵa shyqtym.

Aıtqanym aıdaı keldi — Isa sózin saıtanǵa da, sapalaqqa da emes, maǵan arnapty. Burylyp qaraǵan da joq, úńgirge bettedi. Sonda meni synaǵysy kelgeni me?

İzin basyp kele jatyp, júregimniń soǵysyn sanadym. Dúrsil jıi. Bul boıymdaǵy bar batyldyǵymdy qıratyp jatqan sózimniń pnevmatıkalyq balǵasy. «Syna, myqty bolsań synap kór... Karst úńgiri... Stalaktıt, stalagmıt... Tom Soıer jáne Bekkı Techer... Alladınniń sıqyrly shamy, Lýı Armstrongtyń saksofony... Shyńǵysqan jaman bala emes. Úńgir de bolsa úıim-aı, úńgir de bolsa úıim-aı...» Osmandaı esh qısyny joq, qaıdaǵy bir úzik oılar bas qaýashaǵymnyń ishinde tekirek qaǵyp, jelip júr.

Baqtıar men Áshir sońymyzdan qarap-qarap turdy da, qol siltep, qosqa bettedi.

Kirer aýzy kisi boıy úńgir... Tabaldyryǵyn attasymen ishi keńip sala berdi. Naq ortasynda qos bólmeli páterdiń ornyna jýyq shaǵyn alań... Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq! Úńgirdiń epısentrinde janǵan ottyń orly emis-emis qaraıyp jatyr. Tas ǵasyrynan qalýy da yqtımal, keshe túnep ketken bireýlerdiń jaǵýy da yqtımal. Jel lebin kórmegen qapyryq qoıý, qorǵasyndaı aýyr aýa tunyp tur, aýzyn baladaı ashyp, qarańǵylyqty aýlaǵan kishkentaı akýlalarǵa uqsas «Skýmbrıa», «Kambala qalbyrlary, «Jıgýlı», «Ekstra» bótelkeleri qyrqaı túsip jatyr. Ys basqan ba, álde kelip qalǵan túnniń tirligi me, áıteýir úńgirdiń alys buryshtary tas qarańǵy. Tirshilik tynysy toqtap tur. Kópten beri tumsyǵy qanǵa tımeı óleýsiregen dıstrofık masa ǵana álsiz yzyndap tumsyq astynan ushyp ótti de, uzaı túsip, jaǵy semdi. Aýyz ashsam boldy, qoıý aýa kómeıime keptelerdeı ernimdi jymqyra túsemin. Tula boıym aýyrlap, bir túrli jer tartyp turǵandaı. Qara albasty qarańǵylyq, aýyz-murynsyz dúleı qarańǵylyq, óli qarańǵylyq... Tup-týra Ansel Adamstyń qatyp qalǵan, esh buzýǵa bolmaıtyn fotosýretteriniń bireýi...

Jylbysqa da jumsaq, qoımaljyń aýanyń qyspaǵynan boıda kúsh-qýat barda qutylyp qalǵym kep, ázer basyp, úńgir aýzyna betteı berip em, bosaǵany Isa keptep tur. Ózi aıdyn jaqqa qarap qalypty. Súrinip ketip, qulamas úshin qarmaý izdep qol erbeńdetip, alǵa umsyna berip em, ol jalt buryldy. Sol muń jańa ǵana arqasyna yqtaǵan kóleńke betimen bet, denesimen dene bolyp kirigip, adam Isa kóleńke Isaǵa aınaldy. Bet-aýyz, erin, muryn, kóz-kirpikten ada, tek qarańǵylyqtan somdap quıǵan dıý Isa!

Dir etip túrshigip, shatqaıaqtap keıin shegindim.

Keler mezette shyńyraýlatqan aıqaı qulaǵymnyń qaǵanaǵyn jaryp tústi. Qoryqqanda júrek aýyzǵa tyǵylady deýshi edi. Qoryqqanda júrek shirkin sý etip suıyqqa aınalady da, keýde, ishti aralaı, jilinshikke aǵyp túsip, onan tobyqqa ótip, ókshede uıyp turady eken. Sýyq ta qup-qurǵaq jonyn jalańashtap, qarańǵylyqta qolyma ustata qoıǵan tas qabyrǵany qarmalap, áýpirimmen qulamaı qaldym. Ashshy aıqaı úńgir tóbesin ortasyna túsirer dep oılap edim... Jo-joq, óıtip oıǵa batý qaıda, oılamaq túgil tas kereńmin, túk estimeımin, kóz aıamdy barynsha baqyraıta ashyp tursam da túk kórer emespin.

Ońdy-soldy laqtyrǵyshtaǵan uzyn sıraqtary men qoldary bir-birimen ábden bytysyp ketken Isa qaq ortada tekeshe baqyldap, qarǵyp júr. Ómiri estip kórmegen ne ǵajap sózderdi túıdek-túıdegimen aǵytyp, baqsydaı qalshyldaıdy. Ara-tura sanyna qyl buraý túsken býradaı ol býrasy túskirdi byltyr jaılaýda kórgemin — baqyrsyn kep. Qolynda, qaıdan tapqanyn qaıdam, uzyn taıaq. Aýyzdan túsken bozamyq sáýle men ishtegi tas qarańǵylyqtyń ótinde quıyndatyp shyr kóbelek aınalǵan bir maqulyq. Taıaqty bar pármeninshe silteıdi. Eger aýa qatty zattan turatyn bolsa ekiniń biri — ıe taıaq qaq bóliner edi, ne aýanyń ózi synar edi — Isanyń siltesi tipten ǵalamat! Ottyń ornyn teýip kep qap edi, qorys-qopasy shyqqan kúl úńgir ishin tumshalap, az sáýleniń ózin qylǵyp qoıdy. Kóleńke kúsh aldy.

Bul kezde men eki qol, eki aıaǵy, qaltaqtaǵan basy bar tiri jan ekenimdi tas umytyp, úńgirdiń qabyrǵasyna ábden eskirgen sorǵysh qaǵazsha japsyrylyp tur edim. Bir kezde Isa meniń betime perǵaýyndaı tónip kep, tisin shaqyr-shuqyr qaırady. Sosyn tartylǵan jebedeı kerilip, taıaqty tasqa qulashtap soǵyp, qaq bóldi. İle qarqyldaǵan kúlki qulaǵyma jetti. Sonda baryp tereń tynystap dem aldym, durysy, murnymnyń shýylyn estidim. Júregim toqtaǵan shyǵar dep em, toqtamapty, taıdaı týlap, soǵyp tur.

Isa bylq-sylq etken meni qolymnan súırep, syrtqa alyp shyqty. Aspanda aı bar ma, juldyzdar qaıda, Isa kim — týk te bilmeımin olda-bilde, dáneńe sezbeımin.

Isa qaıda jetektese sonda ketip júrgen beısharamyn bir.

Iyǵyma qolyn saldy.

— Qoryqtyń ba?

Bas shaıqadym. Qoryqqanym ras edi. Qoryqtym deýge tilim kúrmelip, sóıleı almadym. «Qoryqtym» dep, bas ızegenniń ornyna bas shaıqadym.

— Keshir! Qolyn ıyǵymnan aldy. — Keshirgin. Pıtekantroptar meken etken úńgirge kirip turyp, ózińdi eki mınýtke Pıtekantrop sezinbeý úlken kúná,— dedi kirer kezdegideı úńgirdiń aýzyna suq saýsaǵyn suǵyp turyp. Pıtekantrop - sumdyq tártipsiz jan. Tilese qarnyn tyr-tyr qasıdy. Aǵashqa asylyp, uzyn bashpaılaryn qybyrlatady. Ol sypaıylyq salttaryn saqtamaıtyn sondaı bostandyq súıgish adam. Biz bolsaq oǵan úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn pendelermiz. Bas súıegimizdiń ishi: «Kimmen, qaı jerde qalaı ózimizdi ustaı bilý kerek?»— degen qybyr-jybyr suraqtarǵa toly. Sanap basyp, sergek júremiz. Aıqaılamaımyz. Sekirmeımiz. İshetinimiz — aıran, sút, jeıtinimiz — jemis. Sóılegende gramatıkalyq qate jibermeımiz. Trotýarmen júremiz. Jeti ret ólshep, bir ret kesip, sqema boıynsha ájethana ornatatynymyz bar. Kór de tur, sóıte-sóıte et, nerv, saqyr-suqyr súıek robotqa da aınalamyz. O da jalyqtyrady. Sosyn qaıteıik, osylaısha keshki saǵat toǵyz jarymda bar ereje-qaǵıdany tárk etip, tabanǵa salyp pıtekantropqa aınala saldyq.— Qabaǵynyń astyna tún tundyryp, maǵan qadala qarady.— Balaqaı, ótirik-shynyńdy qaıdam, qoryqpadym dediń. Qorqýyń kerek edi. On jetide qoryqpaǵanda qaı jasyńda qorqasyń. Qorqa biletin jandy jaqsy kóremin. Qoryqpaý úshin áýeli qorqyp úırený kerek.

Túngi aýany buzyp-jaryp, qosqa bettedi...

«Isa Shormanov degen ár eki-úsh shaqyrym saıyn: «Saq bol! Aldyńda taıǵaq muz!». nemese «Kózińe ıe bol, shofer! İlgeride tar kópir!» degen eskertpe taqtalar ón boıyna ornatylǵan qyr-syry mol tas jol sıaqty adam eken dep oıladym izin basyp kele jatyp.

«Ólerdeı sharshadym. Y-ystyq...» Ottaı lapyldap janǵan tósekte kózim ilinip bara jatyp, osy eki sózdi sanama jazyp úlgerdim. Álde ot bop janǵan ózim be? Buryn jatar aldynda táýir-táýir oılarǵa ketýshi edim. Bul joly odan jazyp qaldym. Oılanýǵa mursha kelmedi, sebebi, bul kúni bastan keshken oqıǵa tym-tym kóp edi. Samat Qalıevıchpen tanysý, aýyr jumys, tuma, úńgir oqıǵasy... Úńgir esime túskende tipti oılanýǵa qoryqtym.

Tús te kórgem joq.

...Áldekim saq-saq kúldi. Joq, saq-saq kúlkiden buryn moınyma uzyndyǵy metr de, jińishkeligi santımetr oq jylan orala ketti. Oq jylan ysqyrynady deýshi edi, mynadan syldyrlaǵan áýezdi úp shyǵady. Atyp turdym.

Saq-saq kúlgen Áshir eken. Qolynda qalaıy ojaý. Jalańash sanyp shapaqtap, eki búktetile ishin basyp kúledi deısiń. Onsyz da o basta jarymaǵan beti qazir byj-tyj bolǵan bir ýys terige aınalǵan.

— Oho, oho, óldim-aı! Qalaı-qalaı atyp turady, á! Ash mysyqtaı buratylyp oıanbap edi, bálem! Tóbege basyn soǵyp ala jazdady. Oıanbaǵan, árıne, men. Áshir osyndaı - ol bireýdi qyrqyljyń sózben ash mysyqtaı buratylyp shaǵyp alý, ekinshi bireýdiń moınyna sý quıyp jiberý sekildi túkke turmaıtyn kishkentaı jeńisterge qumar. Máselen, keshe dál el uıqyǵa keter aldynda Jamalmen bes mınýt boıy suhbat soqqanyn jarapazandap, qulaq, etti jedi. Eger alda-jalda minezdiń «paryqsyz» atty qasıeti kúnderdiń kúninde adamǵa aınala qalsa osy Áshirden aýmaıtyn shyǵar. Jáne bir qıyny — moıynǵa sý quıyp jibergeniń, áı, men jer basyp júrgende keshirmeıtin isiń edi dep, taǵy soqtyǵa almaısyń, soqtyǵa qalsań: «Oımaı, mynaý shybyq, tıse shyńq eter eken-aý!»—degen jaman at jelkeńe jarbıyp minip alady. Sondyqtan mundaıda, eń durysy, kúlkiniń yrymyn jasaı salý kerek.

Ezýimdi kerip, zordyń kúshimen jymıǵan boldym. Jymıǵanym: «Ásheke, shyrt uıqyda jatqanda moınyma sý quıyp jibergeniń esh zilsiz oıyn, árıne. Ony tipti de qaperime alyp, kek tutqanym joq, óstip-óstip oınap turǵan jaqsy ǵoı» degen oıdy bet qubylysymnan basqalarǵa barynsha oqytýǵa tyrysý.

Biraq ol jymıys basqalarǵa jylaǵan sıaqty bolyp kórinse kerek, óıtkeni, túkti oramalmen denesin ysqylap jatqan Isa Áshirge kóziniń ıtimen qarady da:

— Kúlkiń kómirge aınalar dep qoryqpaısyń ba?— dedi.

Áshir jym boldy.

— Kómir?! Qandaı kómir?

— Kádimgi qap-qara kómir! Otqa túskesin kúlge aınalatyn qara kómir.— İle Isa maǵan da jaqtyrmaǵan raımen jalt qarady — janjalǵa sebepker jan kimge jaǵýshy edi.— Tezirek jýyn! Qazir sapqa turamyz.

Dik etip sákiden túsip, jýyna qoıýǵa kim qarsy deısiń, áıtse de sol sákiden syrǵyp túsý men úshin Talǵar shyńynan túsýden bir kem bolmady — aıaq-qolym saldyrap, qara sanym bastyrtpaı qalypty. Júrgen saıyn jilikterim maıysyp-maıysyp ketetin sekildi. Tegi eń alǵash jasalǵan dúregeı robottar tuńǵysh ret adymdap, sóılegende men sekildi adymdap, men sekildi oılap, men sekildi sóılegen shyǵar. Vagonnyń baspaldaqtaryn sanap basyp, áreń-páreń túsip, sıretilgen kınolentadaǵy adamdardaı bir basyp eki basyp, jýǵysh basyna ólip-talyp jettim áıteýir. Súımen-kúrek oıyp tastaǵan alaqandarym kúldirep tur. Sý tıip edi, janym kózime kórindi. Qolymdy súrtkenim de joq, áltek-táltek basyp, sapqa bettedim.

...Búgingi sap ta keshegideı qyryq adam quraǵan jalǵyz syzyq. Ózgeler symsha tartylyp tursa turǵan shyǵar, men meń-zeńmin. Bas bolsa butaqty tómen ıgen aport almasy qusap bútkil denemdi tómen tartyp tur. Oń-solymda kimder bar, kimder joq, odan da málimet shamaly. Samaı tamyr lyp-lyp soǵady. Komandırdiń ne aıtyp turǵanyn uqpaımyn. Meńireıgen qalpy kózimdi qos báteńkeniń aqjem tumsyǵynan aıyrmasam, kóńilim sol qos báteńkeniń sýsyma qum ústinde qaz turǵan qazirgi qalpynyń amandyǵyn tileıdi. Qos báteńkeniń qısaıǵany — meniń de qısaıǵanym, meniń qısaıǵanym — turǵan jerde tyrapaı asa qum qaýyp, qulap túskenim, al odan ótken masqara bar ma.

Dál osy mınýtte qos qoltyǵymnan naǵashy atam aıta beretin aq perishte men qara perishte súıep, qoldap-qolpashtap ap turǵasyn ǵana tabanymnan tik turǵan sıaqtymyn.

Áldekim ıyǵymnan qaqty. Júzi býaldyr. Isa ma?

— Ne boldy, Asan?

Salǵyrt bas ızeı saldym. Nege bas ızegenimdi ózim do bilmeımin, áıteýir suraq qoıǵanda baspen quptaý, ıá qarsylyq belgisi sıaqty qımyldar jasaý kerek ekenin jaqsy bilemin.

— Túsiń buzylyp ketipti, aýrý-syrqaýdan amansyń ba?

Bul joly bas shaıqaıyn-aq dep edim, taǵy da bas ızep salǵanymdy baıqamaı qaldym.

— Tús bolmaı jatyp neǵyp shybyndap tursyń? Aýrý-syrqaýdan amansyń ba dep surap turmyn.

Tús bolmaı jatyp shybyndaǵanyma ońaı kelisip, soǵan taǵy ózim tań qalyp turyp ústi-ústine bas ızeımin. Al shybyndaǵan degenniń ózi ne?

Isa alaqanyn mańdaıyma basty. Odan keıin saýsaqtarymdy jazyp, Orta Azıanyń kartasyna úńilgen geografıa pániniń oqytýshysyndaı uzaq qarady. Ár jeri kúltildep, oıylyp ketken alaqanymdy kórip, bas shaıqady.

— Nege aıtpadyń, paqyr bala?— dep ys ete qaldy.

Jelkesin qasydy. Bilegimnen qapsyra qysyp, jetekteı jóneldi.

Sap tarapty.

Sosyn... sonan soń kózildirigin qol oramalmen súrtip turǵan komandırdiń aldyna meni dik etkizip qoıa sap aýany alaqanymnyń ushymen aıqysh-uıqysh keskilep, qyzý-qyzý sóıledi deısiń. Saýsaǵyn shoshaıtyp meni nusqady. Saýsaǵyn shoshaıtyp, komandırdiń ózin nusqady. Alaqanymdy jazyp, ár jerin túrtip kórsetti. Kentavr da úńildi. Ekeýi bir qyzaryp, bir bozarysty. Aqyry komandır «búgin demalsyn... Dárigerge kórinsin...»— dedi de teris aınalyp júrip ketti. Isa maǵan kózin qysty. Meniń kóz qysýǵa shamam tegi kelmedi.

Isanyń jetegine qaıta tústim. Meni súıregen bette áldebir aǵash baspaldaqtarmen tyrpyldaı kóterilip, aǵash esikti ashyp, ishke kirdi. Tórdegi aıra-jaıra aq tósekte uıqysyn asha almaǵan qyzdyń kótere bergen aq baltyryna edende uzynnan jatqan qara krokodıl apan aýzyn arandaı ashyp umtylypty. Baqyryp jibere jazdap, qaıta bir qarasam, krokodıl emes, qyz qos qulaǵynan kóterip, balaǵyna baltyryn suǵa bergen kádimgi qara shalbar eken. Kenet, qyz bizge baqyraıa qarap, Tısıannyń táńirge jalbarynǵan Marıa Magdalınasy qusap, tesine alaqandaryn sart japsyryp, qatty da qaldy. Qara shalbar qyljıyp edenge syrǵyp tústi. Topyrlap dálizge qashtyq. Birneshe márte qaqyrynǵanymyz, anyǵynda Isanyń qaqyrynǵany, qatty soqsa synyp qalardaı saýsaq syrtymen maıpazdap esikti qaqqany esimde. Dáriger qyz esik ashty. Jańa ǵana tesin japqan qoly endi shalbarynyń qaltasynda. Oń aıaǵyn alǵa salyp, sol jaǵyna qısaıyńqyrap tur. Eki qoly myqynynda. Sol baıaǵy «F»! Kózinde uıalys emes, kúlkiniń izderi saırap jatyr. Al kózi, qudaı biledi, eki júz vólttyq elektr shamyndaı jarqyrap tur. Bul qyz da aýyryp júrgen joq pa degen oı basymda jylt-jylt ete qaldy. Áıteýir eki kózi eki júz vólttyq sham. Aýrý, sóz joq, aýyryp júr.

Alaqandarym aq dákemen myqtap turyp tańyldy. Tańyp jatyp, dáriger qyz ystyq lebin barynsha meniń betime úrleýge tyrysty. Ózi Isa jaqqa qaramaýǵa tyrysady. Osynyń bárin aýyryp otyrsam da jyltyńdap ańdyp otyrǵan maǵan ne joq deseńshi. Odan arǵysy shala-sharpy ǵana esimde, bólmeden shyǵyp, alańdy kesip ótip, sákidegi tósekke qulaı ketkenim esimde.

...Taǵy da tús kórmedim. Qaıbir jaqsy yrym deısiń. Menińshe, salpań qulaq esekter ǵana tús kórmeıdi. Al esekter adamdardy jalpy tús kórýge tatymaıtyn maqulyqtar dep oılaıtyn shyǵar.

Tús kórmeıtinder túk qıaldamaıtyn, esh qınalmaıtyn, qýanbaıtyn, bu dúnıeniń qyzyq-shyjyǵyn bilmeıtin samarqaý adamdar. Osyny qaı kitaptan oqyp em? Anaý asqanadaǵy ústine ot salyp shabatyn shórke de bir, ondaı adam da bir. Endeshe búgin tańerteńnen tal túske deıin tús kórmeı uıqyǵa qamshy bassam uzyndyǵy bir metr, eni jarty metr bujyr-bujyr shórkege aınaldym degen sóz.

Qurylys otrádine kelgeli osyndaı qaıdaǵy bir kóńilsiz oılar basymnan shyqpaıtyn bop júr.

Qapyryq. Qapyryqtyǵy sondaı vagon ishi myqtap jaǵylǵan úlken marten peshine aınalǵandaı. Zattar da oý bastaǵy tabıǵı boıaýynan jańylyp birkelki óńsiz aq súr túske aınalypty. Baqtıardyń tereze aldynda kókpeńbek bop móldirep turatyn shampýni qazir ashyq kók. Jasyl eden ashyq jasyl. Tóbeniń qyzǵylt syry qyzǵyltym ǵana.

El-sel terleppin. Qos jaýyrynymnyń saıy men moınym ýdaı ashıdy. Jezsaýyr shybyn tas tóbemde durys elıpsıs syzyp aınalyp-aınalyp júrdi, júrdi de, ushýdan jalyqty ma, baltyryma qona ketip, arly-berli jorǵalaı bastap edi, keshegi pnevmatıkalyq balǵanyń sartyly júıke tamyrymdy ábden juqartyp tastaǵan ba,ózimdi tap bir otyz tonnalyq shynjyr taban tanktiń astynda qalǵandaı sezindim. Syrtqa shyqtym.

Saǵat on eki shamasy. Sap turatyn alańǵa kóz jiberip em, syryq úshindegi jalaý san qoldan ótken eski súlgideı salbyrap tur. Jelp etken jel joq, tymyrsyq. Asqanadan qasyq, shanyshqynyń saldyry estiledi. Álden soń asqana-vagon esigi sart ashyldy da, kók shelekti qulaqtan tartqan qos qońyr bilek qylt etip, sıyr tilindeı sýmańdaı alǵa qaraı ushqan sý qum ústine kólbeı tógildi. Ózge tyrs etken dybys joq. Tym bolmasa shegirtke shyryldasaıshy. Boztorǵaılardyń da úni óshipti. Myna ystyqta baıtal túgil bas qaıǵy dep, buta-buta túbin panalap joǵalsa kerek. Balaǵyn sý shalǵan qamys-qıaq eńkeıe-eńkeıe qap, aıdyn betinen óz kelbetin tamashalap tur. İshten búlk-búlk qaınap, shymyrlaı aǵyp jatqan laı ózen uzynnan-uzaq sulap túsip kúnge qyzdyrynǵan saryala jylanǵa uqsaıdy. Qulaq-murnyn basqan jym-jyrt tynyshtyqtyń sebebin sonda baryp túsindim. Dybys ataýlyny mynaý alyp abjylan aldap-arbap qaqshyp salyp, túk bilmegendeı anda-sanda quıryq ushyn ıreleńdete qozǵap qoıyp montany jatyr.

Qyzǵan qum tabanymdy qaryp túspeýi úshin eriksiz eskekteı basyp, ózenge bettegenimde abjylannyń meni de arbaı bastaǵanyn túsindim. Alyp jylannyń aýzyna meni aıdaǵan myna jer-dúnıeniń apshysyn qýyrǵan aptap. Jaqyndaǵan saıyn sulaǵan sary aıdahar jaıyla túsip, beti shymyrlap qaınaǵan kádimgi jalpaq bel, jazyq tós ózenge aınaldy. Aıdynnyń ár jeri keıde oıylyp ketip, sylq-sylq, kúlip, biraz jerge deıin sol kúıi aǵyp barady da kenet, kórinbes bir qol sıpap ótkendeı qaıta tep-tegis qalpyn tabady. Jaqynnan qaraǵanda ózen kúnge qyzdyrynyp jatqan emes, basy da, aıaǵy da joq máńgilik bitpes salbýryn júriske túsken jýan bel jylannan aýmaıdy.

Sý ıesi Súleımen paıǵambarǵa jalbarynǵandaı qolymdy joǵary kóterip tura qap, sál serpile sekirip, doǵal jasap kúndegideı qarǵyǵanǵa ne jetsin. Ondaıda aıdyń áýeli shapalaqpen qarynnan, tóbeden tartyp qap, sosyn ókpelep qaldy ma degen aldy ashý, arty shýaq meıirban apadaı salqyn qoınyna shym tartyp jóneler edi. Búgin biraq óıte almadym. Sýǵa óıtip sekirý keminde on adam tamashalap tursa ǵana qyzyq. Dem ishinde eki qolyn. eki qanatqa aınalyp, ózen betin arly-berli sypyrǵyshtap turatyn aýa muhıtynda jezqarmaqsha maıysyp, sorǵalap kele jatqan mundaı nán qarmaqty kórgende tereńdegi balyqtardyń da záre quty qalmaı, shoshyǵannan shalbarlaryn dymdap qoıatyn shyǵar.

On adam túgil, bir adam kórmegesin jarlaýyt qabaqtaı jaılap túsip, birtindep tereńdedim. Qos tabannan qos dóńgelek jasaı kóterilgen sý belime tamam tutas sheńberge birikti. Keshe ishime túsken ystyqty salqyn sý soryp alyp jatqandaı tegi raqat! Súńgip shyǵyp, shalqalaı júzdim. Taq tóbede shókim bult til tartpaı erip barady.

Bas aınalǵansha emin-erkin shomylyp, jaǵaǵa shyqtym da, jalǵyz aıaqtap sekirip, qulaqqa kirgen sýdy tóge bastadym.

— Qalpaq joǵaltqan jigit, beri kel!

Jalǵyz aıaqtaǵan kúıi qıralańdap baryp, qum ústine otyra kettim. Keshe qum tóbesinde qalpaq joǵaltyp turyp estigen shyńyltyr ún! «Qaıda turmyn? Keshegi qum tóbede me, álde búgingi ózen jaǵasynda ma? Qaı ýaqyt?!» Shymyrlaǵan ystyq tolqyn qaratuıaǵymnan quıqama deıin aralap ótti: qýanyshtan ba qorqýdan ba, ony bir táńir bilsin.

— As-sa-an...

Durys, tilin tisteı sóılegen myna sholjyq ún keshe qum tóbesinde turyp estigen ún!

Barynsha salmaqty raı tanytýǵa tyrysyp, qasymdy qaıshylaı, sál teńselip buryla berip em... joq, ózen aıań aǵysynan jańylmapty, arǵy jaǵadaǵy jartastar qaq jaryla qulamapty. Kún ádettegi shyǵys, batys dep atalatyn mıllıard jyldyq qasqa jolyna túsip ap, toqtaýsyz tartyp barady. Dáneńe de ózgermepti, tek jaǵaǵa jete bere arnasy kúrt keńeıip, tereńdele túsip, aıdynǵa umtylatyn júlge tabanyn Jamal jastanyp jatyr eken. Dáriger qyzdyń al qyzyl denesi qum betin doǵal buryshty qısyq syzyqtarmen qıyp qana elbirep jatyr. Jerden tolas tappaı kóterilgen ystyq aǵym qyz jambasyna tóselgen jasyl odeıalonyń jıekterin jelbiretip, ken aspanǵa kelesi mınýtta ony shynymen kóterip alyp ketetindeı dirildeı tolqyp tur. Janarymdy alyp qashqanmen shydaı almaı qaıta qarasam, kúnnen qalqalaǵan alaqanynyń astynan meni qylmys jasap jatqanda ústimnen túsip, ustap alǵandaı mysqylmen qaraǵan ústem kózqarasyna jolyqtym. Sol muń, kejegem keıin tartyp, kidistendim de qaldym. Sonda da báribir, báribir, jasyl tósenish ústindegi eńkeı bir aıra-jaıra shırek, jarty sheńber, san túrli elıpsısterdiń tańǵajaıyp kórkem qıylystary —tamasha geometrıa!— taǵy qara, aq, qońyr, qyzyl tústi boıaýlardyń— tamasha hımıa!— bir-birinen ajyratyp almastaı kirigip ketken tamasha jıyntyǵyna — dáriger qyzdyń qasynan ketip qalýǵa qudiret joq.

— Kel, otyrsa-aı...

Balqyǵan qum tabanymdy qaryp túsip jatsa da, jańa modaly kostúm kıip, sahnaǵa shyqqan maneken qusap, óri ishteı sol yzdıǵan keıpimdi elerdeı jek kerip, kisi kúlerlikteı shoqaqtap basyp, tósenish shetin bir jambaspen kertip qana otyrdym. Nemquraıdy pishinde ózenniń arǵy qabaǵyndaǵy jartas basyna geologtar shanshyp ketken sopaq, aq tasqa janarymdy taldyryp kep qaradym.

— Qaıda qarap otyrsyń, As-sıan?

As-sıan... Meniń atymdy osyǵan deıin kim estip ár árpine deıin baldaı ádemi sozyp, úziltip aıtyp kerip edi? Eshkim de, eshkim emes.

Jalǵyz tastan qyzǵa kózimdi aýdardym, Tobylǵy tory qarapaıym qyz. Biz, ıaǵnı men, kókem, mamam bolyp ótken kúzde kóship kelgen oblys ortalyǵymda ondaı qyzdyń júzi, myńy kóshe taptap, josylyp júr. Kórshi klastaǵy gımnast qyz bet-báden jaǵynan muny eki orap ozady. Qalada júzi, myńy kóshe taptap júretin qyzdardyń biri — Jamaldan kóńilim qalyp, ózenniń arǵy qabaǵyndaǵy jalǵyz tasqa ekinshi ret qaradym. Ózinen myń ese úlken jartastyń mysyn basyp, oqshyraıa men mundalap tur. Sonda baryp tósenish jastanǵan tobylǵy tory qyzdyń meni ylǵı da ózine tartyp turar sıqyrynyń syryn ashtym — Jamal arpa ishindegi bir bıdaı, basqasha aıtqanda, qurylys otrádindegi otyz segiz jigittiń arasyndaǵy eki qyzdyń syńary, al syńar qyz qashanda kóptiń arasynda kózdiń jaýy. Ernimdi tistedim. Sol jaý kózderdiń, jigit kózderdiń biri, kóptiń biri men ekenmin, Al kóp ishinde qadiriń bola ma?

— Kóńil kúıiń qalaı, As-ıan?

— Jaqsy...

Suq saýsaǵymmen qum shuqylap otyryp, arǵy qabaqtaǵy shanshylǵan jalǵyz sopaq aq tas esime sap ete túsip edi, bireý ózen sýyn ilip ap, qoınyma quıyp jibergendeı denem sýyp sala berdi — dál búgingi sáske túste Jamal sóıleser, Jamal kóńil aýlar jigit-jeleń ataýlydan qos basynda jarbıyp men qalyppyn, endeshe qyz úshin mem úı salyp, tireý ornynda tas oıyp júrgen otyz jeti bozdaqtyń ornyn ýaqytsha bolsa da joqtatpaı toltyryp turar pende esebinde ekemin. Anaý qaı jaǵynan qarasań da zańǵar jartastyń kózge shalynbaı, sol jartasqa shanshylǵan jalǵyz sopaq aq tastyń men mundalap turatyny sıaqty...

— Beri eńkeıshi...

Máńgirip otyryp eńkeıgenimdi baıqamappyn da, ystyq alaqan mańdaıymdy sıpady. «Ah!» degende ata jónelýge ázir sprınter sıaqty qolymdy bilezigimnen qumǵa kómip, jer tirep turyp, joǵary qarap em, qyzdyń mańdaıymdy sıpaǵan qońyrqaı bilegi tóbemdegi aspandy qaq ekige bólipti. Al ıegimniń astyndaǵy qum shuqyrda eki qara qońyz qumalaqqa talasyp, tyrbańdap júr. Qońyzdardy da, qumalaqtardy da tereń etip tepkilep, qum astyna kómgim keldi.

— Ystyǵyń qaıtypty...

Sosyn jeńil kúrsindi.

— Asan, bústgalterimniń túımesi aǵytylyp ketti...

Oý, bústgalteri nesi?! Ol bústgalterdiń júz jyl buryn aǵytylyp ketken túımesinde meniń qandaı jumysym bar? Men abdyrap qaldy eken dep Jamal aıylyn jıar emes, arqasyn maǵan berip, ári qarap otyr. Qos jaýyryny kezek búlkildep, eki ıyǵynda kishkene shuqyrshaqtar dóńgelep oınap, kebersı qoımaǵan shashyn taraǵyshtaıdy. Qyz arqasyn boılaı qara ózen álsin-áli bulqyna túsip, beline qaraı toqtaýsyz saýlap aǵyp jatyr. Tartpa astyn kún shalmapty — qyz eti appaq.

Aıaq astynan tynysym taryldy. Bas aınaldy. Oıbıý, maǵan ne boldy? Árıne ǵoı, keshe kún ótip ketken. Mynaý sonyń áseri, sonyń kesiri... Tartpanyń etke túsken aqtańlaq taby sekýnd saıyn úlkeıip, shapshań kele jatyr — eńkeıip bara jatyrmyn ba sonda? Kózimdi tas jumyp, qolymdy jantalasa ilgeri sozdym. Áıtpese qyz jaýyrynyna alaqan emes, erin tıetinin seze qoıdym. Jyltyr da jumsaq materıa... Aspan aınalyp jerge túsip tursa da qyz arqasy sap-salqyn...

— Asan!

— Iá...

Jamal qumyǵyp sóıledi. Paralel klastaǵy gımnast qyz ótken qysta sýretke túsem dep — túsirýshi men — qala túbindegi aýyldan kelgen shaldyń kórshi aýlaǵa baılaǵan bıesine asylǵanda ol qurǵyryń qulaqty jymıtyp alyp, azý tisti meılinshe shynyqqan baltyr etke salyp kep qalyp edi. Gımnast qyz sonda tizerlep otyryp ishten tyǵylyp, qumyǵyp kóp jylaǵan. Al Jamal bıe tistemese de, bıe jyǵyp ketkendeı qumyǵyp sóıledi.

— Osy... Isa qandaı jigit?

Qyz jaýyryny alaqan astynan sýsyp ketti. Men sol mınýtta túk kermedim, tek qarsy aldyma baqyraıyp qaraı berýdi bilippin. Atlant muhıtynyń aq ezý tolqyndary taıdaı týlap jatyr. Jer shary óz osimen aınalyp tur. Samolet Gımalaıdyń ústin basyp ótip, Sıngapýrǵa bet túzedi. Tamtam úni qaıta dúńkildep, kúreske shaqyrady. Álem óz boıaýy óz áýenimen qaıta tabysty. Al men shırek saǵat burynǵy, bar bolǵany on bes mınýt burynǵy óz qalpymdy, ózimdi-ózim endi qaıtyp taba alarmyn ba?

—...Qandaı jigit?— Qaıtalap surady.

Tamaǵyma tas tyǵyldy. Jutynyp qaldym. Tamaǵymdaǵy tasty ǵana juttym ba? Múmkin janarymnan shyǵyp úlgermegen kóz jasymdy qosa jutqan shyǵarmyn.

Kim?— dedim daýsym qyryldaı. Onyń kim ekenin menen jaqsy biletin jan jer ústinde bar ma eken?

— Isany aıtamyn, Isa...

— Isa ma? Isa altyn asyq... altyn saqadaı jigit!— dedim de túregep, vagonǵa bettedim. Jamal qozǵalǵan joq. Jambasyn qyzyl jolbarys julqylap, talap jatqan djıns shalbar kempirdiń betindeı myj-myj bolyp, áýdem jerde tórt búktetilip jatyr.

Maqtasy túıir-túıir jastyqty qushaqtaı óz demimdi ózim jutyp jatyp, Qapshaǵaıǵa kelgeli bastan keshken oqıǵalardy birtindep, oısha tizbekteı bastadym. Keshegi úńgir, Isa, búgingi Jamal hıkmeti... Túsinip bolmaısyń. Stýdentterdiń qurylys otrádi... Áp-ádemi áıel — mılısıa leıtenanty, balalar bólmesiniń bastyǵy osy úsh sózdiń tóńireginde ótken jetide saǵat jarym jarapazan soqqan. Bári de qolmen qoıǵandaı uǵynyqty edi. «Seni óz qataryna qosqan qurylys otrádi Qapshaǵaı GES-inde eki aı eńbek etpek... GES — respýblıkadaǵy eń iri qurylystardyń biri. Otrád músheleri saıdyń tasyndaı jalanǵan jigitter. Stýdentter ortasy, ozat qaýym arasy.,. Árıne, barǵan bette qıyndyqtar kezdespeı qoıman, biraq bári de qol ushyn beredi, dalaǵa tastamaıdy. Otrád komandıriniń qamqor kózinde bolasyń. Kóp nárseni úırenip, kóp nársege tyń kózben qarap, shynyǵyp qaıtarsyń degen úmittemiz. Qapshaǵaıda etkizer eki aıyńdy óz ómirinde betburys jasaıtyn aılar dep esepte». Balalar bólmesiniń bastyǵy solaı degen. Mamam, kókemniń aıtqan aqyldary gramatıkalyq jaǵynan basqasha qurylǵanymen mazmun jaǵynan osy shamada shyqqan.

Bir aqyl jaman emes. Eki aqyl odan da jaqsy. Úsh aqyl tipten tamasha! Kóptegen dana adamdar óstip aıtyp ketipti. Sonsha adam sendirgesin aldyńgúni tańerteń stýdentter lyqa tolǵan avtobýstyń esigin jańa ómirdiń esigi bolǵaı degen tilekpen aıqara ashyp em.

Men ashýyn ashtym-aý, al sol jańa ómir meni sóıtti eken dep qushaq jaıyp qarsy ala qoıdy ma? Myna qańsyǵan ólkede ótken úsh kún bul saýalǵa taban astynda taýyp, jaýap qaıtara ala ma?

Kózildiriginiń astynan adamǵa qambalasha qaraıtyn komandır, ár qadamy qupıa Isa, jambasyna qyzyl jolbarys japsyrǵan Jamal, oıylǵan alaqandar... Bular jaýapqa jaraı alatyn oqıǵalar ma, jaýap bere alatyn adamdar ma?

Bilmeımin, áı, bilmeımin, basym qatty, basym aýyrdy, belim syrqyrap syzdaıdy, qarym talyp tur, alaqany qurǵyr ýdaı ashıdy, ashıdy...

Qalǵyp ketippin...

* * *

...Jumystan oralǵan jigitter shań kıimderin qaqqanda qanyn, soqqanda selin shyǵaryp, silkip-silkip aldy da, moıyndaryna oramal asyp, ózenge júgirdi. Kil jalańashtar... Vagonnan alystaǵan saıyn bárin ózen jaǵalap jóńkigen saǵym shymyr-shymyr qaınaǵan qazanyna salyp jiberip edi árqaısysy buldyraǵan qyzǵylt baǵanalarǵa aınaldy. Jalańash baǵanalar tańerteńnen beri aerodromdaı jalpaq ta jazyq jon arqasyn kúnge tosyp jatqan jalańash ózenge qulap-qulap ketip edi, saq, saq kúlki men sý shalpyly, úzik-úzik aıqaı aspan astyn kernedi.

Isa óıtpedi. Eń aldymen pnevmatıkalyq balǵanyń shańy juqalap juqqan shalbaryn asyqpaı tazalady. Jáne shetkeni sýlap alyp tazalady. Báteńkesin kúnge shyǵardy.

Kóılegin búktep, sórege qoıdy. Toqsan gradýstyq tik tulǵasynyń symbatyn buzbaǵan qalpy keshe ornatylǵan bilik temirge qaraı aıańdady. Bulshyq eti bult-bult oınaıdy. Bulshyq eti shynyqqandar aıaǵyn ońǵa, solǵa, shyǵysqa, batysqa erepeısiz laqtyrǵyshtaı erkin basyp júredi. Kitaptar solaı dep oqytatyn. Fılmder sóıtip kórsetetin. Al ómirdiń adamdar men adymdarǵa beretin baǵasy basqasha ma deımin. Bulshyq eti shymyr Isa kerisinshe abaılaı, barmaq ushymen basyp barady. Tabanyn ystyq qum qaýyp, kúıip qalmasyn degeni. Tym epti, saýysqandaı saq. Keıde shydamaı kete me, ókshesin bizdeńdetip, júgirip, júgirip alady.

Isa bilik temirdiń astyna baryp turdy. Qıt etse arsalańdap, ákesiniń moınyna salaqtap asyla ketetin erke baladaı á degennen bilikke jarmaspady. Alaqanyn qumǵa úgip, baltyryn silkiledi. Kenet, ıne jutqan ıtteı ımıe qap, sekire qolyn jazyp, lezde bilik pen jer arasynda núktesiz lep belgisine aınalyp tura qaldy. Núktesiz lep belgisi — Isa bilik temirge atylǵanda meniń aýzymnan: «:Oh!» degen lepti sóz qosa shyqty. Isa qaıqıa qap, aıaǵyn shirene aspanǵa laqtyrdy. Sol muń, bilik temir erketotaı balasynyn qolynan myqtap ustap, aýada shyr aınaldyratyn kórgendi ákedeı bir qalypty yrǵaqpen som deneni óz osinen dóńgeletti-aı kep. Isa aınalyp-aınalyp kep, joǵary kóterile bere alaqanyn jazyp jiberdi. Jebedeı atylyp, traektorıa jasaı, anadaı jerge dik etti. Qos tabany qum betinen qos shuńqyr qazdy. Sergek basyp, sýǵa bettedi.

Sýdan shyqqasyn alan ortasyn kese bizdiń vagonǵa qaraı saldy. Kitaptyń sarǵylt paraǵyn bas almaı oqyp kele jatqandaı sap-sary qum betinen kóz aıyrmaıdy. Aha! Jamal men aspaz qyz Altynǵa tıesili kók vagonnyń teń búıirli tórt burysh terezesiniń perdesi áp-sátte aq jáne qara eki úsh buryshqa aınaldy. Aǵy — bir sheti búktelgen mata perdeniń joǵary bólegi de, qarasy — bos qalǵan, aýa mem kóleńke jaılaǵan tómengi bólegi. Vagon ishiniń qara kóleńke bolatyny qyzdar tereze, esikterin kúndiz-túni jamylǵyshpen tutyp qoıady. Qapshaǵaı qasqyrdan da, aıýdan da aman ekenin bilse de tutady. Shamasy, keshki saǵat onnan tańǵy beske deıin terezeden battıyp qarap turyp alatyn Qapshaǵaıdyń sazbet qara túni Qapshaǵaıdyń qara dıýy bop elesteıtin bolsa kerek.

Sóz joq, ishten bireý Isanyń ár adymyn sanap, izin ańdyp tur. Múmkin vagon ishinen tań sáride syrtqa shyǵa almaı qorǵalaqtap qalyp qoıyp, kúni boıy qyzdardyń tósekteriniń astyn panalap, endi keshtiń túsýin kútip, syrtqa shyǵa almaı otyrǵan túnniń ózi qaraǵan shyǵar. Alań ortasymen sanyn sabalap, quıyn júgirip ótti. Perde jalp jabyldy. Perdeni úsh buryshtap kótergen qyz ba, tún be, aıyra almaı bir basym ekeý. Bas qatyratyn eshteńe joq, árıne, Jamal. Isanyń túk basqan baltyryna vagon terezesinen qarap turyp, jolbarys júristi jigitterden qaýip almaıtyn Jamaldy jek kórip qaldym. Tósekke qulaı kettim.

Solaı, jer bolyp, jeńilgenimdi moıyndaý kerek. Jeńis nesi — Isa. Brıgadırge teńelý kıyn. Bústgalteriniń túımesi aǵytylǵan qyz, perde eki úsh buryshqa bólip ketken teń búıirli tórt burysh tereze, vagon ishine jasyrynǵan tún, álde Jamal, áıteýir bári meni Isanyń astyna salyp berdi.

Solaı, Isa birtoǵa, salmaqty. Syrbaz. Álde montany ma? Keýde qaǵyp maqtanýdan, qalqyp-shalqýdan aýlaq. Ózin ınstıtýt chempıony dep estigem. Betten et jasaıtyn bokser desedi. Degen Áshir. Ózi betten et jasap júrgeni jaıly aýyz ashpaıdy. Aýyz ashsa, keýde soǵyp maqtansa dep tileımin ishteı. Sonda; «E, yzdıǵanyńyzdyń buty bes tıyn, jigit. Kádimgi kóp kópirmeniń biri ekensiz. Siz de kemshilikten qur alaqan qalmapsyz. Jamal sıaqty qyzdar onyńyzdy bilse ǵoı...» dep oılar edim. Der edim de bas terim bir keńip qalar edi. Amal ne, Isany tóńirektegen pendege bul dúnıede bas terisin keńitý joq. Ol bóspeıdi. Chempıondyǵy túgil, chempıondar jaıly tis jarmaıdy, Aýzyn býǵan ógizdeı. Áıtpese eskertkish. Kádimgi alań-alańda kókirekteri kók tirep turatyn tas músin. Al eskertkishterden kemshilik taýyp kór. Isadan kemshilik tabý odan da qıyn.

Jastyqqa betimdi kóme túsemin...

Sonymen Isa sarbaz, salmaqty, symbatty... Osynshalyqty jaqsy qasıetterdi bir adamnyń basyna ánsheıin úıip tóge salǵan taǵdyr da ádiletsiz. Bar táýir qasıetti Isa basyp otyryp alǵanda biz qaıtpekpiz? Áshir, Baqtıar, kentavr qaıtpek?

Sáki ústinde Azıa sıaqty tarbıyp jatyp jastyqty qaýyp qalyp em, aýzym mataǵa toldy.

Kóptegen qajetti qasıetterdiń qojasy — Isa vagonǵa kirdi. Arasy qoıý kók tútinge tunyp turǵan eltiri shashyn sıpap, hal-qadar, kóńil kúıimdi surady. Qaltasyna qolyn suǵyp, áldeneni sýyrdy da, alaqanyn jazdy, Qoshqyl qońyr jalpaq tas... Isa sekildi jigit kórsetkesin tasty asty-ústine aýdaryp, badalyp kep qaradym. Iiskedim. Jalaı jazdadym. Kádimgi shaqpaq tas.

— Óli de anyqtap qarashy.

Tas betinde kózge iliger-ilikpes jińishke syzyqtar qatarlanyp túsipti. Japyraqtyń ón boıyn shıyrlap jatatyn jińishke tamyr sıaqty syzyqtar...

— Kórdiń be? Mıllıon jyl buryn tas bop qatyp qalǵan paporotnık japyrary. Myna qumdy ólke ol kezde jaıqalǵan orman bolǵan. Bilip qoı, bul dınozavrdyń tisi tıgen ósimdik. Jańa jolaı keshegi úńgirge kirip shyqqamyn. Tapqan oljam osy tas. Tileseń saǵan syılaıyn. Mekteptegi tabıǵat taný múıisine tapsyrarsyń. Áıtpese Qapshaǵaıda ótken eki aıdan belgi edi dep qartaıǵanda eljirep qarap otyrarsyń.

Esikke bettep bara jatyp, kilt buryldy.

— Mana aýdandyq shtabtyń adamdary jumys basyna kelip ketken. Ýstav boıynsha qurylys otrádindegi jas óspirimder tek túske deıin ǵana jumys isteýi kerek eken. Budan bylaı jarty kún ǵana jumys isteısiń. Ornyńa qurylys basqarmasynan jumysshy bóldi. Búldozershi. Biz ýatqan tasty kanal tabanyna ıterip túsiredi. Eshteńege alańdamaı jaqsylap demal, emdel.

Ol shyǵyp ketti. Men tósekten aıaǵymdy salbyratqan kúıi otyryp qaldym.

Olda-bilde, men osy kóńilshekpin. Kim ne aıtsa soǵan quldyq uratyn bos belbeýlikten basqa kóńilshektik. Jyly sóz estisem ish-baýyrym ezilip júre beretin kóńilshekpin. Isanyń basyna manadan beri qasyqtap jınaǵan yzamdy shómishtep tóktim. Shómishtemek túgil, qazanymen qosa aqtara salǵym bar. Endi she? Arnaıy kelip, halimdi surady. Tas bolsyn, paporotnık bolsyn, kóńil aýlap syı tartty. Hal-jaǵdaı surasa Baqtıar, Áshir, kentavr aı qarap, juldyz sanap júr me? Az bola ma, kóp bola ma, bir-eki kún nyq tirestirip, jumys istep, qolǵabys, septigimdi tıgizdim. Al olar... olar bas aýyryp, baltyr syzdap jatqanda halimdi suraýǵa jaramady. Hal suraıtyn myqtylyq qaıda, sheshinip tastap, sý shalpyldatyp máz.

«Ýstav boıynsha qurylys otrádindegi jas óspirimder tek túske deıin ǵana jumys isteýi kerek eken... Eshteńege alańdamaı jaqsylap demal, emdel...» Áı, ózi eshqandaı gramatıkalyq qatesiz sóıleıdi. Bastaýysh, baıandaýysh, pysyqtaýyshy oryn-ornynda, eshqashan da bir-birimen aýyspaıdy, qyzyl kirpishteı qalanyp turady. Súımen suǵyp buza almaısyń. Jik joq. Súımeniń ne, pnevmatıkalyq balǵa da túk tyndyra almaıtyn shyǵar,

Onysy nesi eken?

Túski asty qolǵa aldyq. Assortıment — kóje-kólmek, etsiz botqa. İshtiń aýrýyn qudaıǵa tapsyryp qoıyp, juttap kelgendeı apyryp-japyryp soǵyp jatyrmyz. Qaıteıik, aspazda jazyq joq, bizde azyq joq. Kentavr asqanaǵa topyrlap kirgenimizde-aq ustamdylyqpen: «Munyń ózi alǵashqy kúnderi kezdespeı qoımaıtyn ýaq-túıek aǵattyqtar jáne júre túzeletin kemshilik» dep túsindirgen. Jappanyń ishi janyp tur. Iyq, arqa terilerin últrakúlgin sáýlege aldyryp, qozǵalǵan saıyn tyrjyńdap otyrǵan bes-altaýdan basqasy belýardan jalańash. Asqana terezesinen arpa ishindegi eki bıdaıdyń biri aspaz qyz Altyn jalpymyzǵa da, jekemizge de emeshesi úzile meıirbandyqpen qarap tur. Jińishke bel, myqymdy sary qyz búıiri shyǵyp, sútke myqtap toıǵan buzaý aýla ishine qalaı qarasa, jappa astyna solaı qaraıdy. Keshe keshke estigen Qara sholaq — Áshirdiń suńqyly esime tústi: « Bizdiń otrádta eki gıtara bar. Biri — meniń, otyz eki somǵa satyp alǵan jeti ishekti gıtaram da, ekinshisi Altyn. Meniń gıtaramnyń ishegine san adamnyń saýsaǵy tıip, san ret oınaldy, al Altyn qansha márte oınaldy, óltirseńder de bilmeımin». Sonda Baqtıar búlindi: « Basqa qansha adam oınady, bilmeımin, biraq dál Altyn oınata qoımaıtyn shyǵar». Ony qaperine alsa Áshir Áshir bola ma: «Seniń deneń taýyq etindeı typ-tyǵyz...» dep ándetti. Oǵan tek sóılese boldy. Sóz ol úshin kúnine aýyzǵa yrǵytyp laqtyryp otyratyn vıtamın, ıakı analgın sekildi nárse. Áıtpese aýryp qalýy yqtımal. Onyń denesi or kletkasyna deıin «Sóz»-ben ábden spırttelip qalǵan. Aıdalaǵa laǵyp, aýyq-aýyq sóılep almasa onyń basy aýyrady.

Altyn — gıtara. Bylaı qaraǵanda munda turǵan eshteńe joq sıaqty. Bárimiz de qosanjar attan qur qalmadyq, Máselen, Shyńǵysqan, Maımaq.,, Áıtpese qara sholaq, uıqydaǵy arý, kentavr... Biziń klastaǵy bir qyzdy Kábıra dep te shaqyratynbyz. Biraq kózinshe shaqyratynbyz. Al Áshir Altynnyń syrtynan aıtyp otyr, Al kózinshe: «Altyn. Altynka, Altysha...»

Jalpy, Altyn táýir qyz. Meıirimdi qyz. «Altyn sekildi qyzdan jaqsy áıel shyǵady» degen keshegi gıtara týraly áńgime sońynda Isa. Onyń kórseń byltyr barǵan shúıgin shópti, ań-qusy mol, qalyń ormandy jaılaý, tabyn-tabyn sıyr men otar-otar qoılar esime túsedi. Jýanyń kermek ıisi tanaý urady. Áıteýir toqtyqty sezinesiń. Tek adamǵa sútke toıǵan buzaýsha qaraıtyny jaman. Ózinen ylǵı da sút ıisi jińishkelep jetedi de turady. Ondaılardyń sol buzaý kózben betińe qarap turyp, tike meńirep jibermesine kim kepil. Súzip tastaýy da yqtımal. Áıteýir osy qyzǵa jýyp ketseń boldy, bir túrli esinep-qusynap, uıqyń kele bastaıdy.

Altyn jigitterdiń betine kezekpen meıirban raımen qaraı kep, maǵan toqtaldy. Tumsyǵymdy tárelkege tyǵyp, tuqshyńdaı túsemin.

— Kel, Asan, ústeme quıyp bereıin!

Qup bolady, Altynjan, Altynaı, áıtpese Altyshka! Ústemege biz árqashan daıynbyz. Jumys aýyr. Erteden qara keshke deıin súımenmen alysý, sháýgim tastardy laqtyrý... Jumys aýyr bolsa tyńqıyp toıyp júrgen jón. Áıtpese densaýlyq kemıdi, kóńil kúı buzylady. Mamam beri attanarda osy taqylettes qaǵıdanyń onyń qaltama salyp bergen. Qanshama kereksiz, paıdasyz dep sanasań da sol on qaǵıdanyń keminde birin oryndaǵan 1 durys. Bolar bala sóıtedi.

Tárelkemdi sorpaǵa máımildetip toltyrǵasyn Altyn aı-shaı joq, záremdi ushyryp, qolyn shashymnyń arasyna suǵyp, sapyryp-sapyryp jibermesi bar ma. Shamasy, kóz aldyn qamaǵan kil taqyrbastardan zerigip ketse kerek. Isa, kentavr, Baqtıar jáne menen basqasy kelgen kúni kir-shań ustaıdy, kútýge qol tımeıdi dep : bas salyp, bir-biriniń shashyn sypyrǵan da tastaǵan. Sheke tamyrlary adyraıyp, qulaqtary qalqaıyp, shetterinen musylmanǵa aınalyp shyǵa kelgen.

Altynnyń alaqany maıda da jumsaq eken. Basymdy kóterip, kózine qarap em, olda-bilde, maǵan shyn, sizge ótirik, toq buzaý mólıip qarap tur. Shyńǵyryp jibere jazdap, til tistedim. Basymdy kegjeń etkizip em, jelkem tesiktiń qyryna sart tıdi. Burq etken kóz jasymdy juta-muta, tárelkedegi sorpany tógip-shashyp ornyma bettedim.

— Ha-ha-ha!

Kúlki ıesi — Altyn. Qudaı Altyndy dene, betke qosa kúlkiden de jarylqaǵan. Jáne kúlgende de esh daıyndyq-ázirliksiz, birden óte bıik notada bastaıdy da, kilt tynady. Ondaıda kúlýin kúlse de ile: «Osy men nege kúlip turmyn?» degen oı basyna sap etip, kúrt tyıylyp qalatyn bolsa kerek. Jalpy, kúlmeı-aq qoıǵany durys. Sóılemegeni jón. Kúlse, sóılese, qozǵama. Altyn birdeńeni búldirip alady.

Jappa astynan shyǵa berip, kerilip qoıyp, qarsy aldyma kóz tastap em, sabylǵan saǵym etinde jybyr-jybyr tolqyp jatqan qum tóbeshikterdiń qoınaýynan qońyz domalap shyǵyp keledi eken. Kádimgi teńbil-teńbil el qalaı kóshedi. El qalaı kóshediniń sońynan shubalyp shyqqan shań ne shyrqap áýelemeıdi, ne qaıta shókpeıdi, jerden sál kóterile qalqyp, órkesh-órkesh bolyp qatyp tur. Joq bop ketip, qaıtadan qaıqań belge aǵyp shyqqanda kúmis múıizine qos kúndi ilip alǵan ba, jarq-jurq etip, ile óshti. Kúmis múıizdi qyzyl qońyz birtindep, qos búıiri qampıǵan taıqy mańdaı «Jıgýlıge» aınaldy.

Qyzyl mashına sýmaqy ıtteı sypyldap, qos ortasyna kirdi de, sońyndaǵy tunǵan shańdy bókse-bagajnıgimen bir qaǵyp tastap, lyqsı toqtady.

— Asanjan!

Óz kózime ózim senbedim... «Jıgýlı» esigin aıqara ashyp tastaǵan kek'kóılekti mamam qushaǵyn jaıyp, beri júgirdi. Jyl asqan saıyn jasara túsetin mamam, ádemi mamam, shyrt etpe mamam, meniń mamam... Tumsyǵymdy ıyǵyna tirep turyp, ejelden tanys sút ıisin izdep edim, ańqyǵan átir tanaý jardy. Mamam meni ana men bala arasyndaǵy súıispenshilik pen syılastyqty dáleldeýge jeterlikteı ýaqyt keýdesine qysyp turdy.

— Júdepsiń... Jumys aýyr ma?.. Aıtpap pa edim... Tábetiń qalaı? Qatty oılap... Shydaı almadyq... Ulym meniń! Sen bolmasań kim... As-sıanjan!

«As-ıanjan, As-sıan!» Qudaı-aý, qaıdan estip em osy bir sholjyń úndi? Osy jýyqta, joq, joq tap búgin estigemin. Ehe, Jamal aýzynan mana ózen jaǵasynda shyqqan sóz! Dáp ózi.

Aq shalbar aq torkóz keýdeshe, qońyr kenep týflı kıgen kókem sol úr jańa qalpyna qysylǵandaı bir qyryndap kep, uıalshaq jymıyspen qolymdy qysty.

— Hal qalaı, Asan azamat?

Sońynda aıýdyń qonjyǵynan aýmaıtyn bireý balaǵyna jarmasyp, domalańdap júr. Qoly erbeń-erbeń etedi. Tárizi, meni qushaqtaǵysy bar. Mılyqtatyp kıgen kepkisi — sirá, kókemdiki — betin jaýyp alǵan. Mańdaıshasyn kótergende baryp, túımedeı qos kóz jylt etip, kepki astynan aǵyp tústi. Maımaq! Eshkimdi ońaılyqpen moıyndaı qoımaıtyn Maımaq!

— Sálem, Maımýshka!

Ol usynǵan qoldy almady. Aıaǵyn alǵa tastap, búıirin taıandy. Oımaqtaı aýzyn ashyp qap edi, ashshy shyryl qulaq tundyrdy.

— İshinde bes bólmeli úıdiń jatyp aldyń,

Kúláshti mergendikpen atyp aldyń.

Óziń bas býh. bolǵasyn aıaısyń ba,

Únemdeýmen tıyndy «Jıgýlı» satyp aldyń,

Ha-ha-ha!

Bala «Qyz Jibektegi» Bekejan arıasynyń áýenimen óleńdetip tur.

Ánnen keıin Maımaq kókeme qarap, kózin qysty.

Mamam kúldi.

Meniń júregim aınydy.

— Mynanyń,— mamam kókemdi nusqady,— bir qyljaqbas dosynyń úıretkeni... Kókeń kópten kózdep júrgen kóligin qolǵa qondyrdy, Asanjan. Turmys-tirshiligińdi bilip qaıtaıyq dep keldik. Alystaǵy aǵa sálem berem dep qyńqyldaǵasyn myna azamatty ertip aldyq. Kókeńniń qyzyl tulparyna kórimdigiń qaısy, Asanjan?

Men úndemedim. Muny ózinshe jorydy, bilem, mamam kókeme bir, maǵan bir qarap aldy da, báseń daýyspen úzip-úzip:

— Ulym, bul «Jıgýlı» túptiń-túbinde ózińe buıyratyn kólik. Ózińniń kóligiń... dedi nyqtap.

Mamam shaıqalaqtap alǵa tústi. Taspalap toqylǵan jazǵy týflıiniń bıik ókshesi qum qaýyp qap jatsa da, tiginen dik-dik túsedi.

Kókem sońda. Maımaq dalbańdap júgirip kep, qoltyǵymnyń astyna súńgip ketti de, jymyrań-jymyrań kúlip, qaltasynan bir somdyq tıyndy sýyryp aldy.

— Kórdiń be, bálem-aý? Ápkem berdi!— Áýdem jerde ketip bara jatqan mamama qarap qoıdy.— Óleńdi jaqsy aıtsań taǵy alasyń degen. Jańa qatyrdym, á? Ápkem tanystardyń bárine óstip sálem ber degen. Asan aǵańa da sóıt dedi.

Men bireý ıterip qalǵandaı teńselip ketip, tepe-teńdigimdi áýpirimmen áreń saqtap qaldym. «...Tanystardyń bárine óstip sálem ber degen. Asam aǵańa da sóıt...» Mamam úshin sonda tanys ne, men ne, báribir bolyp shyqqanym ba?!

Shaqyraıǵan kún astynda dir-dir qaltyrap tońyp turǵan kókjıekke kóńilsiz júzben qaradym. Bes jyl burynǵy qysta ótken týǵan kún toıyndaǵy kóńilsizdik taǵy da qara albastydaı eki ıyǵyma minip alǵanyn qorqynyshpen sezdim. Ol qorqynysh — mamamnan alystaı túskenimdi, aradan anaý aıtqan shań-shuń shyqpasa da, eleýsiz alystaı bastaǵanymdy sezingen qorqynysh edi. Aıtyp aıtpaı ne kerek, kókem de meni saǵynǵandyqtan qurylys otrádine kelmepti. «Meni úıden attandyryp salǵandaryna bar-joǵy úsh kún; úsh kúnde aıaq astynan qysa qalǵan qaı saǵynysh, bu kelisi qaı kelis?»—• dep ózim de oılap em. Ánsheıin sý jańa «Jıgýlıdiń» ala ekpe qýanyshy eken ǵoı myna sapardyń mánisi.

Osynyń bári qalaı bastalyp edi ózi? Á, byltyr qamsyzdandyrý mekemesinen kelgen jylpos jas jigit, ıá, sodan bastaldy. Sol jigit jeńil mashınanyń esikterine súıenip, synyq turǵan jas jubaılardyń túrli-tústi sýreti basylǵan reklamany stol ústine tastap ketip edi. Álgi áıel men erkektiń janynda tańdaıǵa tússe erip sala beretin konfetteı ádemi búldirshin turǵan.

Kúlip jibere jazdadym.

Jaradyń, mama! Myqtapsyń, kóke! Jarnamadaǵy sol sylqymdardan asyp túspeseńizder de quıryq tistesip qalypsyzdar. Qazan attaı qyzyl «Jıgýlı», baryn kıip, baqanyn asynǵan áıel, erkek jáne búldirshin... Ata-ananyń ýysynan shyǵyp ketken Asan sıaqty on jeti jasar qońyr bozbala emes, bir somǵa op-ońaı aldana salatyn konfet sekildi súıkimdi bala... Jana satyp alynǵan mashınaǵa til-kóz tımeý úshin kabına mańdaıyna ilip qoıatyn amýlet maımyl qandaı, sondaı súıkimdi bala... Kókem, mamam, Maımaq jáne qyzyl «Jıgýlı»— tap myna qalpynda sol jarnama qaǵazdan yrshyp-yrshyp túsip, vagondardyń ortasyna tura qalǵan sıaqty. Tek kólemi áldeneshe ese úlken jarnama qaǵazy...

Qaradan qarap ishim tolyp ketti. Kúnqaǵarynan basyp, Maımaqtyń qalpaǵyn kózine túsirdim de:

— Shyńǵysqan qaıda? Shyńǵys...— dedim tyǵyla sóılep.

— Aýyldaǵy atama ketti. Taýdaǵy atama... Taýda bári kók. Taý — kók, aspan — kók, qaraǵaı — kók...

Shekeńnen kún solqyldatyp soǵyp tursa qaıdaǵy bir taýda kók qaraǵaı jaıqalyp tur eken dep qaıdan jyrǵaı qalaıyn, syrt aınalyp, mashınaǵa qaraı tarttym.

Kádimgi «Jıgýlı»... «Jıgýlı!» Til úshine jyp etip, qalaı-qalaı jeńil oralady, á? Naq bir ádemi jazylǵan ánniń sózderinen alynǵan dersin. Qos-qostan tizilgen tórt shamy qas sulýlardyń kózinshe kún sáýlesine shaǵylysyp, jarq-jurq etedi. Radıatorynyń nıkel beldikteri, dóńgelekteri, áınegi, kabınany boılaı tartylǵan qapsyrma temirleri bar, osy turqynda «Jıgýlı» tisin aqsıta emen jarqyn kúlip, máz-meıram bop turǵan baqytty adamnyń keıpin elestetedi eken. Myńdaǵan jansyz vólt, gaıka, shaıba, podshıpnıkterden quralsa da mańdaıyndaǵy or zatqa ádemilik qosyp, ásemdendire túsetin qasıeti bar ma dep qaldym. Qyzyl avtomobıldi qaýmalaı qorshaǵan vagondar tipti shymqaı jasyl, qyzyl. Mamam myna mashınanyń qasynda tursa keminde on jasqa jasaryp sala beredi eken. Árqashan da bir toǵa, salmaqty, deımin-aý, múmkin jýas, ólez shyǵar, kókemniń de búgin eńsesi bıik, qabaǵy ashyq. Maımaq burynǵydan da súıkimdi. Iaǵnı temir-tersekten quralǵan bir jansyz, úsh jandy tórteý — qyzyl «Jıgýlı» jáne kókem, mamam, Maımaq, «Shat-shadyman kóńil jáne erke» dep atalatyn saltanatty sımfonıanyń bir-bir notalary tárizdi. Qudaı biledi, apshyny qýyrǵan aptap kýá, bireý osy turǵan tórteýdiń kóńil kúıin beınelep, sımfonıa jaz dese, sóz joq, atyn «Shat-shadyman kóńil jáne aǵyl tegil bereke» dep qoıǵan bolar edim.

E, bul qyzyl «Jıgýlı» bizdiń úıdiń jyryna aınalǵaly qashan...

Ár keshki asty aldyǵa alǵan saıyn mamam men kókemniń arasynda «Jıgýlı» jaıynda áńgime, al áńgime tereńdep ketse qyzyl sheke qaqtyǵys, daý-damaı týatyn, Aıtys, ásirese, kókem eńbekaqysyn alǵan kúni laýlaı túsýshi edi. Álqıssany bastaıtyn, árıne, mamam. Onsyz da tap-taza stol betin oramalmen erekshe bir qajyrmen súrgilegen ústine súrgileı túsip, eleýsiz ǵana kúńk ete túsýshi edi: «Kókesi, búgin kasaǵa tıyn-teben saldyń ba? Kezek te kelip qaldy. Áıteýir sol kúni elge alaqan jaıyp qalmaıyq. Álgi pravo beretin kýrsteriń qashan bastalady. Avtoınspeksıanyń jańadan kelgen bastyǵymen tanysyp, jaqaýrata berýdi de bilmeısiń...» Osy sıaqtas áńgime-dúkendi, amal joq, qulaqqa qorǵasyndaı quıyp otyryp, sol sıqyrly «Jıgýlıdi» ár túrli beınede, qasıette kóz aldyma elestetip, álekke túsýshi edim.

Keıin «Jıgýlıdi» kórdim. İshi-syrty jyp-jylmaǵaı kólikti kókemniń dosy satyp alyp, bárimizdi úıme-júıme otyrǵyzyp, týystaryn aralap, kórimdik surap shyqqan. Burynǵy daý-damaı endi odan ármen laýlaı tústi. Birtindep «Jıgýlı» týraly áńgimege qulaǵym úırenip, ábden etene bolyp ketti. Tehnıkalyq túster kóretin boldym. Túsimde «Jıgýlımen»—satyp alǵan ekenbiz deımin — Taıbýryldaı talaı qyrqalardyń belin basyp, ushqan qustyń quıryǵyn tistegemin. Ondaıda qatarymda kórshi klastaǵy gımnast qyz otyrar edi. Kókemniń jazý stolynda jatqan «Avtomobıl. Úshinshi klasty júrgizýshiniń oqýlyǵyn» oqyp shyqqasyn ol avtomashına oısha san ret bólshektelip, qaıta quralǵan. Kele-kele avtomashına týraly arman. qaltadaǵy taraq, ámıan, ıakı ár klass saıyn qaıtalap oqıtyn «Robınzon Krýzo» kitaby sıaqty kerek zatqa aınalǵanyn ańǵarǵanym da joq.

Sol «Jıgýlı» mine, tórt-bes adym jerde jutynyp tur. Túsimde bu shirkinniń dóńgelekteri jerge anda-sanda bir tıip, muz-shatqaldardan qarǵyp kete baratyn daradylaý edi, mynaý, baıqaımyn, odan góri áldeqaıda sylqym, seri, mádenıetti. Keıde ákesi shetelden alyp kelgen qyzyl djıns shalbaryn qubylta kıip, úlken kózildirigin tanaýyna ilip, taırańdap shyǵa keletin gımnast qyzdaı ór kókirek. Báribir, báribir tórt dóńgelekke .artylǵan qyzyl qorap kep qıalyma azyq bolǵan «Jıgýlıimnen» sadaǵa ketsin! Bir túrli muǵalim bes qoıam dep turyp, aıaq astynan aınyp, mol keýde, jýan bókse úshti qonjıta salǵandaı qarnym ashyp qaldy. Áldeneni kútip japaqtaǵan kókeme qutty bolsyn aıtqanym joq. «Jıgýlı» basqa úshin syry kóshpegen shyt jana jıhaz bolsa da, men úshin, meıli túsimde kóreıin, meıli qıaldaıyn, báribir, báribir gımnast qyzben kók púlishti oryndyǵyna nyǵyzdala otyryp alyp, san myń shaqyrymdy yzǵytyp artqa tastap, tozyǵyn shyǵarǵan saldama dúnıe, Jalpy, til alsańyz, qıaldaı kórmeńiz. Qıaldasańyz boldy, búgip kórshi klastaǵy gımnast qyz kópe-kórneý keremettiń qudiretimen Qyz Jibekke aınalady. Erteńinde álgi jel qıaldan seıilgesin qarasań, qaıdaǵy Qyz Jibek, kádimgi suńǵaq boıly sary qyz. Sondyqtan erteń kóńildi, shat shadyman júrgińiz kelse búgin qıaldaı kórmeńiz. Qıal jıi aldaıdy. Ásirese, uıyqtar aldynda quıryq bulǵap kep, qoınyńa kirip ketýge tyrysatyn qıal atty mysyqty tósek mańynan qýyp tastańyz. Ol mıaýbaıdy erkeletkennen góri — qıaldaý dep uǵyńyz basty kórpemen tas orap ap, qor-qor uıyqtaǵan jaqsy.

«Jıgýlıdi» bir jaqtyrmaı, bir jaqsy kórip, tolqyp turǵanda kókem qolyn ıyǵyma saldy. On. qoly qyzyl mashına kabınasynyń esigine . asylypty. Kókem myna qalpynda teteles eki balasyn — meni jáne «Jıgýlıdi» ertken, ómirge dán rıza, baqytty ákeniń naq ózi! Sol qanatynda tuńǵysh uly — men, on qanatynda kúni keshe satyp alǵan kenje uly — qyzyl mashına!

— Obkatkadan ótkizip júrgesin saǵan kelip qaıtýdy uıǵardyq. Motory ógizdeı kúshti, eń sońǵy úlgi! Záýde-qalam jarysa qalsa «Volgańnyń» ózinen qalyspaı ma dep qaldym. Aýlanyń buryshynan garaj soqpaqpyn. Arystanǵa da jumys tabyldy. Garajy bar, «Jıgýlıi» bar, on myń somdy kúzetý ıtke úlken abyroı.

Arǵy sózi qulaǵyma jetpedi. Tym aıaıtyn, ıakı jek kóretin adamymnyń sózi qashannan zeıinime qonyp kórgen emes— kókemdi aıap tur em. Bes jyl buryn japalaq-japalaq qar astynda bozdatyp vıolonchel tartqan kókem, shot tastary jáne vıolonchel pernelerine ǵana ámiri júretin jýas kókemdi dáp búgin myna «Jıgýlı» kópe-kórneý tartyp alǵandaı sezindim óz-ózimdi.

İshim qan jylap turyp, bir jaǵynan onyń jan dúnıesinde qaı qorqaý ulyp, qandaı ıt ólip jatqanyn sezip te turmyn. Kókem osyǵan deıin jalǵyz edi... Mamama er, maǵan áke bolsa da japalaq qar ishinde, qalyn sıfr ishinde mańyp júrgen jalǵyz edi. Mamam bolsa túrli-tústi televızor, servız, garnıtýr, hrýstal, kilemder dúnıesimen ishek-qarny aralasyp ketken. Sol kil jarqyldaq álemniń ortasynan mamamdy súırep shyǵý basqanyń qolynan kele me, joq pa, kim bilsin, al jýas, jasqanshaq kókemniń shama-sharqy oǵan jetpedi. Men bolsam erteńnen qara keshke deıingi ýaqytty mektepke, mekteptegi ár túrli úıirmelerge, kınoteatr, kepter men Arystanǵa ótkizip qoıǵamyn. Pıonerler saraıyndaǵy jas sýretshiler úıirmesine qatysqannan beri sabaqtan soń túski asty shala-sharpy ishe salyp, kelgen izben keri qaıtamyn. Úıirmeden keıin kıno bar. Sosyn ıá shańǵy, ıá fýtbol... Keshke úıge qara samym úzilerdeı sharshap-shaldyǵyp oralamyn. Sabaq ta qıyndady. Algebra, trıgonometrıanyń arıfmetıkadan, al Dárkembaı obrazynyń halyqtyǵy týraly shyǵarma jazýdyń dıktantty súıreńdete salýdan arasy jer men kókteı. Joldas-jora da kóbeıdi. Tek qasaphana tarıhynyń tusynda ájeptáýir jaqyndasyp, uǵysqandaı boldyq ta, baǵyty basqa-basqa jelqaıyqtarsha bet-betimizge ajyrap kete bardyq. Alystaǵan kókem emes, men edim. Biraq, biraq... tym tez eseıgenime men kinálimin be?

Al kókemniń kimi bar?

Erikkendegi ermegi káni?

O, kóke, seni menen basqa kim túsinýshi edi?

Men tárizdi sýret salyp, kepter ushyryp, Arystanmen alysyp oınaı da almaıdy. Vıoloncheliniń ózin kórshiler san-saqqa júgirtip, táltek ete bastaǵasyn qolǵa alýdy qoıǵan. Mamamnyń oń jaǵynan shyǵa almaǵan biren-saran dostary bizdiń úıdiń esigin ashýdy pyshaq kesti úzgen. Mamamnyń kóńili qup kórgendermen kókem juǵysa almady. Bir sózben aıtqanda, mamama múıiz buǵaz kıiz de, mamama kıiz kekeme múıiz. Sóıtip, óz otynyń basynan jylý tappaı qystyǵyp júrgende onyń da aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júretin kónbis zat tabyldy. Ol — myna «Jıgýlı», talpaq tumsyq, jylmań «Jıgýlı»! Rýlin ońǵa burasa ońǵa, solǵa burasa solǵa burylady. Uryspaıdy, kerispeıdi. Tek aptasyna maılap, sýlap, kúnige jaǵar maı quısań bolǵany, qaıda salsań sonda jyljyp tur. Áınegin jýý, bosaǵan burandalaryn qataıtý, syna qalsa jańa bólshek satyp alý —atkópir ermek degen osy. Tipti ishiń tolyp bara jatsa kórshińdi shaqyryp al da, aýla sharbaǵyna asylyp turyp, osy bir tonnadan astam temir tersektiń jaıy men kúıi týraly áńgime soǵyp, qumardan shyq. Qorytyndy — jumystan sońǵy ýaqyttyń úńireıip bos qalǵan kem-ketigin toltyryp ketken «Jıgýlıge» kókem dán rıza. Baqytty! Jaıyna tynysh júrmeı kóringen qasaphanaǵa ot ala júgirip, pedsovetten pedsovetke súıreleıtin Asannyń ornyna «Jıgýlıdeı sengish te kónbis «bala», serik taýyp alǵanyna alaqaılap, jar salmaǵanmen ishteı máre-sáre. Ózi sekildi ıi jumsaq, til alǵysh mashına...

O, kóke, seni menen basqa kim túsinýshi edi!

Onda da búgin ǵana túsinip turǵan sekildimin. Kókemdi «Jıgýlı» tartyp alyp, jalǵyzdyqty osy sát keremet sezinip turǵanda ǵana kókemniń ǵumyr boıy jalǵyz bop kelgenin túsinip turmyn. Soǵan qaraǵanda «Basqa tússe baspaqshyl» degen sóz ras bolar.

Álde mamam kókemniń bolashaqqa dańǵyraǵan úıde jalǵyz qalaryn — bir jyldan soń, men de oqý izdep ketemin ǵoı — oǵan da bir kóńil aldar ermek kerek ekenin sezip, mashına satyp alyp berdi me?.

— Aǵasy, Asandy qasyńa alyp, anaý tóbeni eki-úsh aınalyp shyqpaımysyń?— dedi mamam týflıine túsken shańdy qaǵyp túsirip jatyp. Maımaqty vagondaǵy qyzdarǵa tastap, qaıta oralypty. Erteń ózi ıe bolar dúnıeniń kiltıpanyn búginnen bile bersin de.

Kókem selk etti. Mamamnyń aldyńǵy sózderin jaıbaraqat tyńdap, jem jegen attaı sulq tur edi, «erteń ózi ıe bolar dúnıeniń kiltıpanyn búginnen bile bersin»-ge kelgende selk ete tústi. Áýeli «Jıgýlıge», ile betinen boran burqyrap, jańa kórgendeı, jańa tanyǵandaı maǵan jalt qarady. Sýyq ta jat kózqaras... Óz kindiginen týǵan balasyna emes, jaýyna qaraıtyn jat kózqaras.. «Erteń ózińe tıer dúnıeniń»... Mamam búldirdi! Kórdińiz be, mamamnyń aıtýynsha, búgin kókemniń astyna taıpalyp túsken qyzyl jorǵa «Jıgýlı» erteń, erteń, bolmasa búrsigúni ony saýyrynan sypyryp tastap, maǵan basybaıly dúnıege aınalady eken. Nan men sý suramaıtyn sengish te kónbis, adal dep turǵan qyzyl mashına kim rýlin ustasa sonyń aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júretin opasyz bop shyqty.

O, kóke, seni menen basqa kim túsinýshi edi. «Jıgýlı» tap bir jaryp tastar qyzyl qasqyrdaı táltirektep, keıin shegindi. Avtomashınadan kóz aıyrmaı qaltasynan «Kóktóbeni» sýyryp, bir talyn qoly qaltyraı tutatty da, urty qompańdap burq-burq sordy. Shylym tútini kózge shalynǵan joq: jerine jete qyzǵan aýa qolma-qol eritip, seıilip, joqqa aınalyp ketip jatyr, Jaq eti búlk-búlk oınaıdy.

O, kóke, seni ulyńnan basqa kim túsinýshi edi. Tunjyrap turdy, turdy da;

— Jigitter, aralaryńda mashınanyń tilin biletin kim bar?— dep kúńk etti.

Top qozǵalaqtasyp qaldy. Sybyr-kúbir kóbeıdi. Sálden soń bireýi sytylyp shyqty. Buıra bas Isa! Oqý bitirip, ofıserlik pogondy jańa taqqan kýrsantsha serpe basyp kókem qasyna keldi.

— Men bilemin, otaǵasy!

— Shofermisiń?

— Pravony mektepten alyp shyqqamyz.

Kókem týflı tumsyǵymen qum betine ırek salyp turyp:

— Men sharshap turmyn. Asan ekeýiń biraz seıildep qaıtarsyńdar,— dedi. Basyn kóterip, Isa ekeýmizge buıyraıyn dep turǵan qyzyl avtomobılge qarap ap, maǵan:

— Asan, qutty bolsyn kóligiń!— dedi ólgen daýyspen.

Eki-úsh bolsa da ózi ıemdenip, ózi minip úırenip qalǵan dúnıesiniń, búgin basqanyń, ásirese, meniń taqymyma tıgenin kórmeý úshin avtomashınaǵa ádeıi minbeı tur.

Shynymdy aıtsam, kókemniń «Asan, qutty bolsyn kóligiń»-ine deıin«LTA-81-10» nyń kabınasyn selk etkizip otyra ketýge qulqym soǵyp turǵan joq edi. Onda da kókemdi aıaǵandyqtan. Biraq kekesin ıisi ańqyp turǵan: «Asan qutty bolsyn kóligiń»-nen keıin esh oılanbastan avtomashınaǵa qaraı aıańdadym. Qyzyl avtomashınany menen aıasa, men aıanamyn ba?

«O, kóke, qyzyl «Jıgýlıińizdiń» baýy berik bolsyn!» Bul sózderdi estirtip aıtpadym, al oı atty tússiz taqtaǵa jazyp salǵanym ras edi.

Ystyqtan isinip ketken bashpaılaryn týflıge sýǵa almaı áýre sarsańǵa túsip jatqan mamam eńkeıgen qalpy kókeme kóziniń ıtimen qarady.

— Bul ne etkeniń, aǵasy-aý?! Eńirep turǵan dúnıe, myna bala baıqaýsyzda tóńkerip alsa qaıtemiz?

— Jańasyn satyp alamyz. Saspa, aqsha — pishen.

Mamam kókeme qadala qarap turdy da, kilt buryldy.

Týflıi qolynda. Jalań aıaq. Qumdy qos ókshesinen kezek atqylap, «Jıgýlıdiń» artqy esigin aıqara ashty da, otyrǵyshta jatqan kók oramaldy tamaq astynan shart baılap, maǵan jalt qarady — o, mama, qandaı ádemi edińiz osy mınýtte! Ashýlansa boldy, mamam qashannan ádemi bolyp ketedi.

— Kel, Asan, otyr! Qydyryp qaıtalyq. Ózekti janǵa bir ólim. Qırasa qıyn bolǵanda súıegimiz qosa shashylyp qalar. Bul zamanda kimniń quny kók temirden artyq deısiń.

«Kimniń quny kek temirden artyq deısiń...» İsh jıyp qaldym. Meniń de, Isanyń da, onyń ishinde mamamnyń óziniń de parqy myna jan, qan-sólsiz «Jıgýlıdiń» baǵasynan kem túskeni me? Arystaı úsh adamnyń quny bar-joǵy jeti myń som ba?

«Jıgýlıdiń» esiginiń tutqasyna qol salyp turyp, merekedegideı syqıyp kıingen kókem men mamama kezek-kezek burylyp qaradym. «Jıgýlımen» qydyrý úshin baryn ilip, baqanyn asynypty. Bala kezimde meni qolymnan táı-táı jetektep, kóshege serýenge shyqqanda da ekeýi óstip jaıqalyp kıinýshi edi. Endi olardy «LTA-81-10» jetektep júr.

Basym salbyrap ketti.

— Otyr degen soń ybyljymaı otyr endi. — Mamam bul sózderdi aqyryn da anyq aıtty. Biraq jekirip urysqannan góri ótimdi, zárli edi.

— Mam...— Odan ári demim jetpeı, sezim bel ortasynan short úzildi. Durysy: «Kóke!»—degim kelip edi, qolqamdy qapyryq aýa qapty. Tynysymdy taryltqan aýany qaırańda qalǵan balyqtaıyn eki ekpemdi soǵa jutyp turyp, tup-týra bes jyl burynǵy, on eki jasqa tolǵan túnniń sýyq aýasy esime sart tústi. Bul ótken shaq degen úıińe bir tún qonyp ketse keler joly esik qaǵýsyz kirip kelip, etigin sheshpesten tapyraqtap tórge umtylatyn úr da jyq qonaqqa uqsaıdy eken. Sol qys* tyń kóktemge ulasqan túni bozdaǵan vıolonchel shekterinen pyr-pyr ushqan sazdyń appaq notalary men qapalaqtaǵan qar qıyrshyqtaryna aralasa alystaǵan kókemnen aırylyp qalam ba dep zárem zár túbine ketip edi«

Ol bir túbine túıe boılamas zymyran tún edi.

Kókem ol túni jalǵyz edi.

Áıtse de men jalǵyz emes edim. Men sol túni kókemdi taýyp, shyn kókemdi tanyp, shyn qýanyshtyń taza aýasyn jutyp edim...

Al mynaý shaqyraıǵan tal tús meni qorqytýǵa aınaldy. Shaqyraıǵan tal túste kókemnen kóne-kórneý aırylyp qalyp edim.

Iá, ıá, qoryqtym — sebebi áýe ashyq, jer jazyqta jalǵyzdyqtyń tus-tustan antalaı kep, jaǵaǵa jarmasqanyn ishim qaltyraı sezip turdym. Jarmasqanda qandaı! Janyma jaqyn sanaıtyn jar degende jalǵyz adam bar edi. Sol mańdaıǵa basqan jalǵyzymdy, kókemdi myna talpaq tanaý «LTA-81-10» sıqyrlap qoıǵandaı tóńireginen shyǵarar emes. Jalǵyzdyqtyń qushaǵy qashan da tastaı sýyq. Ystyq qumǵa tobyqty tolarsaqtan keship turyp, tabannan ótip, tas tóbeme zyrlap jetken yzǵar tabyn sezdim. Búıte berse jalǵyzdyq jaǵama jarmasqandy bylaı qoıyp, kúnderdiń kúninde jaǵamdy qaq aıyrar. «Bilmeımin, bilmeımin,— dep oıladym «Jıgýlıdiń» jumsaq oryndyǵyna jaıǵasqasyn shyrma-shatý aıqasqan aıaqtarymdy jaza almaı jatyp.—On jeti jasqa búıtip jaıqalyp tolǵanyńa bolaıyn. Jyl ótken saıyn jańa dos, týys tabam ba dep úmittensem, jyldar joǵymdy joqtamaq túgil, barymnyń ózin tonap jatyr ma, nemene? Jetegimdegi Arystan qaıda? Kepter she? O bastaǵy qyryq tórt áripti álippeniń kele-kele myń sap erejesi bytysqan gramatıkaǵa bastaıtyny sıaqty anyq, ta túsinikti dúnıe ýaqyt óte udaıy kúrdelene bere me, qalaı?

Qyzyl «Jıgýlıdi» kórgende Isa aıaq astynan nege qulshyna qaldy?

«Jıgýlı» qum tóbeler etegin basqan borpyldaq joldy baýyrymen syzyp, salyp uryp keledi. Shuqanaq-shuqanaqta móńkip-móńkip alady, Qos kóz ushynda lypyldap qalqyp tur. Jóńkilip aqqan saǵym muhıtynyń túbinde qalǵan abajadaı vagondar aptap kórinen qalaı qutylaryn bilmeı úıezdep turǵan egizder sekildi. Qyzdar jatatyn kók vagon elektr naızanyń úshinde ketken baıaǵy qara buqadan aýmaıdy. Ó.i salmaǵyn ózi kótere almaı, tórt tuıaǵy tórt dóńgelegin qumǵa kómip jiberip,jybyr-jybyr qozǵalyp, ózenge qaraı bettep bara jatqandaı. Bir túrli titirep ketip, basymdy kilt buryp, aldyma qaradym.

Qamalaǵan qum kúrgeıinen qutylyp, jazıra jazyqqa shyǵyppyz. Isa gazdy aıamaı basyp otyr. Bútkil jer-jahan sol qanattaǵy jýsandy surǵylt dala, qamshylar jaqtaǵy tóbe-tóbe qum, buıra bas butalar, quıryqtary aǵarańdaı ebedeısiz toıqańdap qashqan tyshqandar tum-tuqıany qalmastan eshbiri qutyla almaı kezekpen zymyrap kep, dóńgelek astyna qulap jatyr, qulap jatyr.

Qara saıtany ábden ustaǵan-aý deımin, Isa rýlmen rúl bop, tas qatyp qapty. Bilek tamyry bilem-bilem. Bizge burylyp qaramaıdy. Bar ynt-jynty «Jıgýlı» jep kele jatqan jol ústinde. «Jıgýlıdi» de, ózin de aıaıtyn emes. Bet túkteri shyǵyp ketipti. Bir túrli seskenip keıin ysyrylyp otyrdym. Aıtary bar ma, mundaı adam qashsa qutylady, qýsa jetedi. Qashsa—sońyna, qýsa — aldyna túsirmesin dep tile.

Qatarynda otyrǵan mamamda ún joq. Redıkúlin júreginiń ústine basyp, tiginen tik otyr. Baıqaımyn, bárimiz de jeldeı júıtkigen jyldamdyqtyń yrqyndamyz. Bárimiz de qos basynda qozdaǵan bir qorqynyshty oıdyń qushaǵynan qashyp kele jatqan sıaqtymyz.

Jol jalyqtyrmaıdy desetin. Jutynǵan «Jıgýlıdiń» ishinde shalqaıyp otyrǵanda tipten jalyqtyrmaýǵa tıis edi. Kóz taldyryp, qaraı berseń jol jalyqtyrady eken. Esinep tastap, kabınanyń ár sharshy santımetrin kóz ben kóńil synynan ótkize bastadym. Bári jalt-jult jarq-jurq. Tili dirildeı teńselip, maı kólemin, jyldamdyq, ýaqyt mólsherin, akýmýlátor kúshin kórsetetin amper sekildi aspaptar buıra bas Isa men jel taraǵan balapan shashyn qaıyrǵyshtaǵan mamamnyń ádemi júzine bek jarasyp tur. Úsheýmiz de «Jıgýlıge» qajet degen bólshekterge aınalyp, ornymyzdy taýyp, myqtap vınttelip, avtomashınamen qosa alǵa zyrǵyǵan tutas denege aınalyp ketken ekemiz.

Eptep kóńil kúıim kóterile bastady.

Tórt dońǵalaqpen dala betine úlken-kishili eki jalpaq, «O» árpi sekildi konsentrasıalyq sheńberlerdi tańbalap, keri buryldyq. Úsheýmiz de qostan ala shyqqan naza-yzamen alysyp otyryp, joldy edáýir utyp tastaǵanymyzdy ańǵarmappyz. Oımataz tóbeler qosty muqym jutypty. Emen-jarqyn jaırańdap ketpesek te úsheýmiz tóbemizge tegene-tegene jemis qoıyp kóterip otyrǵandaı siresken tip-tik qyzyq, halden ajyrap, demdi erkin alym, qońyrjaı qalypqa aýysqandaımyz. Isa sol bilegin kabına terezesine artyp, oń qolymen rýldi emin erkim shyrq úıirip otyr. Mana aırylyp qalardaı on saýsaǵyn barankaǵa japsyryp tastap edi, endi bas barmaq, balaly úırekpen ǵana shymshyp ustapty. Mamam aq shańqan oramaldy suq saýsaǵyna orap ap, urt, kóz ushtaryna juqqan shańdy súrtedi. Týflıin sheship qoıypty. Sońǵy jyldary repetsiz ósip ketken uzyn sıraqtarym uıı bergesin aldyńǵy otyrǵyshtyń astyna sozyp jiberip, kók púlish arqalyqty jaýyrynymmen armansyz janshımyn. Syzyltyp ysqyrdym. Jaıshylyqta ysqyryq estise qabaq qaıshylap, kirjıe qalatyn mamamda ún joq. Isa kabına aınasyn túzetti. «Jıgýlıdiń» bir qalypty jumsaq gýiline qulaqty salǵyrt salǵan mamyrajaı beıbit qalpymyz bar. Qos basynda «LTA-81-10» mańynda týyp ketken eges elesin jáne sol tútin-jalynsyz órttiń kýágerleri — qyz-jigitterdi jotalar astyna basyp, únsiz jatyr. Kabınadaǵy úsheý taıtalasatyn basqa syltaý joq. Qaıta úsheýmiz de «LTA-81-10» syndy tórt dońǵalaqty tar qobdı ishinde otyryp, úsheýmiz de ishteı sezip, ishiń bilsin álýlaı dep kele jatqan shýaqty sezim tóńireginde bas túıistirgen sıaqtymyz. Ol sezim — tyrbańǵan eki, tórt, sanaı berse qyryq aıaqty jan-janýar, baqa shaıannan ozyp, bárin artqa tastap, zymyraǵan óz jyldamdyǵymyzdy, óz artyqshylyǵymyzdy túısingen sezim edi. Qysqasy, kemedeginiń jamy bir...

Aıta berse jalt-jult kabınada ózińdi mádenıetti, asqan izetti jan sezinip ketesiń be deımin. Jaı tirliktegi ashý, yza, renish anaý aıtqandaı maqtarlyq tirlikke jatpaıtynyn moıyndaısyń. Kabınalas kórshińe burylyp, áp-ádemi ázilder aıtqyń keledi. Jalpy, «Jıgýlı mingen adamnyń qasıetteriniń sapasy, sóz joq, kem degende on prosentke artyp ketetin sekildi.

O, kóke, men sizdi endi túsine bastaǵandaımyn!

Jańa bildim, jyldamdyq shirkin jatqan sıqyr eken. Eki aıaǵyńa senseń tóbeńnen tónip, eńse basatyn tóbeshikter qazir teńsele qozǵalaqtap, izetpen jol berip, keıin sheginip qalyp jatyr. Áınekten bas shyǵaryp, tóńirekke tesilip uzaq qarasań bútkil tóńirek qol ustasa «LTA 81-10»-dy qoshemettep, gımn shyrqap, aınalyp júrgendeı tamasha áserge bólenesiz. Ol gımn, árıne, avtomashınanyń úzilis joq tynym tappas uzaq gýili. Shash tarap, jaǵadan kirip, tula boıdy salqyn ernimen eppen óbip, sergiter samal jeldi aıtsaıshy. Shilińgir ystyqta qostaǵy qyz-jigitterdiń shekelerinen kún ótip, tabandaryn qum qaryp, alty aıryqtarynan ter ketip júrgenderin oılaǵanda samalyn da, salqynyn da qatar syılaǵan «LTA-81-10»-nyń tórt dońǵalaǵynan aınalyp ketpeımisiń. Jigit, jigit aǵasy, kekselerdi qaıdam, on bes, on altydaǵy bozbalalar tanyn jaıaý atyryp, keshin jaıaý batyrady. Iaǵnı qaz turyp, táı-táı basqannan óz qolyń óz aýzyńa jetip, aýlana avtomashına, motosıkldi múıizinen súırep kirgizbeıinshe tek eki aıaǵyńnyń amandyǵyna syıynǵan ónimi joq saıaq tirlik. O basta balalar baqshasyna, keıin mektepke salpańdap jaıaý tartasyń. Alda-jalda ekskýrsıa jasap, taý-tasty kezseń de, qyl aıaǵy qyzben qydyrsań da súıeneriń sol on bashpaıly kúrek taban. Dalany bilmeımin, oblys ortalyǵyndaǵy ómirdiń sıqy solaı qasaphana tarıhynan keıin aýdandy tastap, oblystan oryn tepkemiz. Sol qadirsiz kóp jaıaýdyń biri meniń kún etip, kúrek saby alaqan oıyp, mesel qaıtqan keshegi-búgingi júdeý shaǵymda taqymyma «Jıgýlıdeı» temir tulpar túsip qalǵan myna mınýtta kóńil kúıim qandaı bolmaq? Árıne, basynan aıaǵyna deıin tunyp turǵan jyr men án! Onyń ústine «LTA-81-10» úshinshi klasstyq bilimi bar Isaǵa, qara sholaq — Áshirbekke, uıqydaǵy arý Baqtıarǵa emes, meniń kókemniń, onyń balasynyń Asannyń, qorasyna kiretin múkámal-múlik ekenin bes saýsaqtaı bilip otyrsań she? Áne, sonda qaıtpeksiń? Qaıtkeni nesi, tóbeń kókke jetip, aýany aıdaharsha tartyp ap, urt tompaıta «Túrik marshyn» quıqyljytyp ysqyrmaısyń ba?

Basty jerge salyp jiberip, «Jıgýlıge» qarsy shapqan bes-alty vagon kóringen kezde saǵynyshty syltaýratyp, «LTA-81-10»-dy elge kórsetý úshin júgirtip kele qalǵan kókemdi de, erteń kabınasyna ózim otyrar mashına rýline bizden basqa bóten jandy jolatqysy joq mamamdy da ábden túsinip úlgirip edim.

Túsingen adam keshire de biledi...

* * *

«LTA 81-10» vagondar kúrgeılep qorshaǵan alańǵa oqyralaǵan sıyrdaı tasyrańdap kirdi de, bylq etip, birden toqtady. Sap-sary jalǵyzdyq alańnyń betimen bet bolyp, shalqaqtaı jalqyldap jatyr. Manaǵy daýdyraǵan qara-qurym ton jym-jylas: ystyq pen meldektep ishken túski as bárin vagon-vagonǵa qýyp tyqsa kerek.

Mamam kabına esigin shalqaıta ashyp túse berdi de, Isaǵa burylyp:

— Rúlge bekem jigit ekensiń, baýyrym!—dedi.

— Raqmet, ápkeı — dedi Isa báseń daýyspen, basyn sol ıgen yrym jasap. Neǵylasyń, ózin sultandardyń sultanynsha ustady. Sosyn mamam eńkeıip, ishte otyrǵan maǵan kabına terezesinen úńilip, qyzyq maǵynamen uzaq qarady. Kózinen: - Mine, myna jigitten úlgi al. Kórdiń be, jap-jas bolsa da qandaı salmaqty. Mundaı jigit bolashaqta peshenesine jazylǵan úlesin qur jibermeıdi...» degen jazýlardy oqydym. Men bir túrli eki ıyǵymdy qunystyryp, ádeıi búrise qaldym. Qaıtadan Isaǵa buryldy.

— Ádemi kelin men ásem «Jıgýlı» saǵan jarasar edi. eki qolyna aldy da, sońyna burylyp qaramastan qyzdardyń vagonyna bettedi.

Isa kabına esigine qolyn asqan kúıi sulq otyryp qalǵan.

Kabınadan shyǵyp, tabanym qum qyzýyn sezýi muń, kún balqyǵan kirpiginiń bir talyn kózime tastap jiberdi. Ózen jaǵasynda, alań ortasynda kúnge qyzdyrynyp jatqan aptap atyp túregep, bazarlyq kútken balasha jalma-jan tap berip, yp-ystyq qushaǵyna aldy. Isa bir aıaǵyn avtomashına dońǵalaǵyna salyp, oılanyp tur. Kópe-kórneý kóńilsiz.

— Kókeń... dırektor ma?—dedi qyryldap. Qınalyp aıtty. Kózi aıdalany kezip júr.

— Býhgalter...— dedim kókemniń dırektorlyq mansapqa jete almaǵanyna qysylyp qalyp.

— Bas býhgalter me?

— Iá...

— Mamań she?

O da býhgalter.

Bas shaıqady. Bir ezýlep qana jymıdy. Qabaǵy qaıta kirjıdi.

— «Jıgýlı» áli-aq saǵan buıyrady, á? Solaı ma?— Ejireıip maǵan tóndi. Isa emes, maǵan ash qasqyr qarap tur edi. Kádimgi tik qulaq kókjaldyń ózi... Men qorqyp kettim. Qoryqqandyǵymdy bildirmeý úshin jaıbaraqat, nemketti túrde ıyǵymdy qıqań etkizdim.

— Men óz qulaǵymmen estidim— «Jıgýlı» saǵan tıesili. - Jıgýlı» bar, áke-shesheń bar. Endi saǵan ne kerek. Ne kerek, a?—Kenet «Jıgýlıdiń» kapotyn alaqanymen sart etkizip salyp qaldy.— Ne kerek deımin?

Sasqanymnan:

— Sen kereksiń!—deppin.

Ol tóbesinen jaı túskendeı ańyryp turyp qaldy, Sosyn kózin ejireıtip, óz keýdesin nuqıdy.

Men be? Men de bireýdiń keregine jarappyn-aý,— Kúldi. Áke shesheden ada, tul jetim, áı, Isa, sen de bireýdiń keregine jaraısyń, eı! - Maǵan jalt qarady.— Joq, sender maǵan kereksińder. Seni! —dep, keýdemnen túrtti. Báriń de! Qyl aıaǵy men «Jıgýlı» de kerek.

Meniń bilgenim kóz jypylyqtatý.

— Báribir túptiń túbinde «Jıgýlı» satyp alamyn. Ne propadet nash skorbnyı trýd, vo glýbıne Kapchagaıskıh rýd... Dep kúldi. Óz tizesin ózi kemirgen kekti kúlki. «LTA-8İ -10-nyń bagajnıgine jata qap, erıin jymqyryp, tapyraqtaı ıterdi deısiń. Bilek tamyry bilem-bilem. «Jıgýlı» bir-eki adym alǵa jyljydy. Isa boıyn jazdy da, ústi-basyn qaqpastan vagonǵa bettedi.

Alystaı berip, qarǵyp ketti de aýany qaq aıyra, qolyn qushyrlana siltep-siltep jiberdi. Baryldap aıqaı saldy.

— Io-ho-ho!

Men jaǵamdy ustadym. Qudaı qoldaǵanda vagondardan eshkim shyqpady. Bári de uıqyny soǵyp jatsa kerek.

Jalpy, túk túsinsem buıyrmasyn...

Qyzdardyń esigi aıqara ashyldy da, aǵal-jaǵal Maımaqty kók vagon alańǵa túkirip tastady. Qolynda qyzyl alma. Oń jaq urty burtıa qalypty. Qyzdardyń komodtaryn aqyr-taqyr tazalap shyqsa kerek, shamasy. Meni kóre sala omartadan qashyp shyqqan qonjyqtaıyn qamyt aıaqtary arly-berli oıqastap, beri júgirdi, aı-shaı joq, moınyma asyldy.

— Kámpıt pen almańdy aldym, aǵa-oý. Ana eki apaı meni nege qytyqtaıdy?- Vagon jaqty ıegimen de, saýsaǵymen de emes, qampıǵan qarnymen nusqady.— Aǵa-oý, kámpıtterińdi endi qashan kelip alyp keteıin?

Bul qasqany úıde júrgende dándetkendigim sonshalyqty, kim ne berse, sonyń bárin Asan aǵanyki dep tanıtyn kisi deıtin halge jetipti. Qazir de qyzdardyń komodyndaǵy alma men konfetti meniki dep uǵyp tur.

Kúlip jiberdim.

— Sársenbiniń sátti kúni.

— Sársenbi? Ol qashan?

Júrelep otyra qap, kishkene saýsaqtaryn búgip, birtindep sanaı bastadym.

Búgin senbi me? Senbi. Odan keıin jeksenbi. Dúısenbi, seısenbi. Seısenbiden keıin sársenbi.

— O, onda tórt kúnnen soń kelemin!—Maımaqjan qolyn shapalaqtap, turǵan ornynda qos aıaqtap sekirsin kep. İle senbi, jeksenbi, dúısenbi, seısenbiden keıingi sársenbide qaltasyna túser ýys-ýys kámpıttiń qarymyn qalaı qaıtarýdyń amalyn izdese kerek, aýzy súıirlenip, qabaǵynyń ústine kóleńke úıirdi. Arsalańdap, meniń tizemdi qushaqtady, túıme kózin kózime qadady.

— Seni ylǵı kórip júremin, aǵa-oý. Keshe de kórdim,— jaǵympazdandy.

— Aý, keshe meni qalaı kórdiń? Sen ózin munda búgin keldiń emes pe?

— Báribir kórip júrmin. Keshe papam átkenshek jasap berdi. Tebýdi úıretti. Teýip edim, qaıda-a, ózim uıyqtaıtyn úıdiń tóbesine shyǵyp kettim. Aǵashtardan da astym...— Kózin tas jumyp, qolyn aspanǵa shoshaıtty.— Áne, anaý jerge jettim. Seni, áne, sonda kórdim.

Kishkentaı jaǵympaz ben qurtaqandaı qıalshyldyń myna tirligine ishteı myrs-myrs kúlip turmyn. Biraq ózine bildirmeý kerek. Bildirseń bitti — jatqan boıy ókpe.

Men ıe istep júr ekemin sonda?

Kózin taǵy jumdy. Náti, sol mezette shynymen ne isteýim kerek edi, sony taban astynan oılap taba almaı tur. Kózin ashty.

— «Mine, kámpıtti kórdiń... Bul seniki, kel, alyp qaıt!—dep mynany kórsetip tur eken.— Jumyryǵyn jazyp, alaqanyndaǵy qojalaq-qojalaq «Grılájdy» kórsetti.

Keremetteı ishi-baýyrym ezilip sala bergeni ǵoı.

— Shyn, shyn aıtasyń, Maımaq, kórsetkenim de, shaqyrǵanym da ras,— dep baýyryma qysyp, bultıǵan betinen súıe berippin.

— Ulym!..

Mezet... basymdy kótersem, qarsy aldymda kókem tur. Jasqanshaq, janarynda kilkigen muń, maǵan arnaǵan meıir me, álde ókinishtiń ózi me, múmkin moıyndaý shyǵar, qalaı aıtsa da sapyrylysyp, bir-birimen mıdaı aralasyp jatqan tolqý bar. Baıaǵy japalaq qar jaýǵan túngi vıoloncheldi kókem — qarsy aldymda sol kókem! Jalǵyz qalyp, menen kómek kútken álsiz kókem...

Boı jazyp, Maımaqty joldan ysyryp, kókeme qaraı qadam baspaq edim, joq, úlgire almadym, kókem úlgirtpedi, keri aınalyp, «LTA-81-10»-nyń júk sandyǵyn ashty. Apan aýyz bagajnık kókemdi basyn ıyǵyna qosyp, tisteı qaldy. Qylǵı salýǵa shaq tur. Ol oǵan qyńq degen joq, kúıbeńdep bagajnıkti aktardy da, úlken karton jáshikti alyp shyqty. Áldebir qaǵazdardy qobyratyp ashty. Jeli úrlenbegen rezeńke qaıyq, qalaqqa uqsas qyzdyń balasyndaı áp-ádemi shaǵyn eki eskek, nasos, spınnıg qarmaq...

Kókem qaıyq tútigine nasos nıflin burap álek.

— Ózen jaǵasynda degesin satyp aldyq. Ara-tura demalysta balyq aýlarsyń. Óziń bilesiń, mundaı ýaq-túıekke qumarlyǵym joq qoı. Endi qol uzardy, kólik bar, jazda alaı-bulaı seıildep shyǵa qalsań keıin de ójetińe jaraıdy dep mamań digerlep bolmady... Kel, úrleıik!

Qýanyp qaldym. «Digerlep bolmaǵan» mamama rızamyn. Sýǵa shomylyn, qaıyq esý, balyq aýlaý — o, rahmet, kóke, mama! Ózen jaǵasyndaǵy, ásirese. İle sekildi shalqar da keń ózen jaǵasyndaǵy qaıyqsyz ǵumyr qarnyń shurqyrap jatyp, qol sozymdaǵy sorpadan maqurym qalǵan qol-aıaqsyz tomar tirlikke teń azap. Isa da budan bylaı tústen keıin jumystan moınyń bos dep otyr.

Endi ermek tabyldy.

Nasosqa tas keneshe jabysyp, jel úrlep jatqamyn. Kenet ıyǵym tıgen aýyr alaqannyń salmaǵyn sezindim.

— Asan...

Basymdy kóterdim. Kókem... Ol sabaqqa baratyn kúni tańerteń meni ylǵı óstip oıatatyn. Qoly ıyǵyma tıip ketse boldy, qandaı qatyp jatsam da uıqym shaıdaı ashylýshy edi. Júzi jyly, meıirban.

— Sen uıyqtap júrgen joqsyń ba, Asan?

Ań-tańmyn.

— Uıyqtaǵany qalaı?

— Sýret salýdy umytqan joqsyń ba? Qaǵaz-qaryndash, boıaýlaryńdy ala shyǵyp pa eń?

Aýzyma amalsyz qum quıylyp, sasqanymnan tóbemdegi shańytyp turǵan aspanǵa baǵjańdap qaraı berdim. Ne aıtaıyn? Otrádte sýret salyp, erigýge qol tımes dep oılaǵamyn. Óıtkeni, qurylys otrádi jaıly kitap, gazetter tek jatqan boıy bas kótermeıtin qyrǵyn eńbek dep jazatyn. Stýdentter tańnyń atysy, kúnniń batysy tynym tappaı kirpish qalaıdy. Balshyq ıleıdi. Shatyr turǵyzady. Sart-surt balǵa men shege, qalaqshalardyń tyqyly jerge túspeı turǵan osyndaı julymyr álem de aq qaǵaz ben álemish boıaýǵa kezek tımes degen oımen tastap ketkemin.

Sýret salýdyń ózi qalaı bastalyp edi?

...Baıaǵy qasaphana máselesi pedsovette qaralyp, aqyry qurylys otrádine tirkeletinim sheshilgesin bizdiń úıdegi vıolonchel kilem ústindegi «taǵynan túsip», arzandatyp satatyn dúkenge túsip ketken. Aýdannan kósherde mamam: «Eski jurttyń pále-jalasy osymen qalsyn»— dep, bizge jymyn bildirmeı jarty baǵasyna satyp jiberipti... Kókem ol máseleni estigen kúni mamam tarapynan: «Botadaı bozdap, balany buzǵan sol neme» degen kelte jaýap aıtyldy. Vıoloncheldiń kózin joǵaltqanyna nekem mysqal ókingen joq. Ózine qanshalyqty azap pen mazaq ákelgen aspaptan qutylǵanyna qýanbasa qaıǵyrmady.

Ol edáýir kókem ekeýmiz qasaphana hıkaıasy úshin aıyp tartyp , júnimiz jyǵylyp júrgen tar zaman tusy-tyn. İzdegenge - suraǵan! Mamam shebimiz seldiregen sol qolaıly sátti barynsha sarqyp paıdalanyp baqty. Oblys ortalyǵyna kóship kelisimen men Pıonerler saraıyndaǵy sýret úıirmesinen sopań etip bir-aq shyqtym. «Kúı-súı dep góleıttep ózińniń de, basqalardyń da basyn qatyrma! Kózge kórinetin, qolmen ustaıtyn ispen aınalys. Mine, boıaý, mine, óshirgish, aq qaǵaz! Syz, óshir, syz, jyrtyp óshir, qaıtasyz! Qysqasy, sýret sal! Sýretshiler aqshany kúrektep tabady deıdi. Syza berseń qudaı qoldap, kúnderdiń kúninde seniń de mańdaıyń jarqyrap shyǵa keler».

Onsyz da sýret, syzý sabaǵyn kil «beske» oqyp júrgesin kelise salǵanmyn. Ári qasaphana men vıolonchel tóńiregindegi klastas, kórshiler arasyndaǵy pysh-pysh pen jınalystardyń toıdyrǵany sonshalyq, bárin de— Arystan, kepter, qara buqa, qasaphana, Shyńǵysqan deı me, tobyqtaı túıinin aıtqanda, qasaphana dýalynyń túbinde tartylǵan bir tal shyrpy tóńireginen taraǵan oqıǵalardy taza-taqyr umytqym keldi, umyttyra alatyn basqa mekenge aýysyp, aldy-artyma qaramastan qashqym keldi.

Sýret úıirmesi sol meken edi...

Sonymen aýzymdaǵy marjan tógilip qalatyndaı kókeme jaýap qaıtara almaı sastym. Ne sóılep, ne qoıǵanyma mán berip jatpaıtyn baldyr-batpaq jastan assam da sýret salyp júrmin be, joq pa, ol máseleni aıtqyzbaı, tilimdi baılaǵan basqa sebep bar. Ol sebep —kókem kókireginde kemerinen asyp-tógilip jatpasa da, maǵan degen jylý baryn ańǵaryp qalýym edi. Sharshap-shaldyǵyp, pás qaıtyp júrgende bireý jany ashyp, bastan sıpamasyn deńiz. Ol bireý jáne týǵan-týys, jaqyn-juraǵat bop shyqpasyn dep tileńiz. Bireý aıady eken, endeshe shynymen aıaýǵa tatyrlyq aýyr jaǵdaıdy bastan keship júrmin degen oı sap ete qalady da, tipti óz-ózińdi aıaǵandyqtan baqyryp jylap jibere jazdaısyń. Kókemniń jańaǵy jyp-jyly sózinen keıin sońǵy eki-úsh kúnde kórgen «qorlyqtarym» esime túspesi bar ma. El aman, jurt tynyshta kezbe quıynnyń kıiz qalpaǵymdy alaqaılap ala qashýy, aýyr jumys, oıylǵan alaqan, talǵan bel deısiń be, kentavrdyń kózildirik astynan záreni ushyryp, muzdaı qaryp qaraıtyn sýyq kózqarasy, úńgir ishindegi qıamet-qaıym, Jamaldyń túımelenbeı qalǵan tartpa baýy deısiń be, bár-bári kóz aldymnan kezekpen shapqylap-ótip, lyqsyp kelgen naza tamaǵyma tas bop tyǵyldy Kórgen-bilgen jaqsylyqtardy eske túsirýge tyryssam da, kózimniń eti ósip ketken be, Isanyń qamqorlyǵyn, otrád jalaýyn kótergenimdi dárigerdiń alaqanymdy tańyp bergenin taza tas umytyppyn. Aryz-armanymdy aqtaryp, az kúnde kórgen kóp qıyndyqty kógenge tizip, tolyp júrgen ishimdi bir bosatqym bar. Kókemniń sýret týraly suraǵy jaıyna qaldy. Aryz-armanymdy kókem aldynda aqtaryp salmaqqa tas bekinip, aýyz asha berip em, mı qaınatqan ystyqtyń áseri me, ıt minip, ırek qamshylap, múldem basqa jaqqa qańǵyp kettim.

— Kóke, vıoloncheldi... nege satty?—deppin sandalyp.

— Satqan joq, sattyrdym. Meniń basyma vıoloncheli ákelgen pále-jalaǵa sen jolyqpasyn dep sattyrdym, dedi qylǵyna sóılep «LTA-81-10» qobdıynan shúberek sýyryp, áınek súrtkilep ketti. Qoly dir-dir etedi.

Mássaǵan! Vıoloncheldi mamama kókem sattyrdy degen oı úsh uıyqtasam túsime kirseıshi. Jeńinen tarttym,

— Olaı deme, kóke. Sen... sen jaqsysyń, seniń júrip ótken jolyń da jaqsy, kóke.

İle ózime yza boldym. Seniń júrip etken jolyń da jaqsy,.. Jetistirdiń! Júrip ótken joly jaqsy bolatyndaı kókem ólip qalyp pa edi sonshalyqty? Jalpy, men názik sóıleı bilmeımin. Sýyrylyp ketetin tustarda ernim ernime jýyspaı, ebim qashady da turady.

«Júrip ótken joly jaqsy» kókem burylyp ta qaramady. Tek:

— Esińnen eki eli shyǵarma, ulym, —eki dúnıede jaqsylyqqa jetýdiń jolyn bilmeı jatyp, jaqsy bolýǵa tyryspa,— dedi kúńk etip. Sosyn «Jıgýlıge» otyryp, ot aldyrdy.— Men mashınany ózenge aparyp jýyp keleıin. Mamań shyqsa aıta salarsyń.

...Kók vagonnan mamam, Jamal shyqty. Qashyp keterdeı-aq mamam dáriger qyzdyń shyntaǵynan qapsyra ustap apty. Temen qarap, tynymsyz sóılep kele jatyr. Ol uzyn boıly tolyq ta, Jamal taldyrmash alasa. Sheshesi men qyzy dersiń. Vagon baspaldaǵynda teris qarap, rezına qaıyqty úrlep otyrǵan meni olar tanymady.

Mamamnyń úni úzik-úzik estiledi.

— Oń kózińmen qararsyń... Ystyq ótpese... Ózen de tıip tur eken... Baqylap júrersiń... Dári-dármekten kemshin bolsań tasyp tastaıyq... Tanys-bilis bar.

Mamam Jamalǵa aıtyp kele jatqan bu shybyq tıse shyńq eteri kim?

— Qıalı... Basy aınala ma, kim bilsin... Aty jaman aýrýdyń beti ári. Qasaphana, qaıdaǵy takatto... Qorqamyn, senseń sondaı qorqamyn... Quıryq-jalsyz jalǵyzymyz ǵoı.

«quıryq jalsyz jalǵyzymyz». Basy aınalady... Aty jaman aýrýdyń beti ári...» Men týraly ǵoı, men týraly myna sózder! Mamam aıtsa aıtqandaı, bir sátke basym aınalyp, kóz aldym, qaraýytyp ketti. Ózimdi osynsha qasıetsiz ekem degen oı osyǵan deıin, úsh uıyqtasam túsime kirip pe. Ózińniń kim ekenińdi bilmeı, basqalar bilgennen asqan qorlyq joq eken. Baspaldaqtan bylq-sylq basyp tústim de, ekeýiniń qastarynan óte shyqtym. Sol sátte, sol mınýtta:

— Asan, toqta! Toqta deımin!—degen mamam sózderi maǵan: «Asan, ket! Ket deımin!»—dep estildi. Eger meni basy aınalatyn jyndyǵa sanasa, eń jamany — jyndy-súreıge sanaıtynyn maǵan aıtpaı birinshi kezdesken Jamaldyń aldyna jaıyp salsa jatqa sanamaǵanda netkeni?

Ket degende ıt te ketedi. Men kettim.

Vagondardy talaq tastap shyqqanmen barar Balqan taý qaıda, sandalaqtap kep ózenge báteńke tumsyǵyn tiredim. Aıdyn beti ájim — tolqynnan aman-saý, qamys-qaýdan kóleńkesinen de tap-taza, shashyn jańa alǵan jas balanyń tóbesindeı jyp-jylmaǵaı, óıtkeni, kún tup-týra tas tóbede-tin, tym bolmasa balyq ta shorshymaıdy, ushqan qus ta kórinbeıdi: aınadaı jarqyrap jatyr.

Joq, aldanyppyn, til tistedim, kireýke tuman japqan kózim aldapty, aıdyn beti aınadaı taza emes eken.

Dál ózen jaǵasynda kókem «Jıgýlıdi» sýǵa salyp qoıyp, jýyp jatyr...

Ózi bar kıimin sypyryp tastapty. Qysqa shortty esepke almasa lypasy joq tyr jalańashtyń naq ózi, jalańash kókem tyr jalańash qyzyl shaqa «Jıgýlıdi» ózen dep atalar keń shalqar vanaǵa shomyldyryp jatyr.

Kelisip bilse jýýdyń ózi tunyp turǵan jyr eken!

Kókem mańdaıyna biltelenip túsken shashyn keıin serpip tastaýdy da umytypty: aspan qulap, jer silkinip jatsa da tóńiregine qaraılaıtyn túri joq, bar oıy, bar ynt-shyntymen «Jıgýlıdiń» ústine túsip, sony óbektep júr. Qolyndaǵy sý jańa shelektiń bóksesin álsin áli jarqyldata sý ilip alyp, «LTA-81-10»-nyń saýyryn qulashtap kep urady kep, urady kep, sosyn eńkeıe qap, tizerleı qap, ushyp turyp, kaıotty, býferdi, mańdaı áınekti túkti shúberekpen qyshyrlata janyǵyp kep súrtsin, súrtsin-aı... Jalańash kókem, qyp-qyzyl «Jıgýlı», avtomobıldiń saýyryna soǵylyp, shashyraǵan sý quraǵan shelek siltengen saıyn bir, janyp, bir óship turǵan alýan tústi kishkene kempir qosaq — osynyń bári qan sonarda umar-jumar qaýyshqan qyzyl túlki, qara búrkit, aq qardyń keremetine teń keletin tamasha kórinis...

...Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa,

Tastan túlki tabylar ańdyǵanǵa, ańdyǵanǵa-a...

Músinshi eń jaqsy músinin, ólgende basyna ornatar eń jaqsy músinin óstip, osyndaı shabytpen mundaı quntpen qashaıtyn bolar.

Jo-jok, onyń biri de emes — es bilmegen, eńbektep júrgen shaqta meni vanaǵa otyrǵyzyp qoıyp, osy shabytpen, osy ijdaǵatpen jýyndyrǵan shyǵar.

Óz oıymnan ózim shoshyp ketip, qadam keıin shegindim — sonda kókem úshin men ne, qyzyl shaqa «Jıgýlı» ne, báribir eken ǵoı, tap qasyna kep turǵan meni baıqamaı «LTA-81-10»-ǵa shuqshıyp jatsa bir tonna temir-tersek, ár túrli sym, gaıki bolt, kók púlishti jumsaq oryndyqtardyń quny meniń baǵamnan asyp túsip jatqany da.

Boıyma bitken bar kúsh-qaıratymdy, osyǵan deıin ákeme arnalǵan bar sezimimdi boıyma shoktaı jınap:

— Kóke, dedim qumyǵyp.

Kókem estimedi, álde estirte almadym ba, «Jıgýlıdiń kapotyn ashyp tastap, Evropanyń kartasyna úńilgen Napoleonsha motordyń uńǵyl-shuńǵylyna basymen súńgip ketipti. Tek qysqa shorty men túk-túk baltyrlary ǵana kórinedi, qalǵan denesin kapot jutyp qoıǵan.

Qosqa qaraı qaıta qashtym, asqana aldyndaǵy et shabatyn járkesh aǵashqa sylq etip otyra kettim.

Qansha ýaqyt, qanshama ǵasyr ótkenin bilmeımin, álden ýaqytta mańdaıyma yp-ystyq erin taby tıdi. Súıir ıekti, kún shalǵan buǵaq pen iri gúldi kógildir matany kózim shaldy — mamam ernin mańdaıyma úıkedi. Qos qolymmen jer tirep otyryp, samaı shashynan aq izdeımin. Qyltanaq aqsyz tapa-tal túste tóbemnen tóngen qara tún — qara shash...

— Erte pisken qıardan biraz tastap kettik. Ózińe saq bol, Asanjan, saq bol. Bas-kóz bolatyn shesheń joq qasyńda. Biz áli kelemiz.

Keletinderine kelisken raıda birdeńelerdi muryn astynan myńǵyrlaımyn. Kókem arqamnan qaǵyp, qolymnan qysqan sıaqty. Maımaq qulaǵyma sybyrlady. Men túk te oılamadym, túk estimedim. It qapqan adam ne oılaýshy edi. «Osy jumaqta da ıt bar ma eken?»— dep oıladym qańǵyryp otyryp.

Meni kókem men mamam ertken «Jıgýlı» atty Qyzyl ıt qapty.

Mamam, kókem, Maımaq sary saǵymnyń bulyń-bulyń aǵysyn keship, qyzyl mashınaǵa — qyzyl ıtke mińgesti. Qyzyl mashına sýǵa batyp bara jatqan qyzyl shylapshyn sıaqty teńsele shaıqalyp, birtindep erip, alystaı bastady. On — on bes mınýtten soń sabylǵan saǵym kókjıek atty kemeri joq keń tabaǵa túsken qasyq basy qyzyl maıdy — «LTA-81-10»-dy shyjǵyryp jatty.

Ornymnan sozalańdap turyp, vagonǵa bettedim. • Jıgýlı» keldi, ketti, oǵan meniń nem ketti. Ókinbedim de, ókpelemedim de. Kimge ókpeleımin. Ózime me? «Qıalı... Basy aınala ma deımin...» Aınalsa aınalatyn shyǵar. Endi aınala bastaıtyn bolar. Qazirgi jaǵdaıyma qaraǵanda aınalyp ta tur ma dep qaldym.

Vagon baspaldaǵyna kóterile bere kóılegin júre kıip, syrtqa shyqqan Isaǵa soqtyǵyp qala jazdadym. Janaı ótip bara jatyp:

— Sen qosta qalatyn shyǵarsyń?—dedi.

— Iá...

Isa kishkentaı qara núktege, avtomobılge — qaı zat, jan bolmasyn, alystaǵanda qap-qara bop kórinedi — kózin qadap turyp sóıledi.

— Eńsesi tym túsińki... Ákeńdi aıtamyn da. Ondaılardyń astyna mashına túspesin de. Móńkip, jyǵyp ketedi. Mashına da adam tańdaıdy.

Myna sózi úshin atylyp baryp, betin tyrnap tastaýǵa bolar edi. Tyrnaǵym kelmedi. Bireýdiń betin qan-josa ettim dep júrgende ol óz betiń bolyp shyqsa she?

Úsheý — Isa, Baqtıar, Áshir ózen jaǵalap, kópir tireýine bettedi de, qalǵan qaraqurym top júk mashınasyna japyrlasyp minip, GES qalashyǵyna qaraı shań shubaltty.

Qos basy tym-tyrys. Aptap shyn sózine jańa kóshipti. Shegirtke shyryly pyshaq kesti tynǵan. Aýa — kúıik pen qańsyǵan ıistiń qosyndysy. Aıaq-tabaqpen alysyn sharshaǵan Altyn aıaǵyn espe qumnan áreń alyp, kók vagonǵa súıretile basyp barady.

Tósekke jantaıǵanym sol, júregim jıilep soǵyp, tynysym taryldy. Súmek bon terleppin. Mańdaıǵa alaqanymdy basyp em, qyzý bar eken. Kermedegi oramaldy moınyma ildim da, syrtqa shyqtym. Sýǵa malyp, keýde, mańdaıǵa baspaqpyn.

Sý quıylǵan bóshke turǵan asqanaǵa bettep bara jatyp, ne túlen túrtkenin qaıdam, kókemniń: «Sýret salyp júrsiń be Acan? Qaryndash, qaǵaz, boıaýlaryńdy ala shyǵyp pa eń?»—degen sózderi esime tústi. Ázir attanyp ketse de kókemdi keremet saǵynǵanymdy sezindim. Bireýge qımaıtyn sekildimin. Ákesin myń jyl kórmegendeı mendeı-aq saǵynar. Men tek: «Sýret salyp salyp júrsiń be, Asan? Qaǵaz, qaryndash, boıaýlaryńdy ala shyǵyp pa eń?»—degen kókemdi saǵynǵanymdy túsindim. Al «Jıgýlıdiń» ıesi — qyzyl short kıgen kókem men úshin bóten, jat adam edi. Aýyz ashsam: «Kóke, kóke, qaıdasyń?» — degen aıqaı aspandy tigis-tigisinen qaqyratyp, ortasyna túsiretin edi. Aıǵaılap jiberemin be dep qoryqqanymnan oramalmen aýzymdy basyp aldym. Báribir myń jylǵy saǵynysh búıir túrtkilep, boı uıyta shymyrlatyp kele jatty. Alaqan qyshydy. Alaqanym osy qaǵaz ben qaryndashty tartyp turmasa ıgi!

«Sýret salyp júrsiń be? Qaǵaz, qaryndash, boıaýlaryńdy ala shyǵyp pa eń?» Kókem sózderin ishteı kúbirlep qaıtalap keledi ekem. Rasymen-aq ystyqtyń ótip ketkeni me?

Kózim qum betin qydyra kele as úıdiń aldynda sýlap jatqan qulashqa jýyq qaıyń shórkege týsti. Manaǵy ózim otyratyn járkesh aǵash. Altyn et shabatyn qaıyń shórke. Kóldeneń de, qıǵash ta, uzynynan da aıqysh-uıqysh tıgen balta barynsha myljalap baǵypty. Shaldyń betin torlaǵan byt-shyt ájimnen aýmaıdy. Qan sińipti.

Ac úıge kirdim. Jýylyp súrtilgen qasyq, shanyshqylar, úlkendi-kishili pyshaqtar sórede kómeski jyltyldaıdy. Nam týraıtyn jalpaq ta uzyn selebeniń júnin sıpadym. Oıdan oıyp, qyrdan qyratyn kók bolatqa pań náti me, táıiri, qaıda salsań sodan shyǵyp, qylpyldap tur.

Pyshaqty alyp, syrtqa shyqtym. Tiktep túsken kún sáýlesin qaq bólgen selebe jarq-jurq etip, kóz qarydy. Selebe sabyn qysa tústim de, nege ekenin ózim de ańǵarmaı kóterip qaldym. Qaq aldymda beti byj-tyj qaıyń shórke kóldeneń túsip jatyr. Siltep qap em, jalǵyz jańqa shyrqyrap, adym jerge ushyp tústi. Qum ústinde búrisip jatqan jańqańa eńkeıip, qol soza berip... tula boıym dir etti. Úlken-kishi saqınaly ózektiń jińishke jipsheleri órnektegen jańqa Isanyń dóńgelek kózinen aýmaıdy.

Endi jańa kórgendeı shórkege qaıyrylyp qaradym. Tyrtyq beti kókke qarap, shalqasynan jatyr. Esh esepsiz, bet albaty tıgen balta barynsha qıqalapty... Jez qarmaqsha maıysqan epti qol men qyraǵy da baıqampaz kóz, ótkir pyshaq shórke betinde bas túıistirse ǵoı, qulash aǵashtan san qıly beıne shyǵar edi... Qolymdaǵy selebe júzine qarap edim, dir-dir etip, qaırat pen burqaq shabyt tanytyp, ústi-ústine zyrqyrap ushatyn jańqa tilep tur. Shórkeni qoltyǵyma qystym da, ózen. jaǵalaı júrip kettim. Qyzǵan qumnan kóterilgen lep betti shalady. Astyn qaıdam, aıdyn beti qoıdan qońyr jýas. Balyq shorshymaıdy. Shaǵala shańqyly da joq. Ánsheıinde aspannan túspeı jaǵy sembeıtin boztorǵaıdyń qarasyn qaıda joǵaltqany beımálim. Apshysyn qýyrǵan aptaptan jeńilgen dúnıe shalqasynan túsip, etek-jeńin jınaı almaı qyzdyrynyp jatyr.

Ózenge tumsyǵyn suǵyp, sý simirgen kertesh mańdaı múıisti aınala berip em, jaltyr sheke jartas eteginen qarakóleńke uıyǵan kisi boıy kúngirt aýyz kórindi. Erkin basyp, úńgirge bettedim.

1 ıýl, 197... jyl.

Úńgir ishi kózge túrtkisiz qarańǵy. Qol sozsa sol qarańǵylyqtyń sirespe qabyrǵasyna soǵyp, saýsaqtaryn syndyryp alardaı qoıý túnek. On alty jasar bala keshe kómip ketken súıek-saıaǵyna búgin qaıta oralǵan qanden kúshikteı úńgir aýzynda eminip turdy.

Úńgir aýzynda qulaǵy erbıip, sáýle muhıtyna maltyqqan jaryq dúnıeni qıa da almaı, kóleńke álemge basa kóktep kirýge júregi daýalamaı turyp-turyp, qolyn bir siltep, qaıtyp ta keter me edi, qaıter edi, eger belgisiz jándiktiń óleýsiregen yzyńy ishten estilmese. Ún esh qybyr-qozǵalyssyz aýany, tunba aýany synalaı kelip, ázer-ázer úzilmeı jetip turdy. Bozbala qulaq tikti. Uzaq tyńdady. Kirpik aıqastyrmaı baqyraıǵan kózderine jyly jarqyl júgirip, tas qymqyrǵan erinderin jymıys taby jylytty. Keshe keshke Isa ekeýi kirgende tynym tappaı qulaq etin jegen masanyń úni.

Dıstrofık masa muny, Asandy tanyp, tirshilik sıgnaldaryn joldap jatyr. Tyrnaqqa da turmaıtyn áljýaz masa saırandy salyp júrgende munyń jaýyryny aspanǵa shyǵyp, nan suraǵan jetimdeı úńgir tabaldyryǵynda turǵany netkeni?

Batyl basyp ishke endi.

Kóz úırengesin úńgir ishin tutqan túnek ǵumyry uzaqqa sozylmady. Tóńirekti qymtaǵan qara perde samarqaý seıilip, ydyrap bara jatty. Úńgirdiń alys burysh-buryshynda, qaq ortada kóılek-shtansyz tyrdaı jalańash tońqıǵan kileń bezer qoıtastardyń yǵyna buqqan kóleńkeler úrýge shamasy joq, til-qulaqsyz bir-bir ıtterge aınalyp, bozbaladaı kóz almaı qatyp jatyr.

Qaz-qalpy keshegi kórinis... Tas qabyrǵalar, ortadaǵy qolamta orny, onyń mańaıynda konserv qalbyrlary... Isa úıirgen taıań anaý jerde qaq bólinip, qyrqaı túsip jatyr« Masanyń qanaty taldy ma, úni óshipti. Tym-tyrys. Bozbalanyń boıy tońazyǵandaı. Qulaǵy shyńyldaıdy. Iyǵyn qunystyryp, titirkendi. Ol úńgirdiń turaqty turǵyny — óli álemniń qara kókiregine dem úrler tirlik únin taǵatsyz tosqan. Isanyń keshe keshke attandaǵan aıqaıyn ańsady. Arbańdap aspanǵa qarǵyǵanyn kórgisi keldi.

Aıqaı túgil saıtan da joq. Qulaqqa urǵan i anadaı tynyshtyq.

Joq tirshilikti bozbala qoldan jasaýǵa kiristi.

Eń aldymen ortasy oıyq tasqa quıryq basty. Qoltyǵyna qysqan qaıyń shórkeni tizesine súıedi. Sosyn qoınynan selebeni sýyryp, siltep qaldy. Shórkeden jańqa ushyp, aǵashqa janasalap tıgen selebe Jańǵyryǵy úńgir ishinde dybystan kózge kórinbeıtin ıir-ıir kerme qurdy. Qýanyshy qoınyna syımady — qarańǵylyq qoınaýynda sofy basy soraıyp otyrǵan soraqy halden qutyldy. Bir qalypty qaıtalanǵan jańǵyryq bar, odan artyq ne tirshilik belgisi kerek? Tek sol tirshiliktiń tynysy taýsylmasyn, demi úzilmesin dep tile. Qaıyń shórkeni birese qushyrlana qıalap shaýyp, birde jalpaǵynan syr-syr jondy. Tas tóńiregindegi jańqa atkópir — bireýi ekeýge, ekeýi tórteýge, tórteýi segizge eselep kóbeıdi. Murnynyń shýylyn, pysyldaǵan óz tynysyn rahattana tyńdady. Bozbalanyń bar oı-maqsaty — selebe syryly, óz demi jáne pyshaqtyń aǵashqa tıgen taq-tuq únimen tynystap turǵan tirshilik ǵumyryn úzbeı uzarta berý...

Kómeski jyltyldaǵan selebe kirýi bar da, shyǵýy joq, aǵynsyz qara sýda baýyry men arqasyna kezek aýnap bulańdap júrgen aqqaırań beıne bir.

Qarasýdy qydyryp júzgen aqqaırańnyń bulqynysy baqandaı eki saǵatqa sozyldy.

Qarynyń talǵanyn sezdi. Selebe qolynan sýsyp, taban astyna tústi. Tizesi dirildeıdi. Qos jaýyrynynyń saıy men mańdaıyn ter shylapty. Kózin jumyp edi, qyzyl, jasyl sheńberler terbeldi. Arqasyn tasqa tirep, shalqaıǵan kúıin qulaǵyndaǵy shýyldyń tynýyn tosty.

Qalǵyp ketipti. Bireý túrtip qalǵandaı bolǵan soń oıanyp ketti. Sol eki arada kózi qarańǵylyqty jatyrqap qalsa kerek, áýeli eshteńeni kórmedi. Sosyn tas qasyna uzynynan túsken selebe aǵarańdap shalyndy. Buıra-buıra qalyń jańqa jartylaı kómgen qaıyń shórkeniń kedir-budyry aıqyndala bastady.

Bozbala ishin tartty.

Qatarynan eki saǵat siltengen selebe qaıyń shórkeniń betin adam keskinine aınaldyrypty.

Shórkeden shabylǵan músindi tizesine salyp, yqtıatpen uzaq úńilip qarady. Músinniń qabaǵy shytyńqy. Ashkóz janary shúńireıip, ishke túsip ketipti. Urty qalta-qalta.

Kókesi... Dál sonyń ózi! Biraq júdep, azǵan kókesi.

Tepic aınaldy da, turyp ketti.

Aıtyp aıtpaı ne kerek, urty qalta-qalta ashkóz kókesinen — músinnen kóńili qaldy. Eńsesi tym túsińki eken...

«... Eńsesi tym túsińki... Ákeńdi aıtamyn da. Ondaılardyń astyna mashına túspesin de. Móńkip, jyǵyp ketedi. Mashına da adam tańdaıdy». Isa ma edi osyny aıtqan?

Móńkıtin mashınadan jyǵylyp qalatyn adam kimniń kóńilinen shyqsyn.

Ol kókesiniń qabaǵynan nalys izin emes, qaıta qysyltaıań qıyn shaqta dem berip, qoltyǵynan súıer qaırat pen jiger izdep edi.

Qaıyń shórkeden shabylǵan kókesi ol qasıetti taptyrmady.

Kúrsindi de, ornynan turyp, balaǵyn qaqty, syrtqa bettedi. Selebe pyshaq pen músin bas túıistirip, qulap jatyr. Úńgir aýzy — jap-jaryq sáýle.

IV BÓLIM

Aspan aýzy ýylǵan balanyn tańdaıyndaı aqtańdaq.

Aptap soryp, kemerinen kemigen İle saıabyrlap, aıań aǵynǵa kóshipti. Momyn. Álde aıar ma?

Al tórt qubylany túgel kómkergen kókjıekti kemerlep júgirgen myń-myń oqjylan biriniń izin biri ıiskelep, udaıy búktetile ıreleńdep, meni aınala jóńkilip jatyr, jóńkilip jatyr. Ne toqtalys joq, ne ózgeris joq, bir qalypty jybyr-jybyr saǵym tolqyny...

Jýsany men qıaǵy kúıip ketken qum tóbeler bir-eki apta buryn kúmpıip pisip kele jatqan kemesh nan tárizdi qyzǵylt sary tartyp edi, sońǵy kúnderi qoqyr shala bastapty. Tańdaı kermek dám tatıdy. Kúıik ıisi keńsirik jarady. Aspan atty aýzy tas jabyq tandyr peshtiń ishinde álem byqsyp janyp jatyr.

Ózek talyp, býynymyz quryp qulaǵan tórteýmiz qazir kishkentaı, kishkentaı, kishkentaı jáne kishkentaı tórt tóbege aınalǵamyz.

... Áshir tarǵyl tastyń kóleńkesin jastana qulaǵan. Isa men Uıqydaǵy Arý shlang izdep, qarsy bettegi qyzyl vagonǵa ketken. Men sút pisirimnen beri tumadan sý tasıtyn shelekti betime tóńkerip ap, beıjaı jatyrmyn. Oı, shirkin o basta qasqyr tartqan qoısha ár tarapqa bytyrap qashqanymen kóp uzamaı jalǵyz sózdiń tóńiregine shoqtaı jınalyp, seńdeı soǵylasyń. Ol aptap — keptirip, qolqa qapqan aptap! Aqtańdaq aspan, aıar ózen, oqjylan saǵym, kómesh nanǵa uqsas sınonımdester — bári-bári osy aptap atty zat esimniń sınonımderi! Myrs ettim. Jalpy, meniń jan saraıymnyń qabyrǵalary mramor, áınek, hrýstal tárizdes tóńirektegi materıaldardan qalanǵan ba, bilmeımin, tóńirektegi tabıǵatqa qarasam boldy, qaıdaǵy bir ásem sózder til ushyma baılana ketedi. «Aspan aýzy ýylǵan balanyń aýzyndaı aqtańdaq», «Aptap soryp, kemerinen kemigen aıar ózen», taǵysyn taǵylar... Tym jarq-jurqtan keıde jalyǵatyndyǵym sondaı, keıde «aýzy ýylǵan balanyń tańdaıyndaı aqtańdaq» aspanǵa qarap turyp: «Aspan eı, aqsyń, kádimgi aq aspansyń»— dep aıqaı salǵym bar. Aıqaı da salar da edim, biraq kómekeıden baıaǵy «Aspan aýzy ýylǵan balanyń tańdaıyndaı aqtańdaq» degen sózder shyǵatynyn jaqsy bilemin.

Keýdemdi qaıdaǵy bir kúdikter qamady. Kózimdi ashpaǵan kúıi qolymdy sozyp, Áshirdi túrtip edim...

Oı, alla-aı, Áshir kózin jumǵan kúıi sybyrlaı sóılep, sandyraqtap jatyr.

— Oı, ákeńniń... Áshir! Seniki ne sandalys osy? Sóziń kóp, isiń joq beısharasyń! Keshe ǵoı qyzǵa bardyń. Qý sózden qýyrdaqty qýyrdyń kep, qýyrdyń. Qaıdaǵy bir ǵashyq-mashyq ólimsiregen óleń oqydyń. Ne boldy, ne tyndyrdyń? Úıinen qýyp shyqty. «Uıqymyz kep otyr dedi. Óıtip bet albaty, laqyldaǵansha: «Jamal eı, júr ózen jaǵalap qydyryp qaıtpaımyz ba?— demediń be. Ári qysqa, ári nusqa. Myljyńsyń, áı, jýyq arada túzelmeıtin myljyńsyń. Betińdi et qyp jibereıin be osy? Óı, bir ýys betińdi, Áshir!

Shoshyp ketip, qabyrǵasynan nuqyp qaldym.

Oıan, Áshir! Oıan, durystap jat.

«Sandyraqtaǵan» Áshirim «durystap jatpaq túgil» basyn kóterdi de, betime bajyraıa qarap, kúlip jiberdi.

— Men onsyz da oıaýmyn.

— Onda balaǵatyń ne?—dedim sener-senbes.

— Jaı ánsheıin. Óstip ońashada ózińdi óshirtip, jerden alyp, jerge salyp, sógip alsań ishiń bosap, boıyń jeńildep qalady. Analar kelgen joq pa?

Men basymdy shaıqadym.

—Áı, sen Jamal jaıly tisińnen shyǵarma. Ticińnen shyǵarmaısyń ǵoı?

Basymdy ızedim. Ol shalqalaı ketti.

— E, boldy... Ne aıtpaq ediń jańa? Men tym ásem de saltanatty oılaıtynym jaıly aıtyp berdim.

— Qoryqpa,— dedi Áshir,— saspa! Esiń durysy... Óz basym tóńirektegi tabıǵat jaıly ásem oılaı almaıtyn adamdy kem-tar jan dep esepteımin. A, joq, aıtpaǵyń basqa edi ǵoı? Qaısysy edi?.. E, Evropanyń sen sıaqty Asandary sóıtip oılaı ma dediń be?

Oılap qaıtsin... Oılanýǵa murshalary da joq. Yzy-qyzy qalada, ý-shý mashınalardyń arasynda júrip muryndaryna sý jetpeıdi... Qazaqqa qudaı syılaǵan myna kól-kósir keń tabıǵat olarda joq... Qum tóbeler, jýsan jartastar —• joq, joq... Barynyń ózi qaıshy-taraqtyń astynan shyqqan kútimdi. Kútimdiligi sondaı kóz toqtamaıdy, kóńil senbeıdi... Sol sebepti qasynda, kóz aldynda joq tabıǵat týraly oılana almaıdy. Al sende bar. Tabıǵat bar. Sosyn oılanasyń. Sondyqtan da bizdiń romandarymyzda tabıǵat týraly qulash-qulash peızaj bar... Bireýler munyń ózi kemshilik deıdi. Bul kemshilik emes, jetistik. Bar tabıǵatty bar dep álemge jar salý kerek. Biz Sarań seri emespiz. Uqtyń ba?

Áshir munyń bárin yńyrsı sozyp, toqtalyp-toqtalyp, aıaǵyna áýpirimmen áreń shyqty. Soǵan qaraǵanda myna ystyqta sóz ekesh sózdiń ózi erip, qoımaljyń botqaǵa aınalyp ketetin bolý kerek.

— Uqtym, — dedim.

— Uqsań qalǵyp al. Men sharshadym. Ana ekeýi kelgenshe mazalama.

Alǵashqy kúnderge qaraǵanda ómir bir qalypty saryn men sýretke aýysqan tárizdi. Súımen, kúrek, pnevmatıkalyq balǵamen jýsandy betkeıde pyshyldap beldesemiz de jatamyz. Birde súımen, kúrek, birde biz jyǵamyz. Ózen boıyn yldılap soqqan samalǵa mańdaı tosyp, tań sáride tireý ornyna betteımiz. Kóz baılana tórteýmiz tóbemizge qujynaǵan masa-shirkeıden tórt qol shatyr ustap, qosqa qaıtamyz. Vzvod soldat sekildi uqsas kúnder osy tirlikpen ótip jatyr.

Kún ózgermese de biz ózgerdik. Aqqubalar tobylǵy toryna aınaldy. Tobylǵy torylar bul kúnde shoıyn qara kók tasty qoparýǵa kiriskeli óz-ózimiz bolyp, bir-aq kún tynyqtyq. Shyndyǵyna kelsek, tynyqqandar otyz jeti jigit. Meniń ómirim bolsa, túske deıin múıiz, tústen keıin kıiz. Iaǵnı túske deıin tireý ornynda júrsem, tústen keıingi sharýam — uıqy soǵý, balyq aýlaý, shımaılap sýret salý, aspaz Altynǵa sý ákelip, otyn jaryp berý, «Stýdent dos! Úshinshi semestrdi tabysty aıaqtaý saǵan baılanysty» degen shamalas urandar jazý.

* * *

... Aqyry kirpishteı qalanǵan qońyrqaı shaqpaq tastardyń qabatyn alyp bitip, túske qaraı jik-jaryǵy joq taıǵaq ta jyltyr kóktastyń tutas, qalyń jigine jettik. Súımen silteseń úshinen ot jarqyldap, tútinniń jińishke jibin tarqatatyn kókbet tas. Keri tepken súımen topshyny zyrqyratyp, tis saqyldatyp, betti qaıtaryp, qaıta silteýge júrek daýalatpaıdy. Biraq silteýin kerek. Pnevmatıkalyq balǵany qansha maılap, saılap salǵanymyzben jańqa-jańqa bop ushqan atkópip tasty eseptemesek, boılap kire almaı qur qalshyl men sartyldan basqaǵa jaramady. Sóıtip, mańdaıdy tasqa urǵandaı bop otyrǵanda Samat Qalıevıchtiń júk mashınasy qosar kanaldy jıekteı salyp uryp otyratyn jol sorabyn jep kelip, betkeı etegin basa toqtady. Prorab pen shofer jerge sekirip-sekirip túsip, qorapty ashyp jiberip, qaryndashqa uqsas alty qyrly, uzyn temirlerdi saýdyratyp laqtyra tastady. Sosyn shoferdiń Samat Qalıevıchtiń qolynan samaýyryn sekildi áldebir apparatty qundaqtaýly baladan qatty eppen alyp, jol shetine tizip qoıyp jatty.

Qıadan taıǵanaqtaı syrǵyp túsip, qasyna barǵan bizdiń betimizge Samat Qalıevıch bas kóterip qaraǵan da joq, tizerlegen kúıi teodolıttiń gaıkalaryn burap otyryp, ıegimen álgi aıbaq-saıbaqty nusqady.

— Mynalardy tireý ornyna tez jetkizińder!

Jetkizdik.

Prorab keńı-keńı kádimgi sharshy tas alańǵa aınalǵan tireý ornynyń eni, uzynyn san qaıtara ólshep, teodolıtten ár buryshyn uzaq syǵalady. Mańdaıyna túse bergen shashyn tórt saýsaǵymen taraı tóbesine laqtyrǵyshtap, qaǵaz túrtip, áldeneleri uzaq eseptedi, Alannyń qubylaǵa qaraǵan qabyrǵasynan tas qulattyrdy da, bárimizdi shaqyryp, qasyna shyrq ıirip aldy.

— Dur-res-s... Baǵyt durys. Qýyrdaqtyń kókesi de, atasy da, babasy da áli alda. Búginge deıin ánsheıin boı qyzdyryp súımenge qol úırettińder. Ana kókaıaz tas álqıssanyń basy ǵana. Alańdy áli jeti metr tereńdetesińder. Tereńdegen saıyn tas qataımasa jumsarmaıdy. Ári-beriden soń kúrek, súımen, túgil pnevmatıkalyq balǵany da shybyn shaqqan qurly kórmeıdi. Onymen jaýaptasa alatyn endigi tehnıka — jańa ózderiń tasyǵan perforator,— dep, tabanynyń astynda bir-birin jastanyp jatqan «samaýryndardy» týflıiniń tumsyǵymen túrtti.— Perforatormen tas betinen tereńdigi bir jarym metrlik tesik — shýrýftar tesesizder. Sosyn oǵan jarǵyshtar amonıt toltyryp, alańnyń aıaǵyn aspannan keltiredi. Al qıraǵan tastardy pnevmatıkalyq balǵamen bólshektep, kanal tabanyna sender qulatasyńdar.

— Pnevmatıkalyq balǵamen qıqalap, berekesin ketirgenshe, ol tasty búldozermen nege ysyryp tastamaısyz? — dep qaldy Isa.

— Eger daıyndaǵan myna alańdaryńda traktor aınala alsa... Qysqasy, alań ábden keńigenshe pnevmatıkalyq balǵa, súımenmen amaldaımyz. Búginshe aýa trýbasyna ana shlangini jalǵańdar da, kóktastyń betinen topyraǵyn úrlen tastańdar. Esebi, keshke alań «TÝ-1I» qonatyn aerodrom qandaı, sondaı tegis bolsyn. Erteńnen bastap burǵyǵa kirisińder. Shýrýfti qaıtyp, qalaı tesedi, perforatordyń minezi, anatomıa men fızıologıasy qandaı, ony baqaı-shaqaıyna deıin shaǵyp, qulaqtaryńa qorǵasyndaı quıý úshin maman jumysshy bólemiz. Tek qol qýsyryp, bas ıip syı-sıapat" .pen qarsy ala bilińder,— dep kózin qysyp qoıdy.—• Sonymen prorabtyń resmı sózi tamam. Áýmın!—Tasqa quıryq basyp, qaltasynan «Kóktóbeni» sýyrdy,— Shylym alyńdar, jigitter!

Qara sholaq pen Uıqydaǵy arý qol sozyp, Isa ekeýmiz qalys qaldyq. Shylym tartý maǵan darymaǵan talant. Darýy daryǵan, biraq keıin qaıtyp ketti. Muǵalimderden jasyryp shekken temeki qashan da bu dúnıedegi sońǵy shylymyń sıaqty kórinedi ǵoı. Óstip qýdaı dep shylym shegip júrip jatqanda gımnast qyzben bıyl qysta mektep dálizinde betpe-bet kezdese qalǵanym. Barynsha basynan asa jaıbaraqat ta nemquraıdy qaraýǵa tyrysyp: «Keshe «Qyz Jibek» fılmin kórdiń be?»—dep laq etkizdim. Jalpy, men ishim jylıtyn qyzdarǵa jolap ketsem boldy, barynsha naqty, qysqa, sýyq sóılep, kepken nan sekildi qatyr-qutyr ete qalatyn ıt qasıetim bar. Qaıdan, kimnen juqqanyn ózim de bilmeımin. Sonymen gımnast qyzǵa qatyr-qutyr sóıledim. Qyz: «Bardym»,— dedi. Qatyr-qutyryma ókpelegen joq, óıtkeni, qatyrladym ne, qatyrlamadym ne, oǵan báribir edi. Maqtady. Bekejandaı jigit, Tólegendi, qyzyq bolǵanda, migit dedi. Kenet qyz jaqtan jińishkelep kelip turǵan temeki ıisin sezip qalmasym bar ma. Iis jańa ǵana qasymyzdan «Kóktóbesin» qulashtap ótken muǵalimnen qaldy ma, álde óz qaltamdaǵy «Belomordan» shyǵyp tur ma, o jaǵyn onshama paryqtaǵam joq, áıteýir aıaq astynan ıt jynym kep, qyzdy da, ózimdi de tań qaldyryp, ún qatpastan taıyp turdym. Raýshan gúlden temeki ıisi burqyraı qalsa qandaı haldi bastan keshirer edińiz... Sondaı haldi bastan keshtim.

Kelesi úziliste qaltadaǵy sirińkeni de, «Belomordy» da qoqys jáshigine atyp urdym.

... — Az-muz tynyǵaıyq!

Samat Qalıevıch kózin qysyńqyraı shylym burqyratyp otyr. Kóz syǵyraıtý — kóbine qymbat shylym shekkender men shahmat oınap otyryp, keler mınýtte atpen qyrǵyn júris jasaıtyndardyń ádeti. Maǵan salsa qymbat shylym túgil, sıgaret ishine altyn toltyryp shekseń de tal túste tartqan temekiniń esh qyzyǵy joq der edim. Ezýge qystyrǵan shylymdy eseptemese shekken-shekpegenińdi tap basyp aıyryp alý da qıyn. Aptap eritip jibergendeı tútin túgil týk te joq.

...Sonymen Samat Qalıevıch sıgaretti syzdyqtatyp shegip otyr.

—Aspan aınalyp jerge túsken ystyq mynaý..„ Qapyryq... Tańdaı kepkende sý ilip alar bulaq ta anaý qyrdyń astynda jatyr. Já, ony qoıshy. Áńgime — myna alan tereńdegen saıyn jaǵdaılaryń qıyndaı túsedi. Jarty aıdan keıin qapqa túsken tyshqan qusap, tas qabyrǵalardyń qorshaýynda qalmasańdar arǵy qoldy beri ákelińder. Ystyq tabaǵa túsken maısha shyjǵyrylasyńdar. Sonda qaıtpeksińder? — dep, tuqyldy saýsaq ushymen áýdem jerge sekirtip jiberip, jalt qarady.

Teris qaraǵan Áshirdiń jaýabyn jaýyryny túsindirdi. Ońtaıy tússe jaýyryn da sóıleıdi eken. Jaýyryny kórer kózge qýshıyp bara jatty.

Baqtıar túk estimegendeı esinep-qusynap otyr.: Óziniń betine, qımyl-qozǵalysyna qarasam boldy, «Uıqydaǵy arý» baletiniń yrǵaqtary esime túse ketedi. Myqty mınıstrlikte isteıtin bólim bastyǵynyń balasy dep estigemiz. Myna máńgirýi alǵashqy jumys kúninen keıin bastalyp edi. Zoryǵyp qalsa kerek. Kelesi apta boıy uzyn qoldary jelsiz kúngi dıirmenniń qanatyndaı salbyrap, eki qarap, bir shoqyp, kúni boıy teńseldi de júrdi. Sol teńselis áli sol teńselý. Az kúnde yńyrshaǵy shyǵyp, sylyp alǵandaı aryp ketti. Qatardan qalmaýǵa tyrysqanmen tas nan emes, tastyń aty tas, sazaıyn myqtap tartyp júr. Óziniń oıda joqta otrád komsomol uıymynyń sekretarlyǵyna saılanyp ketkenine ári ishteı tańyrqap, ári uıalady, shamasy. Qazir de tas jyrtqan baltyryn tyr-tyr qasyp, oıylǵan alaqanynyń jalbyraǵan terisine úńilip otyr.

Men tas qapshyq jaıly onshalyqty bas qatyrmadym — ol zamanǵa deıin kim bar, kim joq. Onyń ústine jarty aıdan keıin qaıtetinimizdi bes mınýtten keıin Samat Qalıevıchtiń ózi de aıtqaly otyr. Aldyn ala jaýabyn ázirlep qoımasa búıtip qadalyp suraq qoımas edi.

Isa da meniń oıymdy oılap otyr ma, úndemedi.

Aıtqanym aıdaı keldi, bes mınýt ótkesin prorabtyń ózi sóıledi.

— Durys, bári durys,— dedi daýsyn ándete sozyp. Munysy onyń tap ázirde bizge qoıǵan suraǵyna ózi mana daıyndap qoıǵan jaýabyn ishteı quptaǵany.— Qaıtesińder, kórtyshqansha ári qaraı qaza túsesińder. Kezinde biz de qazǵamyz. Qazir qaırat qaıtty, kúsh kemidi.— Eki júz jetpis bes somdyq «Orsk-4» muzdatqyshy sekildi jalpaq, jaýyrynyma kekesinmen qadala qalǵanymdy sezdi me, sóz arnasyn buryp jiberdi.— Kúsh kemigen joq-aý. Shúkir, toqsan kılogrammdy qos qolymnyń ushynda oınatamyn. Al keýde kemirgen ýaıymdy qaıtesiń. Kúndelikti qam-hareket, sary ýaıymnyń salmaǵy toqsan kılogrammnan asym túspese kem túspeıdi. Jartas basynan sharshap shaldyǵyp qaıtqandaryńmen senderdi qosta qazir as, jaıýly tósek tosyp tur. Biz she? Biz áıeldiń aýzyna qaraǵan, áıelge kúıeýge shyqqan erkek juraǵatynan bolamyz. Segiz saǵat chertejǵa shuqshıyp, teodolıt syǵalaǵanǵa zaman aqyr, jer taqyrdy tóndirgeni nesi dep ishteı kúlesińder, á? Kúlseńder bastaryńa kelsin. Keledi de. Ala shapqyn júgiris jumysta emes, jumystan keıin basqa túsetinin úılengesin túsinesińder. Kim bizdi úıde qol qýsyryp, qýyrdaq qýyryp, qarsy alyp otyr? Ázir as pa saǵan? Daıyn tósek pe? Mynaý kerek emes pe?— Samat Qalıevıch bas barmaq, balaly úırek, ortan terekterdiń kómegimen sóleket qımyldar jasady.— Keshirińder, jigitter, aǵalaryń óz-ózin ántek ustaı almady... Jigitter, toqyp alyńdar; eki dúnıede bas teńdigin baıaǵydan alǵan áıelden góri tendikke qoly jańa jetken áıelge táńir jolyqtyra kórmesin dep tileńder. Bálenshe ǵasyr boıy erkekte esesi ketken áıel aýzy jemtikke jańa tıgen ash qasqyr ǵoı, ash qasqyr. Ýıı degeniń, betine zár shaýyp júzine qaratsaıshy. Uzyn sózdiń qysqasy, jeńgeleriń syzyp bergen jolmen qyzmetten soń bala baqshasy, odan gastronom qaıdalap, eki ókpeni qolǵa alyp, qustaı ushamyn. Qonaq shaqyrylǵan kúnderi tipti qyzyl tanaýsyń. Sómkeni moınyńa il de, shappaq bolsań zymyrap baq. Isataıdan aırylyp, qusalyqpen ótti kún degendeı, bizdiń ómir qos týflıdi qoltyqqa qysyp ap, úı — keńse — bala baqshasy — gastronom arasyn shańdatýmen júrip jatyr. Sender she? Jaıly jataqhana, stıpendıa bar. Tókpeletip aıyna keletin úıdiń tıyn-tebeni munyń syrtynda. Aıtpaqshy, stıpendıalaryń qansha som?

— Qyryq,— dedi Isa.

— Azdaý, — Samat Qalıevıch basyn shaıqady. — Az.

— Al siz kezinde budan kóp alyp pa edińiz?

Isa ańqaýsı qalypty.

— Az aldyq. Bar-joǵy jıyrma eki som.

— Neǵyp ólmeı qalǵansyzdar?

— Ólmedik. Ósip shyqtyq.

— Temirden jaralǵan ekensiz...— Isa endi ashyqqa kóshti.

— Ol kezde esesine kafe, restoran, teatr az bolatyn. Sol az kafe, teatrdyń ózine az baratynbyz. Týǵan kún bir jáshik araq-sharappen emes, bir bótelkemen atalyp tynatyn. Iyqqa ilgen jalǵyz kostúm maılyq ta, sýlyq ta edi. Sender jylyna qos-qostap kostúm satyp almasańdar kúnderiń qarań. Eki-úsh kostúm — eki-úsh júz som. Kúnara qyz ertip baratyn konsert, kınolaryń munyń syrtynda.

— Zaman jaqsara tússe biz aıyptymyz ba?..— Kúńk etken Áshir.

— Aıyptamaımyz. Zaman toq, kóılek kók. Túsinemiz. Planeta jastary solaı kıinedi, solaı ishinedi. Al solaı kıinip, solaı ishinýge stependıalaryń ylǵı da jete me?

Úsheýi — Isa, Baqtıar, Áshir úndemedi. Tegi men sekildi olar da attyń basy qaıda burylyp bara jatyr, ańǵara almaı máńgirip otyr-aý deımin.

— Jetpeıdi,— dedi senimmen Samat Qalıevıch.— Árıne, qaıdan jetsin. Al alatyn stependıalaryńa úıden keletin tıyn-tebendi qosqanda ortasha eseppen seksen som delik. Úsh ýaqyt as — úsh som. Seksen somnyń basyna sonda úsh ýaqyt astaryń-aq sý quıyp shyǵady...

Isa kúńk etti.

— Sýsha aǵyp ketedi.

— Al, kıinýge, qyz-qyrqyn joryǵyna aqshany jerden qazyp tabasyńdar ma?

Baqtıar jıyrma jyldyq uıqysynan áli oıanbapty, Oıanǵan kúnniń ózinde bul suraq mınıstrliktiń bólim bastyǵynyń balasyna arnalmaǵan edi. Suraq kimge k.oıyldy sonda?

Áshir qalpaǵyn sheship qolyna aldy da, shyr kóbelek aınaldyryp dóńgeletip jiberip, álginiń aınalysyna qarady da otyrdy. Toqtap qap edi, qaıta dóńgeletti. Aqysy sonda qalǵandaı taǵy qadaldy.

Isanyń qaltyraı qalǵan qoly jer sıpalap júrip, tas taýyp aldy da, otyrǵan kúıi tistenip turyp, qulashtaı laqtyrdy. Juqalap kesken tilim nan syqyldy jalpaq tas sekýndta kishkene núktege aınalyp, aýaǵa sińip, kórinbeı ketti. Sosyn Samat Qalıevıchke kózinen jek kórinishti jamyrata qarady.

— Bizdiń orta qaltamyzdy siz toltyryp beresiz be, Samat Qalıevıch... Sonsha qadalatyndaı?

Áshir aınalǵan qalpaǵyn toqtata qoıdy. Sosyn qolyndaǵy shoshaq tasqa nyǵarlap turyp kıgize bastady. Áı, qara sholaq dese, qara sholaq-aý! Qalaı dál taýyp qoıǵamyn deseıshi. Jumyssyz, issiz, jaı otyrǵannyń ózinde qoly jybyrshyp, tynysh otyrmaıdy. Byltyr jaılaýda túste úıezdeı qalǵanda quıryqtaryn shıpańdatyp, saýyryn sabalap, sona-shybyn qaǵatyn atamnyń qara sholaǵyn qara, muny qara, báribir.

— Isa, sen júz som joǵaltqan joqsyń ba?

Samat Qalıevıchtiń júzi sýyq sora qalypty.

— Nege óıtip suradyńyz?

— Júz som joǵaltqan adam sen sıaqty shaqar, yzaly keledi.

Jańaǵy tynyshtyq tynyshtyq pa, endi qulaq shyńyldaıtyn tynyshtyq ornady. Aspandy kishkene kúmis kezdikteı syra tilip ótken samoletti kersem de únin estimedim. Áshir shoshaq tas tóbesine shońqıǵan qalpaǵyn maıpazdap sıpalaı berdi. Uıqydaǵy Arýdyń moıny uzara túsken.

— Júz som deısiz be?— Isa oıda joqta qyryldap qalypty. Joǵaltqanym júz somnan kóp. Óte kóp.

— Qansha?- - Samat Qalıevıch dik ete qaldy.

Men balalyq shaǵymdy joǵalttym...

Sen... jetim be ediń? Meń ózim de jetimmin, sodan soń surap otyrmyn.

Isa jaýap qatqan joq. Iegin sozyp jiberip, qos tizesine asyp qoıyp, eki búktetile saǵym jóńkigen kókjıekke qarap qapty. Qaınap jatqan saǵymnyń tereń tuńǵıyǵynan neni izdep otyr eken? Men de baqyraıyp qaraı qalǵanymmen de, eshteńe de kóre almadym.

Áshir syzylyp sóılep otyr. Myna oıda joqta ortamyzda oınaı qalǵan shıelenistiń jibin tarqatpaq bop, ádeıi sóz bastady, bilem.

— Qyryq som, árıne, jetpeıdi. Etigin qonyshtan basyp otyrǵan ákemiz bar ma? Papochkasy bez pátı mınýt mınıstr myna Baqtıardan suraý kerek, stıpendıa jete me, jetpeı me dep.

Baqtıar:

— Áshir, sen, sen...— dep tirilip kele jatyr edi, Qara sholaq;

— Myna ystyqta mozgamdy maıystyrmashy, dep sýyrdyń aıǵyryndaı shaq ete qaldy.

Samat Qalıevıch qolymen qabaǵyn kólegeılep, kúnge qarady da, ornynan túregeldi.

— Já, men kettim. «Áńgime buzaý emizedi, buzaý taıaq jegizedi»,— dep, betkeımen syrǵanaı taıǵanaqtap kete bardy.

Áshir shyrt túkirdi.

— Jańaǵy prorab ne dep ketti? A? Biz ne dedik, dombyram ne dedi? A? — Alaqtap bizge qarady.

Isa omyrylyp tústi.

— Mazaq qyp ketti. «Ash bala tok balamen oınamaıdy, toq bala ash bolamyn dep oılamaıdy».— Sosyn Áshirge jalt qarady.— Ózi onda seniń ne jumysyn, bar? Sóılese aýyz óziniki. Bizdiń biletinimiz — «Aıaz, álińdi bil, qumyrsqa jolyńdy bil». Káne, turyńdar! Áńgime buzaý emizedi, buzaý taıaq jegizedi». Endi uqtyńdar ma?

Men túk uqpadym. Qyryq somdyq stıpendıanyń jaıy qozǵaldy eken dep Isa men Áshir nege zyr ete qaldy? Samat Qalıevıch nege sol stıpendıasy qurǵyrǵa suqtana qaldy? Áıteýir tunyǵymyzǵa bir tas tústi — sony jaqsy bilemin. Tireý ornynda bir oqıǵalardyń basy qylt etken sekildi — sony jaqsy sezemin.

Jaqsy sezim emes...

...Kún shyjı tústi. Pnevmatıkalyq balǵamen tastardy qaýynsha tilip, kóterip te, domalatyp ta alań shetine shyǵaramyz da, temen qaraı sorǵalatyp kep laqtyramyz. Ollahı, bar ǵoı, tas emes, týra ot qushaqtap júrmiz. Jalyn ystyq tilimen bet jalaıdy. Jaltyr sheke jartastar marten peshine aınalyp ketken be, nemene? Aǵyl-tegil akqan terde toqtaý joq.

Búıte berse jýyq. arada Antarktıda, Arktıkanyń aıazy túsimnen shyqpaıtyn shyǵar... Tús qaıda, bul kúnde, durysy, túnde tús kórýdi de qoıǵamyn. Qaıdan kórersiń, sharshap-shaldyǵyp kelip, basyń jastyqqa tıýi muń, qor etip qata qalasyń.

Alystaǵy qıyrlarda kúmis saýyr sansyz kıikter kúmis ózenge aınalyp josylady. Endi bir qarasań kúmis ózeniń ne, sansyz kıigin ne, kádimgi sabylǵan sary saǵym! Sol kúmis saǵymnyń bir úzigi tońqań-tońqań tas kóterýmen áýre Áshir ekeýmizdiń aramyzdan bulyń-bulyń aǵyp ótti de, Áshekeńniń jińishke qamyt aıaǵy áp-sátte otqa túsken sym sekildi buralyp-buralyp maıysyp qaldy. Áshirdiń minezi osy buralyp qalǵan baltyryna uqsas-aý degen qyrsyq oıǵa kettim. Myna jalyn ishinde sondaı qyrsyq, oı oılap júrseń ýaqyt ta tez ótedi, sharshaǵanyńdy da mezetke umytasyń. Shart ta shurt shaqar. Tili ýdaı. Bala kezinde ishi ótip, ońbaı aýyryp, sol qorlyqty áli umytpaı júrgen adamǵa uqsaıdy.

Áıtpese aýzynda kermek dám bar jýsa ketpeıtin. Sol kermek dom aýyz ýyltyp, zar qaqsatyp turǵanda basqalar «Merı-chlerımen» tisin qytyr-qytyr tazalap jatsa qaıter ediń? Qaıtýshy eń, myna dúnıege Áshirdiń ashýly kózimen qarar ediń. Jańa da Baqtıardy jazyqsyzdan jazyqsyz qaýyp tastady. Ákesi mınıstrlikte istese Baqtıar kináli me? Ákesiniń aıyby ne? Basqa túsken qıyndyqtyń esebin óz boıymyzdan izdegennen góri basqaǵa jaba salýǵa tyrysatynymyz qalaı?

Óıtkeni, sol jol ońaı. Toqta, toqta...

Bireý qos qoldap qulaqtap qondyryp jibergendeı basym aınalyp qoıa berdi. «Bar kinány basqa janǵa jaba salý op-ońaı... «Qulaq tundyrǵan osy sózder edi... Kimge kúlippin? Eki jyl buryn qasaphana tarıhynyń tusynda men de Áshirdiń kebin kıgen joqpyn ba? Menen basqanyń bári baýyryn jerden kótere almaı jorǵalap qalǵan jandar bop kórinipti. Mamam baıa, kókem men Arystan óz, Shyńǵysqan qıasy Bir jáne on metr! Ne nárse, kimge bolsyn qara qyldy qaq jaryp, ádil baǵasyn aıtý úshin áýeli bir metrden, sosyn on metr qashyqtap ketip syrttan qaraǵasyn baryp aıtý kerek. Sol bir metr aýdan ortalyǵy da, on metrim qurylys otrádine kelý bolyp júrmesin. Jalpy, Qapshaǵaıǵa kelgeli basqadan góri, óz-ózime úńile bastaǵandaımyn. Álde salystyrýǵa tatıtyn ozyq ortaǵa tap boldym ba?

Qarsy aldymdaǵy qotyr tasqa qumyrsqa jabysyp, órlep barady. Tyrnaqtaı-aq. Ara qashyqtyq shamasy on santımetr. Belinen shymshyp ap, kózime jaqyndattym. On santımetr birge qysqardy. Ǵajap! Qumyrsqanyń qybyrlaǵan qyldyryqtaı aıaqtary lezde ońdy-soldy, joǵary-tómendi zýyldatyp úıirgen jýan bórenelerge aınaldy. Zárem zár túbine ketip, saýsaqty jazyp jiberip em, alty aıaǵy alty bórene dıý jerge qulap, tıtteı qumyrsqaǵa aınaldy.

Máselenkı, alystan qarasań, Baqtıar jýas. Jýastyǵy sonshalyq, alaqanmen arqasynan salyp qalsań dúńkildegen dybys qana estiledi, syńaıy. Qol-aıaǵy uzyn, sereıgen jińishke jigit. Suraq belgisine uqsas eńkishtigin eseptemeseń já degen kórikti jigit. Aq quba. Úlken qarashyǵy jaı qozǵalar qap-qara kózi adamǵa bıazy qaraıdy. Kóz sóıleı qalsa: «Tıisseń tıise ber. Bárimiz de dospyz, joldaspyz», — deıtin kózder... Mundaı mahabbatqa toly gýmanıs kóz Arhımedtiń mańdaıyna jazylǵan shyǵar. Jumsaq qara shashyn uıpalap-uıpalap sapyryp jibergiń bar. Jalpy, jaǵasyn túzep, kóıleginiń túımesinen bolsyn ustap, áıteýir syltaý taýyp tıiskiń kep turady. Baqtıar kartop saqtaıtyn pogrebte kún betin kermeı appaq bop, uzara ósken áıenshek esimdikke keremet uqsas. Al ondaı ósimdikti bir jaǵy emesheń ezile aıap, ekinshi jaǵy julyp ap, laqtyryp jibergiń kep turady ǵoı. Jalpy, naǵyz qala balalarynda kóp kezdesetin qasıet. Jumysqa yntasy qyrǵyn. Átteń oralymy, ebi az. Otyrsa opaq, tursa sopaq. Tasty kótergende ıyq súıekteri shyǵyp, kıim ilgishke uqsap qalady. Bilek tamyrlary lezde adyraıyp, tizeleri dirildeıdi. Bir túrli Heops pıramıdasyn salǵan quldardy esińe túsiredi.

Jumsaq, jasqanshaq kúlkisi bar. Áshirdiń azýy alty qarys shaqarlyǵyn kóbinese osy jymıysymen jeńip júr. Ózinde joq Áshirdiń sol minezin unatatyn da sıaqty.

On metrden kórseń Isa ekeýi boı, týr jaǵynan uqsas ta. Isa da uzyn boıly, aq quba, qara buıyra shashty. Al osy ekeýine bir metrden, jaqyn jerden úńilip kór. Gıpnoz! Arasy jer men kókteı eki adam. Isanyń tutas quıylǵan som denesi kere tartqan jebedeı túp-túzý. Ylǵı bir bulshyq etterdiń qyzǵylt qońyr joıqyn tolqynyna qarap otyryp, súıegi joq pa dep qalasyń. Qany betinde. Qara buıra shashy tunǵan kók tútinnen ǵumyry arylmaıdy. Anda-sanda kózimen kóz qaǵystyra qalsań janarynan kloýn, ıakı krokodıl qarap turǵanyn aıyra almaısyń. Áıteýir sulý kóz. Rafael, Tısıanǵa Isany kórsetseńiz, keskinine bir syzyq, salmaǵyna bir kılogramm et pen súıek qosyp, ala almas edi. Sebebi, onsyz da ábden jetilgen dene... Al Baqtıar she? O, o, Rafaelge de, Tısıanǵa da Baqtıardyń denesinen jumys jetip artylar edi. Tulǵasy ylǵı da túzetýdi, tolyqtyrýdy tilep turatyn jan. Keıde ol maǵan polotnosyn salýdy bastasa da aıaqtaı almaı mıy ashyp júrgen sýretshi sıaqty bop elestep ketedi.

Myna qyzyqty qarańyz. Áshir Baqtıardy «maýbas» dep kelemejdese de, bertingi kezde ekeýiniń arasynda kózge shalynbaıtyn, kóńilmen tanıtyn qarym-qatynastyń berik jibek jipteri toqyla bastaǵandaı. Qajaı berýden jalyqty ma, álde Baqtıardyń qyn dep tuıaq qımyldatpaýyn muqym jer bolyp jeńildige sanady ma, qalaı dese de Áshirdiń ápigi basylypty.

Bir sózben aıtqanda, búgin aptap aýzynan jalyn atyp tur...

Bir sózben aıtqanda, «Qurylys otrádi» dep atalar álemniń on qadam qashyqtan qaraǵanda men baıqap úlgirgen kórinis, minez, nyshany munyń bári. Bir qadam qashyqtyqtyń kezegi de kóp uzamaı kep qalar. Biraq qashan? Erteń be? Jarty aıdan soń ba? Qashan?

Mańdaıym terge bógip, qoıtas túbine búgilip otyra kettim.

— Ne boldy, Asan? Basyń aınaldy ma?

Isanyń esepsiz úlkeıip ketken kózderi maǵan úńilip tur.

— Bir jáne on metr... Men... qazir,— dep kez kelgen sandyraqty borata berippin.

Brıgadırdiń alaqany mańdaıyma jabysa qaldy.

— Jarty saǵattaı demalyp al. Qyzý bar. Baıqa, zoryǵyp qalma.

Basymdy ústi-ústine ızeı berdim. Isa taǵy súımenge jarmasty. Shańqaı túste shaqyraıǵan kún astynda otyryp, sheshimi ájeptáýir qıyn oılarǵa battym.

Iá deseıshi, ótken úsh jyldaǵy oqıǵalarǵa bir jáne on qadamnan qaraı aldym ba? Joq, joq... Mamam, kókem, Shyńǵysqan, qyl aıaǵy Arystanǵa da ózime ǵana unaıtyn janǵa jaıly, qolaıly qashyqtyqtan qarasam kerek. Ózimdi jaqsy atqa, olardy shetinen qulaqtan tizip, jaman atqa qaldyratyn qashyqtyqtan, jalǵyz nemketti kóz salyppyn.

Men osyǵan deıin óz ortama — mektepke, úıge, Shyńǵysqandarǵa bir qashyqtyqtardan, jaqyn qashyqtyqtan, bylaısha aıtqanda bir metrden qarasam kerek. Myna jazda qurylys otrádine erip, Qapshaǵaıǵa keldim. Munyń ózi úırenshikti ortadan on metr alystaý degen sóz. Bir jáne on metr! Ár zattyń qubylystyń, adamnyń, janýardyń shyn parqyn tap basyp bilý!

Iapyraı, meniń týǵan úı, ósken qala, ata-ana, Shyńǵysqandardan bıyl jazda qashyq ketkenim durys bolǵany ma? Múmkin, múmkin, ózgergen orta olarǵa degen kózqarasymdy túbirimen ózgertip, basqa qupıa da qyzyq álemniń esigin ashar? Ol qandaı álem? Myna jigitterge qaı qashyqtyq, qandaı qyrdan qarap júrmin?

Bir qyzynyp, bir tońdym. Qyzyq ta qorqynyshty...

* * *

Qosta dúnıeniń tórt qubylasy sekildi tórt buryshy bar hat tosyp jatyr eken...

... «Jıgýlı» tort aıaǵynan teń basyp jylpyp tur. Qıt etse fýrajkasynyń kúnqaǵaryna qol tıgizip, talon teskish myrt minez avtoınspektor jýyqta rúl, tormoz sıstemasyn tekserip, kiltıpan taba almapty. Sońǵy aptada mamam ekeýi aýyl-aýylǵa qydyra shyǵyp, týǵan-týmalardan «Jıgýlıge» kórimdik surap, shınalardyń qyshyryn ketirip qaıtpaq. Áne, qol-aıaǵy óstip uzardy kóke-mamamnyń. Mamamnyń júregi shálkem-shalys minez tanyta bastaǵan eken, dárigerlerdiń bergen aqyl-keńesi — jaıaý júris, jaıaý júgiris. Qalaǵa jaqyn turatyn, biz turǵan aýdan ortalyǵyndaǵy Shyńǵysqandarǵa da baryp úlgiripti. Mashınanyń kórimdigine dep elý som ustatypty. Qandaı jomart jandar! Maımaq aman-esen, shaýyp júr. Saǵan arnap, hat ta jazdy. Osy konvertpen birge salyp jiberip otyrmyz.

Bir-eki klastas kóshede kezdesken eken, kep sóılese almapty. Bul zamanda ýaqyt degenniń qany jerge tambaı ,tur ǵoı. «Jıgýlımen» qýsań da jete almaısyń.

Qudaı qoldasa qurylysshylar kúni ózińe baryp qaıtamyz.

Kókem hatynyń qysqasha mazmuny osy.

Konvertten aıbaq-saıbaq jazýy bar bet jerge sýsyp tústi. Áýpirimmen bir-birine áreń súıenip turǵan kil qıqy-jıqy, qısyq aıaq, qyńyr moıyn áripter...

Áripter maǵan Maımaqtyń kózimen qarap turdy.

«Asan aǵa kókem aman mama aman. Seniń kóke mama aman. Mashına aman. Arystan aman. Bári de aman. Sen amansyń? Búgin sıyrdy qasqa buzaý emdi. Máh-máh jedim ol úshin. Shyny aıaq satyp aldym. Shyny aıaqtan sút ishemin. Áneýkúnnen sendemin (bizdiń úıde boldym degeni ǵoı qasqanyń!). Tańerteń baqshalaryń tústim. Alma jedim. Alma shıki. Almadan mynadaı qurt shyqty. (Qaǵaz betine kishkene ıir-shıyr qurt japsyrylyp qapty. Pochtadaǵylar mórdi týra qurt salynǵan jerden ursa kerek.) Seni kúzde keledi deıdi. Ras pa? Asan aǵa keledi me dep Arystannan suradym. Ol úsh ret úrdi. Kórshi Aman ah devýshka («Ah, eta devýshka!» onysy) degen óleń úıretti. Sen kelgende aıtamyn, jaraı ma? Sen alma úzesiń. Men ony jeımin. Mynaý Meniń alaqanymnyń sýreti. Keshe portfelim aýyryp qaldy (portfeliniń bir baýy úzilip qaldy dep esepteı berińiz) deı kelip, bes saýsaǵyn tarbıtyp qaǵaz betine japsyra i alypty da, eń sońynda sıany aǵyzyp-tamyzyp shımaılaǵany: «Uıqym keldi.» Aty-jóni de joq. Uıqy mursha bermeı alyp ursa kerek. Qý Maımaq, meker Maımaq! Ol baq ishinde «Ah, eta devýshkany» shyrqatyp turǵanda meniń aǵashtan alma úzip berýim jetpepti. Qý, aıtpa, jylpyp tur! Ańqaýǵa (men ǵoı!) aılasyn ótkizip turyp, álgi ańqaýdy ólip-óship jaqsy kóretin Maımaqtaı mekerlersiz ómirdiń ári qashyp, ómir emes, órteńge aınalar, Maımaqtyń qıqy-jıqy hatyn qushyrlana ıiskep edim, sıaǵa qosa almanyń jupar ıisi muryn jardy... Almany ańsaǵan tisim syrqyrap sala berdi. Alma baǵy... Qazir ábden tolǵan almalar qos búıirin kúnge kezek tosyp, táýlik asqan saıyn qorǵasyndaı aýyrlap butaqtardy ıe túsip, qyzyl eń ala bastaǵan shyǵar. Jaımaly tósekti baq ishine salyp tastap, túni boıy japyraq pen almalardyń arasynan shyǵa almaı adasqan juldyzdardy sanaıtyn byltyrǵy kún qaıda, men qaıdamyn! Tas tóbemde ilinip-ilinip turǵan almalardy juldyzdarǵa qosa qol sozyp julyp ap, qarsh-qursh kúıseýshi edim. Tumsyǵyn baýyryna tyǵyp, úlken «O» ernin qurap, qasymda jatqan Arystan qyńsylaıtyn — túsinde o da óńinde ómiri qolǵa túspeıtin laǵyl juldyzdardy qatyr-qutyr kemirip jatyr ma, kim bilsin! Quıryǵy qaıqy, salpań qulaq jetinshi atasyn túsinde kórip, sálem berip jatyr ma álde? Itke salsańyz aspan ne, as quıatyn áıdik tabaq ne, juldyz ne, ózi mújıtin jiliktiń asyqtary ne, báribir shyǵar.

... Sharshaǵanymdy umytyp, sergip qaldym. Sergitken Maımaqtyń haty. Osy Maımaq shirkindi kórsem boldy, jaly jelbireı oınaqtap shapqan qulyndy elestetetinim qalaı? Hatyn oqyp edim, dop qulaǵymnyń túbinen qulyn shińgirlep kisinedi.

Onysy nesi eken?

Úı ishin, Maımaqty ólerdeı saǵynyp kettim.

Júgirgen boıy vagonǵa kirdim de, áneýgúni kókem ákelgen rezına qaıyqty sáki astynan sýyryp aldym. Battasqan shań... Súrtpedim. Bizdiń kósheniń, kókem, mamam, Maımaq, Arystannyń ústi-basyna, júzine qonǵan qymbat shań ǵoı bul. Satyp alynǵan soń bul qaıyq quryǵanda bizdiń senekte úsh-tórt kún jatpady, bizdiń úıdiń shańy qonbady deımisiń. Qaıyqty qushaqtap, syrtqa shyqtym.

Ózen jaǵasy qan bazar. Jigitter sýǵa sekirip súńgip, shyqqandary jaǵada qulaqtaryna kirgen sýdy syńar aıaqtaı sekeńdep tógip máz-meıram. Qarq-qarq kúlki men qaljyń qoıan-qoltyq, arpalysyp, ıtjyǵys túsip, jaǵajaıda aýnan jatyr. Jarty saǵatqa sozylar az qýanyshtyń bıik notalary bul. Al az qýanysh qashannan da qyzýly da qymbat. Qysqa óleń, qysqa sóz de, qysqa on de solaı. Al qysqa sýret bola ma? Qysqa taǵdyr da qymbat pa?

Jelin úrlep, ıterip sýǵa túsirgesin bı alańyna shyqqan bozbaladaı selkildeı qalǵan qaıyqqa minip, eskekti qolyma aldym. O basta denemdi bıleı almaı qolym erbeńdep, alaqanyna on som qystyryp, oıynshyq dúkenine kirgen jas balasha tóńiregime alaq-julaq qaraǵanymmen kóp uzamaı oń-soldy aıyrýǵa hal jetip qaldy. Erepat qýanysh bet mashınalaryn buzyp jibergen bastar men sý betin ár jerden tesken qońyrqaı kóseý bilekterdi, atqaqtaǵan sý tamshylaryn, bir de bir dybysyn aıyryp alý qıyn aıqaı-shýdy qaq jara, sýǵa ketip ólgen negrdiń jalańash arqasy tárizdi qumdaýyt aralǵa qaraı saldym. Jaǵalaýdaǵy ý-shýdan qashyp baryp, spınnıg qarmaqpen óz baǵymdy, shabaq, sazan ataýlynyń soryn synamaqpyn.

Sondaılyq ıgi maqsatty oılasań, sol nıetiń shyn ba, jalǵan ba, oryndaý nıetinde ne istemeksiń, myzǵymas muratshyl ma ediń, joq, aýzynan sózi, qoınynan bózi túsken bosbelbeý ynjyqpysyń, sony bezbendeý úshin aldyńa qaıdaǵy bir qısyny joq kedergilerdi kók bestideı kóldeneńdetip tosa qoıatyn taǵdyr da tym qyrsyq. Sý betinde tyrbańdap, qaıshylasqan qońyr-qyzǵylt denelerdiń qamaýyn buzdym-aý degende qaıyqtyń dál qara tumsyǵynyń astynan uzyn shashty maqulyq sýdan sonan ótip shyǵa keldi de, aı-shaı joq, erneýge jarmasty. Qutty dúkennen jańa ǵana satyp alyp shyǵyp kele jatqandaı bort jıegin qoltyǵyna tas qysyp aldy da, betin japqan shashty qaq aıyrdy; Jamal tisin tizip tastap, kúlip tur.

— Qaıyǵyńa da, qarmaǵyńa da ortaqpyn, jas jigit!

Qolymdy sozdym. Tumsyqqa otyra ketken qyzǵa: «Badyraq kóz, sen tımeseń men tımedi» tanytýǵa tıis táýelsiz túrmen (durysynda solaı qaraǵan shyǵarmyn dep oıladym) qarap em, shúkir, bul joly tartpa baýy túgel túımelenipti.

— Baıqa, sýǵa qulap ketip obalyńa qalmaıyn!— Daýsym qasań shyqty.

Meniń qaıyǵyma otyrǵanymen meniń sózime qulaq ilgen Jamal joq. Algebralyq toptamalaý ádisteri jaıly sóılep turǵan muǵalim klass terezesine tıip turǵan butaqta qyrǵyn oıyn salyp jatqan torǵaılarǵa japyryla qarap qalǵan oqýshylardyń aldynda ózin qalaı sezinse, men de ózimdi dál osy sátte Jamal aldynda solaı sezindim. Sý betindegi kóp bastardyń ishinen bireýdi izdep otyr — ol anyq.

Kózi-betimdi qydyra qaraǵanymen turaqty núkte tappaı bet albaty mańıdy. Adam tesilip, tat basqan eski shelektiń túbine óstip qaraıtyn shyǵar. Betine túsken shashyn túzedi de sebepsiz kúldi. Sý ishindegi jalańashtardy jiti sholyp ótti de, kenet, qolyn sozdy.

— Eskek qaıda?!

Ózen jaǵalap ósken qyz ba, Jamal qaıyqty qalqyta jóneldi. Aǵysqa qarsy búıirdi bir, aǵysqa yldı Jaqty eki kúrep, lezde jaǵaǵa sydyrtyp tónip qaldyq. Jalańashtardyń shalqalaı júzgen biri jol berip úlgermep edi, maıǵa túsken pyshaqsha jylpyǵan qaıyq qaqty da ketti. Áýelgide shym batqanymen izinshe sý betinen sopań etip, qaıyq erneýinen sol qolymen shap berip, eskekke oń qolyn salyp úlgerdi. Isa!

— Kóz bar ma? Aýdara salyp, sýǵa qaryq qylaıyn ba osy?

Onysyn maǵan qarap aıtsa da, tumsyqta sulq otyrǵan Jamal kúńk etti.

— Nege?

— Qaıyqsyz adamnyń halin sonda túsiner edińder.— Qyzyq, Isa báribir maǵan qarap sóıledi.

— Men onsyz da qaıyqsyz júrgen janmyn.

— Endeshe qolyńnan kelse qaıyq jonyp al! — Isa sýǵa shalqalap qulaı bere aýdarylyp tústi de, jaǵaǵa qulashtaı jóneldi. Tamshy sý shashyratpaı, shalpyldatpaı, alaqanymen aıdyndy ádemilep kese keıin ysyryp, zyp-zyp júzip bara jatyr. «Janýarlar dúnıesi» kórsetetin azýy alty qarys krokodıl osylaı dybyssyz júzetin. Jolbarys tal qamys syndyrmaı qalyń nýdy qaq jaryp óte beredi dep estıtinmin. Sol jolbarysty İlege laqtyryp jiberse qalaı júzer eken? Isasha júzetin shyǵar.

Jamaldyń jaýyryny aspanǵa shyǵyp, bet monshaǵy úzilip, sýǵa mólıedi. Qara shashy taram-taram qara aǵyn. Álde İleniń, álde oz oıynyń tuńǵıyǵyna boılaı almaı otyr ma, ony bir qudaıdyń ózi bilsin.

Aıap ketip, ıyǵyna qol saldym.

— Jamal, Jamal deımin, beri qarashy!

Beri qarady. Kózi jasty.

— Sen nege tárbıesi qıyndardyń qataryna qosylǵanyńdy bilesiń be, Asan?

— Jo-joq.„

— Bilmeseń bilip al. Sen tym tez er jetýge, tym bilýge umtylasyń. Asyqpa. Aldymen ne bilýge tıissiń, sony bilip al. Sosyn asyq.

— A? Ne deısiń?

Aıaǵyn salbyratyp aıdynnyń keýdesin testi, erigen maıdaı jylpyp sýǵa tústi, Isanyń sońynan saldy. Jaǵaǵa shyǵyp, sońyna burylyp qaramastan sýy sorǵalaǵan kúıi vagonǵa bettedi.

Aıdyn betin eskekpen qushyrlana kósip-kósip jiberdim.

«Men onsyz da qaıyqsyz júrgen janmyn...» Isany kórse bitti, shala búlinip, qysqa kúnde qyryq ózgeredi. Stýdent dep muny kim aıtar? Shıki bala. «Men onsyz da qaıyqsyz júrgen janmyn» Búıtip Shekspırdiń keıipkerlerinshe sóılegendi kim kórgen? Bizdiń klastyń qyzdary búıtip sóılemeıdi. Múmkin oılaýy yqtımal — al oıdy kim ashyq aıtýshy edi — biraq sóılemeıdi. Sóılese onysy oıynan basqa. Qysta klastyń «shtatnyı» sáýegeıi Kámıla kim kimdi jaqsy kóredi, sol jaıly tizim jasaǵan. Obaly káni, sáýegeı dese sáýegeı, gımnast qyzdyń tusyna men jazylyppyn. Qyz halqy solaı! Gımnastıkadan qala chempıony bolǵan kórshi klastaǵy bıkeshke gúl tapsyrsań bitti, ǵashyqsyń. Ol sybys gımnastyń da qulaǵyna tıse kerek. Sodan beri ol shirkin qarsy kezdese qalsam kemi on megatonnalyq atom bombasyn kórgendeı kózi shatynap, dik-dik basyp, ótip ketedi. Sálemdi almaıdy. Meniń shynymen Májnúnniń kebin kıgenime ımandaı senip qalsa kerek. Al ishinen, olda-bilde, meniń jaqsy kóretinime tóbesi kókke eki eli jetpeı bara jatyr. «Men qyzǵa emes, kórkem gımnastıkaǵa gúl tapsyrǵamyn»,— dep aıtyp kór, esi qalmaı aqyrǵan esekke adamdar qalaı qarasa, álgi sáýegeıler saǵan solaı qarasyn. Gımnast qyz da maǵan sóıtip qarasa kerek.

Tústen keıin Altyn shyǵaryp tastaǵan aǵash kómiriniń arasynan súıirlerin terip ap, ózen jaǵasyn japqan qum betin syzǵyladym. Sýretterdiń tiri pende uǵyp bolmaıtyn eń shımaı-shatpaǵyn, qaıdan shyqsa olaı shyqsyn, ishteı «Ómir aǵysy» dep atadym.

* * *

... Samat Qalıevıch belin syqyr-syqyr jazdy da, qolyn kólegeılep, betkeı etegine kóz jiberdi.

— Áne, qarańdar, búldozershi de keldi aqyry! Jaqsy boldy. Endi perforatordyń qurylysyn Qarekeń — Qarabaı túsindiredi.

Kóp uzamaı alań jıeginen jasamys adam kórinip, qasymyzǵa keldi. Tas-tastyń arasyn baıqap basýǵa tyrysyp, kózin jerden almaıdy. Keıde tepe-teńdik saqtaý úshin qos qoly erbeńdep, qaltyraqtap qalady. «El tynysh, jurt amanda qaltańdap júrgeni nesi?»— dep oıladym.

Ózi ádebıetten oqyǵan kórnekti qazaq sovet aqyndarynyń birine qatty uqsaıdy eken. Ushy sál sarǵylt tartqan suıqylt aq shashty. Shanjaý-shanjaý murty bar. Qyzyl muryn. Beti bes gektar. Átteń, boıy kishkene. Adamǵa týra qaramaıdy. Pyrs-pyrs sińbirine beredi. Uıyqtap júrgen jan sekildi. Uıqysynan oıatý úshin dep qulaǵynyń túbinen qyshqyryp turyp:

— Aýlyń seniń irgeli,

Aq kóılegiń búrmeli.

Aıtaryńdy aıtyp qal,

Otyrmyn ǵoı júrgeli,—

dep bastalatyn ánniń bir qaıyrmasyn aıtyp jibergiń keledi.

Búldozershi tap qasymyzǵa keldi de, basqamyzdy jan dep sanamaı tek Samat Qalıevıchke sálem berdi,

— Hal neshik, Samatjan... Sáke?

Prorabtyń tek erni jybyr etti. Kózin syǵyraıta qalyp, búldozershiniń betine mınýt qadalyp qarady. Bastyq qaraǵan betke biz de qaradyq. Sonda baryp búldozershiniń qaltańdaǵan syryn túsine qoıdym — Qarabaı qyzý eken. Tegi túnde ishken be, kóziniń aldy kólkildep tur. Kóz aǵynyń tamyrlary qyp-qyzyl.

İshken adamnyń kúni qurysyn. Ásirese, bastyqtyń aldynda bılep turǵan kúni qursyn. Búldozershi Samat Qalıevıchtiń betine tiktep qaraı almady. Besinshi klastyń oqýshysyndaı typyńdap turdy da, sypaıy jótkirindi. Qaqyryndy. Aqyry kepkasyn sheship, qolyna aldy. Sonda ǵana Samat Qalıevıch:

— Iá, jol bolsyn, Qareke!— dedi syzdanyp.

Qarekesi dybyrlap qoıa berdi.

— Áleı, áleı... Sodan sizge jibergeni. Tas ıter, tazala dedi me... Traktor anda, kanal tabanynda. Shrf (shýrýf degeni) tesetin balalarǵa bar dedi. Solarǵa ara-arasynda perforatordy úıret dep... Sodan, sol kelip qaldyq.

Prorab saǵatyna qarady.

— Tym erte kelipsiz. Saǵat týra on bir, mine. Erte keldińiz...

Saǵat shyndyǵynda toǵyz edi.

— Durys, jón tegi...

— Ne jón, ne durys?

— Keshigip qalǵanymdy aıtamyn da. Sol ıt ishkirińdi endi aýyzǵa alsam ba... Úlken balam premı alyp, sonyń qurmetine...

— Siltep jiberdińiz, á, Qareke?—dedi Samat Qalıevıch esh zilsiz.— Bylaı, Qareke. Arǵy kabaktaǵy anaý qyzyl vagondy kórip tursyz ba? Kór-rep tursyz! Má, kilt, sony ashyp, túske deıin myzǵyp alyńyz. Myna syqpytyńyzdy menen basqa jan kermesiń. Tústen keıin saǵat eki nol-nolde osy jerden tabylyńyz. Myna jigitterdiń perforatory qalaı jumys isteıdi, sony baqylaısyz. Kerek bolsa kómektesesiz. Búgin, erteń... Al búrsigúni osy jigitter kanal tabanyna qulatqan tasty ekskavatordyń aldyna ıterip tastaısyz. Uqtyńyz ba?

— Qup, aınalaıyn, qup!— Búldozershi aınala berip, Samat Qalıevıchke qaıta buryldy.— Bastyqtar birdeńe dep júrmeı me?

— Deıtin bastyqtyń biri aldyńyzda tur. Úrikpeńiz, qoryqpańyz.

Qarekeń endi sybyrlaı sóıledi. Keshegi ishistiń shalyǵymen sybyrlap sóıledim dep sanasa kerek, biraq onysyn biz estip turdyq.

— Sáke, traktordyń kabınasy ashyq-shashyq edi.., Balalar shetterinen eski eken. Kilt-saımanǵa túsetin sýyq qol joq pa? Aqyryn júrip, anyq baspasaq qıyn, úı, qıyn mynaý zaman. Qaptyń aýzy ashyq dep qurt urlap kete berse...

Samat Qalıevıch jymıdy da, basyn shaıqady.

Áı, Qareke, Qareke, qorqý-úrkýdi qoıatyn jasqa jetpedińiz be? Oń jaqtaǵy keriskedeı jeńgeı anaý. Bir ulyńyz eńbek etip, ekinshisi ınstıtýtta oqyp júr. Kimnen qorqyp, qaı kóleńkeńizden shoshısyz? Qalpaqty alshysynan kıip, shekeden qaraıtyn baqytty zaman mynaý.

Búldozershi taban astynda qalbalaqtap qaldy.

— Kettim, kettim! Tek ashýlanbashy, Sáke.— Sákesi tipti de ashýlanyp turǵan joq edi. Kete berip, basyn shaıqady.— Áı, Qareke, Qareke, aqyryn júrip, anyq bas dep aıttym ǵoı...

Qarekeń kanal tabanyna túsip, kózge kórinbeı ketisimen Áshir saqyldap kúlip qoıa berdi.

— O, ishegim-aı! Aqyryn júrip, anyq bas... Qurt, gaıki urlaǵyshtar! Naǵyz Shyǵaıbaı! Óz kóleńkesinen qorqyp júrgen bu kim?

Ol kúldi eken dep, Samat Qalıevıch yrjaqtap kete qoıǵan joq. Qabaǵy túıilip turdy da:

— Kúlme, bala,— dedi sýyq júzben,— sol Shyǵaıbaıyń enbek ozaty. Tek anda-sanda óstip siltep alatyny bar. Áıtpese ólgen-tirilgenine qaramaı isteıdi. Qarekeń soǵysqa qatysqan. Konslagerge qamalypty. Odan qutylǵasyn tutqynǵa túskeni úshin tekserilip, taǵy túrmege tap bolǵan. Eki arada áıeli basqa bireýmen tartyp otyrypty. Bul bir adamnyń basyna az ba? Az ba deımin?

— Az emes, az emes,— dedi sasyp qalǵan Áshir.

— Kóp, tym kóp. Baqytyn soǵys urlaǵan adam. Sonsoń da bireý bir zatyn jymqyryp keterdeı qýystanyp júrgeni. Bul da ózinshe jetim jan. Já, men kettim.

Samat Qalıevıch syryn tym kóp aıtyp qoıǵanyna qysylyp qaldy ma, kilt burylyp, tez-tez basyp, betkeıdiń ózen jaqqa qaraıtyn betine aınalyp ketti. Biz ańyryp otyryp qaldyq...

... Qyzyǵy sol, Qarekeń tústen keıingi saǵat eki nol-noldi tospady. Samat Qalıevıch ketisimen murnynyń astynan birdeńeni yńyldap, jetip keldi. Kóńildi. Tegi qyzýy da, tyńaıýy da tez bolsa kerek. Perforatordy ishek-qarnyna deıin shashyp tastap, saǵat boıy túsindirip, qaıta jınady. Samat Qalıevıch bizge kerek adamdy jibergen eken. Manaǵydaı oqys minezderi bolmasa ustazdyq etýden jalyqpaıtyn eńbek ardageri bolý kerek dep sheshtik ońashada. «Túsindik!» degizip, bizge bas ızetip baryp, qyzyl vagonyna qaıta ketti.

Tas alańǵa qatarlap salynǵan úsh perforatordyń tarsyl-gúrsili túske deıin tynǵan joq.

...Saǵatqa jýyq ýaqyt ishinde tórt-bes shýrýf testik. Sóıttik te, tehnıka, tehnıka da, súımenniń aty súımen degen maqaldy taban astynda janymyzdan shyǵardyq. Shýrýf tesý tas laqtyrýdan kósh ilgeri tirlik. Áıtkenmen ap balyq, aýzyńa qap balyq deıtindeı ońaı-ospaq sharýa emes. Sheke tamyr shaǵyp, búkil deneni solqyldatatyn dirili bar. Klapannan on atmosferalyq qysymmen atylyp shyqqan aýanyń tarsyly o basta qulaqtyń qaǵanaǵyn jaryp jibere jazdap edi, kele-kele oǵan da et úırendi. Shýrýf tesiginen álsin-áli atqylap shyǵatyn tastyń aq ulpa shańy da ońaıǵa soǵyp turǵan joq. Tynys taryltyp, ókpe qabatyn ý shań.

Aq murt, aq maıdan bolǵan Isa túske taman Qapshaǵaı ólkesin titirete sińbirindi de, qolyn siltedi.

— Doǵaraıyq búgin ákemizdiń jumysy bolsa da. On bes mınýt demalys...

Qulaq tunyp týr. Basym asyn qotaryp alǵan kastrúl sıaqty bop-bos. Tolymdy, tutas oılardyń ornyna baılanyssyz irimtik-irimtik birdeńeler bas qaýashaǵynyń qabyrǵalaryn kerip alǵan. «Sharshadym... Aspandaǵy kún altyn jambyǵa aınalsa... Men ertegidegi apaıtós batyr ekemin, kúmis zerli sadaqpen altyn jambyny — altyn kúndi atyp túsirsem... aptaptyń beti qaıtar ma edi? Sýǵa barýdyń kezegi kimge kelip edi?.. Sońǵy ret jańbyr qashan tamyp edi? On aı buryn ba? On jyl buryn shyǵar álde? Jo-joq, on ǵasyr, týra on ǵasyr buryn... «Basym asy qotarylyp alynǵan bos kastrúlge uqsasa, myna oılar, baıqaımyn, sol kastrúldiń túbine jabysyp qatyp qalǵan kúıik-qaspaqtar. Ú árpi qusap, eki qoldy eki jaqqa sozyp jiberip, shalqalap jatqan kúıi aıaǵymnyń basyna qarap edim, qalyń taban bátińkemniń ár tumsyǵy — kóldeneń túsken bir-bir Qarataý. Sol Qarataýdyń ushar basynda jalǵyz qumyrsqa betin qubylaǵa berip, aldyńǵy qoldaryn kótere «namaz» oqyp qatyp tur. Qypsha bel qara qumyrsqa keı sátte shýrýfqa tóbesinen tik shanshylyp turǵan perforatorǵa uqsap ketkendeı.

Jamal! Men jastanyp jatqan jotanyń arǵy betin ala qaınap aqqan İleniń bir shýmaq tolqynyna uqsas názik esim... Jamal... Áshir Jamal degen sóz arabsha «Arý» degen sóz deıdi. Biraq, Jamal arýǵa uqsamaıdy. Kimge uqsaıtynyn bilmeımin, biraq arýǵa esh uqsamaıdy.

Solaı, soqyr Qıqabaı. Kúnige on saǵattan jumys İsteısińder, —Samat Qalıevıchtiń daýsy. Qaıdan kelip úlgirgen?— Al ár kúnderińe qansha somnan tabys kelip tur?

— On somnan...

— Az emes pe?

— Kóp bolý úshin ne isteý kerek? — Bul — Isa.

— Ony menen emes, ózderińnen surańdar.

On som... On somdy alǵash ret qashan qolyma ustap edim? Á, byltyr jaılaýǵa barǵanda atam úıinde jalǵyz qol suıyq, saqal shal qasyna shaqyryp, mańdaıymnan ıiskegesin «Jıenimniń kórimdigi»,— dep, on somdy alaqanyma qysyp edi. Mamamnyń ákesiniń inisi. Iaǵnı meniń ekinshi dárejeli naǵashy atam. Qyzyl qulaq, on som emes, on som, on manat, dah sým, zeche rýble... taǵysyn taǵylar dep on bes tilde sóıleıtin qyp-qyzyl jalyndy ustatqan. Aıtpaqshy, on somǵa jomart ekinshi dárejeli naǵashy atam; «Qudanyń basyna belgi qalqıttyńdar ma?» — dep, sol joly kókeme kóp qadalǵan. Kókem tómen qarap mińgirledi: «Ornatamyz ǵoı, keler jyly mashına alamyz dep álektenip...» Shal basyn uzaq shaıqady. Sóıtsem qudasy kókemniń ákesi, meniń atam eken. Men kórmegen, meni kórmegen atam, kókemniń ákesi soǵystan alyp qaıtqan jaradan qaıtypty.

...Biz jatqan betkeıdi jıektegen joldan ári qazylǵan qospa kanal tabanynan alyp «BelAZ-dardyń» gúrili tynbaı jetedi. Kenet, odan da zor gújil jańaǵy gúrildi basyp bara jatqanyn shalyp qap, kózimdi ashyp em, «Anteı» samoleti sekildi dáý qaryn bir pále tóbemdi aınalyp ushyp júr.

— Sonda degen baýyryń ǵoı,— dedi Áshir tisin aqsıtyp.

Talas qyza túsipti.

— Ol on somdaryń jumyrlaryńa júk emes...— Samat Qalıevıchtiń naqpa-naq shyqqan daýsy «sona baýyrymnyń» gújilin kesip-kesip túsedi. Ustazdyqtan jalyqpas eńbek ardageri bir shette basyn búrkep ap, áıda, qorylǵa basyp jatyr.

— Sonda sizshe qansha som jumyrǵa juq bolady, aǵasy? — Áshirdiń shyńyltyr daýsy «Maksım» pýlemetinshe saq-saq etedi.

Jamal... Bústgalterdiń túımesin salý perforatordyń qulaǵyn ustaýdan qıyn ba edi?

— Esepke, esepke júgineıik, inishek. Káne, qulaq sal sózge.— Sosyn Samat Qalıevıch eńbek ardageri jaqqa moınyn quryqtaı sozyp: — Aý, Qareke! — dedi.

Qarekesi basyn da kótermesten:

— İhń...—dedi.

— Kúndik jumys saǵatyń qansha?

— Se-giz„.

— Al alatyn aqyńyz she?

Qarekeń áýeli qos jambasyna kezek aýnap, bir márte móńkip aldy.

— Oı, alla, qudaıdyń tegin uıqysyn da qımady.., Qý shunaq! — dep tunshyǵa yryldady maı-maı shapannyń astynan.— Úsh júz som basyńa jaqsań...

Samat Qalıevıch qarq-qarq kúlip aldy da, shapannyń syrtynan alaqanymen qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

— Áńgime bitti, Qareke. Uıqyny osy qarqynda ármen qaraı soǵa berińiz.— Sodan keıin bizge buryldy.— Áne estidińder me? Kúnige on saǵat tas qoparyp —bir, onyń ústine eki aptada bir-aq, kún tynyǵyp — eki, aıyna tapqan senderdiń tabystaryń da úsh júz som, al myna Qarakeńniń kúni segiz saǵat—bir, aptasyna eki kún demalady — eki, jumys arasynda uıqynyń da esesin jibermeıdi — úsh, sonda onyń da alatyny úsh júz som.. Kimniń shekesi sherýen atyp júr sonda?

— Qalaı, qalaı? — Isa qalyń qastarynyń arasyn qosyp jiberip, Samat Qalıevıchti kózimen jep otyr:

Jamal, Jamal... Kún sáýlesin sapyratyn qara shashyńnyń uzyndyǵy qansha santımetr? On ǵasyr, on som, úsh santımetr... Búgin on sıfry, duǵalap qoıǵandaı nege basymnan shyqpaı qoıdy?

— Qalaıy nesi, solaı, soqyr Qıqabaı. Qazir ǵoı, Qarekeń de, sender de demalyp otyrsyńdar...

— Al, demaldyq...— Qara sholaq taqymdap otyrǵan.

— Qolyńdaǵy qańyltyryńa qarashy. Biz tynyqqaly týra shırek saǵat ótipti. Bul on bes mınýt eńbek aqy jaǵynan Qarakeńniń qylyn da qısaıtpaıdy. Oǵan báribir. Eńbek etsin, etpesin, oǵan aqy saǵatyna qaraı jazylady, ıaǵnı on bes mınýt bos ketip jatqan joq, aqshasy júrip jatyr. Óıtkeni ol razrádti jumysshy. Al sender she?

— Biz qaıtedi ekemiz? — Baqtıar qompyldaı sóılep, túregelip otyrdy, O, qudaı búgin birdeńe berer. Qyl aıaǵy Uıqydaǵy arý da jatqan jerinen basyn julyp aldy.

— Sender on bes mınýt tynyqtyńdar durys pa? Lápbaı, taqsyrlar, tynyǵyńdar. Áıtse de bilip qoıyńdar, osy on bes mınýtta qaltalaryńa on bes tıyn túsken joq. Senderge aqy i-s-t-e-g-e-n-d-e-r-i-ń-e q-a-r-a-ı t-ó-l-e-n-e-d-i, uqtyńdar ma? Meıli on tekshe metr tasty jan salyp, jan berip on saǵat, áıtpese bir shoqyp, eki qarap, júz saǵat qoparyp laqtyr, eńbekaqy on da, júz de saǵatqa emes, sol on tekshe metr tasqa qarap tólenedi. Al búldozershi segiz saǵattan ári qaraı tuıaǵyn qybyrlatyp kórsin, aqy eki eselenip tólenbek. Segiz saǵat ishinde de qurylys basynda jaı júrsin, ıá, oıdan oıyp, qyrdan qyryp, eńbek etsin báribir alatyny kesimdi eńbekaqy.

— Siz, siz... Samat Qalıevıch, osy sizdiń ishińiz aýyrmaı ma? — Muny Baqtıar betkeı etegine qarap otyryp aıtty.— Sózin prorabqa emes, tómendegi kórinbeıtin bireýge arnap aıtqan sekildi. Tek jer tiregen saýsaqtary dir-dir etedi.

Bárimiz qyrylyp tań qaldyq, durysy, tań qalǵan shyǵarmyz, Isa, Áshir, men, eń aıaǵy Samat Qalıevıchtiń ózi de. Sebebi, Uıqydaǵy arý oıandy, oıaný túgil sóıleı bastady. Jaıshylyqta úndemes adamnyń sóılegeni momyn buzaýdyń. kenet: «O, poezıa!» dep meńiregeni sekildi ersi estiledi eken.

— İshim aýyrǵanda qandaı! — Samat Qalıevıch óte aqyryn, tistene sóılep otyr.— Keı kezde ishimdi qos qoldap búrgende tynysym toqtap qala jazdaıdy. Jatyrda jatyp ákeniń basyn juttym. Maıdanda qaza tapty. Sheshe shahtyǵa túsip, kómir shaýyp, aqyry kóksaý kórge tyqty. Stýdent kezimde qulaqshyn satyn alýǵa aqsham jetpeı shashyma súńgi qatyp, qystan kartýzben shyǵatynym da esimde. Sol shashyma qatqan kók súńgi júregime baılanbasyna kim kepil.— Qarsy betke qarap otyryp, zármen jymıdy.— Keıde ish óstip te aýyrady, jigitter! Jetimdik áne, meniń aýrýymnyń aty, bilgileriń kelse.— Ornynan turdy da, tómenge bettedi. Aıaǵyn tas qaǵyp, súrinip ketip edi, oǵan da kóńil bólgen joq,-Otyrǵanda shalbaryna juqqan shańdy da qaqpady. Dál bir soqyr, sańyraý adam sekildi. Bizge týk kermes tumandy kózben qarap:

— Jetim qozy tas baýyr..,— dedi de, joldyń arǵy shetinen kúrt temen qulap ketetin baspaldaqpen qosar kanal tabanyna túsip, joq boldy.

Basqany qaıdam, sol sátte meniń de ishim jıdip bara jatty. Aıaq astynan jabysqan aýrýdan emes, Samat Qalıevıchti aıaǵandyqtan... Jalpy, soryma ma, baǵyma ma, qaıtse de meniń ishimde tóńirektegi jaqsylyq-jamandyqty qalt etkizbeı qaǵyp alyp, qabyldaı qoıatyn sondaı bir pysyq, elgezek qondyrǵy bar sekildi. Jaıshylyqta dybys shyǵarmaı, dál sabaq qarap otyrǵan kezde dúrildep qoıa beretin bizdiń úıdegi muzdatqyshtyń qyrsyq motory sekildi ýaqytsyz ýaqytta sol qondyrǵy iske qosylyp ketip, jap-jaqsy kóńil kúıimdi estip aıran-asyr etedi de qoıady. Aǵam da, jıenim de, naǵashym da emes, prorabqa emeshem ezilip tur — basqa laj bar ma!

— Mundaıda quıysqanǵa qystyryla qalatyn Áshir bul joly da ádetinen jańylǵan joq.

— Oı, qyzyq-aı, Samat Qalıevıchtiń báteńkesi áli sý jańa eken,— dedi jerden jeti qoıan tapqandaı. Bizdiń báteńkemizdiń tumsyǵy baıaǵyda-aq aqjemdenip bitse, prorabtikine qylaý túspegen. Jer basyp emes, aspan men jerdiń arasynda ushyp júrip jumys isteı me, nemene? — Az úndemeı otyryp: — Jalpy, báteńkesi tozbaıtyn adamdardan qorqamyn,— dep laq etkizdi.

Isa júzi qaraýytyp otyrdy, otyrdy da, alaqanynyń astyndaǵy jýsandy byrt-byrt julyp otyrǵan Baqtıarǵa ala kózimen qarap ap, ornynan turdy.

— Jumysqa kiriseıik. Asan, sen júgirip baryp, bulaqtan sý ákel.

Tireý túsetin alańdaǵy tórteýdiń eń jasy ózim bolǵasyn sý ákelý mindeti bul kúnde taza meniń moınyma minip edi. Jalpy, sýdy sısternamen ákeletin. Búgin ol kórinbedi. Amalsyz alys ta bolsa tumaǵa baryp qaıtý kerek. Osy joly anaý kúngideı tómenge jele jónelgemin joq, tula boıym qorǵasynnan quıylǵandaı aıaq alysym aýyr. Oı on taraý. «Jetimdik — áne, meniń aýrýymnyń atyn bilgileriń kelse». Prorab sonda neni nusqady? Jigitter aıaq astynan nege sútteı irip, aırandaı ashydy? Samat Qalıevıch qalaı tireý basyna kelse boldy, solaı aıaz býyp turǵan kósheden esikti aıqara ashyp, bir qap sýyq pen býdy ertken túsi sýyq bóten jan basa-kóktep kirip kelgen sıaqty asyp-sasyp qalamyz. Al ol kelgen aıazdy ólke, biz bilmeıtin, tek Samat Qalıevıch biletin ol qandaı ólke?

Úndemeı qabatyn aıar ıtteı buǵyp kep balaǵymnan ala túsken oıymnan ózim qashyp, eńiske qaraı júgire jóneldim.

* * *

Tuma taban astynan búlk-búlk atqylap, kólshikti betteı aıańdap qana ırek jol syzyp jatyr. Kólshik tartylypty. Jaǵasy qara qoshqyl sasyq batpaq. Shirkeı, sonalar údere kóship, yzyńdy armansyz salyp júr. Jıek-jıegi óńezdelip, kebe bastaǵan sol toı batpaqqa tónip turǵan baqbaqtyń úlpershek bastary jelge ushyp, tek soıdıǵan sabaqtary qalypty. Áneýgúngi shymqaı kókbalaýsa bul kúnde jasyl sary. Talaı mezetten beri sý men taraq tımegen shash sekildi uıpa-tuıpa. Ár jerinde alaqandaı oıdym-oıdym aqtańdaq taqyr paıda bolǵan.

Sý iship, óńesh jibitken soń tuma basyn kúzetken dáý tarǵyl tasqa jaıǵasyp ap, oıǵa kettim.

Bertingi birer kúnniń bet alysy unamaıdy-aý, unamaıdy. «Men onsyz da qaıyqsyz júrgen janmyn»,— dep shashyn jaıǵan Jamal... Tıyn sanap, saǵat sanap, qaıdaǵy ish aýrýynyń hıkaıasyn qozǵap, sútke túsken ashytý bakterıalaryndaı kóńildi iritken, báteńkesi esh tozbas prorab... Ylǵı uıqyly-oıaý shala-jansar kúıde júretin eńbek ardageri. Alǵashqy qıyn kúnderdi artqa tastap, endi es jıyp, atymnyń Asan, famılıamnyń Qaıyrsynov ekendigin eske túsire bastaǵam shaqta seskenistiń salqyn jeli qaı tusymnan soǵa bastady? Jartas basy búgin jumys orny emes, tıyn-teben sanap, kimniń utyp, kimniń utylyp júrgenin esepteıtin býhgalterıa keńsesine aınalyp kete jazdady. Jalǵyz búgin be, áneýgúni de... Tórteýmiz tórt kórtyshqanǵa aınalyp, tóńirekte ne ózgeris bar, kóńil aýdarmaı, kóz-qulaqty tas basyp alyp, betkeıdi qaza beremiz, qaza beremiz...

«Tórteýmiz tórt kórtyshqanǵa aınalyp...» Basyma osy oıdyń oralýy muń, tórteýmizdiń tireý basyndaǵy tórteýdiń qurylys otrádynan jekelenip qalǵanymyzdy sezdim. GES qurylysshylaryna arnap anaý qala shetinen úı salyp jatqan qurylys otrádiniń sanatynan sanalsaq ta, tórteýmizdiń olarda esh sharýamyz joq, olar bir memleket, biz bir memleket. İshki isterge qol suqpaıtyn, sýverenıtetti syılaıtyn tym tártipti memlekettermiz. GES júmysshylary jotanyń arǵy qabaǵynyń astyndaǵy plotına, elektrostansıa tóńireginde. «BelAZ» kabınasynan qol bulǵap, alystan aqsıa kúlip óter shoferler, ar-ur ekskavatorlardyń kabınasynan kúni boıy túspeıtin mashınısterdi eseptemese, kózben kórip, túńǵysh til almasqan qurylysshy jumysshymyz — Qarekeń men Samat Qalıevıch qana... Kentavr ekesh kentavr da qaıdam, tireý basynan úrkip ketti. Otyz oıda oıyp jatqanda betkeıde tas shuqyǵan tórteýge teńdik tıe me.

Jınalys saıyn talqylanatyn másele — úı salýshylardyń jaǵdaıy, olardyń eńbek tártibi, qaýipsizdik tehnıkasy, aǵash, shege, balǵa, taǵysyn taǵylar... Jylaǵan balany ýatqandaı anda-sanda sóz arasynda bizdi júrdim-bardym maqtap qoıady —: boldy, bitti. Bizge jon silteıtin — Samat Qalıevıch, bizben áńgime soǵatyn — Samat Qalıevıch, bizdiń jumysymyzǵa baǵa beretin — Samat Qalıevıch, bizdi qural-saımandarmen jabdyqtaıtyn da sol Samat Qalıevıch! Qysqasy, tireý basyndaǵy aǵa da, jaǵa da, joldas ta, jaran da, bastyq ta —prorab! Samat Qalıevıch atty kózge kórinbeıtin jińishke jip, biraq berik jip myqtap qol-aıaǵymyzdy shyrmap alǵan sekildi. Onsyz kórer kúnimiz, atar tańymyz joq. Toq eteri, áldekim tireý ornyna shashyp ketken perforatordyń synǵan-tozǵan bólshekteri sıaqtymyz.

Bas qatyp ketken soń bet shaımaq bop tumanyń alaqan aıdynyna eńkeıe bergenim sol, jaǵadan baqa shorshyp, sýǵa sekirip tústi de, aǵyn arnasyn qýalaı tyrbańdap júze jóneldi. Sý betindegi syńarymnyń bet beınesi lezde qısań-qısań qaǵyp, segizaıaqqa uqsap sala berdi. Qaý-qoǵanyń túbine jabysyp kún keshken áneýgúngi qysqa quıryq qazanbas qurttar qazir qol-aıaǵy shyqqan baqyrbas baqalar...

Aıaǵymdy áreń alyp, bulaq basynan kóńilsiz kettim, Óz júzińdi ózińe kórsete almaıtyn, jaǵasy qurt-qumyrsqa, jasyl baqa jaılaǵan tuma, tuma ma?.

Qosqa ázil-qaljyńsyz dúrdaraz qaıttyq.

...Súımen saldyrady, kil erkek dybyr-dybyrdy jappaı bastap berip edi, ony áldekimniń qýana-qýana asa bir shattanyspen shyńǵyrǵany úzip jiberdi. Kózimdi ashsam, vagon terezesine jabysqan jalpaq bas nán kók shybyn maǵan qadalyp qapty. Ekeýmiz úsh mınýt boıy arbastyq. Buryshtan dáý qara órmekshi arbańdap shyǵa kelgende baryp, álginiń torǵa oratylyp ólgen shybyn ekenine kózim jetti.

Sákide etpettegen kúıi moıyn sozyp, terezeden syrtqa bas shyǵaryp em, astyńǵy bólegin kókjıek asap qoıǵan kún keýdemnen tóbe quıqama deıin qyzyl túske boıdy da saldy. Eger ákim bolashaqta myqty sýretshi degen ataq-dańqym shartarapqa ketip, búst ornatsa denemniń týra osy keshki saǵat segizde terezeden syrtqa shyqqan bólegin qoıdyrýǵa tyrysar edim. Óıtkeni, meniń ol bústimdi qospasyz eń taza altyn — qyzyl altynnan qoıýǵa týra keler edi...

Meni altynǵa boıaǵan jomart kún ol úlesten avtomashına qorabynan Jamaldy kóterip túsirip jatqan kentavrdy da kende qaldyrmapty. Qapshaǵaıǵa kelgennen beri komandırdiń kúlgenin kórgenim osy shyǵar. Betine kúlkini japsyryp alǵan Jamaldyń júzin kórýim muń, ishimdi qyzǵanysh oty jalap, kentavrdyń myna apyraq-tapyraqy artqy eki aıaǵymen attyń tik turyp, tvıst bılegeni sıaqty óreskel de odaǵaı kórinip ketti.

Kúle sóılesip, júre kıim sheship, ózenge júgirgen, kúrek, súımen, qalaqsha, shelekterdi avtomashınadan qural-saıman vagonyna tasyǵan jigitterdiń oz boıynan on, áıtpese on bes ese uzyn kóleńkeleri qostyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy dala betin jýan qara syzyqtarmen árli-berli syzǵylap, jantalasa timiskilep júr. Súıir tumsyq glısser ózendi baýyrdaı tilip, aǵysqa qarsy qaıqańdap barady. Qos basy erekshe kóńildi. Eń aıaǵy Altynnyń týra tabaldyryqta turyp shashyrata tókken sýy da aspanǵa shapshıdy.

Onyń syryn keshki sap anyqtady — erteń demalys! Uıqy qanbaı, kirpik kirbıgen, sharshap-shaldyǵyp, qabaq túsken eki aptadan keıingi demalys! Sapta turyp óńeshti de, ýrany da aıamadyq. Áshir qum ústinde salto jasaımyn dep, shalbaryn tigis-tigisinen qaqyratyp, jalaq but qala jazdady. Jamyraǵan aıqaı-súren ózen jaǵasyndaǵy qalyń qamystan júz shaǵalany qýyp shyǵyp, tereńdegi júz shortan men shabaqty qatty shoshytty. Múıiz saýyttaryn súıretken tórt-bes aqymaq tasbaqa qostan alysyraq qashqannyń ornyna, tońqańdap kep, vagondardyń astyna tyǵyldy.

Keshki asqa besbarmaq ázirlenipti. As taratatyn sharshy tesikten Altynnyń qabaq asty, urt ushtary, kóz úıasy tárizdi oı-shuńqyrlary tym taıaz qaıǵy-muńsyz tolyq beti kórinip qap, kóńil-kúıimniń buzylǵanyn eseptemesek asqa tábetim tasqa tıgen pnevmatıkalyq balǵadaı ǵalamat boldy.

İsh sıpap, erine basyp, asqanadan shyqqanymda tún túsip, ortadaǵy baǵana basyndaǵy shirkeı men kóbelek úımelegen jaryq astynda bes-alty vagon jýsap jatyr eken. Kentavr baspaldaqqa gazetti jaıyp tastap, baqytty pishinmen bashpaılarynyń tyrnaǵyn alyp otyr. Baryn kıip, baqanyn asynǵan tórt-bes jigit Kún sıstemasynyń sqemasyn eske túsirip Jamaldy ortaǵa ap, gıtarany myńqyldatady. Inabat pen ǵylymnyń ár tarapynan habardarlyq jaǵynan alǵashqy kúnnen kózge túsýge ala-bóten tyrysyp júrgen birinshi kúrestiń eki stýdenti qyzyl keńirdek. Jáne daýystary qostyq qaı núktesinde bolmasyn estýge bolatyn dárejede aıqyn da anyq.

— Afrıkaǵa barǵan Artýr Shveıser...

— Sen sulý qalyńdyqty, bekzada ortany, dıplomatıalyq mansapty tastap, qıanǵa ketken Shveıserdi nege túsinbeısiń?— degen sıaqty tóbe quıqa shymyrlaıtyn kesimdi sózderge qaraǵanda taıaý eki-úsh jyl ishinde meniń órem jetpeıtin uǵymdar, sirá. Ekeýiniń qyzynǵandary sonshalyq, tap aıaqtarynyń astynda kózderi sharasynan shyǵa til salaqtatyp shirkeı aýlap, qarnymen jer syzyp otyrǵan bes-alty qurbaqany da baıqar emes, Áshir men Baqtıar ońdy-soldy yrǵytqan tenıstiń aq doby qoıý túnniń qara taqtasyn Haostyń aq syzyqtarmen aıaýsyz shımaılaıdy. Qalaqshalar sartyldamaıdy. Qumyǵyńqy dúkildeıdi. Batys kókjıek — bozǵylt. Ol— qyrattar qoınaýynan syǵalaǵan GES-tiń jamyraǵan jaryǵy. Tranzıstordan Lýı Armstrong ádeppen barqyldaıdy.

Iyǵym alaqannyń seziler-sezilmes salmaǵyn sezdi, Moınymdy buryp em, tynysym toqtap qala jazdady — tún túsimen shashy tutasyp ketken Isa... Jaltyrsyz qos janarynda qos meńireý tún qonaqtap jatyr.

— Kóńilsizsiń ǵoı, Asan?

Iyǵymdy qıqań etkizdim. Jalǵanda naqty qoıylmaǵan eki ushty suraqqa týra jaýap bermeý kerek. Iyqty eki ushty qıqańdata sal — «Syıǵa - syı, syraǵa - bal», qalaı túsinseń olaı túsip, suraqqa jaýap saı. Qıqańdaǵan ıyqty qandaı jaýapqa saıaryn bilmegen álgi paqyr áńki-táńkisi shyǵyp, jańa ǵana ózi qoıǵan jalǵyz suraqqa taban astynda júz jaýap izdeıdi. Aqyry bas qatyryp kep: «Munyń meńzegeni osy-ay»,— dep, ózi oılap tapqan júz jaýaptyń eń aqyldysynyń múıizin ustaıtynyn qaıtersiń. Bul tamasha ádisti men gımnast qyzdan úırengenmin. Oǵan, máselen, kınoteatrdyń afıshasyn nusqap; «Dezdemono», «Gamlet» álde «Anjelıka men koról» jaqsy ma?» — deseń ıyǵyn qıqań etkizedi — bolǵan-bitkeni sol. Álgi jerde bul qıqańnyń nendeı jaýap ekenin izdep biraz bas qańǵyrtqasyn gımnast qyzdyń esimi Dezdemono ekeni eske sap ete túsip. «Árıne, myna qyz «Gamlet» jaqsy dep tur»,— degen aqyldy jaýapqa mańdaı tireısiń. Birer jetiden keıin shynynda da ádebıet muǵalimi «Gamlettiń» de, o boıynsha túsirilgen fılmniń de uly týyndylar ekenin kóldeneń, uzynynan dáleldep beredi. Dezdemono! Ha-ha! Sóıtip te at qoıady eken-ay. Máselenkı sıyrdy: «Áýkim, áýkim, áýkeshim!»—dep shaqyrýdyń ornyna: «Bonjýr, madam!» — dese ne bolar edi? Ne bolýshy edi, súzip tastar edi. Al gımnast qyzdy Dezdemono deseń ıyǵy keıin ketip, kózi syǵyraıyp, ıegi keıkıe qalady, Dezdemono! Ha-ha! Aıtalyq, maǵan: «Romeo men Sıyrbaı degen attyń qaısysyn qalaısyń?» — dese oılanbastan-aq Sıyrbaıdy tańdar edim.

...— Nege kóńilsizsiń, Asan?

Suraq týra qaq mańdaıdan qoıyldy. Amalsyz:

— Sharshap júrmin,— dedim.

— Erteń ne istemek oıyń bar?

Shekshek shyrylyna, baqalardyń jappaı qurylyna qulaq salyp turyp, kúńk ettim.

— Balyq aýlaımyn.

— Sen erteń balyq aýlama.

Ańyryp betine qaradym. Nege balyq aýlamaımyn? Túk túsinsem buıyrmasyn. Jalpy, Isa aýyz boldy, bul dúnıedegi men túsinbeıtin jumbaq qubylystardyń sanyna taǵy bireýi qosyla qalatyny nesi?

— İle búgin-erteń sýala qoımas. Balyq qashpas. Erteń men qalaǵa baryp qaıtpaqpyn. Maǵan erip, qalany aralap qaıtsaı. Astanany buryn kórip pe eń?

— Kórgem joq,— dedim. Shyny — kórgemin. Biraq «Kórdim degen kóp sóz, kórmedim degen bir sóz,— «Qashan kórdiń, kimmen baryp ediń, áseriń qalaı?»— degen qulash-qulash suraqtyń astynda qalǵansha: «Kermedim»,— dep, qysqa qaıyrý kerek.

— Kórmeseń kór. Mektepten soń onsyz da baratyn Balkan taýyń, kóshelerine kóz úırete ber.

Isanyń qumyǵyńqy qońyr daýsy jazǵy túnniń maqpal qara boıaýymen bir sáıkestik taýyp, tutasa shyǵyp tur. Ol jer betinen aspannyń shyńyltyr kúmbezine deıingi keńistikte uıyp turǵan qoımaljyń da qarabarqyn túnniń aýzymen sóılep tur edi. Onyń ústine jelsiz, tas qarańǵy túnde sóılegen adamnyń alys atadan bolsa da qosylatyn týysyń tárizdi kórinip ketetini bar. Shamasy, tylsym tún aldyndaǵy qorqynysh adamdardy bir-birinen kómek, súıeý, kelisim izdeýge ıtermeleı me deımin.

Bir-aq demmen:

— Jaraıdy,— dep kelistim.

— Kıimińdi qyzdarǵa útiktetip al. Baıqa, qaladaǵy sylqym qaryndastardyń aldynda uıatqa qalyp júrme. Komandırden ruqsatty ózim surap alarmyn.

Bir saǵattan keıin Altyn maǵan álsin-áli jymıa qarap qoıyp, ózinen de, qolyndaǵy útikten de bý burqyratyp, kóılek-shalbarymdy stolǵa aıaýsyz janyshtap jatty. Jamaldyń tósegi jınaýly. Ózi joq. Keýdesin kókke shanshyǵan appaq qardaı shilterli jastyqqa, tósek ústinde kók quraq bolyp jaıqalǵan ár tústi gúldi odeıaloǵa, kórmege ilingen eki-úsh keýde tartqyshqa barynsha qaramaýǵa tyrysyp, útikti arly-berli qozǵaǵan saıyn Altynnyń or jeri búlkildegen jaýyrynyna, myqyny men bileginiń bulqynysyna kózimdi jasaýraǵansha qadap aıyrmadym. Jamaldyń qaı jerdiń jigine túsip ketkenin Altyn aıtyp qala ma dep úmittenip em, ol otyz vagon súıretken parovozsha pyshyldap, útigin arly-berli sermeýden bas almady. Kúrsinip saldym. O zaman da bu zaman parovoz sóılegendi kórip pe eń?..

Ystyq tap tepken kóılek-shalbardy bilekke asyp, syrtqa shyǵyp em, Jamaldyń basyn jutqan qoshqyl tún jerden aspanǵa deıin kerilgen apan aýzyn keń ashyp, bir ýys bop úıirilgen bes-alty vagondy qylǵı salýǵa shaq qapty. Ózenniń arǵy qabaǵyndaǵy qorym tastan baıǵyz baqyrdy. Jaǵadaǵy qamys sý-sý dúrligisip, tyna qaldy. Jym-jyrt. Vagondar burynǵydan da ıirile túsip, qaltyraǵan elektr jaryǵynyń astyna qurbaqalarmen qosyla entelep kele jatqandaı sezildi maǵan.

Isa jatatyn vagonnyń tusynan óte berip, buryla salyp em... tósegi jınaýly tur.

Qum emes, shoq basyp, ornyma kelip jattym. Bir aıdan beri tóbeden udaıy tóngen aptap qorǵasyn bolyp erip, ishime túskendeı qyj-qyj qaınap jatyr. Etpetteı túsip, jastyq qushqan kúıi shkalaǵa qaramastan tranzıstordyń qulaǵyn buraı bastadym. «Qyr-yr-rr... túk- túk-túk!.. qıq... «Almaty ýaqyty eki»... «London taım...» pr-rr... «Indostann...» Taǵy da Armstrongtyń saksofony bezildep qoıa berdi. Saksofon tún túnegin emin-erkin kezip, eshkimge des bermeı suńqyldap týr. Qapshaǵaı túni A. Qaıyrsynovty Armstrongtyń qarlyqqan daýsymen áldılep, qap-qara alaqanyna salyp terbep, jubatady. Keıde: «Qortıa berseń, al, jalǵyz tastap ketemin»,— dep qorqytqandaı kilt alystap, taǵy jaqyndap qalyqtaıdy.

Tún netken qarańǵy...

Saksofon úni qandaı muńdy...

Astymdaǵy sáki tútin-jalynsyz qozdap, janyp jatty. Ony óshirýge meniń qudiret-kúshim jetpeıtin.

Talyqsı qalǵyp bara jatyp, tún túneginiń alys-alys qoınaýynan áldekimniń tunshyǵyp kúlgenin estidim... Álde eshteńe estimedim be?

* * *

Erteńinde jol boıy Isaǵa ıttikter haqynda ár túrli jaısyz suraqtar qoıdym da otyrdym. Máselen: «Avstrıada ıtke eskertkish ornatylǵany ras pa? «Qara qulaq aq Bım» fılmin bárimiz nege jaqsy kóremiz? Biz bara jatqan qalada ıtter kóp pe?» Isa alaıa qarap qoıǵanymen jaýap qatqan joq. Kelesi aıaldamada jerge túsip, kolonka basyna jınala qalǵanymyzda bir etjeńdi jeńgeıdiń baj ete túskeni. Jalt qarasaq, sońyna qaraı-qaraı ala kúshik qashyp barady. Jeńgeı qanaǵan suq saýsaǵyn silkilep tur. Aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵady.

— Sobachá poroda! Im hochesh sdelat horoshego, a onı... Vseh nado podrád strelát!

Sóıtse Jeńgemiz sý iship, shóli qanǵasyn kolonka qasynda júrgen kúshiktiń basynan sıpamaq bolǵan eken.

Itke de jan kerek, ár saýsaǵy bórenedeı tarbıǵan alaqan tóbesinen tónip kele jatqasyn azýdy salyp kep jibergen...

Isa maǵan qarap kúldi.

Jańaǵy suraqtaryńdy myna jeńgeıińe qoıǵanyń durys edi...

Meniń aýzyma qum quıyldy.

Alǵa túsip ap, kók beri bop qashqan asfált joldyń sorabyn qýǵan avtobýs tańǵy segizder shamasynda qyr ústine qylt etip shyǵa kelgende bárimiz de bireý komanda bergendeı eriksiz shalqalap qaldyq. Keýdesi jún-jún, qaba saqal, qalyń qara kók shashty dáý qol-aıaǵyn qalaı bolsa solaı shashyp tastap, taýdy jastanyp jatyr, Eńistegi alyp qazanshuqyrda jatqan úlken qalaǵa basqa teńeý tabý kıyn edi. Kóshe-kóshelerdiń ańǵarymen josyǵan sansyz mashınalardyń gýili álgi taý jastanyp uıyqtaǵan dáý— qalanyń qoryly dersiń. Shym-shym kógildir ıil taraǵan tańǵa taza aýa ótinde taý qyrattary men saılary, qaraǵaılar, eńisten salyp tóske ozǵan qala kósheleri «4 M» qaryndashpen syzǵandaı ap-aıqyn, qıylyp tur.

Úsh-tórt jyl buryn kókem, mamam úsheýmiz jazǵy demalystyń bir aıyn osy qalanyń irgesindegi demalys úıinde ótkizip qaıtqamyz. Eki-úsh ret qalada da boldyq. Qala sol joly unady ma, joq pa, aqy berse de esimde joq. Ol týraly tipti oılanbappyn da. Ondaı jasta qalaǵa tutas baǵa bergennen góri kózge kórinetin naqty, shaǵyn zattarǵa ǵana, máselen: «Park unady», «balmuzdaq unady», «baseın qandaı jaqsy!»—dep, lebiz bildirýge shama kelse kerek. Zooparkke kirgenimizdi bilemin, áıtse de sol haıýanattar men qustardyń táp-táýir túrmesi jaqsy, álde jaman áser qaldyrdy ma, ony da aıta almaımyn. Ádette, úlkender balalar zooparkti kergende qyrylyp qalady degen kesimdi pikirde. Al sol sábılerden syrtqa shyqqanda zoopark qalaı dep surap kórińizshi, sizge jaýap qaıtarmaq túgil, taq aldynda múıiztumsyq turǵandaı saýsaǵyn aýzyna salyp, túıme kózderimen iship-jep, qaraýdy biledi. Olar zooparkti áste jaqsy-jaman demeıdi, tek kórgen ústine kórgisi keledi. Men de úsh-tórt jyl buryn tańdanbadym da, oılanbadym da, tek qalany keıin qaıta bir kórgim kelgen túısikpen attanǵamyn.

Erjetkendik qoı, bul joly qala beınesin oıyma bir-aq syzyqpen tarta saldym —taý jastanyp shylym shekken dáý! Shylym dep otyrǵanym kóshe-kósheden kóterilgen kózge iliner-ilinbes kók tútin. Al qalanyń kóshelerin esep dápteriniń syrtyndaǵy kóbeıtý kestesine uqsattym. Bir jerde eki teń bolady eki... Keste solaı bastalmaq, Qalaǵa kire beris kósheler de ylǵı táıki turǵan saqa syqpyttas bir-eki qatarly alasa úılerden quralady.

Eki jerde eki teń bolady tórt...

Ortalyqqa jaqyndaı bere tórt-bes, keıde alty qatarly úıler qaryndaryn qushaqtap-qushaqtap jantaıyp jatyr eken.

Eki jerde úsh teń bolady alty...

Jappaı alty, tipti segiz-toǵyz, on qabatty záýlim ǵımarattar ár buryshtan qol ustasyp, irkes-tirkes., ubap-shubap shyǵa bergende anaý jyly teńeý tappaq túgil qoryqqanymnan kózimdi jumyp ala qoıǵanym. Ol teńeýdi búgin taptym. Qapshaǵaıdyń shor-shor qyzyl jartastary ne, qalanyń segiz-toǵyz qabatty úıleri ne, báribir. Aıyrmashylyǵy — jartastar adam qoly, súımen, kúrek tımegen jabaıy da, úıler — burysh-buryshtary shyǵyp, muryn-qabaqtary jonylyp, ysqaıaqtanǵan syptyǵyr. Qala adamdary da sol kóbeıtý kestesine uqsaıtyn bolyp shyqty. Kesteniń ret sany ósken saıyn kóbeıtindi de artyp otyrmaq. Úıler bıiktegen saıyn kóshedegi adamdar qarasy da kóbeıip, qurttaı qaınap barady. Toq eteri — qala týra proporsıa zańynyń túkirigi jerge túspeı turǵan qumyrsqanyń ıleýi sıaqty meken eken.

Úlken gastronomdy baýyryna qysyp, janyshtaǵan toǵyz qabat úıdiń tusynda avtobýstan túsip qaldyq.

Myń san kózi — terezeleri jarqyldap, tóbeden tóngen sur úıler men ý da shýdyń, sekýndtyq jyldamdyqpen jyp-jyp aýysqan san boıaýly kórinisterdiń áńki-táńki etkeni sonshalyq, sulq túsip, Isanyń aq kaýchýk tabandy týflıiniń alma-kezek qyltyldaǵan qos ókshesinen kóz aıyrmaı sólpeńdep júre berippin. Anda-sanda toqtaı qalsam, ár túrli metaldar men adam atty sý, súıek, belok, qandar jıyntyǵynyń, uly tasqynynyń ıiriminde qalyp, atym batyp ketetindeı qorqynysh bar,

Álgi toǵyz qabat úıdiń qaı qataryna kóterildik, sanaı almadym, bir qarasam, dermantın esiktiń oń shekesindegi qara túımege Isanyń suq saýsaǵy jabysa qapty. Betine ańyrap qarap em, dermantın esikti páterdi úptep ketýge kelgendeı maǵan: «Ts-s-s!»— dep ys ete qaldy.

Esikti júdeý júzdi apaı ashty. Ine jutqandaı qabaǵy synyq. Isa tutyǵyńqyrap, álde Myrqymbaı, álde Sársenbaı, áıteýir sońǵy býyny «baı» bireýdiń esimin atady. Atyn tolyq uǵa almaı qalǵanyma yza bop turdym da, ishteı: «Meıli, esimi sol sońǵy býyn — Baı-aq bolsyn»,— dedim. Iá, jaǵdaı onsha máz emes eken... Búıtip, dúnıedegi dybys ataýlynyń, jartysyn ǵana estip, jartysyn qulaqqa jetpese, erteń kóshede qańǵalaqtap júrip, sıgnaldy estimeı kóp mashınanyń astyna túsip qalýym mine týr. Bir jaǵy, jaıshylyqta sypaıy, seri Isanyń joq jerde ysyldaı qalǵanyna ıt jynymnyń kelmesi bar ma. Biraq tórt-bes jas úlken azamatqa: «Saǵan jynym kelip tur edi»,— dep ólimińde aıtarsyń ba. Aıtyp qor, turǵan jerde tapańdy shyǵarsyn.

Qýqyl júzdi apaıdyń qan-sólsiz erni qybyrlady da, sheginip, bizge jol berdi. Sózderi qulaǵyma tolyq jetpegenmen onyń da «Baıdy» qaıtalaǵanyn uǵyp qaldym. Shulyq, bylǵary, etik maıynyń, ıis sýdyń, esigi ashyq as úıden jińishkelep jetip turǵan pıazdyń ashshy ıisi deısiz be, ne jaǵymdy, ne jaǵymsyz dep aıtýǵa bolmaıtyn ıis jaılaǵan qara kóleńke dálizge kirdik. Týflıdi sheship, taýdan tas qulatqandaı tastaı berip ek, ishten:

— O ke-im? — degen qarlyqqan daýys estildi.

— Qazir, qazir, otaǵasy,— dedi de, qýqyl júzdi apaı bizdi kelesi bólmege bastady.— Joǵarylatyńdar!

Naq tórge jaıylǵan ala-qula quraq kórpeshe ústinde bar sarbazynyń basyn jutyp, sopa basy soraıyp jalǵyz qalǵan shahmat korolinen aýmaǵan uzyn shashty bireý maldas quryp otyr. Ózine otyz bes pen qyryq, bes jastyń qaısysyn berseń de bek jarasatyn sekildi. Tizesine qoıǵan tegis te jyltyr taqtaısha betine tóselgen aq qaǵazǵa tuqshyńdap, qaýyrsyn qalamdy — mundaı qalamdy tuńǵysh kórýim — syqyr-syqyr súıkektetedi.

— Sálem berdik... baı aǵa! —dedi Isa jalǵandaý da kóterińki, sergek daýyspen. Tý syrtta turyp, Isany qaq jelkeden kózimmen atyp saldym —... baıdyń aldyńǵy býyndaryn taǵy ustaı almaı qaldym.

Baı aǵamyz basyn kótergen joq. Sańyraý ma dep oılaǵanymsha bolmady, tuqshıǵan kúıi sańq etti.

— Já, syzylmaı tórletińder!

Biz quıryq basqasyn ǵana qaǵaz-qalamyn bylaı ysyryp qoıyp, eńse jazdy. Sonda baıqadym, shashyn aq molynan shalypty. Janarynyń erneý etteri qyzarǵan ala kóz. Jalpaq, qara qasy, kelisti qyr muryndy. Áıtse de Baı aǵany ádemi deý qıyn. Óıtkeni, beti boran soǵyp turǵan eski, ári ózi balaly úırek pen ortan terektiń arasyna qysyp, anda-sanda soryp otyrǵan sıgaretin oraǵan móldir qaǵazdaı jup-juqa.

— Men Áshirdiń dosy edim. Ekeýmiz de Qapshaǵaıda, stýdentterdiń qurylys otrádinde istep júrmiz,— dedi Isa astynan sý shyqqandaı qozǵalaqtap.

Ehe-he! Isa taza ótirikke kóshti. Isa men Áshirdi bir biletin jan bolsa ol myna menmin, biraq ekeýi dos emes.

Dos bolmaq túgil, sabyrly, salqyn qandy, ár qadamy sanaýly Isa men birde ot, birde sý, keıde qyrshańqy, keıde aq kóńil Áshir ekeýi bir-birin ishteı jaqtyrmaıdy. Ol sezimderin syrtqa áıgilep shyǵara da qoıǵan joq, degenmen bireýiniń ishinde ıt, ekinshisiniń ishinde mysyq otyr ol anyq. Zooparkte qatar eki torǵa qamalǵan ýssýrı jolbarysy men aýyldyń dúregeı tóbeti bir-birine Isa men Áshirdiń kózderimen qaraıtyn shyǵar. Ony qoıshy, maǵan batqany: «Onynshy klass oqýshysy A. Qaıyrsynov jer betinde ómir súredi»,— degen faktige Isa pysqyryp ta qaramady. Bul jerde meni Baı aǵaǵa tanystyrmady dep otyrǵamyn joq. Kóz baqyraıtyp qoıyp, ótirikti sýsha sapyrsa seni shynymen adam qataryna sanamaǵany, al odan asqan qorlyq bar ma. Men Isaǵa jańa kózben qaraı bastaǵanymdy sezdim. Óz-ózine senimdiliginen, jer oıardaı salmaqtylyǵynan sylyp alǵandaı aıyrylyp qalǵan myna jaltaq ta jalǵan Isa men úshin bóten, jat osy otyrysta.

...— Á, Áshir me? — dedi Baı aǵa. Ala kózi kirbıip, janary jylydy.— Aqyn bala ma? Jalań tós stýdent aqyn ǵoı, dáp qarsydaǵy qabyrǵaǵa ilingen kúńgirt zerli kilemge úńile qaldy. Ol qarakúıe jep, eskirgen kilemniń betine Áshirdiń beınesin syzyp otyr. Sálden soń uıqydan oıanǵandaı kilt tiktelip, bizge buryldy. — Sonymen?

— Búgin tańerteń beri shyǵarda Áshir aqyn aǵaǵa kirip shyǵyp sálem bergeısiń dep edi.

— Sálemderiń áleı bolsyn! Aıta ber.

— Óleń jazatyn ádetim bar, aǵa. Áli jan adamǵa kórsetkemin joq. Áshir biletin, ózim bilemin. Sol syzǵandarymdy sizdiń sarabyńyzǵa salaıyn dep...— Isanyń júzi lyp etip, qyzara qaldy.

— Myna bala she? — Baı aǵa meni ıegimen nusqady.

Isa oılanbastan:

— İnim ǵoı, — dep saldy.

— İniń emes ekenin kórip otyrmyn. Bet mashınalaryń basqa-basqa. Senen góri osy bala qaǵaz shımaılasa birdeńe shyǵar edi, — dedi ala kóz. — Jasyń qanshada, jas aqyn?

— Jıyrma ekide.

— Jıyrma ekide aqyndyqty bastamaıdy, aıaqtaıdy. Já, qoıdyq. Shyǵar túrtkenderińdi!

«Jıyrma ekide aqyndyqty bastamaıdy, aıaqtaıdy»... Osy sózderdi ózimshe ishteı qaıtalaýym muń eriksiz qozǵalaqtap qaldym. Árıne, Baı aǵa ózi týraly aıtyp otyr. Onyń betine kóz astymmen baıqatpaı barlaı qaradym. Óleń jazylǵan bet qaǵazdy edenge tegistep jaıyp, shetine shyrpy tıgizip, sosyn ottan qalǵan surǵylt kúline qara da, Baı aǵanyń pergament sekildi juqa, eski júzine qara — báribir.

Isa qoltyǵynyń astyndaǵy portfeldiń aýzyn baqadaı ashyrdy da, ádemi tysty qoıyn kitabyn shyǵardy, ala kózge usyndy. Kári shal ózin tastap ketken sulý qyzdyń sýretine qalaı qarasa, Baı aǵa da bloknotqa solaı qarap, muqabasynyń syrtynan saýsaǵymen shertip-shertip qoıdy.

— Aqynnyń qoıyn kitabyna uqsamaıdy ǵoı mynaýyń. Aqynnyń qoıyn kitaby degen ne, júni túsip, qulaǵy salbyrap qartaıǵan tulpar ne, bolmasa qan maıdanda atyla-atyla bólshekteri tozyp, ys basqan avtomat ne, báribir. Qoıyn kitap ta, avtomat ta jaýyngerdiń serigi.— Sosyn shahmat korolindeı qalpyn synyq súıem buzbastan:—Áı, Kúlshara! Dám ákel!—dedi.

Ala moıyn konák pen tabaq toly týrama et keldi. Ala kóz buralyp-buralyp jatqan tolqyndy shashyna bes saýsaǵyn tarbıtyp salyp jiberip, jelkesine qaraı shalqaıtyp jyǵa saldy da, úsh rúmkeni shúpildetip toltyrdy.

— Bylaı, inishek. Óleńińniń tili shyǵyp, saırap ketse myna tostan sarqyndy qaldyrmaı kóterip qoıamyz. Jáne ondaı kúnde esigim sen úshin qashan da aıqara ashyq. Al óleńiń aýzynan emes, artynan mińgirlep sóılese, amal ne, rúmke shetine erin tıgizbesten júzi jarqyn, sózi salqyn basqa inishekterdi eki kózimiz tórt bop kútemiz de. Kelistik pe?

— Kelistik...

— Basta endeshe!—dedi Baı aǵa qoıyn kitapshany Isanyń qolyna ustatyp jatyp, — Basta!

Isa kúmiljip bastady. Daýsy tyǵylyp, dirildep shyqty. Rsstoranda qyzdy-qyzdymen ańdaýsyzda kórinisiniń tarelkasyndaǵy befstrogonovke shanyshqyny salyp qalǵan adam sol kórshisinen Isanyń osy daýsymen keshirim suraıtyn shyǵar.

Men kóńilsiz júzben úı ishin tinte bastadym. Treláj, televızor, radıola, garnıtýra — bári de jaqsy, jarqyrap tur, tipti týra bizdiń úıdegideı, biraq shkaftyń esigi ashyq, jazý stolynyń tartpasy jabylmaǵan, kópten beri sý quıylmaǵan gúldiń japyraqtary sarǵaıyn ketipti, qabyrǵadaǵy A. S. Pýshkınniń sýreti qısaıyńqyrap, bizge seksen gradýstyq kólbeýmen qarap tur, eki buryshtaǵy túrli-tústi televızor men radıola assımetrıaly ornalastyrylypty — qysqasy, sapaly, shyt jańa bolǵanmen bir túrli bári de kirgen adamǵa jaǵasy jaılaýdan ketken buzyq balanyń kózimen qarap tur.

Isa qarlyqqan daýyspen óleń oqyp otyr.

— Tańnyń bir kerilgen shaǵynda,

Tup-tunyq kókjıekti,

Oranyp oıaý jattym.

Sónbegen juldyzdar sıaqty,

Sheksiz oıǵa battym.

Samalyn jelpip turdy,

Erteńgilik erkelep,

Sulýlyq kimge tańsyq?

Hosh degendi joǵaltyp,

Jolǵa shyqtym...

Isanyń erni appaq. Kózi shynylanyp, shatynap ketipti. Ózin eptep aıap ta otyrmyn. Semser tyrnaq qabylan kenet kózin mólıtip mysyqtyń daýsymen: «Mıaý!» dese, qabylan ekesh qabylandy da aıaısyń. Áıteýir Isa dermantın esikti ashqaly burynǵy Isa emes, basqa... óz-ózine senimsiz Isa.

— Tup-tunyq kókjıekti, oranyp oıaý jattym... Jaqsy, jaqsy.— Biraq Baı aǵa Isaǵa sýyq jymıyspen qarady.— Syryń tereńde jatqan balamysyń dep qaldym. Tereńin boılaı almadym, baýyrym. Óz óleńińdi syılamaısyń... Óleńdi ishiń aýyrǵandaı qınalyp oqısyń. İshten shyqqan shubar jylannyń baǵym-kútimine qıynsynatyn, qınalatyn ana bar ma. Al sen qınalasyń. Kimderdiń qınalatynyn bilesiń be? Ógeı áke-sheshe, óleńge ógeı aqynsymaq...

Baı aǵanyń bul dattaǵany ma, maqtaǵany ma, aıyra almadym, Isanyń júzine qarasam — aq tútek.

— Já, qos qolymyzdy kóterdik bul óleńge. Uıqas, úndestikteriń tórt aıaǵynan birdeı aqsap jatyr, biraq keýdesinde jany, tamyrynda qany bar. Al bulardyń basy túgel bolsa uıqas shirkin qaltaǵa júz seksen somdy basyp ap, dúkenge kirseń tabyla ketetin kostúm ásheıin. Bylaı, inishek. Andaǵy quran kitabyńdy maǵan ápkep ber. Kez kelgen betin ashaıyn da, kez kelgen óleńin oqıyn. Aıtqanym aıtqan. Kóńilden shyǵyp jatsa sender bul shańyraqtyń qadirli qonaǵysyńdar. Sosyn qoıyn kitabyńdy kóp redaksıanyń birine kúni erteń oz qolymnan aparyp tapsyramyn,— dedi de Baı aǵa Isaǵa qolyn sozdy.

Isada qan-sól joq, tas eskertkishteı qatyp-seńip otyr. Kitapshany usynǵan qoly biliner-bilinbes qaltyraıdy.

Baı aǵa kitapshaǵa úńildi. Álden ýaqytta soıaýdaı tyrnaqtarymen shekesin qasydy. Kitapshanyń betine bireý ádepsiz sýretter salyp qoıǵannan jaman qabaǵyn kirbiń shaldy.

— Al tyńdańdar!

Byltyr bir aqynnyń televızordan óleń oqyǵanyn kórgenim bar. Aıqaılap, la-la-lap lapyldap, ystyǵy kóterilip turǵan adamsha julqynyp oqydy. Ádette bazarda bes somnyń taýyǵyn on somǵa satqysy kelgen saýdager únin bárinen asyryp aıqaılaıdy ǵoı. Kezekti bir aıqaıda televızordyń rozetkasyn sýyryp tastaǵamyn.

... Baı aǵa lapyldamady. Aspanǵa ushyp, jerge túsken joq. Óleńniń súrepetin qashyryp, tegi suryqsyz oqydy. Ótken jyly «Ulyqbektiń juldyzy» atty fılmdi kórip em. Sonda bastaryna Buqaranyń kúmbezderindeı aq sálde oraǵan moldalar qurandy murnynan myńqyldap, sózderiniń jigin jazbastan, tap bir baldan bal aıyrǵandaı sozyp qalaı oqysa, ala kóz de solaı oqydy. Tym ádepti oqydy. Meniń esime, nege ekeni belgisiz, úńgir ishinde yzyńdaǵan dıstrofık masa tústi.

Óleń bitti.

Aqyn Isaǵa qarady.

— Qalaı, ózińe unady ma?

Isada ún joq. Qup-qý.

Ala kóz otyryp-otyryp, barq etti.

— Aı, Kúlshara, dastarqandy jına!

«Aı, Kúlshara» jeńgeıdiń jalǵyz kelisi aldymyzdy sypyryp-sıyryp, fýtbol alańyndaı taza-taqyrlap ketti.

— Mynaý óleńiń shiginen túsip, shalqasynan qulady, Qaıt deısiń maǵan endi?

Isanyń aýzyna sý tolypty.

— Já, mamandyǵyń qandaı?

— Injener-elektrık... Stýdent...

— Aýylda ósken shyǵarsyń...

Isa bas ızedi.

— Mańdaıyńda tuqymynan tuldyr jetim degen soz jazýly tur...

— Ol ras. Naǵashy atam men apamnyń qolynda óskemin.

Baı aǵa sıgaretin qushyrlana soryp otyrdy da, bir ýaqytta basyn kilt kóterip, Isanyń betine tik qarady. Sol muń, men qolymen jer tireı, eriksiz shalqaıyp qaldym. Isanyń neǵyp tiri otyrǵanyna tańym bar — Baı aǵa oǵan keremet jek kórinishpen qarap qalypty. Kóziniń tamyrlary qyzyl jınap, onsyz da juqa erinderi túp-túzý jalǵyz syzyqqa aınala qalypty, ózi qarshyǵadaı quntıyp, eki ıyǵy sál kóterile alǵa umsynyp otyr. Kópten biletin bireýdi qalyń jolaýshynyń arasynan ańdaýsyzda kórip qalǵan, áıtpese syrtta silbigen jaýyn eki kún toqtaýsyz jaýyp, dymqyl aýa jaılaǵan qara-kóleńke bólmede ábden jalyǵyp otyrǵanda Bethovenniń «Qaharmandyq sımfonıasynyń» dúleı notalary qulaǵyna jetken jandaı kóz janary tym ótkir.

— Men de jetimmin... Estısiń be, ınjener-elektrık, men de jetimmin.— Áldekim estimesin degendeı sybyrlap aıtty.

Isaǵa jan bitti.

— Siz be? Qalaı?

— Qalaıyn qaıtesiń. Jetimmin — sony bil. Jetim, jesirler aqyndyqqa qashannan qumar. Júz aqynnyń toqsan toǵyzy jetim. Oqasy joq, qazir zamannyń beti oń. Kóılek kók, tamaq toq. Adal enbek etip, aqyryn júrip, anyq bassań óleń jazbaı-aq táp-táýir ómir súrýge bolady.— Baı aǵa Isaǵa qolyn sozdy.— Ákel qolyńdy! Jetimdigińdi, kórgen zábir-zapańdy taza tas umyt, til alsań. Biz jetimdikti umytpaıtyn jastamyz. Al sen jetimdikti umytatyn zamanǵa da, jasqa da jettiń. Qoıynǵa soǵys salyp ketken qara tasty bastan úsh aınaldyryp, ármen laqtyr. Sóıt!

Isa kúńk etti.

— Ármen laqtyrǵan tasyńyz kórshińizdiń basyna baryp tıse she?

Ala kóz Isaǵa baqyraıa qarap otyrdy da:

— Eńkeıshi! —dedi.— Qulaǵyńdy bermen!

Eńkeıgen Isanyń qulaǵyna birdeńeni sybyrlap edi, ol basyn julyp alyp, dereý jyljyp, sheginip otyrdy,

— Endi uqtyń ba?

Isa tyrs ún qatqan joq.

Qosh, bala. Mamandyǵyń jaqsy. Tereń bilimdi ınjener-elektrık bolýyńa syrttaı tilektes bir aǵam bar dep esepte. Úlgili semá qura bil. Qura alatynyńa senemin de. Óz súrleý-soqpaǵyn, óz esebin jaqsy biletin jigitterdiń qatarynansyń, kisi tanysam. Ótkenge alańdama. Bizge qaldyr ony. Bolashaqqa qara, bárin bolashaqtan kút. Ázir qolda joq bolsa da kúte bil. Soǵys kezinde de kúte bilgen. Kúte bilýdi úıren. Meni uqqan shyǵarsyn?

— Uqtym...

— Jortqanda joldaryń bolsyn!

... Kúlgin jyltyr tastar tóselgen baspaldaqtardy sanap basyp túsip kele jatyrmyz. Týflı tabanynyń tasqa tıgen jańǵyryqtary — qabyrǵalarǵa soqtyǵyp, qalbaqtap ushqan qara jarqanattar. Tap ázirde Isa men Baı aǵa almasqan sózder de meniń sanamda qalbaqtap júr. Dáneńe túsinsem buıyrmasyn. Isa turǵan boıy betegeden bıik, jýsannan alasa sypaıy jigit. Alakóz ózin patshalardyń patshasynsha ustady.

Baı aǵa Isanyń qulaǵyna ne dep sybyrlady?

Isa jaryq quıylǵan shyǵar aýyzdyń tabaldyryǵynda toqtap, maǵan buryldy da, metr de seksen santımetr qara baǵanaǵa aınaldy.

— Saýyrynan sıpatpady sabazyń...

— O kim?— dedim.

— Álgi aqyn da.

— Aty kim óziniń?

— Sony saıtan bilip pe.

— Kirerde «Bálenshebaı aǵanyń páteri me?»— demediń be?...

— Atyn Áshir aıtyp edi, esimnen tas shyǵypty. Sosyn qyryqtan asqan úsh qazaqtyń ekeýiniń esimine - baı, - han, - bek býyndarynyń qosaqtalyp júretini esime túse ketti. Esik ashylǵanda sasqanymnan basqy áripterin ajyrata almastaı muryn astynan myńǵyrlaı saldym da: «...baı aǵa páteri me?» — dedim saq-saq etip. Esińde bolsyn, kúnde myń estip, qulaq sarsytqan sózderge eshkim eshqashan da nazar aýdarmaıdy. Al «Aı, Kúlshara» jeńgeı aqyn aǵamyzdyń esimin kem degende mıllıon ret qaıtalap, mıllıon ret estigen shyǵar.

Máselen, meni Isanyń ornyna Esse dep shaqyrshy, qolma-qol: «Áý, Asan!» — deıin.

— Men bu kisini buryn kórgen sekildimin. Qaıda ekeni esimde joq, alaıda kórgemin...

— Qaıdan kórýshi eń, aldyńǵy kúni qostaǵy televızordan kórgen shyǵarsyń,— Isa yzaly.— Saǵat boıy laqyldap óleń oqydy.

— Báse... Televızorda... shal edi. Áli jas qoı.

— Eh, Asanchık,— dep, Isa jymıyp arqamnan qaqty.— Televızordyń ekrany árqashan da realıs. Óıtkeni, tehnıka aldamaıdy, bardy bar, joqty joq qyp kórsetedi. Jańaǵy myqtynyń ekranda shal, al ómirde jas kórinýiniń ózindik sebebi bar. Óıtkeni, ómirde myqtyǵa kezdeskende shyn baǵasyn eshqashan tap basyp, baǵamdaı almaısyń, betine durystap qaraı da almaısyń: ne tiri áýlıeni kórip turǵanyńa qýanyp ketkenińnen parqyn shyn baǵasynan artyq, berip qoıasyń. Televızordan kórgende ol alysta; qaımyǵý da, tańdaný da joq, sol sebepti baǵasyn da durys beresiń.

Baı aǵa Isanyń qulaǵyna ne dep sybyrlady?

— Isa, sen... óleń jazýshy ma eń?

— Baı aǵa oqyǵan taqpaq bul dúnıede jazǵan sońǵy óleńim shyǵar.

— Óziń oqyǵan óleń she?

— Aýdarma. Latyn Amerıkalyq bir aqynnan Áshirdiń aýdarǵany.

Baqyraıyp betine qaradym.

— Isa, Baı aǵany nege aldadyń?

Ol lap ete tústi.

— Aldadym, al shaýyp al. Aldaı alamyn ba, joq pa, sony bilgim keldi.

— Bildiń be sonymen?

— Aldanatyn jan aqyn emes, bilgenim sol.

— Baı aǵany nege aldadyń? Nege?— Baqyryp jiberýge shaq turmyn.

Isa demde ózgerdi. Qazirgi Isa bet-aýzy ashýdan qısaıyp, qoldaryn aıqysh-uıqysh erepeısiz sermegishtegen men tanymaıtyn bóten beınedegi jat Isa. Kózi sharasynan shyǵa jalt-jult etedi. Baıaǵy úńgir esime sap ete túsip, seskenisten eriksiz sheginip qaldym. Qara kóleńke podezd úńgirge uqsaýshy edi...

— Nege? Báse, nege? Nege meni taǵdyr aldady? Nege men jetimdiktiń taqsiretin tartýǵa tıispin? Nege men áke-shesheniń meıirimin sezbeı óstim? Jetimdik degen qara salt atty máńgilik qýǵynyn qashan qoıady?

— Ol qaı... qara salt atty?—deppin aýzym ańqıyp.

Isa ony qulaǵyna ilgen joq.

— Áke-sheshesi bar, tórt qubylasy teń myna senderden qaı jerim kem? Soqyrmyn ba, esalańmyn ba? Aýzyma aqyldy sóz, ústime kelisti kıim jaraspaıtyn dıýanamyn ba sonshalyqty? Senin tabanyńa kirgen shógir meniń mańdaıyma qadalsyn, aıta qoıshy! Áke-shesheden aıyrǵan, ne til-aýzy, ne bet-beınesi joq qara salt attyny sońyma sap qoıǵan taǵdyrdyń tálkegin eshqashan keshpeımin, keshire almaımyn. Sol qara attyny qaıtyp qana izimdi sıpatyp, aldap ketemin?! Qalaı, qalaı, quldyǵyńnan aınalaıyn, qalaı?!

Isa sap berip jaǵamnan ustaı aldy da, silkip-silkip qaldy. Kirpik qaǵýǵa shama joq, shalqalap baryp,, qabyrǵaǵa súıendim. Qabyrǵa qatqyl, salqyn alaqanymen arqamnan ıterdi.

— Aıtasyńba, joq pa?— Kúshti qoldar qańbaqsha oınatyp, qabyrǵadan julyp ap, edenge dik etkizip, tabanymnan tik turǵyzdy.

— Isa, meni aldashy! Aldynda turǵan meni alda!— dedim tyǵyla tez-tez sóılep.— Basqa eshkimdi de aldama! Aldama!

Ol betime qadala qarady da, jalt burylyp, syrtqa ata jóneldi. Aýada «Aldama! Aldama!» degen jańǵyryqtar ǵana terbelip tur.

Baı aǵa Isanyń qulaǵyna ne dep sybyrlady?

Sút pisirimnen keıin sandalaqtap syrtqa shyqsam, kún tas tóbege órmelep, podezden aıaǵymnyń astyna qulaı qalǵan kóleńkem qysqaryp, lyp etip baýyryma kirip ketti. Aqshaǵyr sáýle kóz qarıdy. Beton qabyrǵalardyń beti búrtiktenip, shyp-shyp terlep tur. Isanyń mańdaıy da terge shylanypty. Júzi qaraýytqan. Kózin alyp qashyp, maǵan qaramaýǵa tyrysady. Aınala berip, kúńk etti.

— Álemge kózimen emes, artymen qaraıtyndar tas laqtyrsa qaıtse de bireýdiń basyna túsetin kórinedi. Aqynyń qulaǵyma estip sybyrlady.— Kóńilsiz túrde qybyr-qybyr kóshege qarap turdy da,— já, kettik aıaldamaǵa! Sen sýret salady dep estigemin. Galereıa baramyz. Qashaıyqshy, keteıikshi myna úıdiń mańaıynan. Aqyn aǵam aqylmen ishimdi keptirip jiberdi, túge,— dedi.

Isanyń sońynan erip kele jatyp, qyzyǵy, Isa týraly emes, Baı aǵa týraly oılandym.

«Mańdaıynda tuqymyńnan tuldyr jetim degen sóz jazýly tur...» «Ol ras. Naǵashy atam men apamnyń qolynda óskemin.» Baı aǵa men Isanyń osy jaýaptasýy eske túskende baryp, aqynnyń Isaǵa shúıligý sebebin túsine qoıdym. Ázi de jetimek Baı aǵa Isanyń júzinen jetimdikti kórip otyrypty. Jek kórinishti, qyrsyq, qyńyr jetimdikti... Al jetimdikti mańdaıyna jazyp alǵan adamdy kim jaqsy kórýshi edi?

Eki jetim bir-birin jek kóredi...

Men mańdaıymdy shaqyraıǵan kúnge, betimdi balqyǵan asfált lebine shaldyrtyp kele jatyp, týra tal túste titirep tońyp kettim.

Aıaldama alańy adamǵa aýzy-murnynan shyǵa tolyp tur. Kóbi óńkeı bir qara shalbar, aq kóılekti qara tory qyz-jigitter. Bir toby ótken-ketkenge úrke qarap, shep quryp tursa, ekinshileri, ıaǵnı jigitter jaǵy, kózderin syǵyraıta qysyp, qolyn shalbar qaltasynan aıyrmastan — oǵan qaraǵanda ol qaltanyń túbinde myń som jatyr, bilem — bókselerin ersi bultıtyp, salmaqty syńar aıaqqa ǵana salyp, qısaıyńqyrap tur. Anaý shetka shash álpetinen nemquraıdylyq pen táýelsizdikti barynsha tanytýǵa tyryssa, dembelshe kelgen bireýi janaryna: «Áı, baıqa, baıqa deımin! Bes adymnan beri jaqyndama! Áıtpese bar ǵoı... Aýyldan kelsem de naǵyz pálemin, aýzy artyna qarap qalatyn ashyq aýyzyń men emes» degen sóılemderdi soıdaqtatyp jazyp apty.

Isa myrs etti.

— Abıtýrıentter... Klondaıkke kelgen altyn izdeýshiler...

Óz ara kúle sóılesken qalyp tanytyp turyp, jyltyraǵan kózderiniń quıryǵymen júrginshilerdi qaýiptene tintkilegen úsh-tórt qyzdyń qasynda bireý jelkesinen qapsyra ustap, júzin qabyrǵaǵa ǵalamat kúshpen eki-úsh márte soǵyp-soǵyp alǵandaı televızor bet qoqı tur. Álden ýaqytta álgi qaltasynan qolyn sýyra bergeni sol, ilese shyqqan tıyn syldyr etip, jerge ytqyp tústi de, jarq-jurq oınap, ken sheńber syza dóńgelep kep, qaıta týra aıaǵynyń astyna qulady. Baıqap qaldym, baqandaı elý tıyn! Az da emes, kóp te emes, Qapshaǵaı men myna qalanyń arasyndaǵy joldyń quny! Qyzdar jalt qarady.

— Tıyn kimniń qaltasynan tústi?

— Shoqa, sen qarashy, sen joǵaltqan joqsyń ba?

Qoqı qara — Shoqa bylq etpedi. Qolyn qýsyryp, kósheniń qarsy betindegi záýlim sur úıdiń on ekinshi qabatyna qaraı qapty. Orta bilimdi abıtýrıent Rofeller!

«Qazir Rokfellerdiń áýselesin kóreıik». Jigittiń qasyna bardym da, tıyndy qaltama salyp, aınala berip em, anaý tý syrtymnan ys ete qaldy.

— Meniń tıynym...

Jalt qarasam, jalpaq bet Rokfeller meni atarǵa oǵy bolmaı kózimen iship-jep tur. Turysyn buzbapty. Qoly qýsyrýly. Tek shyntaqtan túrýli byrtyq bilekteriniń bulshyq eti bult-bult oınaıdy.

— Endeshe nege kóterip almaısyń?

— Onda jumysyń qansha?

Betine qarap em, Shoqa jylap jiberýge shaq tur eken. Bir keremettiń qudiretimen granataǵa aınala qalsa, qýdaı biledi, sol sekýndynda burq jarylar edi. Aıap kettim.

— Al, ala ǵoı,— dedim tıyn jatqan alaqanymdy sozyp.

Mássaǵan! Qolymdy qaǵyp jiberdi. Elý tıyn shegirtkeshe yrshyp jerge tústi.

— Bala, sen nemene...— Shoqa kúrek tisterin jarqyldatyp, kózi oınaqtap, oıqastap shyǵa berip edi, tý syrtymnan:

— Maǵan birdeńe dediń be, jigit?— degen bıazy daýys shyqty. Isa! Syp-sypaıy, beıbit. Qabylannyń shabar aldyndaǵy quıryqpen jer sabap, kóz aldar minezi. Shoqanyń ápigi sý sepkendeı basyldy. Soǵan qaraǵanda Isa sekildi «beıbit minez» jigitterdiń minezin bes saýsaqtaı bilse kerek. Túsi qubylyp turdy, turdy da, jalt burylyp, anadaı jerge baryp, erepeısiz keń balaǵyn sart ta surt burqyldatyp qaǵa bastady. Jaltyr sheke, uzyn bel troleıbýsqa mindik. Naq aldyna miz baqpaı tesilip, qalyń oıǵa batyp otyrǵan Isanyń jeńinen tarttym.

— Qaıda baramyz?

— Áýeli park, sosyn galereıa...

— Qaı park?

— Jaı park. Aıtpaqshy, jańa sen renjigen joqsyń ba? Aıqaıǵa qalaı basqanymdy bilmeı qalyppyn.

— Jo-joq...

Sýǵa, onda da sýyq sýǵa amalsyz súńgigeli turǵan adamnyń ádetimen demin tereńnen aldy da, Isa sóz bastady.

— Áshir aqyndy az-muz biledi eken. Poezıa keshteriniń birinde óleńin oqyp, onysy aqynǵa unap qalsa kerek. Áshirdiń aıtýynsha, jańaǵy adam jazǵan óleńnen góri kisi kúler oǵash, shaldýar qylyqtarymen kóbirek dańqty-mys. Jáne sonyń bárine derlik Áshir kýá-mys. Qosqa barǵan soń óziń surap alarsyn,. Áıtpese Áshir ekeni ras bolsa ózi-aq aıtady.— Isa jymıdy. Ne kerek, aldygúni televızordan soń Áshirdiń kezekti hıkaıasyn tyńdap otyryp, otyryp: «Shyp-shylǵı ótirik!»—dedim. Áshir shap ete qaldy; «Ótirik?! Dálelde, qane!» Sonda Isakeń bylaı dedi: «Ataqty adamdarǵa jaqyn-jamaǵaıyn ıakı kezdeısoq bilis-tanys bop qalǵan adamdar olar týraly ár jerde áńgime qozǵaǵysh. Sebebi, «men onymen bálenshe jerde boldym, túgenshe jerde tize túıistirip otyrdym» degen áńgimeler onyń, aıtýshynyń, ataqty adamǵa týys, aıaqtas-tabaqtas jan ekenin dáleldeı túsedi. Jáne úlken adamdar týraly áńgime qyzyq bolǵany durys. Al ondaı qyzyq áńgimeler qaıda qozǵalady? Restoranda, syrahanada, jıyn-toıda. Obaly ne kerek, áýelgi basta ataqty týysy týraly barynsha shyndyqty aıtýǵa tyrysady, Áıtkenmen álgi áńgimeni áserlirek aıtamyn dep, bar bolǵany bir prosent ótirik qosyp jiberedi. Já, bul bylaı tursyn. Álgi jerde bir prosent qana qospasy ekinshi ortada ózindik «bir prosentin» qosyp, shyt jańalap aıtady. Sonda eki prosent boldy ma? Sóıte-sóıte álgi áńgime júzinshi aıtýshynyń aýzynan shyqqanda júz prosent ótirik qosylyp, múldem basqa maǵynaǵa ózgeredi. O basta áńgimeniń qý shóbine órt qoıǵan jan bir otyrysta álgi júz prosentke ózgergen óz qıssasyn basqa áńgimege balap, aýzynyń sýy quryp tyńdaıdy. Artıs, sýretshi, aqyn-jazýshylardyń tóńiregindegi jalyny aspanǵa shalqyǵan sybys sózderdiń damý evolúsıasy deısiń be, álde ótiriktiń strýktýrasy deısiń be, áıteýir jel sózdiń túp tórkini osy. Sen, Áshir, sol júz prosenttik ótirikti quraıtyn júz adamnyń birisiń»,— den edim, taban astynda tas-talqan ashýlan kep. Júz shaıysýǵa shaq qaldyq. Sartta surt bástestik. Iaǵnı men jańa saǵan aıtqan «ótirik teorıasyn» dáleldep, jáne sol dálelge kýá bolatyn adamdy tapsam Áshirdiń utylǵany, taba almasam meniń utylǵanym. Sosyn Áshirden aqynnyń adresin aldym da, seni ertip ap, qalaǵa taıyp otyrdym.

Men jeńdim. Áshirdiń aıtýynsha aqyn delquly jan edi. Joq, ol ǵajap logıkanyń ıesi eken. Aınaldyrǵan jarty saǵattyń ishinde meniń ishi-syrtymdy birdeı kórip, jezdeı qaqtady. Qoıamdy aqtara bastaǵasyn zárem zár túbine ketip, páterinen zyta jóneldim. Zytyp bara jatyp, bir oıdyń ushyǵyn ustadym. Ol — uzyn qulaq pysh-pysh áńgimeniń máńgi taýsylmas qory — aqyn, jazýshy, sýretshi, artıserdiń ázil-qaljyńdarda delquly bop kórinetin sebebi, biz óz kemshilikterimizdi álgindeı áńgimeler arqyly solarǵa tańýǵa tyrysamyz. Qashanǵy myna biz, ataqsyzdar, daryny joqtar, en sońda ilbip júre beremiz? Olar da áńgime bolsyn, kemshilikterdi moınyna ilip, bizben teń bólissin. Men búgin sony dáleldedim.

Isanyń sózi kóńilge qonsa da, ıá, burys, ıá, durys demeı qoldy qaltadan aıyrmastan eki aıaǵymdy sozyp jiberip, oryndyq arqalyǵyna jantaıyp jatyp aldym. Qashan da aqyldy sóz meni áste tolǵantqan emes, óıtkeni, aqyldy sóz aıtylǵanda oılaný-tolǵanýdyń qajeti joq, tek kámpıt syqyldy aýyzǵa salyp jiberip, tamsap juta berý kerek, sebebi, aqyldy sóz sensiz de basqalardyń bas qaýashaǵynda myń ret súrgilenip, ábden jonylyp, óńdelgen. Aqyldy sóz oılaný úshin emes, qulaq salbyratyp tyńdaý úshin aıtylady.

Kenet, ishim sýyq soryp, múzdap bara jatty. Isa sonda meni qalany aralatý úshin emes, keshe ózi aıtqandaı mektepten soń aqyry baratyn astananyń kóshelerine «kóz úırete berý» úshin emes, óz sózin dáleldeý úshin, kýá bolý úshin ertip ákelgen eken. Ótirik aıtyp, ertip ákelipti...

Isanyń júzine qyrynan kóz júgirtip em, mop-momaqan kúıde troleıbýs áıneginen kóshege jaıbaraqat qarap otyr.

* * *

Park shyt jańa jasyl gúldi kóıleginiń etegin saýsaq úshimen ilip, sál kótere aınalyp, qurbylaryna kórsetip turǵan sánqoı qyzdaı qulpyryp tur. Qyzyl, jasyl, sary, kók Afrıkanyń da, Arktıkanyń da bar boıaý osynda. Sýretke túsip, balmuzdaq jep, qaıyqpen serýendegen adam yǵy-jyǵy. Isa: «Al mynaý — saıtan dóńgelek, anaý — chehtardyń aı parki»,— dep, jalt-julttardy qulaǵynan tizip, tanystyryp keledi. Kóz qıyǵyn anda-sanda maǵan salyp qoıady. Tańdanys nyshanyn izdeıdi, baıqaımyn. Anaý jyly kelgende bul parkti barlyq bısektrısasynan túsigi aralap ótkenimizdi qaıdan bilsin. Saıtan dóńgelekti de, aı parkti de kórgemin. Aıtalyq, anaý jasandy kólge tumsyǵyn suǵyp jibergen aq úıdiń «Aral» restorany ekenin qasyna barmaı-aq, tap basyp tanyp turmyn. Kerek dese restorannyń aralda emes, túbekte jatqanyn, sondyqtan ol «Aral» emes «Túbek» dep atalýǵa tıis ekendigin de bilemin. Qyzyq-aý, Tynyq muhıtyndaǵy tıtimdeı núkte — Taıtı aralyndaǵy Papaeta qalasynda jıyrma segiz myń fransýz ben taıtılyq turatynyn biletin men saıtan dóńgelekke nege aýyz ashyp, kóz jumyp qaraýǵa tıispin?

Shaǵyn jasandy kóldi aınalyp ótip, qalyń aǵashqa qoınaýlap kire berip ek, aldymyzdan aǵash shatyr astynda oıyn soqqan jıyrmaǵa jýyq shahmatshyny alaqanyna salyp áldılep, ashyq alan dóńgelenip shyǵa berdi. Jıyrmanyń on shaqtysy alaqandarymen bas súıep, oryndyqpen oryndyq bop qatyp qapty. Asyly, korólderi qýǵynǵa túsip, basy qatyp otyrǵandar. Bes-altaýy qolyn artyna ustap, Karpovtyń aıańymen arly-berli jaıbaraqat adymdap júr. Basy qatqandardyń koroliniń tamaǵyna pyshaq taqaǵan bahadúrler, shamasy. Qalǵandary — eki jaqtyń da qyıt etken qımylyna kóz tigip, kekilderin uıpalap, úgitilgen shyny ústinde otyrǵandaı qıpaqtaǵan jankúıerler.

— Oınaımyz ba?—dedi Isa shatyrdy shekesine ilip.

Bas shaıqadym.

— Bilmeımin.

Ol da basyn shaıqady.

— Al túriń sharshy taqta ústinde jan shydatpaıtyn shahmatshynyń túri. Já, onda men bir-eki partıa oınaǵansha tosa tur,— dedi de, shatyr astyna súngip ketti.

Yza býǵannan basyma qan quıyla jazdady. Tosa turýǵa ýaqytym bar ma, joq pa, ony suraǵanda joq. Bularǵa ólmenińde birdeńe bilmeımin deme, deseń boldy, saǵan zooparktegi haıýanattardyń eń bir esalań ókilin kórip turǵandaı qaraı bastaıdy. Isa fıgýralardy jyljytýdy biledi eken, men ony eki-úsh saǵat boıy qulaǵym salbyrap, quıryǵymmen shybyn qaqqan qulaq kesti kók esegi qusap tosýym kerek. Bul zamanda men túgil, yǵyn tappasa kók esek te tospaıdy. Kilt burylyp, mańdaıyndaǵy jazýy «kel mundalap» turǵan qısyq aınalar bólimine bettedim.

Jalpy, shahmattan habardar biraz jurt meni alǵash kórgende sharshy taqtanyń jeti basty jalmaýyzy dep esepteıdi. Fıgýralardy qıdaı sypyrmaq túgil, shah ne, mat ne, habarymnyń joqtyǵyn aıtyp, ant-sý iship, qol-aıaqpen birdeı tepkilensem de quldanýǵa saıatynyn qaıtersiń. Solar tegin úmit artyp júrgen joq shyǵar, keýdemniń túkpirinde shynymen shahmatshy qalǵyp jatqan bolar degen oımen taqta basyna budan buryn on shaqty ret qonjıyp otyryp em, on júristen keıin qudaıdyń qudireti, ishim pysyp, uıqym kele bastaıdy. Kózdi ashyp-jumyp, manaýrap otyrǵanda esinep jiberip, kórgensizdik jasaǵanym da bar. Sol kórgensizdikti ekinshi ret qaıtalap qoımasam ıgi dep qoryqqannan ejireıip qatyp-semip otyrǵan adamnan oıdan oıyp, qyrdan qyratyn jampoz shahmatshy qaıdan shyqsyn. Sonda da el shara basty shahmatshy deýden tanbaıdy. Soǵan qaraǵanda betimde atqa ma, ferzige me, áıteýir bedeldi fıgýralardyń birine uqsaıtyn oıpyl-dóńder bar bolý kerek. Shynym sol, shahmatty jek kóremin. Jeńiske jetkizetin bir júristi eki adamnyń arsy-kúrsi oılap otyrǵanyn kórsem boldy, basym aınala bastaıdy. Maǵan salsa bálenshe adam birigip bir nárse týraly oılansa odan týk te shyqpaıdy. Ondaıdan is shyǵatyny ras bolsa, júzdegen adam birigip sýret salmas pa edi, kitap jazbas pa edi?

Tebinip barýyn barǵanymmen qısyq aınalar bólimine birden kire almadym. Bıletke tólener bes tıyn mysymdy qurtty. Qos qaltamdy alaı da, bulaı da qaǵyp em, aýzynan aýa ańq-ańq etti. Aldyńǵy jyldan beri qalta túbine tesik tıyn toqtamaıtyn ǵajap jaǵdaıǵa ushyraǵamyz. Qasaphana órtene jazdaǵan sol qyrsyq qys aıaǵynda tárbıesi qıyndardyń tizimine iligisimen mamam aqsha ustatýdy tas tıǵan. «Nege?» — degen kókeme tabaqtaı gazetten tabaqtaı maqalany saýsaǵymen shuqyp turyp, myna bir joldardy oqyp bergen: «Kámeletke tolmaǵan balaǵa usaq-túıek qajetine bolmasa qolyna aqsha ustatýdyń qajeti joq. Eńbeksiz kelgen aqsha balany eńbekti, jalpy, ata-analar eńbegin qadirlemeýge daǵdylandyrady». Beri shyǵarda mamam: «Qurylys otrádine kerektiń bárimen ózderi qamtamasyz etedi. «Itke temir ne kerek»,— dep qaltamdy qaǵyp jibergen. Basyn shahmat jutyp jatqan Isaǵa júgirip baryp ala qoıýǵa ári erindim, ári arlandym. Sosyn birkelki qıylǵan kekilin mańdaıyna tal-tal qyp seýip tastap, sartyldatyp bılet satyp otyrǵan qyzben qyljaqqa bastym. Men shamalas qyz. Sholaq tanaýyn eseptemese bylaıynsha súıkimdi. Qaıqy kirpikti projektoryn mazdatyp jaǵyp apty.

— Meni bıletsiz jiberesiń be?

— Jıbermıdı...

— Endeshe atyńyz kim, bıkesh?

Ol basyn kóterip, kúnge kúıgen júzime, shań tuta bergesin aldyńgúni qysqartyp tastaǵan eki eli shashyma kúdiktene qarady da, kúńk etti.

— At jaılaýda jańylady...

— Endeshe esimińiz qandaı?

— Planetada ıen jaksı esem...

Sóz bar ma, oryssha oqıtyn qyz.

— Jazǵy demalysta aqsha taýyp júrsiń be?

Byjynaǵan baqyrlardy jyp-jyp sanap otyryp, kómeıinen:

— İhm...— dedi.

Táp-tátti «İhm...» qyzdyń negizinen dini jumsaq ekenin tanytqandaı.

— Ákeń qora sypyrýshy ma?

Qyz kúrdeli de tereń maǵynaly birdeńe aıtqysy kelgendeı qolyn erbeńdetip, qasyn qaıshylap, biraz qınaldy. Aqyry tutyǵa:

— Ake? Ný, qalaı... V obshem, general...— dedi.

— General? Oho! Bılet satyp júrgenińe bolaıyn.

— Men mınıstr bolýdy qalaıdy.

Dámesin qara! Mundaı qyzdardyń qytyǵyna tıip qoıý kerek.

— Qısyq aınalardyń mınıstri me?

— Keshırınız, ol mınıstr sen sekıldı kóp-kóp soıleıtındı týzeıde...

Myna tańqy tanaý bıkesh, men bilsem, generaldyń qyzy emes. Generaldyń balalary general bolýdy qalamaıdy: «Ózinde bar nárseni kim armandasyn. Myqtylardyń balalary myqtylyqqa emes, balet bıshisi, mýzykant, kompozıtor, sýretshilikke yntyq»,— dep Isanyń aıtqan bir sózin estigem. Áı, basqasy basqa, myna tıyn sanaǵan kertesh muryn kekildi qyzdan otyz jyldan soń fınans ıakı saýda mınıstri shyǵyp qalýy yqtımal.

Bolashaq fınans ıakı saýda mınıstrinen qaıyrym bolmaıtynyn túsindim. Keri aınalyp, jeti-segiz adymdy sanaýym muń, tý syrttan jińishke daýys estildi.

— áı, orator!

Alǵa tarta berdim.

— Áı, bala! Kel, bıletińniń qajeti joq. Bıletke degen aqshańdy keıin pochtamen jiberersiń.

Taza qazaqsha. Tań-tamasha qap, keri buryldym. Qolyn bulǵaı saırap turǵan manaǵy qyz. Sanap basyp keri qaıttym da, qısyq aınalarǵa óte berip;

— Jańa qazaqsha bilmeıtin ediń ǵoı...— dedim.

Qyz jymıdy.

— O basta sen unamadyń. Unamaǵan adammen óstip sóılesem. Men seni qyljaq bas jigit dep oıladym.

Al sóılesip kór! Munyń túptiń túbinde mınıstr bolatyny shyn shyǵar.

— Raqmet!

... Alǵashqy aınaǵa kóńilim toldy. Kóńilim tolǵany sonshalyq, aınanyń ár jerin qushaqtaǵym keldi. Endi she! Qol-aıaǵym jatqan bir-bir bólek bórene. Eki ıyǵyma eki kisi mingendeı. Kádimgi talystaı jigitpin. Kúzde klasqa osy qalpymmen kirip barsam bizdegi dıstrofıkterdiń ishi qyzǵanyshtan jarylyp keter áli-aq.

Kelesi aına lepirgen kóńilime sý septi. Esepsiz úlkeıgen keýdem kastrúl sıaqty da, sıraqtarym bir-bir syrǵaýyl. Mektep baýyndaǵy uzyn aıaq, qazan bas qar ustaǵyshtardan aýsamshy. Jo-joq, odan góri tiginen-tik turǵan perforatorǵa uqsaımyn. Sol-aq qulaǵyma perforatordyń taý-tasty jańǵyrtqan tarsyly, murnyma tastyń kúldeı usaq untaǵynyń qurǵaq ta qatqyl ıisi jińishkelep jetip kelmesi bar ma. Bútkil denem perforator tepkisin sezgendeı syrqyrap, júregim aınyp, teńsele basyp, aýyzǵa bettedim.

Bılet satýshy qyz salqyn saıa astynda esh qaıǵy-muńsyz bılet sanap otyr.

Bul dúnıede bar-joǵy jetpis shaqyrym jerde saǵymy sabylǵan Qapshaǵaı atty ólke bar-aý, onda ózimen túıdeı qurdas bozbala nerforatormen, masa-shirkeımen alysyp júr-aý degen oı basyna kirip shyqpaıdy. Taǵy orator dep kekeıdi. Kekeýge tym usta tańqy tanaý qyzǵa yzam keldi. Yza bolǵanymnyń túri ǵoı:

— Keshke kezdesýge shyǵasyń ba? — deppin. Óz daýsym jer astynan shyqqandaı áz qulaǵyma kúmbirlep jetip tur. Shynymen Qapshaǵaıdyń ystyǵy ótip ketkeni me?

— Kavaler bar.

Esh oılanbastan birden sart etip jaýap bergenine qaraǵanda, olda-bilde, ótirik aıtty. Aıtýyn aıtyp qalsam da, qyzdyń usynysymdy qabyl almaǵanyna ishteı qýandym. Mundaı qyzdardyń qasynan bizdiń klastardyń sal-serileri bes shaqyrym aýlaq júredi. Olardy kerilip-sozylýdyń, myń túrip biletin mıaý-mıaý qyzdarǵa qoıa ber. Shynynda da qarshadaıynan mınıstr bolǵysy kelip julqynyp turǵan qyz kimge dári? Mınıstrmen birge turǵannan góri syrttaı syılasqan durys.

— Kóriskenshe qosh, bolashaq mınıstr!

— Chao, orator!

Basy hokeı shaıbasynan aýmaıtyn tulyp bet, dáý, aq quba jigitpen Isa partıany ázirde aıaqtapty. Shaıby bastyń júzi lyp-lyp qyzaryp, jińishke sary sabaqty qońyr kózildirigin qoly qaltyrap, aq oramalmen súrtkileı beredi — sóz joq, sabazdyń jaýyryny jańa ǵana shahmattan jer sıpap qaldy. «Mundaı iri jigit Lúksembýrg sekildi shaǵyn memlekette alda-jalda joǵalyp ketse bir-aq kúnde tanyp, taýyp alar ediń»,— dep oıladym ishimnen.

Isa shahmat taqtasynyń qaqpaǵyn sart jaýyp: - Garıbaldı, tanysyp qoı, Asan meniń inim,— dedi meni ıegimen nusqap.

Shaıba bet jańaǵy surapyldan áli de es jıa almasa kerek, qolyn tap bir maǵan qaryzǵa on som berip turǵandaı bylq-sylq usyndy. Qoly bolbyr, jumsaq. «Djýzeppı Garıbaldı shahmat oınady ma, joq, pa eken osy?»—dep oılaı qaldym álgi arada. «Áı, adamnyń basymen oınaǵan jan shahmatqa ýaqytty qaıdan tapsyn».

Garıbaldı kúıbeńdep, bes somdyqty qaltasynan sýyra berip edi, Isa kirjiń etti.

— Aıttym ǵoı, aqshaǵa oınamaımyn. Shahmattan birinshi razrádim bar. Sóıte turyp, seniń qaltańa tússem, onyń ózi birinshi razrádti boksshynyń tas qarańǵyda bireýdi sulatyp salyp, tonaǵanyna teń. Tonamaq túgi jaı qol jumsaǵany úshin boksshynyń basy túrmede shirıdi.

Isanyń myna oryndy sózderi onyń tap ázirde shahmattan jasaǵan júristerin eske túsirdi me, Garıbaldı degbirden ábden aıryldy. Soǵan qaraǵanda ondaı júrister men sózder bul beıbaqtyń basyna ǵumyry qonaqtap ta kórmese kerek. Kózildirigin kıip, qaıta sheshti. Qorbańdap Isaǵa qaraı adymdady da, sheksiz alǵysyn bildirip, qushaqtaǵysy álde arqasynan qaqqysy keldi me, lyp qyzaryp, qaıta shegindi. Anaý jyly zooparkten kókem, mamam, men kórgen pil qusap, turǵan ornynda typyńdap, teńselip-teńselip qoıdy.

— Qolyń bos pa, Garıbaldı? Isa jaýap kútpeı ary sóılep ketti.— Kel, az-muz qydyraıyq. Shahmat, shahmat dep, bas aýyryp, kóz buldyraǵany sonshalyq, ekeýiń de aq pen qaranyń ferzisinen aýmaı qalypsyńdar.;

Isa sál-pál qatelesti — óz basymdy bilmeımin, Garıbaldı jylpos ferziden góri kóp qozǵala qoımaıtyn korólge kóp uqsaıtyn.

Koról qýanǵanynan qolyn erbeńdetip, ózi ǵana túsinetin bir sóleket qımyldar jasady.

— Árıne, árıne, qydyramyz!

Isa onyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Garıbaldı, renjimeseń seni budan bylaı Garık dep ataıyq. Myna dene bitimińmen jáne Garıbaldıdeı qaharly atyńmen kafe, galereıa tárizdi qasıetti de názik ǵımarattarǵa kirip barsaq qabyrǵalary qaqyrap, qulap qalýy yqtımal.

* * *

Áýeli galereıaǵa kirip, ár túrli sýretterge qarap, biraz tebirendik. Kún shynymen ótip ketken be, shókim bult beınelengen Kýındjıdiń shaǵyn sýretine on mınýt boıy telmirip úńildim. Kýındjı bulty tas sarań eken, jaýmaq túgil tambady. Tysqa shyqqasyn galereıa aýlasyndaǵy jaıma bazardan «Postımpressıonızm» atty kastrúldiń qaqpaǵyndaı jalpaq kitapty Isa satyp alyp, maǵan syılady. Kitaptyń sýper tysyna birneshe búırek bet alma, apelsın salynypty. Qalada áli alma pispese de Sezannyń almasy ýyljyp jatyr. Shamasy, Sezekeń — Sezandy aıtamyn da — sýretti qarny jylan jalaǵandaı shurqyrap otyrǵan kezde salsa kerek. Qarny ashqandar ǵana osyndaı tamasha alma men apelsınder salýǵa tıis.

Sosyn salyp uryp attyń basyn syrahanaǵa tiredik. Podvaldaǵy syrahana terezeleri Áshirdiń kishkene kózderi sıaqty tar, ishi qara kóleńke, qapyryq. Sol sebepti me, tabaldyryq attasymen-aq Isanyń da, Garıbaldıdiń de betteriniń boıaýy birden sónip, súrepetteri qashyp, suryqsyzdanyp sala berdi. Maǵan olar keminde on jyl qartaıyp ketkendeı kórindi.

Syrahana ishi dý-dý. Halyq kıslorodtan da kóp. Bir-biriniń sózin tosyp, qulaq qoıyp jatqan jan shamaly. Bári ishinen, utqyr. Ekiniń biri ózin Gaıd-parkte sóılep turǵandaı sezinip otyr. Al syra satýshy Sırıadan kelgen dıplomattaı tym kelisti, tym aıbyndy. Jyrta kórme bıik mańdaı, búrkit tumsyq, buıra shash, tik tulǵa. Tulǵasynyń tiktigi sonshalyq, óz qolyndaǵy sapty aıaq syrany tóbesinen temen qaraı quıyp kep jiberse, ústine tamshy juqpaı jerge cap ete túsetini sózsiz. Syrany kegjıe quıyp turyp, kópirshigen kóbikten asa alys kókjıekterge kóz tastaıdy.

Bir-eki qaqsal abıtýrıent ala moıyn konákti aldaryna tik turǵyzyp qoıyp, «tergep» otyr. Júregim aınyp ketti. Qyryq gradýs myna ystyqta qyryq gradýstyq konákti syńǵytpaq túgil, syrtqy etıketkasyna qaraý úshin terińniń qalyńdyǵy ógizden kem túspeý kerek shyǵar.

Biz syrany qosh kórdik. Erneýinen asa kópirshigen bokal gımnast qyzdyń bilegi sekildi ıirilgen muzdaı sýyq tutqasyn ımektep ákelip, alaqanymyzdyń astyna usyna berdi. Buryn syrany tatyp kórmegen basym Isadaı jigitpen dastarqandas bolatynyma qýanyp ketip, bir-ekeýin qatarynan syńǵytyp saldym.

Garık — Garıbaldı jaqsy jigit eken. Sózýarlyǵy joq. Aıtqanynan tyńdaýy kóp. Shamasy, ájeptáýir jalqaý, bilem. Ákesi birdeńe ǵylymdarynyń doktory. Isanyń bolashaqta sol ǵylymnyń quıryǵyn ustamaq nıeti bar eken, Garıkti suraqpen sabap, biraz qýalady. Álgi doktor sóıtse jeti-segiz túshkirse akademıktiń aýyly mine turmys. Qyzyq bolǵanda jeti-segiz túshkiriske jeti-segiz jyl ketedi eken. Garıktiń ózi polıtehtyń stýdenti, bolashaq tehnokrat. Jylda jazǵy demalysynyń basyn shahmatqa baılap berip júr.

Qysqasy, ekeýi abyń-kúbiń áńgimeniń qyzyq-shyjyǵymen máre-sáre.

Úrlep ishken syra sany úsh-tórt sapty-aıaqqa jetisimen stol shetindegi «Postımpressıonızmdi» shyntaǵymmen qaǵyp, jerge ushyryp túsirdim. Árıne, muny qyzyp qalǵandyqtan dep sanamadym. Sap-saýlardyń da 5 som 65 tıyndyq kitap bylaı tursyn, avtobýs, troleıbýstarda atqalaqtap júrip, zińgitteı adamdardy qaǵyp qulatqanyn kórgenim bar. Kitapty stol ústinen ushyryp túsirmek túgil, fılmderde bir shaqyrdy ekinshisi tik kóterip alyp, shyńyraý quzǵa laqtyryp ta jiberdi. Al myqty bolsań shaýyp alyp kór!

Eńkeıip, edendegi «Postımpressnomızmdi» ala berip, ashylǵan betten ańdaýsyzda áldebir qubyjyqty shalyp qaldym. Shap berip, saýsaǵymdy tistep alardaı kótergen kitapty qaıta tastaı jazdaǵanymmen, ne sıqyry bar ekenin bilmeımin, qubyjyqtan kóz aıyra almadym. «Sýretti túsiný úshin belgili bir ýaqyt ótkizip baryp, keminde úsh ret qaıta qaraý qajet», — dep edi kezinde sýret úıirmesiniń jetekshisi. Ekinshi ret úńilip em, kitap betinen jaǵyn aq dákemen aıqara baılaǵan, áıel, ıá, er adam ekeni belgisiz, teri qalpaqty basa kıgen, pyshaq janyǵandaı sopaq beti men assımetrıaly qyzyl kózderi orongýtangti, onda da ash orangýtańti eske túsiretin ǵajaıyp usqynsyz jandy kórdim. Dákesine qarap tisi qaqsaı ma dep oıladym. Meıli, tisi qaqsamasa da, búıpegi me, sıraǵy ma, anyq bir jeri aýyratyn adam. Aıaq astynan álgige janym ashyp ketip, úshinshi ret úńildim. Bul joly Stalıngrad túbinde qolǵa túsken fashıs feldfebelinen aýmaı qaldy. Ash orangýtań, feldfebel... Basymdy kóterip em, kózim shubartty. Úsh ret qaraǵanymda sýret úsh ret ózgerdi. Ne de bolsa tegin jan emes. Djokondo da ár adamǵa ár ýaqytta ár túrli beınede kórinedi desip júr. Yza býyp barǵandardy kúlip, kúlgenderdi kekesin jymıyspen qarsy alady-mys. Jalpy, jaqsy áıel desedi. Ol ol, al úsh qaraǵanda úsh beınege ózgergen myna aq dákeli adam qandaı jan?

Ilústrasıanyń astyndaǵy kúlgin áripterdi ejiktep oqı bastadym. «Avtoportret...» Vınsent. Vınchestr bolmaǵanyna shúkir. Van Gog... Vınsent Van Gog... Byltyr qysta s.ýyq tıip, aýyryp qap, sýret úıirmesiniń birneshe sabaǵyna bara almaı qalǵanda balalar: «Sezann, Van Gog, Pol Gogen, Anrı de Týlýz Lotrekti ettik» - dep shýlasqan. Sol Van Gog myna qyzyl kóz boldy. Osyndaı keıip-keskini bar Vınsent syndy jigitpen bir úıde qatar turý, áı, qytymyr shyǵar. İle shala: «Maımyl syqpyttas Vınsent, negizinen qaıyrymdy-aý» — degen oıǵa keldim sebepsizden sebepsiz.

Kelesi paraqty aýdardym. Oho! «Arldegi túngi kafe»... Arldegi kafe biz otyrǵan syrahananyń sálemin almaıdy. Dereý sol mezette túngi kafege aýysyp otyrǵym kep ketti. Birinshiden, onda otyrǵan adamdardyń sany az, bar-joǵy altaý. Syrahanańyzda beri alǵanda alpysy otyr. Ekinshiden, Arl kafesiniń stol, oryndyqtary sypyra qyzyl aǵashtan qıylypty. Iaǵnı alda-jalda qozǵalyp qalsań kil temir tuıaqty kentavrlardyń bir eskadrony zirkildep shaýyp ótkennen qatty saldyrlaıtyn bizdiń astymyzdaǵy dúralúmınıı oryndyqtardy jolynda qaldyratyn zattar.

Alyp-ushqan kóńilge sap-sap sabyr tilep, aldyńǵy tásilmen sońǵy sýretke ekinshi, úshinshi márte qaradym da, zárem zár túbine ketip, Arldegi kafege aýysyp otyrmaq bolǵan nıetimnen jat ta aınydym. Atama, Arldegi kafe altynnan soǵylsa da tabaldyryǵyn attamaspyn. Arldegi kafe kafe emes, qaınap jatqan qyp-qyzyl jalyn eken. Bólme ortasyn oıǵan bıllıard stoly, oryndyqtar qyzyl sáýle sińirip, qany syrtqa shaýyp, bartıyp-bartıyp tur. Ot janyp jatqan pesh aýzynan ushqyndar ár tarapqa aýany syza ushyp ótkendeı taqtaı eden beti tutasymen aıqysh-uıqysh qyzyl, qan qyzyl, qyzyl sary shımaı jolaqtar. Stol minbelegen altaýdyń beti alty ýys shoq. Tóbede teńselgen tort shamnan ot saýlap quıylyp tur. Vınsent sabaz qyl qalamdy boıaýǵa emes, laýlaǵan jalynǵa súıkep ap, kafege ot qoıypty. Eshkimdi de aıamaǵan — bıllıard stolynyń erneýinen qapsyra ustaı kekireıgen kafe qojasyn da, aldaryna bir-bir bótelkeni qoıyp ap, qyljyńdaǵan altaýdy da, múkámal-múlikterdi de — bárin de qınalmastan ot qushaǵyna qıypty.

Ehe, Vınsent o basta oılaǵanymdaı qaıyrymdy emes, qatygez maımyl eken. Ózin bizdiń Qapshaǵaıǵa komandırovkaǵa jiberer me edi. Bet sharpyǵan jalynnyń kókesin tireý ornyndaǵy tas qaıyqqa túskende kórer edi. Áýeli dese eki-úsh kúnnen keıin molbertin arqalap, bas saýǵalap tura qashar. Sál aıaldasam Vınsent qolymdaǵy «Postımpressıonızmniń» arasynan qarǵyp shyǵyp, murnymnan shap berip ustap alardaı betterin tez-tez aýdaryp jiberdim de, shyǵarýǵa shaq qaldym. «Aha oe fenı?» — «Sen qyzǵanasyń ba?» Teńiz jaǵasyndaǵy qumda qyzdyrynǵan qos qyz... Bireýi tizerlep otyr da, ekinshisi shalqalap túsipti. Qum da qum. Jalǵyz tal ósimdikten ada jaltyr, sarǵylt qum... Kún sáýlesi men qum túsinen soǵylǵan materıaldan jentektelip jasalǵan qońyr qyzdardyń jalyny ishte qaınap, únsiz qozdanyp jatyr.

Shashyna aq gúl taǵyp, tizerlegen qyzdy qaıdan kórdim osy? Shybyn taıyp jyǵylar jyltyr aq qaǵaz ben shaǵyrmaq sary qum kóz qaryǵasyn kitap betin jaýyp, bas kótersem Isa men Garıbaldı dáý-dáý áńgimeniń batpaǵyna belshesinen batyp otyr. Isanyń kózderi shúńireıe túsken, qos janary — qos naıza. Garıbaldı Tynyq muhıtty jaǵalaı qulaǵan Azıa qusap, stoldyń bútkil qubyla betkeıin mol denesimen alyp, shyntaqtaı jaıǵasypty.

Isa, kerisinshe, jańa kesken jas shybyqtaı solqyldap, erkin otyr. Qyzǵany pálendeı baıqalmaıdy.

Solqyldaǵan jas shybyq siltene qalsa jylansha ysyldap kep, jonyńa shyp tıer.

— Osy... Isa qandaı jigit?

Jelkemdi seziler-sezilmes jyly lep shaldy da, sap tyndy. Burylyp, tý syrtyma qaradym. Bári de syra iship, sapyldap sóılep,. máz-meıram. Jańaǵy sózderdi bireý qulaǵyma sybyrlady ma, álde ózim aıttym ba? Sergimek oımen basymdy silkip em, qorǵasyndaı zilmaýyr. Men bas silkigende jer qosa qozǵalyp kete me dep em, joq, bári din aman. Shyndyǵynda basymdy jaı ánsheıin oń-sol jaqqa sál-pál qısaıtsam kerek. Syrahanadaǵylar alys-alysqa jyljyp ketkendeı bulyńǵyr. Sırıanyń dıplomatyna uqsaıtyn syra satýshy býryl shashy burqyraǵan kúrjik bireýmen salǵylasty da qaldy. Kúrjik eki tıyndy kem tólepti. Kúleıin dep em ernim «BelAZ-dyń» shıninen jasalǵandaı dorbıyp, jýyq arada jýyssaıshy. Qoldy siltep, «Postımprıssıonızmniń» betine qaıta úńildim. Qum ústinde tizerlegen qyz júzin buryp, kóz qıyǵyn maǵan tastaǵandaı. Ózi syzdyqtatyp jymıa ma qalaı? Meni sonda tanyp otyr ma? Óıtse, óıtse... ol Jamal da. Sonyń naq ózi. O da áneýgúni sharshy metr qum ústinde qyzdyrynyp otyryp ep-eleýsiz: «Osy... Isa qandaı jigit?»—dep suraǵan. Jańaǵy sybyr sonda Jamal sóziniń qulaǵymnyń ishinde qalyp qoıǵan jańǵyryǵy ma?

Kenet, men «Aha oe fenı?» syndy sýretti dar-dar aıyryp, jyrtyp tastaǵym keldi. Sýrettegi Jamaldyń taıtılyq qurbysy mysqylmen súzile qarap: «Aha oe fenı?»— «Qyzǵanasyń ba?» dep otyrǵandaı kórinip ketti. Sonda kimnen? Bul suraqqa jaýap tabysymen «Postımpressıonızmdi» sart japtym da, ármen syrǵyta saldym. Tiri pende kórmes alys ólkege syrǵyttym, «Postımpressıonıster shetterinen shataq izdegen jandar eken. Salǵan sýretterine qarasań bitti, bir kesepat sezimge uryndyrmaı qoımaıdy. Ne súıindiredi, ne kúıindiredi. Aınalasy bir saǵat ishinde meni ıt áýrege salyp, qyryq qubyltty. Birese orangýtań, birese feldfe-bel... Myna qyzy da baryp turǵan saıqal. Sýretterdiń bárinde Shyńǵysqannyń qıas minezi jatyr. Ol da ekiniń biri — ne tóbelesip, ne dostasyp tynatyn. Badyraq kóz, sen tımeseń men tımen tárizdi beıbit minez onyń nyspynda joq. Myna sýretterdi Shyńǵysqanǵa kórsetse birden túsiner edi».

— Osy... Isa qandaı jigit?—Stol betine súze qaraǵan meniń aýzymnan shyqqan sóz edi bul.

Isa ony estimedi, estise murty qısaımaı aǵylyp kep sóıler me...

—... Bizben birge jumys isteıdi. Esimi — Baqtıar. Ákesi myqty mınıstrlikte bólim bastyǵy. Kezinde balalar úıinde esipti. Sheshesiniń ulty orys, bedeldi mekemeniń bedeldi mamany. Baqtıar kindikten jalǵyz bolǵasyn qol-aıaǵy bos, aldyna as qoıylyp, bulǵaqtap ósken jigit. İshkeni aldynda, ishpegeni artynda. Boıy quryqtaı. A dep aýzyn ashsa kómeıinen júregi kórinip turady. Bıyl ázi tilenip, qurylys otrádine shyǵypty. Já, hosh. Jumysqa túsken bette sýdan shyqqan balyqsha eki ekpesin soqty da qaldy. Otyrsa opaq. tursa sopaq. Eshteńege ebi joq jigit. Nege deısiń ǵoı?

— Nege?— Garıbaldıdiń daýsy stoldyń qubyla betkeıin shyntaqtaı qısaıǵan Azıanyń qaıdaǵy bir tereń qoınaýlarynan kúńgirt shyqty.

— Anaý gúlge qarańdarshy,— dedi Isa syrahananyń buryshyn nusqap. Paporotnıkke uqsaıtyn uzyn japyraqty ósimdik...— Osynyń túbine bir apta sý quıylmasa kóp uzamaı qýrap qalady. Iaǵnı Baqtıar ne, myna gúl ne, báribir. Ol da bólim bastyǵy ákesiniń tort bólmeli páterindegi qoldan sýarylatyn bir kermege ádemi gúl. Tyrbıǵan túz gúl ádemi emes. Biraq tabıǵattan bolmasa tiri pendeden kómek tilemeıdi. Jańbyrdyń sarań sýyna-aq qarq bop ósip-ónip jatady. Asan biledi, brıgadadaǵy Áshir degen bir ýys stýdentimiz sol túz gúli turpattas jigit. Jilinshigi úzile jazdap júrse de jumystyń qaqqanda qanyn, soqqanda sólin shyǵarady. Turǵan boıy taramys.

— Sportsmen be?— Gúr etken Garık.

Isa jaýap bergen joq, áńgimeni soza berdi.

— Baqtıardyń soraıǵan boıyn syıladyq pa, o bastaǵy qyzýmen otrád komsomol uıymynyń sekretarlyǵyna saılap jiberdik. Áp-ádemi túri bar manekendi saılady.q. Onyń ádemiligin biz ezip ishemiz be. Qaıdan turdym, qaıdan keldimmen keter áli qańǵyp. Mamasy men papasynyń selofanǵa oraǵan balasyn stýdentter sekildi tek súrindi de julymyr orta áli-aq shekildeýikshe shaǵyp, búrkip jiberetinine men kepil. Al qolynan el qatarly tas laqtyrý da kelmeıtin jandy kim syılaıdy, kim sońynan eredi, kim sózine senedi!

Garık aýyr qozǵalyp edi, astyndaǵy oryndyǵy oıbaıyn saldy. Qyzarǵan beti — bórtpe ter. Keshshe bolmasa Isanyń Baqtıarǵa arnaǵan sózderi «Qyzym, saǵan aıtam, kelinim, sen tyńdanyń keri ekenin sezip otyrýǵa tıis. Qyzyq, Garık sekildi nán jigitterdiń jamyna tıip sóıleýden esh tartynbaısyń. Tipti janyna tıgiń kelip tiliń qyshyp turatynyn qaıtersiń. Dáý jigitterdiń keń góri bolatynyn sezgenmen bolý kerek sonyń bári. Adamdardyń taý ishinde qos qolmen aýzyn búrkep, aıqaı salǵysy kep turatyny sodam ba eken álde?

Garık aqyry úzip-úzip sóıleı bastady.

— Nege olaı? Kim edi... Da... Baqtıar nege tas laqtyra almaıdy? Áshir qalaı myqty?

— Garık, má,, qol oraq!— Isa stol ústinde jatqan shanyshqyny julyp alyp, Garıbaldıdyń qolyna ustata saldy. Alyp jigit ań-tań. Isanyń júzinen kóz aıyrmaǵan kúıi shanyshqyny aldy da, erni ázer qybyrlap:

— Qol oraq?!— dedi de, qolyndaǵy shanyshqyǵa qaýip aralas qurmetpen qarady.

— Al sen shanyshqyny qol oraq dep uq.— Isanyń úni úrlep basylǵan mórdiń tańbasyndaı ap-anyq.— Qol oraqtyń nege arnalyp soǵylǵanyn óziń bilesiń be?

Anaý bas shaıqady.

— Qol oraqpen qýraı orady. Qýraıdy otqa jaǵady, ot as pisiredi, úı jylytady. Quraıdyq gýrildep turyp, aspanǵa atylyp, peshtiń kómeıin jalap-juqtap janǵanyn kerseń... Onyń qasynda tezek, qaraǵanyńyz jolda qalady.— Az bógeldi de, kenet bir túrli oqys ta shyńyltyr daýyspen: — Qolyńdaǵy qylpyǵan oraq, endeshe ne turys qýraı ormaı?— dep aqyryp jiberdi de, ornynan ushyp turdy.

Garık alaqtap, jan-jaǵyna qarady. Qany qasha qalǵan erinderin zorǵa qybyrlatyp:

— Qandaı qýraı? Ol ne? Qýraı... sybyzǵy ma?— dedi jylarman bop.

Ornymnan qalaı ushyp ketkenimdi bilmeımin, Isanyń qolynan shap berippin.

— Esińdi jı, Isa aǵa! Bul jer syrahana, syrahana,— dedim sybyrlap.

— Solaı ma?!—Isa kózin keń ashyp, uıqydan oıanǵan adamsha tóńiregine zeıin salyp, uzaq qarady. Alǵash ret kórip turǵandaı Garıkke, maǵan úńildi, Kúrsindi.— Solaı... Keshirińder.... Qyzyp qalyppyn. Esime qaı-jaıdaǵy túsip...— Sylq etip, ornyna otyrdy.— Garık, ázirde sen estigen sońǵy sózderimdi tup-týpa on bes jyl buryn bóle aǵam maǵan aqyryp aıtqan edi. Sheshem aýyryp, oblysqa áketkesin meni sol kisi qolyna alǵan. Aqyrýdy estidim, endi ózim aqyrsam qalaı estiledi eken, sopy bilgim kelip edi. Aıtpa, aıtpa... On bes jyl buryn kúzdiń etten etip, súıekke jetetin qara sýyǵy jylansha ysqyrynyp soǵyp turǵan. Qol oraqty qoltyǵyna qysyp, arqandy beline baılaǵan jeti jasar jetimek, shyt-shyt jarylǵan baltyryn butalarǵa tyrnatqan jetimek, búrseńdegen kúıi qyr asyp bara jatqan jetimek... Sol jetimek men edim. Ol jyly kúzdiń qara sýyǵy emes, jetimdiktiń jeli azynap soǵyp turǵan. Qudaıym-aý, jel ańqyldap ketkeni nesi? Sol jetimdiktiń jeli me qaıta soǵyp turǵan? Ýh, tońyp kettim, muzdap baramyn!— Isa qunysyp, ıyǵyn kúrjıtip alypty. Qabaǵy qaıshylanyp ketken.

Sýyq jel qoıny-qonshymdy aralap sala bergendeı qaradan-qarap titirkenip kettim. Garıbaldıdi qaıdam, kóshede aspan aınalyp jerge túsip, aptap qaqyrap tursa da, jonymnan jylan jorǵalap ótkendeı titirkendi...

Úzdik-sozdyq ashshy shyqqan sırenasy baqyldap «Jedel járdem» tereze tusynan zaýlap ótti. Jaıshylyqta aýanyń tańyn aıyryp túsetin sırena bul joly qapyryq aýada úni býlyǵyp áreń shyǵyp, qıqyldap barady. Isa sırena daýsy ábden uzap ketkenshe erekshe uqyppen qulaq salyp otyrdy da, aqyry meń-zeń Garıkke buryldy.

— Azdap artyq sóıledim, bilem. Ǵafý etińder... Áńgime, Garık, seniń suraǵyńnan shyǵyp ketti. Baqtıar nege álsiz de, Áshir qalaı myqty dediń, solaı ma? Oǵan berer jaýap bireý — Baqtıar tort qubylasy teń ósken bula jan da, Áshir — tuldyr jetim. Máselen, sen qol oraq pen qýraı atyn týmysyńda túńǵysh estip otyrsyń, jetimder jeti jasynda qol oraqpen qýraı oryp, bir úıdiń qystyq otynyn bir kúzde jınap bergen. Men jınadym, Áshir jınady. Baqtıar jıyrma jasynda ǵana saýsaǵyn qybyrlatsa, Áshir ekeýmizdiń arqamyzdy arqa-arqa qýraı jeti jasymyzda jaýyr qylyp, ıyǵymyzdy ezgen. Qysqasy, adamdy adam etken jetimdik.

Isa tómen qarap, az-muz oılandy. Bas kóterdi. Bas kótergen Isa múldem basqa janǵa ózgeripti. Kózderi kekshil. Aǵyna qyzyl darı bastapty. Tanaýy deldıgen. Erinderi jymqyrýly. Urtyna buryn men baıqamaǵan ájim uıalapty.

— Adamdy adam etken jetimdik degenge túsinbedińder me? Óıtse qýraı orýǵa qaıta oralaıyq. Qýraı orý, ony býyp-túıý, odan aýylǵa arqalap kelýdiń beınet-mehnatyn bylaı qoıǵanda sol qýraıyńa barmas buryn qol oraq, jip, egeýińdi ázirlep alýyń kerek. Jip, qol oraq bar da, egeý joq. Joqty jonyp taba almaısyń, eki etekti belge túrip, kórshilerden suraısyń. Al olardyń minezderi ársaı: biri shyrt etpe kúıgelek bola tura tilin tapsań jomart ta, ekinshisi syldyrap sóılep til bezegenmen berermenge kelgende tas sarań. Solardyń oń jaǵynan shyǵa bilmeseń egeý túgil saıtannyń sapalaǵy da joq. Hosh, egeý qolǵa tıdi. Qýraıdy oryp, býyp-túıgenniń ózinde shama-sharyqty shamalap, anaý burqaqtap kele jatqan jaýynǵa qalyp qoımaýdyń amalyn oılastyrý kerek. Jeti jasar balanyń budan oılaý qabileti kemı me, arta ma? Artady, artqanda qandaı! Bul degen jatqan aıqysh-uıqysh ınısıatıva ǵoı, joldastar! Al Baqtıarlar she? Olar onyń bárin joǵaltqan, óıtkeni ınısıatıvanyń olarǵa qajeti de joq —bári bar, bar... Árıne, Baqtıar da, biz de ınısıatıva ınstınktimen týǵamyz, biraq ol ony on jeti jasqa deıin joǵaltqan, ata-analary tym-tym álpeshteýdiń arqasynda birtindep joǵaltýǵa kómektesken.

Biz jańaǵydaı kóp qıyndyqtardyń arqasynda, en bastysy, eshteńeniń aıaǵy aspannan salbyrap tegin túspeıtinin, bárin de — eń aıaǵy jipti de, egeýdi de, qýraıdy da mańdaı ter tógip, aqyl, kúsh-qaırat jumsap tabý qajet ekenin myqtap túıdik. Al ony myqtap túıgen adamdy endi toqtatyp kór! Taza tapap ketedi. Mektepte qaǵaz kemirip, Núton, Faradeılerdi túsinde kórse, keıin ınstıtýttyń oqý zalyn tań aǵaryp atqansha tisteı qatyn bermeıtinder jańaǵy qýraı arqasyn tesken jetimder. Aqyry eńbek aktalady, álginiń mańdaıy jarqyrap, baǵy ashylady. Otyzdan asa, qyryqqa jete aldy treserden tabylyp jatsa, arty kolhoz-sovhozdyń qulaǵyn ustap otyrady. Solardyń tuqym-juraǵatyn tekserip kep jiberińdershi, shetterinen jetimderdiń jaıalyǵynda kózin ashyp, jesir úıiniń bosaǵasynan eńbekten shyqqandar. Bir mysal. Garık, áje-atań qazir tiri me?.

Garıbaldı qatty oılanyp-tolǵandy. Bir ýaqytta baryp:

— Ata otyzynshy jyldary dúnıeden etken... Ájem keıin qaıtys bopty,— dedi.

— O!—Isa saýsaǵyn joǵary shoshaıtty.— Aıtqanym aıdaı keldi; qazirgi myqtylar — burynǵy jetimder. Ony bylaı qoıyp tur, myna bir qyzyqty baıqadyńdar ma? Jańaǵy tegi jetim myqtylardyń kóbi qyzdaryn eti tiri jetim jigitterge uzatqysy keledi.

— Ne... nege?— Garıbaldı shorshyp tústi. Kıtter eshqashan da shorshymaıdy, olaı bolsa Garıbaldı oryndyǵyn syqyrlatyp, jaı qozǵalyp qoıdy deý kerek, Degenmen áý basta shorshyǵysy kelgen. Ol, jalpy, mynda kirgeli «Nege?» degen suraqtarynyń bir jylǵa jeterlik qoryn taýsyp aldy, bilem.

— Olar keleshekte ondaı jigitterden birdeńe shyǵatynyn biledi. Baqtıarlar tobyrynan ol «birdeńe shyǵatyndar» tobyna iligetinder ilýde bireý. İlikse bıyl jazda qurylys otrádinen súımenge alaqanyn oıdyryp qaıtatyn Baqtıar ǵana iligedi. — Isa kóńili bek tolǵan rıza álpette syrahananyń qara kúńgirt buryshyna syǵyraıa qarady. Álde syrahana buryshyna emes, alys bolashaǵyna qarap otyr ma?

— Biz nege ilikpeımiz?— Bul Garıbaldıdiń neshinshi «Nege?»-si eken, á? Stolǵa etpettep jatyp ap, moınyn soza assımetrıaly qos syzyq kózimen Isany súzip otyr. Stol astynda tyńshy buǵyp otyrǵandaı sybyrlaı sóıledi. Aıtýyn aıtyp qalsa da, óz sózi ózin shoshytyp otyrsa kerek.

Isa sartyldatyp býynyn úzdi de, saýsaqtaryn búkkishtep, sanaı jóneldi.

— Báse, nege ilikpeısińder? Sanaı ber. Salýly tósek — bir. Ázir as — eki. Qoldan jasalǵan ermek — úsh. Máselen, seniń shahmatyń. Osy úsh faktor boılaryńdaǵy izdený qasıetin tunshyqtyryp óltiredi. Iaǵnı ata-analar ózderi kergen joqtyqty sender kórmesin deıdi de, ázir zattar álemine jetektep aparyp kirgizip jiberedi. Daıyn zat bılegen álem túrtinektep, izdenýge, qımyldaýǵa múmkindik bere me? Bermeıdi. Nátıje ne? Táýir-táýir oqý bitirse de, olar máńgi-baqı qatardaǵy qyzmetkerdiń taǵdyryn moınyna iledi. Sebebi, joǵarǵy qyzmet joǵarǵy ınısıatıvany tileıdi, al ony sender kókirekterińnen baıaǵyda óshirgesińder.

— Sonda... balalarynyń ınısıatıvasyn orynsyz qamqorlyqtarmen tunshyqtyryp otyrǵanyn álgi myqtylar bilmeı me? — Suraqty beıjaı, nemquraıdy qoısam da, boıymdy yza býyp otyr. Mınýt sanap órshı túspese, sónetin túri joq. Tym bilgish, Garıbaldıdeı nán jigitti kózin baqyraıtyp qoıyp jerlep otyrǵan tym bilgish Isaǵa ma, álde sony bilmeı, myńq etpeı otyrǵan Garıkke me, áıteýir yzanyń bary anyq.

Isa maǵan jalt qarady. Ol syrahanaǵa kirgeli maǵan alǵash ret qarady.

— Biledi, tamasha biledi. Biraq mınıstrliktiń bólim bastyǵyna deıin kóterilý ońaı deısiń be? Ol degeniń bar ýaqytyńdy bas-kózge qaramaı tartyp alatyn oppa obyrdyń naq ózi. Qyzmetke segiz saǵatyńdy bir berip kelseń, úıde jazý-syzý, kitapqa úńilý dep taǵy otyrasyń. Mınıstrdiń orynbasaryn qonaqqa shaqyrý, bólim qyzmetkeriniń úıinen dám tatý munyń syrtynda. Mundaıda bala qaıda, tárbıe qaıda?

Garıbaldı qulaǵynyń tesiginen bas qaýashaǵyna bir sona ótip ketip, endi astan-kesten ushyp júrgen sol sonanyń yzyńyn tyńdaǵandaı basyn qısaıtyp, jaýyryny aspanǵa shyǵyp oılanyp otyr. Jasamys qos abıtýrıenttiń ortasynda ekinshi bótelkeniń qulaǵy erbıip tur. Lap-lup sózderi men aqshańdaǵan kózderine qaraǵanda bótelkeden góri bir-birin tergeı bastaǵan tárizdi.

Sen, sen... Isa, álgi Baqtıarǵa komsorgtikti alyp júre almaıtynyn aıtyp kórdiń be?

Isa kúldi.

— Aıtyp nem bar. Ystyq ótken túıe qusap máńgirip júre bersin. Tátti qıalyn buzyp qaıtemiz. Týra bolamyz, ashyq bolamyz dep aıtyp sap, ol páleni taǵy uıqysynan oıatyp ap, odan ózinshe sabaq shyǵaryp, kádimgideı jiptikteı jetekshige aınalsa, basymyzǵa áńgirtaıaq oınatar. Biz jatqan jylannyń quıryǵyn baspaımyz.

— Nege baspaısyń? Basyp kór.— Sýyrdyń aıǵyrynsha shaq etip qalsam da, óz batyldyǵyma ózim tań qalyp, til tistedim.

Qol-aıaqtary tórt qubylaǵa ketip, tyrbıyp jatqan jansyz qýyrshaq oıda joqta tirilip ketip, baqyldap qoıa berse oǵan jas bala qalaı qarar edi? Isa da maǵan dál solaı qarady.

— Jańǵyryqtyń neshe túri bar ekenin bilesiń be, Asan?— Isa ár sózin qadap-qadap aıtty.

Iyqty qıqań etkizdim.

— Eki túri bar. Mynaý Garıktiń ákesi doktor, profesor. Bolashaqta men aınalyspaq ǵylymnyń paıǵambary. Garıktiń paıǵambar ákesi kafedra, aspırantýra, ǵylymı-zertteý ınstıtýttary dep atalatyn qalyń shatqaldardyń arasyna baryp, meniń atymdy atap mine, búıtip aıqaı salsynshy.— Isa ornynan atyp turdy da, aýzyń qos qolymen kólegeılep turyp:

— Isa Shormanov! Isa Shormanov! Isa Shormanov!— dep úsh ret daýystady. Garık ekeýmizde es joq. Qybyrlaýǵa shama kelmeı buǵyp otyrmyz.

Eldiń kóbi jalt qarady. Sırıa dıplomaty — syra satýshy bitik esken qasyn qaıshylap jiberip:

— Paren, ty slýchaıno s ýma ne soshel?— dep bıazy ǵana suraq qoıdy.

Isa keýdesine qos qolyn qoıyp, halaıyqqa yzdıyp taǵzym jasady.

— Keshirińizder, myna paqyrlaryńyzdy. Byltyr avtomobıl apatynan qaıtys bolyp ketken Isa degen dosym eske túsip ketip... Ǵafý etińizder. — Sóıtti de ornyna sylq etip, otyra ketti.

El dybyr-dybyrǵa qaıta basty.

Isa kúldi.

— Kórdińder me eldiń qalaı japyryla qaraǵanyn? Garıktiń ákesi ǵylym ordasyna baryp, «Isa Shormanov» dep aıqaıǵa bassynshy. Jańǵyryǵy dosent, profesorlardyń qulaǵyn jaryp, kafedra, dekanattardy buıym qurly kórmeı asyp ótip, meniń esimimdi qańbaqtaı kóterip, aspırantýraǵa deıin aparyp tastasyn. Átteń shirkin, ne kerek, sol adamdarǵa atymyzdy aıqaılata almaı qor bolamyz.— Isa sál oılanyp, kenet selk etip, maǵan oqty kózimen qarap, qolyndaǵy bokalymen stol shetin uryp qalyp edi, tańq etken dybys shyqty.— Estidiń be mynanyń jańǵyryǵyn. Esti, estip al. Budan qatty soǵyp kór, bokalyń qaq aırylsyn. Jańǵyryǵyń daýsyńnan asyp jatpasa aýyz aýyrtyp aıqaılama, Asan inishek. Ásirese, syrahanadaı saıtany bar jerde.

Sodan túregelip, oryndyǵyn saqyr-suqyr ıterdi de:

— Ketpeımiz be? — dedi.

— Senimen dos bolý... e... bylaı...— dedi Garıbaldı saýsaǵyn bezep. Kózi bozaryp ketipti.— Bári durys... Isa, qulaǵyńdy beri ákelshi.— Maǵan esittirmedim degeni bolý kerek, basyn taqaǵan Isanyń qulaǵyna ysyldaı bastady.— Úlken qatelik jasaýyń yqtımal. Jýyq arada...

Tunyp turǵan ashqyltym ıisti shylym tútinin gý-gý sóz ben qasyq-shanyshqy, tabaq saldyryn áreń buzyp-jaryp, syrtqa shyqtyq.

«Úlken qatelik jasaýyń yqtımal... Jýyq arada...», «úlken qatelik jasaýyń yqtımal... Jýyq arada...» Alpamsadaı adamdarǵa tym tereń maǵynada sóıleý jaraspaıdy eken. Olar bastaýysh, baıandaýyshtan turatyn habarly sóılemdermen sóılese bek jarasar edi. Men sóıledim, sen sóılediń, ol sóıledi — boldy, bitti. Júris-turysy, qylyq-qydyrysy on qatarly úıdiń irgetasyndaı berik te nyq bolýǵa tıis...

Álem sý men bý túbine batypty. Kóshe, kóshedegi adamdar, aǵashtar, aspan men jer Chúrlenıstiń bulyńǵyr boıaýlaryn betine opalapty. Júrginshiler eski kınohronıkada jypyldap, sekire basatyn adamdardan aýmaı, tusaýlaryn úzip kete almaı arly-berli shoqalaqtap júr. Sary beldeý, isik tebe mılısıa mashınasyn toqtatyp alyp: «Meni joldastarymmen pálenshe jerge aparyp tasta!» — degim kelip edi, ol oıymdy sezip, shoshyp ketti me, mashına buryshtan shańyn bir-aq burq etkizdi. Alataýdy aıqara qushaqtap kele jatyrmyn ba desem, ol Garıbaldıdiń beli eken. Onyń Akropoldiń kolonnasy sıaqty zil bilegi meniń jelkemdi janshyp jatyr.«Eki ǵashyq qol ustasyp...»— dep óleń aıtqan sekildimin, áıtse de óz daýysymdy ózim estimeımin.

— Bizdiń úıge baraıyq-q..,,

Úıi bar adam — Garık.

— Maǵan báribir.

Shynym sol edi.

— Keıin, keıin... Qazir kınoǵa, sosyn qyzdarǵa kettik.

Isa qolyn sermep, ár tusty bir silteıdi.

Qaıdaǵy bir tiri jan joq aıaldamalarda avtobýs, troleıbýs tosyp, qaıdaǵy bir dybyssyz júretin avtobýs, troleıbýstarǵa otyrdyq. Keıin on ret tergep, júz ret surasa da ǵumyry eske túspeıtin sózder aıtyldy, Jáne de álgi sózder ózimizge ǵajap maǵynaly, qyzyqty bop kórindi. Taban astynda aýyzben oraq oryp, taý ornatamyz, ony qaıta qulatamyz.

Kınoǵa barmas buryn barǵa kirdik. Shekspırdiń dramasyndaǵy jetistikter men kemshilikter jaıly óz ara syzattap pikir almasyp otyrdy. Shekspırdiń kim ekenin bilmeıtin bolsam, ollahı, myna áńgimeden keıin ony osy ekeýiniń jańa ǵana ájethanaǵa shyǵyp ketken dostarynyń biri ǵoı dep oılap qalar edim. Alen Delon, Alekseı Tıhonov jaıly salǵyrt sóz qozǵasty. Stol basynda basqa tiri jan joqtaı sóılesti. Adamǵa qaraǵanda tý syrtyńnan myń jyl kórmegen bir tanysyn kórip turǵandaı betińdi kózimen tıer-tımes súıkeı ıyǵyńnan asa qaraıdy. Ashyǵyn aıtsam, osy otyrystyń o basynan-aq ózimdi astymdaǵy oryndyqtyń sıraǵyna jibinen baılanyp qaltaqtap turǵan aýa sharyndaı sezindim. Nemese saýdaǵa kirisip ketken eki alypsatardyń qasyndaǵy makaron, nan toltyrylyp qoıǵan bos qapshyqtaı.

Alasa boıly, qyldyryqtaı beli bar dýdar bas mańǵul bet úshinshisi kóbinese únsiz. O da ózin shekspırshilerdiń ortasynda galereıaǵa baıqaýsyzda kirip ketken aryq taıynshadaı sezinip otyrsa kerek, aldyna kelgen sharapty sylqytyp soǵa beredi. Jarty saǵattan soń dýdar bastyń rejıser de, al ana ekeýiniń sahnaǵa jaryq berýshi ekenin buldyrlaý estip qaldym.

Kóshege shyqtyq.

Bir ýaqytta kil qara kıimdi adamdardyń ortasyna kúp berip túsip kettik. Adamdar deımin, qara oramaldy tamaq astynan baılaǵan ylǵı kempirler. Taıaqtary tyqyldap, bir-birin jetektep, tóńiregine esh nazar aýdarmastan janarlarymen jerdi sıpalap, ótip jatyr, ótip jatyr. Keıbireýleriniń qolynda maı sham bar.

— Shirkeý ǵoı. Búgin demalys, shirkeýge jınalatyn kúnderi,— dedi Isa joǵary qarap.

Jarqyraǵan altyn kreserdi áýelete kótergen kógildir kúmbezder aspan men jerdiń arasyna ilinip, qalqyp tur.

Qara topqa qaıta kóz saldym da:

— Ylǵı kempirler... Shaldar shetterinen ateıs bolyp ketken be? Shaldar shirkeýge kelmeýshi me edi...— dedim.

Isa qulaǵymnyń túbinen aıqaılady.

— Nege kelmesin, keledi. Keshegi soǵysta shaldardyń sherengasy sırep qaldy ǵoı. Maıdanǵa bardy, qaıtpady... Sondyqtan shaldar az da, kempirler kóp...

... Fılm Latyn Amerıkasynyń ataqty ánshisi jaıly. Ánshini oılanbastan birden dini taza, áıtse de ushqalaqtaý jigitterdiń qataryna jatqyzdym. Túri Balzakqa uqsaıdy. Kez kelgen ánniń alǵashqy býynyn erepaısyz kóterip bastap, tipti shyrqaý bıikke alyp áketedi. Onysy maǵan: «Kó-ó-e-óp sózdi qoıyp, meni tyńdańdar!» — degen syńaıda estildi. «Myna ánshi ózine uqsas Balzaktiń birer romanyn bastasa, aqyryna deıin oqyp shyǵýǵa shydaı almaı asylyp óletin shyǵar»,— dep oıladym. Jalpy, ándi jaqsy aıtady.

... Kózimdi kilbıtip, tórt qabatty dińkıgen úıdiń mańdaıshasyna tizile qalǵan kóp áripter qatarynyń eń sońǵysyn qudaıǵa tapsyryp oqyp jiberip em, «...jataqhanasy» degen jazý bolyp shyqty. Eki-úsh márte tesilgenmen báribir neniń jataqhanasy ekenin aıyra almadym. Kirip-shyǵyp jatqan qyzdar... Kóp qyzdar... Jáne ár túrli qyzdar... Birsypyrasy qalaıda retin taýyp, biz jaqqa qarap ótýge tyrysatyn sekildi. Ári biz ýaqyt taýyp, áńgimelese qalsaq qýanyp ta qalar ma edi, qaıter edi? Biraq biz sıaqtylar kóp eken. Birazynyń betine qydyra qarasam, kóbin bir jerden kórgen tárizdimin. Sonda qaıda? Bes mınýt boıy bas aýyrtqasyn baryp, san soqtym — kórmeppin, kórmegenmen barlyǵy derlik qaltasynan elý tıyn túsirip alǵan manaǵy Shoqa kaskaǵa uqsas eken. Birazy mańdaıshadaǵy... «jataqhanasyna» úńilip, keńes qursa, qalǵandary sý ishken jas átesh qusap, bastaryn artqa shalqaıta tastap, aspanǵa qaraıdy. Áıda, aspandaǵy bireýlermen qańǵyr-kúńgir sóz almasady.

— Sapýra deımin, bólmeńe shaqyryp, jańa qonysyńdy jýmaısyń ba?

— Dokýmentińdi qashan etkizdiń?

— Senderde konkýrs qalaı?

Aspannan jaýǵan jaýaptar shetinen perishte úndi jińishke ashyq únder...

Men de álgiler qusap bas shalqaıtqanym sol, balkon-balkonǵa asylǵan qyzdar tizbegine kózim súrindi. Garıbaldı shalqar muhıttardy tósimen tilgilep kep, tynysh ta jaıly qoınaýǵa zákir tastaǵan «Shota Rýstavelı» laıneri qusap, beıjaı manaýrap tur. Isa qolyn qýsyra shalqaıyńqyrap, on, aıaǵyn tyrpyldata bir shekelep, kirer aýyzǵa úńiledi. Ol báteńke tyrpyldatsa myqtap oılandy deı ber.

Isa oılanyp-oılanyp turdy da, bizge buryldy.

— Jigitter, qarsy aldymyzda belvú, ıakı kil abıtýrıent qyz-qyrqynnyń meken-turaǵy. Jospar bylaı. Pýnkt A. Osy jataqhananyń eki-úsh qyzymen tanysamyz. Pýnkt B. Olardyń aldynda árqaısymyz ár jaqqa laǵyp, abyroı tókpeıik. Garık ekeýmiz dos stýdenttermiz. Asan — aýyldan kelgen meniń abıtýrıent inim. Pýnkt G. Qyzdarmen qydyryp kóńil kótergennen, ıaǵnı olardyń kóńilin kótergennen basqa bizde bóten oı joq. Sóz jarasa jatsa barar Balkan taýymyz — parktegi bı, ary alǵanda — kafe.

Garık aýdarylyp-tóńkerilip qaldy bir sát.

— Durys qoı. Al... qalaı tanysamyz?

— Bylaı tanysamyz.

Isa qos alaqanymen aýzyn qorshady da, joǵary qaraı, kisinep berdi deısiń

— Aa-ı-ıı...

Tóńirektegiler aıqulaqtanyp jalt qarasty. Isa miz baǵar emes, týflıiniń tumsyǵymen jerdi tyrpyldatyp, balkon-balkonǵa qydyra qarap tur. Garıbaldıdiń qos kózi — qos suraq, joq, ol meniń kózim bolýy múmkin, al Garekeńdiki ánsheıin qos syzyq. Tańdanys, qýanysh, qorqynysh sekildi sezimderdiń kúlmınasıalyq núktesinde basqalardyń kózi baqyraıyp úlkeıip ketse, Garıbaldıdiki, kerisinshe, qos syzyq.

— Sizderge Aıgúl kerek pe?— dedi jińishke daýys.

Myń can bıgýdımen shashyn qursaýlap tastaǵan, shıfoner sekildi jalpaq qara qyz balkonnan qarap tur. Kúlimdegen kózinen, qaınańdaǵan kózinen: «Sizderdi, árıne, túsinýge bolady», «Jalpy kórip turmyn, jaman jigit emessizder»—degen syńaıdaǵy sóılemderdi oqytqysy bar.

Men Garıbaldıge qaradym. Ol Isaǵa qarady. Isa qyzǵa qarady. Qyz oǵan da kózinen jańaǵy jazýlardy oqytqan bolý kerek:

— Qaryndas, áýeli sizdiń atyńyzdy bilsek...— dep syzyla qaldy.

Qaryndasy taısalmady:

— Qalqataı!— dep saq ete qaldy.

— Qaraǵym Qalqataı, maǵan Aıgúldi shaqyryp jibershi. Móńketaı degen aǵasy bolýshy edim...

Qalqataı myrs etip kúldi de, ishke qarap daýystady. Keler mınýtte balkondaǵy bıgýdı bastar birden ekige kóbeıdi.

— Semeı oblysynan ba edińiz?

— Ony Aıgúldiń ózine ǵana aıtamyz.— Isa shimirikpedi.

Qyzdardyń biri tańyn jarqyldatyp, bólmege kirip ketti. İshten kúlki, oǵan ilese:

— Qazir shyǵady,— degen ún estildi.

Garıbaldıdiń aýzy ańqıyp qapty. Álden ýaqytta Isaǵa qarady da:

— Tanýshy ma eń?— dedi de qyr-qyr jutynyp qaldy.

Ol bas shaıqady da, saýsaǵyn erin úshine tıgizdi.

— Ts-s... Dymdaryń ishterińde bolsyn. Tanymaq túgil túr-túsin bilmeımin. Obshem, qyzben tanysýdyń jańa bir joly tabyldy dep esepteı berińder.

Garıbaldı teris aınaldy.

— Ný ı ný...

Jataqhana esiginen qynaı bel kógildir kóılekti qyz shyǵyp, moınyn qylt-sylt buryp, tóńiregine qarady. Tap bir taqta aldynda taqpaq oqyp turǵan oqýshydaı eki qolyn artyna ustap, týflıleriniń tumsyǵyn qosyp alypty. Dáý de bolsa bıyl mektepti bitirgen abıtýrıent. Isa bizge qarap kózin qysty da (osy basqa halyqtarda kóz qysý bar ma eken?), qazdańdaı basyp, qyzǵa qaraı jónedi. Ekeýi áńgime bastady. Qyz qysylyp' tur. Isa salmaqty. Anda-sanda yzdıyp, basyn shulǵıdy. Týflıiniń tumsyǵymen nemquraıdy jer túrtpektep qoıady. Beri bettedi. Qyz sonda. Isa moınyn sál buryp, qońyrqaı qaz daýyspen kúńgir-kúńgir sóıleıdi. Tań qaldym — bul kúnge deıin dál mundaı qazsha qańqyldaǵan únin estisem tas kereń bolaıyn.

— Tanysyńdar, jigitter, Aıgúl, qar-rryndas...

Garıbaldı jel shaıqaǵan alyp emendeı turǵan ornynda teńselip-teńselip qoıdy, sosyn murny shýyldap Aıgúl qar-rryndasqa umtyla berip, ekpinin áreń tejep, boıyn jazdy da:

— Rr-arr-ık,— dedi nege ekeni belgisiz, taǵy qyryldap. Názik qyzdyń qasynda ózinin esepsiz mol denesi tipten sóleket kórinetinin túsingen bolý kerek, dereý eki-úsh qadam keıin sheginip ketti. Qyzǵa da, bizge de barynsha qaramaýǵa tyrysyp, kózin alyp qasha beredi.

Beti dýyldaǵan Aıgúldiń kirpigi jelbiregen janaryna kózim túskeni sol, jas tekeshikteı keıin yrshyp túsip, oń qolymmen qarsy aldymdy eki márte jaıqap ótip, aıaq typyrlatyp, kóz súzip, bas ıip, alǵa qaraı búgildim de qaldym: reverans zańy solaı! Aıgúl ábden sasty. Reverans jasaǵan bozbalany emes, Tarzandy kórip turǵandaı jaýtańdap, keıin shegine berdi. Maǵan keregi de sol. Óıtkeni, Aıgúlmen tanysqym kelmedi. Tanysqym keldi, biraq Isanyń kóp balkonǵa qarap, shurqyraı kisinegeninen keıin tanysýǵa qulqym soqpaı qaldy. Qulqym soqpaǵasyn oqyra tıgen torpaqtaı ádeıi tapyraqtap, reverans jasadym.

Isa ıyǵyma qolyn saldy. Qol salǵannan góri qapsyra syǵymdap ustap edi. Qarýly qoldyń ýysynda typyrladym da qaldym.

Bizdiń Asan ózi ázilqoı jigit... Konservatorıanyń akterlik fakúltetine dokýment tapsyrdy... Komedıa akteri bolamyn deıdi.

Jańa ǵana boıymdy býa qalǵan yza az-muz tarqaı bastaǵandaı. Jáne qyz kózindegi qorqynyshtyń sýyq sáýlesin kúlki aralas jyly jymıys jaılap óshirip keledi eken.

Birer jas úlkendigi bar, áıtpese qurdaspyz da. Ádemi me, joq pa, ol týraly tabanda úzildi-kesildi bir pikirdi ustaı almadym. Áńgime onda emes. Qyzdyń mańdaıyna kúltildep qulaǵan qap-qara kekilinde de, aqshylt ken mańdaıly sopaqtaý júzinde de, tizelerin jymdastyra turǵan tip-tik tulǵasynda da alyp bara jatqan anaý aıtqandaı dáneńe joq. Áńgime Aıgúldiń júzine qarasań bitti, onyń pálenshe jyldan keıin betin ájim shımaılap, beli búgilip, daýsy buzylyp, qartaıatynyna esh senbeıtindigińde. Aqy berseń de senbeısiń. Men qartaıarmyn, qartaıatyn shyǵarmyn. Isa da. Garık nemerelerin vagonsha tirkegen dáý parovoz shalǵa aınalady. Al Aıgúl jap-jas... Elý jyldan keıin de keshki samal samaıynan ulpa shashyn ájimnen taza aqshylt betine ysyryp túsirip, ár talyn dirildete tartyp oınap turady. Elý jyldan soń da myna úsh jigitke — úsh shalǵa on jeti jasar balǵyn qyzdyń kózimen qaraıtyn Aıgúlmen tanysqym kelmedi. Óıtkeni, biz shalmyz da, ol órimdeı jas qyz...

Ótken jazda jaılaýǵa, naǵashy jurtqa qydyrystap baryp eki aıǵa jýyq demalǵamyn. Alǵashqy túni elegizip, uıqym kelseıshi. Tóńirek toly buryn estimegen, bilmegen bóten dybys, jat tirlik. Saı tabany kúrkiregen ózen. Qotandaǵy qoı dúrligip úrikse, dúregeı ıtter arp-arp etip, tap bir myń qasqyr doń astynda buqpantaılap otardy ańdyp jatqandaı jaǵy sembeıdi. Túndik ústinen qanaty sýyldap, qus ushyp-ótip, ile-shala shyqylyqtady da, kilt úzildi. Jartylaı ashyq shańyraq aıasy — japyrlaǵan juldyzdar... Kenet, áýeli tyqyldap bastalǵan ún birtindep satyr-kútirge aınaldy da, kúsheıe-molaıa kelip, ǵalamat birdeńeler ózenge satyr-kútir qulady. Alys juldyzdar jymyńynan jańylyp, qaınap qaınap kórinbeı ketti. Ózen sar-sur aǵysynan qumyǵyńqy gúr-gúrge kóship, azdap soń tolas taýyp, myń jyldyq sımfonıasymen qaıta tabysty.

— Qarsy qabaqtan qulaǵan tastar ǵoı,—dedi úıge kirgen naǵashy ataı qotan shetindegi dińgekke iletin aspaly shamnyń piltesin tazalap jatyp. Onyń daýsy myń jyldardyń qoınaýynan talyp estiledi. Qobyraıǵan kúpi kıgen tulǵasy myń jyl burynǵy pıtekantroptaı qorqynyshty.

Tús kórdim. Tas tóbemnen jańbyrsha jaýyp, ózender etkel bermedi. Záýlim qaraǵaılar qaq aldyma kóldeneńdeı satyr-sutyr qulady. Ushqan qustardyń qanaty kún betin kólegeıledi. Sondaı zulmat zaman týdy. Shyńyraýlatyp aıqaı salmaq bolyp, óńeshimdi kere berip em, alystan syńǵyr ún talyp jetti. Ne báseńdemeı, ne kúsheımeı bir qalypty estiledi. Tur-turlaıtyndaı bıazy ǵana. Oıana ketsem... aǵaryp tań atypty. Esik qıyǵynan sap-sary tilin ishke suqqan sáýle sozyla túsip, ortaǵa tumsyǵyn tireı qulapty. Otardy óriske shyǵaryp, túngi kúzetten qulaǵan ataı neshe qabat kórpege oranyp, áıda qorylǵa qamshy basyp jatyr.

Esikti shalqalatyp qaıyryp, syrtqa shyǵyp em... túsimde qulaǵyma talmaı jetken ún dál qasymnan qaz qalpynda qaıtalanbasy bar ma. Jalt qarasam, kúltildegen kekil, qysqa jal, aq mańdaı, aq baqaı qara qulyn aldyńǵy eki aıaǵyn alshaıtyp tastap, eki kózi jaýdyraı maǵan qarap tur. Erinderiniń arasynan eki tal shop qyltıady. Moınyna taqqan shyldyr-shyldyr qońyraýyn sheship tastasa eki aıaǵyn aspanǵa kóterip, tisine shep qystyryp, quraqqa baýyryn tóseı shyntaqtaǵan shaldýar baladan aýmas edi.

...Aıgúlmen tanysýdan qashqaqtap turyp, sol aq baqaı, juldyz mańdaı qulyn esime tústi.

Balkon túbinde sáýrikshe kisinegen Isaǵa elpildep shyǵa qalǵan qyzben tanysqym kelmedi. Aıgúlmen basqa jol men tanyssa ǵoı... Sol basqanyń nendeı jol ekenin bilmeımin, biraq basqa jolmen tanysý kerek. Tipti tanyspaı-aq ta qoıaıyn. «Aıly sonatany» tyńdap otyryp, Bethovenmen tanysý tipti de shart emes.

— Bylaı shyǵaıyq, Asan...— Isanyń qarýly qoly bilegimdi mytıdy. Garıbaldı qyz qasynda teńseledi, Ekeýin kór de, «Emen men shilik» mysalyna salynǵan sýretti kór.

«Bylaı shyqtyq».

— Munshalyqty jas ekenin saıtan bilipti... Qyz emes, týra erip ketkeli turǵan sary maı... «Teń teńimen, tezek qabymen» Garık ekeýmiz bul mańnan taban jaltyratamyz. Aqyry alyp shyqtyq, Aıgúldi qydyrtý kerek. Aspanǵa tas laqtyrsań bireýi kınoteatrdyń tóbesine túsedi bul qalada. Aqsha, mine qalǵanyn óziń bilesiń. Qapshaǵaıǵa qaıtýdy túnge qaldyrdyq. Úsheýmizdi shahmat alańynan tabasyń.

Áýeli: «Úsheý degeni qalaı? Garık ekeýinen basqa taǵy kim bar?»— degen oı sanamda jylt-jylt etti. Biraq «erip ketkeli turǵan sary maıdaı» qyzben qydyrý kerektigi esime tústi de, basymdy shaıqap-shaıqap jiberdim.

— Esińdi jı, Asan!— Isa meni syraǵa qyzyp qaldy dep oılap tur.— Jı degen soń jı endi. Azamat on beste — otaý ıesi. O-t-a-ý — ıesi, uqtyń ba? Al sen oń jetidesiń — betin betime taqap alǵan. Qyzaryp, ile surlanǵan júzi teńbil-teńbil.

Kún uıasyna áli kirmese de Isanyń kózinde tún uıyp tur. Meńireý tún! Sasqanymnan basymdy ızep-ızep jiberdim.

...Endi az keshiksek bet-betine tym-tyraqaı qasha jónelerdeı qyzyq jaǵdaıǵa Garıbaldı men Aıgúl kelip qalypty.

— Garık, biz attyń basyn shahmatqa buraıyq... Aıgúl, Asan, kóriskenshe! Qaryndas, konkýrstan shapqylap ótip ket!

Bir mınýttan keıin Isanyń sońynan qorbańdap ergen Garıbaldıdiń qaýchýk ókshesi burylystan jarq etti.

...Ári turdyq, beri turdyq. Ol noqtaly týflıimen asfált shuqydy. Men tórt-bes márte qatty-qatty jótkirindim. Isanyń jańa ǵana Aıgúl jaıly aıtqany esime túsýi muń, ystyq kúnde erı bastaǵan sary maı elestep, júregim aınydy. Jel jaqqa qos qulaǵymdy edireıtip qanshama tossam da, qońyraý úni estilmedi. Estilgeni jón edi. Qyzǵa kóz astymen qarasam, elbirep ushyp keteıin dep tur. Qynaı bel kógildir kóıleginiń etek-jeńin samal sapyrady. Átten., balkon túbinde sáýrikshe kisinemeı basqasha tanyssaq qoı...

— Abıtýrıentsiń be?— Qyz kózin tiktep, betime qarady.

Qońyraý únin nege estimeı turmyn, ıapyr-aý!

«Iá» deýdiń ornyna «joq» degen sózdiń aýzymnan qalaı jyp etip, shyǵyp ketkenin bilmeımin.

— Stýdent shyǵarsyz...— dedi birazdan soń «sen»-nen «siz»-ge kóship. Noqtaly týflıiniń tumsyǵy asfált ústinde tynymsyz bılep tur.

— Oqýshymyn... Onynshy klasqa kóshtim.

Sol muń, sary maıdaı qyz shynymen erip, saırap sala berdi. Týflıiniń tumsyǵy asfált betindegi bıin toqtatypty. Oń myqynyna salmaq túsire sol aıaǵyn alǵa saldy. Arqasyna ustaǵan qoly alǵa aýysyp, jóndi-jónsiz erbeńdep ketti. Mektepti bıyl úzdik bitirgenin, hımıaǵa túspegin, ár orynǵa ázirge tórteýden talasyp turǵandaryn, tátesin, kókesin, aýylyn sondaı, sondaı saǵynǵanyn, jańaǵy aǵaıdy jolda poezda ma, avtobýsta ma, bip jerde kórgenin úsh mınýtte pýlemetshe saqyldatyp soǵyp shyqty.

Báribir qońyraý úni qulaǵyma jetpedi!

Aıgúl bir túrli qyryndaı nazaryn tómen salyp: - Endi ne isteımiz?— dedi.

Túıeden túskendeı qońq ettim.

— Qaıtaıyq!

— Qaıda?— dedi basyn julyp alyp. Kózinen: «Osy.., sen qandaısyń?»— degen jazýdy oqyp, tómen qaradym. Balkon túbinde sáýrikshe kisinemeı, basqasha tanysqanda ǵoı...

— Qaıtaıyq,— dedi qyz jylarman únmen tez-tez sybyrlap.— Qaıtaıyq, qaıtaıyq...— Saýsaqtaryn birindep syndyra, syndyra berdi. Biraq ornynan qozǵalǵan joq.

— Qaıtaıyq.

— Áltek-táltek basyp, jataqhanaǵa bettedi. Adamdar óstip aırylysa ma? A? «Qosh bol!» degen bar-joǵy eki sózdi aıtpaı aırylysyp kete bere me? Jumbaq, jumbaq, jutyldym, jolǵa túsip qutyldym... Solaı ma? Ha- ha... Áshir qusap ózimdi-ózim jerden alyp, jerge salyp, óshirtip alsam ba?

Jataqhanadaı myń kózdi uzyn bel aıdahardyń aýzy — keshki qara kóleńke tunǵan tórt burysh esik qyzdy qylǵyta saldy.

Sonda ǵana tas tóbemnen, durysy, qala tóbesinen tóngen zeńgir bıikten be, álde jeti qabat jer astynan ba, qonyraý álsiz syldyr-syldyr soǵyldy...

...Shaıqalaqtap parkke kirdim, shaıqalaqtap shahmat alańyna bettedim. Qyzyqtaýshylar men oıynshylar qaýymynyń qaramy kúndizgige qaraǵanda molaıa tússe de, Garıbaldıdi shaıby basynan birden tanyp, taýyp aldym. Bergi shette shahmattyń shekesin isirip otyr. Garekeń atpen júrip, aına bas qarsylasynyń aıaǵy aspannan kelgen ladıasyn ala bergende:

— Eı!— dedim,

Garıbaldı ladıany kótergen kúıi túp ornymen qozǵalyp, beri buryldy.

«Osy... Asan, sen qandaısyń?»

Bar-joǵy osy tórt sózdi aıttym dep oılasam da, aýzymnan:

— Isa qaıda?— degen suraq shyqty.

Garıktiń keýdesi kúmp-kúmp etti.

— Qaıda bolýshy edi, qyzǵa ketti... Murnynyń úshine qus qonǵan qyz deı me... Áıteýir ketti. Saǵan tossyn dedi. Keledi.

«Osy... Isa, sen qandaı jigitsin?»

20 ıýl, 197... jyl.

Aqsham aldynda dala qyzyldan seıilip, narttaı kún álemge qabaq túıip qarap, ózen ańǵary men saı-saıda kúni boıy bas kóterýge batpaı jer tyrnap jatqan qarabas kóleńkeler qoıylyp, jaryq dúnıege eńbektep shyǵa bastaǵan shaqta bozbala Jalǵyzdyq pen qarańǵylyqty qoınyna tyqqan úńgir tabaldyryǵynda óz júreginiń dúrsilin ózi sanap turdy.

Júregi talmaýsyrap jetini soqqanda jaı basyp úńgir tabaldyryǵyn attady. Kóz aldyn qamaǵan qarańǵylyq qabyrǵasy joq degende jalǵyz syzat tanytpaı keýdeden ıterdi. Odan ári qıa basýǵa júregi daýalamaı shanshylyp tik turǵan qalpy úńgir ishinen shyqqan syzdyq ısin demin tereńnen alyp toǵyz ret jutqanda qyrqaı túsip jatqan shárkeniń jonylǵan appaq beti men selebeniń sýyq júzi emis-emis bulyńdaı bastady. İnine kirdi. Eńkeıip selebeni kóterip, alaqanynan aýnatyp saldy, júzin sıpady. Muzdaı. Sýyryp salatyn eren siltesti tilep, aýyzdan jińishkelep jetken bolymsyz sáýleni syndyryp, jalaqtap tur. Úńgirge alǵash kirgen kúngi baıaǵy qylpyldaǵan shabytynan mysqal taımapty.

Selebeniń úshin tómen qudıtyp ustaǵan kúıi jaıpaq tasqa otyra ketip edi, ortasyndaǵy astaýǵa uqsas oıyǵy qolq etip qushaqtaı aldy. Sál otyryp, demin basyp, qarańǵylyqqa kóz úıretip, ortadaǵy qolamtany, úńgir ishinde ólimsireı kóshken álsiz sáýleni syndyryp jyltyraǵan áldebir qubyjyqtyń qas-kirpikten ada, qaǵylmas ta, jabylmas ta qabyrshaq, kózindeı konserv qalbyryn, úńgirdiń shodyr-shodyr shot mańdaı qabyrǵalaryn túgendep, kóńilin demdegesin shórkege qol sozdy. Áneýgúni de pyshaq tıip, muryn, qabaq, ıegi ájeptáýir dóńkıip, bilinip shalǵaı betine barynsha qaramaýǵa tyrysyp, tizesine óńgerip saldy. Shórkeniń jelkesine jastaǵan alaqany tompaq, túımesin shaıyrdyń budyryn sezdi. Aý, tompaq-tompaq, túımeshke pyshaq uryp, nege kertip-kertip tastamasqa? Áli de beınesin anyq bermegen, anaý joly bitpeı qalǵan shárke betindegi músindi sýret úıirmesinde úıretkendeı nege óńdep qyrnamasqa?

Bozbala siltep qalyp edi, uzyna boıyna sup-sýyq sáýle synalanyp tunǵan selebe jarq etti de, ile qaıtalanyp, bir qalypty yrǵaqpen shyqqan taqyl úńgirdi dybysqa toltyrdy.

Sart-surt... Sart-surt... Sart-surt... Qatqyl, qysqa ún áýdemnen keıin kómeski tartyp, taıa tıip, syryldaǵan jumsaq dybysqa ulasty. Manaǵy jan-jaqqa ońdy-soldy, uzyndy-qysqaly borap, ushqynsha shashyraǵan aq sóńke jańqa endi selebe astynan jas balanyń jylbysqa shashyndaı buıralanyp, týra aıaq astyna ıretile qýlap jatyr. Bozbalanyń mańdaıy jypyrlap shyqqan bórte ter, astyńǵy ernin jymqyryp jonyp jatyr, jonyp jatyr, Qulaǵyna dıstrofık masanyń yzyńyna qosylyp jetip turǵan jalǵyz ún.

Osy... Isa qandaı jigit?» Bireý sybyrlady ma, álde ózi kúbirledi me, ony baqaı-shaqaılap aıyrýǵa ýaqyt ta, ál de joq.

Ári-beriden soń syr-syr jonýdan góri pyshaq júzimen shórke betin qyrt-qyrt kesip, uńǵyl-shuńǵylyn uzaq shuqylaýǵa kóshti. Syǵa ustaǵan qoldan súıem shyqqan pyshaq quıryǵy jáne bozbalanyń shyntaǵy birde toqtaı qalyp, birde ersili-qarsyly, joǵary-tómendi dedektep, qoıý aýaǵa qyzyq ırekter salady.

Qar taldy, saýsaqtarynyń býyndary syrqyrady, kóz buldyrady, bas aınaldy... Boıyn tiktep, belin kútir-kútir jazyp edi, tizesindegi selebe de, shórke de syrǵyp, jerge qýlady. Syldyr etken selebe kózin sońǵy ret shyradaı jaǵyp, jylt etti de óship ketti. Shórke, durysy, selebeniń jarqyl da jurqyl qaıratynyń arqasynda eki-úsh saǵatta músinge aınalǵan shórke, betin joǵary qaratyp, shyǵar aýyzǵa qıǵash jatyr. Dóńesteý kelgen qyr muryn, jarlaýyt qabaqty úlken kózder, samaıǵa qaraı týra tartylǵan uzyn qas, ekige bólingen durys trapesıaly ıek... Jıegine kirpik izderi qatarlanyp kertilgen janary jyly. Bozbala munysy qaı jylylyq, — aıary ma, adaly ma, anyq-qanyǵyn aıyra almaı dal. Oıǵa batyp, qasyn qaıshylap, qabaǵyn túıip, ózi-ózin ishteı jep, sút pisirim otyrdy da, ornynan turyp, syrtqa bettedi. Betteı berip. shórke músinge sońǵy ret burylyp, bar peıilimen uzaq zertteı qarady. Erin úshinen: «Isa, sen... osyndaı ma ediń?»— degen bes sózdiń bytyraı úzilip-úzilip shyqqanyn ózi de ańǵarǵan joq.

V BÓLİM

Tólegen...

Tas janshyǵan saýsaǵymdy aq dákemen tańyp turyp (Jamaldyń ınısıatıvasymen eki apta buryn qyzyl vagonda med. Apteka qaıda bolǵan), ózenniń bas jaǵyn tutas alyp sulap jatqan qumdy ólkege qaraǵanym sol, «Tólegen!» dep qaıtalap sybyrladym. Kúmis saqal seleýi men selkeý-selkeý aıyr murt qıaǵy jaz ortasynan asa qoq bolyp kúıip ketken aımaqtyń mynaý surqaı júzi qyzyl bet qara keshte keýdesine sur jebe kirsh qadalǵan («Qyz Jibek» fılmi) Tólegenniń qan-selsiz júzine uqsaıdy eken. Óli bet... Óli betke — qum dalaǵa kimniń ólip-óship qaraǵysy keledi deısiń. Sur, surǵylt, kúlgin surǵylt... Tamyzdyń shaǵyrmaq kúni qaqtap tastaǵan dala men qyrattarǵa qarap turyp, bul dúnıede osy tústen basqa boıaý joq shyǵar dep oılaısyń eriksiz.

GES salynyp jatqan taý ishi tirshilik tynysymen eki ıyǵynan demalyp tur. Alyp «BelAZ», «KrAZ», ekskavatorlardyń gúrilinde kúndiz-túni tolas joq. Mundaıda qyr arqasy tis-tis jotalar jaly tikireıip, anda-sanda aqyryp qoıyp, jaıylyp júrgen dınozavrlar dersiń.

Burǵysy zyrqyrap aınalǵan perforatordyń tarsyl-gúrsili de odan kem túspeıdi. Qus muryn perforatordy samaýyrdaı ǵana shaǵyn demeseń turǵan boıy qaınap burqyldaǵan qaırat pen jiger. Qulaq jarǵan sartyly. taý teńseltedi, múmkin taý teńselmes, biraq baqsydaı qalshyldaǵan perforatordyń qulaǵyn ustaǵan biz selkildeımiz, óziń selkildegen soń taý teńsele me, qyr teńsele me, báribir emes ıe. Ábden qyzyp, qany betine shapqan qyzyl-qońyr jartastyń keýdesin kóktep ótý perforator úshin túkirgenmen birdeı; jýan, qyrly qaryndash tárizdi burǵy úshindegi tesikten shyqqan aýa tas untaqtaryn shýrýften álsin-áli atqylaıdy; abaı bolmasań aýzyń shyńǵa tolyp, kólińdi qum bitep, el aman, jurt tynysh tapa-tal túste aıaq astyn aıyra almaıtyn ǵarip halge ushyraısyń; al burǵyny shyr aınaldyrǵan aýanyń qysymy tutqany keri tepkende shalqadan túsire jazdaıdy. Qysqasy, tireý ornynda qaraıǵan tórteýdiń — Isa, Áshir, Baqtıar jáne meniń alysyp júrgen eki perforatorymyz tarsyldap qoıa bergende jańǵyryǵy mylqaý jartastarǵa tańdaıy taqyldaǵan til bitirip, bas qaýashaǵyńa qonaqtaǵan nebir qıal, qyzyqtardy túre qýyp shyǵyp, bar erkińdi, dinińdi, tilińdi óz qolyna alatyn qudiret nesi — temir táńirge aınalady.

Biz jartastan jaralǵan adamdarmyz. Kúnge ábden kúıip, terini áldene ret sypyrǵan tórteýmiz Áshir men Isanyń qara tory, al Baqtıar ekeýmizdiń aq quba bop anadan týǵanymyzdy taza umyttyq. Bárimiz de qyzyl qońyr jartastyń materıalynan qaıta quıylyp shyqtyq. Qońyr-qyzǵylt tús bizdi bes qubyladan — tústik, soltústik, batys, shyǵys jáne astydan tas qushaǵyna qapsyra qysqan qojyr-qojyr jartastarǵa tán edi, shań qapqan kómeıden qumyǵyp shyqqan daýsymyz da tarǵyl-tarǵyl; ol — jartas jańǵyryqqanda kúńkildep sóıleı bastaıtyn qabat-qabat tas úni, ter shylaǵan arqamyz maımen sylap qoıǵandaı jylt-jylt etedi, ol — jaltyr mańdaı jartas júzinde oınaǵan tamyz kúniniń tiktep túsken sáýlesi bolatyn. Bel syrqyrap, qar talǵan shaqta perforatordyń qulaǵyn qaıyryp tastap, taqyldaǵan tańdaıyna qum quıamyz da, mynaý dóńes, anaý oıqyl demeı kez kelgen jerge qulaı-qulaı ketemiz. Ondaıda jartas tabany — tas edende qalaı bolsa, solaı shashylyp jatqan bizderdi kórgen syrt adam: «Mynalar áli myńdaǵan jyldar buryn taıqy mańdaı pıtekantroptar tasqa oıyp salyp ketken qıqy-shoıqy adam sýretteri emes pe?»—dep oılap qalýy da múmkin edi.

Aıdalada keńip qalǵan kólshik tabanynda byrysyp-tyrysqan baqa qusap tas alanda tarbıyp-tarbıyp jatqan sondaı kúnderdiń birinde men tosyn jańalyq ashtym — aspan shyńǵyrady eken... Onda da aspan aınalyp-aınalyp ketip, birden alasaryp, qulaqtyń dáp túbinen yshqynyp kep shyńǵyratyn. Durysynda aspan aınalmaı basym aınalsa da, aspan shyńǵyrmaı qulaǵym shyńyldasa da qaljyrap kep qulaǵan maǵan solaı kórinetin, solaı seziletin. Adam aıasa músirkeıdi deýshi edi, aspan aıasa shyńyraýlata shyńǵyrady eken. Bizdi deımiz-aý shekeden solqyldatyp soǵyp turǵan kún baýyryna jabysyp alyp, aırylmaı qoıǵan aspan álde ózin aıap shyńǵyra ma eken?

Anyqtaý kerek...

* * *

Tórteýmiz tas tóbemizge ornaǵan tórt aspandy shyńǵyrtyp, tereńdeı-tereńdeı uzyndyǵy — jıyrma, eni — on metr alańǵa aınalǵan tas edende shalqalap jatyrmyz. Saldyraǵan aıaq-qoldy eskirgen, tozǵan kereksiz zattaı ár túrli baǵytqa laqtyra-laqtyra salǵamyz. Jańa ǵana arasy bir-bir metrlik sharshy bop túsetin shýrýfterdiń eń sońǵysyn tesip bitirip, aýzyn shúberekpen bitep, jarǵyshtarǵa habar jibergemiz. Áńgimege qulyq ta, shama da joq. Ot jalaǵan tabadaǵy taban balyqtar búıirinen birte-birte qyzý óte bastaǵanyn sezip jatyp, sol tabanyń nyǵyz jabylǵan qaqpaǵyna bizdiń osy mınýtte maǵynasyz tasyraıǵan kózimizben qaraıtyn shyǵar.

Tús kórippin...

... Kókjıek atty qubylmaly syzyqtyń ústinde jerge belýarynan kirip ketken alyp bireý aspannyń qaq jartysyn ala qol bulǵap tur. Mássaǵan, qol bulǵaǵan adam kádimgi Isa! Júz ese úlkeıgen alyp Isa. Isanyń esepsiz uzyn qoldary jel tıirmenniń nán qanattarynan aýmaı qapty. Bir qarasam, qanattary qalbańdaǵan kádimgi jel tıirmenniń naq ózi. Don Kıhot shaıqasatyn aǵash tıirmen! Ekinshi aınalyp úńilsem, kádimgi Isa... Nege jorysam dep bas qatyp turǵanda shyǵys kókjıektiń qyr arqasyn basa asyp túsken dańǵyl joldy kózim shaldy. Áneýgúni qalaǵa barǵanda «Postımpressıonızm» kitabyn kergen Vınsent Van Gogtyń «Provanstegi joly». Keler sekýndta sol joldyń shanyn burqyldatyp shapqan julymyr bireý kórindi. Bári de ap-anyq — eńkeıgen kún dir-dir balqyp, áreń-áreń aǵyp túspeı zordyń kúshimen qalqyp tur. Jybyrlaǵan saǵym maıystyrǵan sáýleleri ırek-ırek, tolqyn-tolqyn. Jalpy, álem sý astynda qalǵandaı demde qubylyp, demde óz túsin taýyp, qyzyq halge ushyrapty. Álgi qulyperen qý talqan ushyratqan salt atty jaqyndap qaldy. Basyna eshki me, kengýrý me, ne ekenin saıtan bilsin, áıteýir ıá mańyrap, ıá móńirep jer basyp júrgen bir janýardyń terisinen pishilgen, olaq tigisti keremet qalpaq kıipti. Ezýinde tútini burqyldaǵan aǵash trýbka. Qıtar kózi mysyq kórgen ıtteı qyp-qyzyl. Jaǵy pyshaq janyrdaı aryq. Vınsent Van Gog — sonyń naq ózi! Ol shirkinniń erte, erte, ertede, eshki júni bórtede ózin-ózi atyp óltirgeni qaıda? Titirep kettim — onyń eki kózinen eki tapanshanyń uńǵysy úńireıip qarap tur eken. Tapansha kózdi Van Gogtyń astynda shurqyraı kisinep, aspanǵa atylǵan adam basty, jylqy keýdeli kentavr. Oń qolynda — qyl qalamnan soǵylǵan naıza da, sol qolynda — túrli-tústi akvarel boıaýlary japsyrylǵan qaǵaz qalqan. Van Gog jerge belýarynan kirip, qol bulǵap turǵan Isa — jel tıirmendi kóre salyp barqyraǵan jaman daýyspen shyńǵyryp jibermesi bar ma. Alaqanymmen qos qulaǵymdy tas basa qoıǵanmen Van Gog ózin-ózi ekinshi ret atyp tastamas pa dep zárem zár túbine ketti. Joq, atpady, aýzynan aq kóbigi burqyrap, tisin shaqyr-shuqyr qaırap, Isaǵa qyzyl kózin qadapty. Keler sátte astyndaǵy kentavrdyń basyn Isaǵa burdy. «Jekpe-jek!» — dep ekilengen attany qulaq jardy.

Isa — jel dıirmen myzǵymady, bútkil denesi syqyrlap, keńk-keńk kúldi...

Ol saspady, arbańdap aınalyp turǵan qoldaryn ilgeri sozdy da, eminip kep qalǵan naıza — qyl qalamnyń úshinen sap berip ustaı alyp, qaq bólip, laqtyryp jiberdi. İle ekinshi qolymen Ban Gogtyń jelkesinen aldy da, naq bir qap unnan jaman anaý shetke shańyn burq degizip, atyp jiberdi. «Óldiń ǵoı, oıbaı, Van Gog!»— dep aıqaılap jiberippin. Kentavr jalt burylyp, jaly jalbyrap aıdalaǵa qashty. Isa — jel tıirmen asyqpaı-saspaı, qımyl-qozǵalyssyz jer qushyp jatqan Van Gogtyń eshki terisinen tigilgen qalpaǵyn kıip, trýbkasyn aýzyna qystyrdy. Qalqan — akvareldi óziniń arbıǵan keýdesiniń bir núktesine ile saldy. «Áı!»— dedi sosyn ornynan eki-úsh umtylyp tura almaǵan Van Gogke.— Áı, mıǵula boıaýshy «Boıaýshy, boıaýshy, degenge saqalyńdy boıaǵanyń ne?» «Aıaz, álińdi bil, qumyrsqa, jolyńdy bil!» Anaý jatqan qalyń egindi kóresiń be? Kúni erteń bútkil dalany bermegen osy astyq meniń tas qaıraǵymnyń arasyna túskesin un dep atalar aq tozańǵa aınalar. Myń jyl solaı boldy, myń jyl solaı bolady da. Seniń on shaqty sýretiń ómirdiń atam zamanynan kele jatqan tekiregin ózgerte almas. Maǵan dese kúni erteń ózin sekildi myń boıaýshyny jınap ertip kel, kúndelikti tirshilik dep atalar qos qaıraq tastyń arasyna túsip, aq tozańǵa aınalar!»

Keńk-keńk kúlki!...

Jaılap kózimdi ashtym...

Keńkildep kúlgen jaıyp tastalǵan gazettegi «Jasandy ıntellekt jáne adam:- atty maqalany tabanǵa salyp otyrǵan Isa. Betine baıqatpaı kóz qıyǵymdy tastap em, túsimdegi arbańdaǵan jel tıirmenge on ekide bir nusqasy kelmeıdi. Qara buıra shashy kıizdeı kórkem jigit shyn kóńilimen sylqyldap kúlip otyr. Aınala berip, jerge bir túkirdim.— «Tús—túlkiniń boǵy!» Van Gog, kentavr, Don Kıhottyń jel tıirmeni... Endi meni ádebı, kórkemsýret taqyrybyna arnalǵan tústerdiń aınaldyra bastaǵany jetpep edi!

Eki-úsh mınýtten keıin ádebı, kórkemsýretter taqyrybynda tús kórgenime emes, Isanyń kúlgenine tańdanyp otyrǵanym jeteme jete bastady. Kóp kúnnen beri brıgadırdiń jadyraǵanyn kórgenim osy. Áneýgúni qala saparynan qabaǵy qatyp, júdep qaıtyp edi. E, kim edi... e, Garık aıtpaqshy, álgi «murnynyń úshine kús qonǵan qyzben» kezdesýden shahmat alańyna túsi órt sóndirgendeı bolyp, tútigip oraldy. Garık sasqanynan: «Qosh-saý... Endigi kelisterińde osy jerde kezdeseıik!»— deýge tili áreń kelip, óz jónine tartqan. Isa Qapshaǵaıǵa qaıtar túnde de jol boıy tis jarǵan joq. Sol tis jarmaý áli tis jarmaý. İshinde bir ıt emes, birnesheýi ólip jatqandaı qabaǵy qars túıilip júretin de qoıatyn. Biraq obaly káni, jumysqa jaýsha kirisedi. Tap sol ashýdyń óshin jumystan alardaı perforatordyń qulaǵynan alaqan aıyrmaı tas qatyp qalady. Ózin de aıamady, bizdi de aıaǵan joq, bir shybyqpen aıdady. Ár saǵat saıyn keletin on — on bes mınýttyq tynyǵý kózden bulbul ushty. Sol úshin Áshirmen bir-eki márte kıkiljińge keldi. Baqtıar ekeýmiz de jarylýǵa shaq qalyp júrgende... Isa aǵynan jarylyp, jaǵasy jaılaýdan ketip, emen-jarqyn kúlip otyr!

... Qara sholaqtyń juqa erni maımań-maımań etedi. Tap ázirde monshadan býy burqyrap shyǵyp, úıme tabaq qazy-qarta qoıylǵan dastarqan shetin bir tizesimen basyp otyrǵandaı beti qyzaryp, kózi jumylyp ketipti. Onyń qasyna on jyl aralaspaǵan týysyn búgin kórip, búgin qaýyshyp otyrǵandaı súıispenshilik kózben qarap qoıyp Uıqydaǵy arý jaıǵasypty.

... — Oqıǵa Afrıkada bolypty. Kakakana atty taıpanyń kisi jegishteri mádenıet ótip ketken úsh aq adamdy ustap alyp, dedektetip kósemine alyp kelse kerek. Kósem eki-úsh márte tyr-tyr qasynyp qoıyp, az oılanady da: «Anaý aq quba semiz eken, dereý qazir soıyp jeıik. Ekinshi uzyn sıraqtyń kózin aǵyzyp, fermaǵa jiberińder, semire bersin. Keler jylǵa tiske talshyq. Al úshinshisiniń kózin baılańdar da, qaıtyp kelmeıtindeı bizdiń terıtorıadan qýyp tastańdar»,— deıdi. Taıpa gý ete túsedi. «Abý, gabý! Eń semizi — úshinshisi. Muny nege tekten-tekke qoıa beremiz? Tym bolmasa bir qol, bir aıaǵyn kesip alyp qalaıyq. Nege jiberemiz?» Kósem sonda kózi shatynap: «Qoıa berińder degen soń qoıa berińder endi! Ekeýmiz anaý jyldary Oksford ýnıversıtetinde birge oqyǵamyz», — depti qalshyldap..,

Qyran japqan kúlki. Uıqydaǵy Arý sanyn shapaqtap:

— Bul anekdotty, árıne, kolonızatorlar oılap shyǵarǵan,— deıdi.

Betinen kúlkiniń qaımaǵyn jınap úlgire almaǵan Isa;

— Neokolonızatorlar,— dep túzetý engizdi.

— Qosylǵyshtardyń ornyn aýystyrǵanmen qosyndynyń máni ózgermeıdi. Ózgermeıdi,— dedi kenet ekilene qalǵan Uıqydaǵy Arý.

Sońǵy kezde, baıqaımyn, jartas basyndaǵy tórteýmizdiń araqatynasymyzdyń strýktýrasy eptep ózgere bastaǵandaı. Isa búgingideı áńgimege anda-sanda aralasqany bolmasa kóbine tuıyq. Brıgadamen tirligin resmı platformaǵa kóshirgen. Al Áshir bolsa kóńil kúı kóterýdiń júgin taza óz moınyna alǵan. Aýzynan ázil ketpeıtin, qadir-qurmeti joq tuzy jeńil jigit dep sanap júrgen Áshirimiz aýyryp, áneýgúni qurylysshylardyń aýrýhanasynda apta jatyp h.i.ı anda shyndyq basqa ekenine kózimiz jetti. Bárimiz de qymbat zatymyzdy joǵaltyp alǵandaı tórt-bes kún boıy qabaǵymyz ashylmady. Tez sharshap qalyp júrdik sol kúnderi. Bylaı da úndemes Baqtıar taza mylqaýǵa aınaldy, Birdeńeni joǵaltqanymyzdy bilemiz, biraq sonyń ne ekenin aıyra almaı jáne dalmyz. Joǵalǵan tabylǵanyn bir jetiden keıin Áshir jumysqa shyqqan kúni bildik. Áshirdi, Áshirdiń aıtqan saıyn ıyqtan bir kılo júkti alyp tastaıtyn tapqyr ázil-qaljyńyn joǵaltyppyz. .

Áshir qulantaza jazylyp, jumysqa shyqqan kúni ezýimizdi jınaı almadyq. Kúni boıy tireý basynan kúlki ketpedi. Ol kúni normadaǵy jıyrma bes shýrýftyń ornyna úńireıtip otyzyn tesip tastadyq.

Bu dúnıede sondaı da qyzyqtar bolady eken... Isanyń betinen alyp tastaǵan Baqtıardyń myna minezi meni oılantyp tastady. Uıqydaǵy arý sońǵy kezde bir búıirden tótesinen kıip ketip, kóp áńgimeniń shyrqyn buzyp, uıqysynan jıi oıanatyn bolyp júr. Ózi áńgimege aralasýdyń erejelerin bilmeı me, nemene, esh daıyndyqsyz, sózge jón-josyqsyz kez kelgen tustan kıligedi de ortamyzǵa bomba tastaǵandaı ánki-táńki bolyp otyryp qalamyz. Jana da kolonızator, neokolonızatorǵa bola sonshalyqty kijingeni nesi? Sondaı kijinisterdiń arqasynda qalǵanymyzdy aýzyna qaratyp ketetini de bar. Bel qaıystyrǵan aýyr jumysqa tóselip, et úıretkendikten be, sońǵy kezde júris-turysynda, sóılegen sózinde bir qýnaqylyq, bir oıaný bar.- Keshe: «Jýyq kúnderde komsomol jınalysyn ashpasaq...»— degen emeýrin bildirdi. Uıqydaǵy arý degen sózdi de ishteı baıqap-baıqap oılaıtyn halge jettim.

Jańa úsheýi de men qusap jantaıa qalyp, az-muz myzǵyp alǵanǵa uqsaıdy. Keteýin ketip, kóziń kilbıip sharshaǵanda on mınýt qalǵyp alsaq boldy, nege ekeni belgisiz, sosyn on mınýt qatarynan qoıyn-qonyshtan ázil-qaljyńdy ýystap shyǵaryp biraz jerge jelip-jelip qaıtamyz. Áteshterdiń de tańerteń tym-tym ashshy shaqyratyny da sodan bolsa kerek.

— Alaqandaı Anglıa, á? Sonshama úlken kolonıany qalaı jaýlap aldy eken, á?— dedi Áshir bárimizdiń betimizge baǵjıyp qarap. Jaıshylyqta jaıdaq áńgimeden qamshy saldyrmas maıtalman Áshir mundaı kitabı taqyryptarǵa shorqaq. Ándi tómen daýysta aıtyp kele jatyp, joǵarǵy notalarǵa aýysar kezde shashalyp qalatyn nashar opera ánshisindeı mundaıda aqaýly membrana sekildi qaqalyp-shashalǵysh.

Baqtıardyń eti qyzyp alǵan ba, sýyryla jóneldi.

— Toqsan alty ese! Anglıanyń kolonıalary ózinen sonsha ese úlken bolǵan. Nege deısiń ǵoı? Jýnglıdi kezip júrgen irili-usaqty ańdar qalaı, sol kezde memleketter de sondaı-tyn. Úlkeni kishisin, kúshtisi álsizin bas salyp, jaryp sala beretin. Brıtandyq arystan sol jýnglıdiń azýy alty qarys en qomaǵaı jyrtqyshy boldy. Ári zymıan qý. Arystan ári kúshti, ári qomaǵaı, ári aılaly bolsa ne isteıtinin elestete ber kóz aldyńa. Tarıh Anglıa eshqashan da bir mezette eki kolonıany qatar jaýlamaǵan, bir-birindep jekelep jeńgen deıdi. Kolonıalar taǵy irgeles, qoıy qoralas bop qatar jatpaǵan — Afrıka, Indıa, Amerıka, Avstralıa... Iaǵnı olar eshqashan da bir mezette bir jaǵadan bas, bir jeńnen bilek shyǵaryp, Anglıaǵa qarsy qolyna qarý alyp shyǵa almaǵan. Kongonyń prezıdentine qastandyq jasalsa sol saǵatta álemge jarıa qyp otyratyn qazirgi baılanys quraldary ol kezde joq. Maǵan sol kezdegi halyqtar men memleketter qos qulaǵyn tas basyp, eki kózin shart jumyp alyp, etpettep jatqan láýhı adamdardaı elesteıdi.

— Al qazirgi jaǵdaı múldem basqasha. Halyqaralyq baılanys, ıntegrasıa, transport damydy. Qıyr Shyǵystaǵy Vladıvostoktan poezben shyǵyp, temir jol júıelerin qýalaı Qıyr Batystaǵy Golandıaǵa deıin vagonnan túspeı jetip barýǵa bolady. Aq teńiz ben Qara teńizdiń kindigin adamdar óz qolymen qosty. Tájdi arystannyń da, ań arystandardyń da órisi myqtap taryldy. Afrıkanyń bir túkpirinde myltyq atylsa ony sol mezetinde búkil planeta estıdi. Kisi jegish taıpanyń kósemi Oksford ýnıversıtetin tamamdaǵan. Planeta buryn denesiniń ár bólshegin bir-birimen jalǵastyratyn nerv júıesinsiz qoly — qol, buty — but bop bólek-salaq bop jatqan paralıch edi, bul kúnde ol tastaı jumylyp ilgeri attaǵan qurysh adam. Kapıllár tamyrlary — avtomobıl magıstraldary, nervteri — temir jol, sý, áýe transporty. Qarym-qatynas onyń progresiniń formýlasy. Qatynastyń ejelgi qudaılary — saýdagerler sol sebepti de progrestiń atasy dep sanalady. Aıtpaǵyń osy ma, komsorg?

Áshir ekeýmiz tyrp etip úndemedik.

Isanyń qara jalyn mazdaǵan, ash kózderi shúńireıe túsip, Baqtıarǵa shúıilip otyr. Qas aralyǵy qysqarǵan. Myna álpetiniń ázil retindegi talastan góri zili basym. Áneýgúngi qala, Garık, murnynyń úshine qus qonǵan qyz tarıhy Isany ábden búldiripti, buzypty. Ashýshań. Shyrtetpe. Ásirese, Baqtıar dese kóterilip ketedi. Buryn ony kózge de ilmeýshi edi, endi qalaı Baqtıar belsenip sóıleı qalsa ashyqtan-ashyq tobyqtan qaǵyp, tyǵyryqqa tireýge tyrysady. Ashyqqa shyǵarmasa da Isanyń minezinde osy qurylys otrádinde shym-shymdap sińgen, Baqtıarǵa arnaǵan jaqtyrmaý, jaýyǵý bar. Áshir ekeýmiz ony bilip júrmiz, áıtse de sonyń qaınar kózi qaıda ekeninen taǵy habarymyz joq. Isanyń syrahanadaǵy sózin estigen men eptep sezetin sekildimin, biraq tap basyp aıta almaımyn. Oılaýǵa da batylym jetpeıdi, oılasam boldy, Isa, Baqtıarǵa ǵana emes, osy otyrǵan tórteýmizge de qatysy bar jaranyń aýzyn ashyp alatyn tárizdimin.

Keıde óz oıyń ózińdi qorqytady eken.

Baqtıar únsiz. Bir qyzaryp, bir surlanady.

— Komsorg eshteńe aıtpasa meni tyńdańdar, jigitter!

Tuqyraıǵan bastardy julyp-julyp, kóterip aldyq. Bes qadam jerde Samat Qalıevıch ynt-jyntymen aqsıyp kúlip tur.

O, o, kúlkini aıtsańyz prorabtyń kúlkisin aıtyńyz, Basyn shalqaıtyp tastap kirshiksiz kóńilmen ha-ha-halaǵanda ol týraly oılap otyrǵan oılaryńyzdyń sapasy birden elý prosentke jaqsaryp sala beredi. Kúlki emes, turǵan boıy qudaı tegin syılaı salǵan baq-dáýlet! Ondaı kúlkilerdi tireý túsetin alańda emes, bedeldi jınalystardyń úzilis-úzilisinde, áıtpese banketterde i ana estigen jón. Joǵary sortty bul kúlkilerdi estigende kúlki ıesine on somdy tastaı salyp júre berý kerek. Jáne bas prorabtyń biz estigen kúlkisin magnıtofon kasetine jazyp alyp, qınalǵan, kúızelgen kezde qosyp qoısańyz bárin de umytyp, kádimgideı tynyǵyp qalatynyńyz anyq. Samat Qalıevıch te óziniń kúlkisiniń qadirin, kúsh-qudiretin jaqsy túsinedi, bilem, sırek kúledi, kúle qalsa bizdiń qabaǵymyz túsip otyrǵan osyndaı qıyn shaqtarda kómeıinen kúlkini sorǵalatyp qoıa beredi. Janyń jadyrap, tegi jelpinip qalasyń. Samat Qalıevıch osy kúlkisimen-aq kim-kimniń bolsyn qolyndaǵy bar kartasyn aralastyryp jiberip, múldem basqa kóńil-kúıdiń arnasyna bura salady. Bas prorab shahmat oınaı ma, joq pa, ol arasyn bilmeımin, al oınaı qalsa qarsy jaqtyń koroline matty mindetti túrde atpen qoıatynyna bek senemin. Olaı deıtinim, kúı, jalǵyz kúı, bireýmen júrsin, qashan, qaı jerde jelke tusyńnan lyp etip, oıda joqta shyǵa kelgenin ańǵarmaı qalasyń. İlbisin sıaqty eppen basyp, sybdyrsyz júredi, Týflıiniń tozbaıtyny da sodan bolý kerek.

Ózi Qapshaǵaıdyń ár tas, butaǵyn jatqa bile me, jol-soqpaq dep tańdap jatpaıdy, taý-tasty tótesinen salyp kete barady. Qazir de jolsyz, biz kútpegen jelke jaqtan ańdaýsyzda kelip, tap tóbemizden túsip otyr. Minez-qımyl, júris-turysy — shahmat aty. Úıinde eger shahmaty bar bolsa, júre-júre aty ábden tozyp, syry kóship, aqjemge aınalǵan shyǵar, sirá! Estýimizshe, burynǵy álpınıs. Kıimi de júris-turysqa yńǵaıly: jalpaq qaıys belbeýli djıns shalbar, kún qaǵary áınek aq kepki, kók tenıs keýdeshe. Bulshyq etteri bultyldap kúnde tańerteń jartas basyna jutynyp kep turǵanda ózimizge keıde qurdas sanap qalamyz. Baqylaıtyny tek biz emes, arǵy bette tireý ornyn jaryp jatqan burǵyshylar, kelesi tireýdi betonnan quıyp jatqan betonshylar da sonyń qaramaǵynda. Qalaı úlgiredi deseńshi!

— Jarandar, jaqsy habar! Shýrýfterdiń bitkenin jarǵyshtarǵa qulaq qaǵys etip keldim. Jarty saǵattan soń asaı-múseıin arqalap kelip qalar. Tezirek pnevmatıkalyq balǵa, perforator, kúrek, súımen, shlangilerdi jınap qural-saıman vagonyna aparyńdar. Áıtpese qıraǵan tastyń astynda qalady.

Prorab aýa qubyryn alańnyń ár jerinde qıǵash-qıǵash sulap jatqan perforatorlarmen jalǵastyrǵan shlangilerdi qulashtap jınastyra bastady. Biz de ornymyzdan salǵyrt turyp, kúrek-saımandarǵa bettedik. Qol-aıaq qorǵasyndaı. Eki dúnıede demalǵasyn jumysqa qaıta kiriskennen asqan azap bar ma eken.

Samat Qalıevıch bizdiń manaýraǵan qımylymyzǵa qarap turdy, turdy da:

— Jigitter, meniń jaqsy jańalyqtarym áli taýsylǵan joq! Jarǵyshtar búgin shýrýftardy amonıtpen toltyryp, alańdy talqan etedi. Bul — bir. Ekinshiden, qoparylǵan kók tasty burynǵydaı pnevmatıkalyq balǵamen ýatyp, kanal jıegine qolmen tasyp áýre bolmaısyńdar. Jartasty oıa-oıa traktor aınalatyndaı alan jasadyńdar, raqmet! Budan bylaı «S-100» búldozer! tasty alannan bir-aq ıterip, kanal tabanyna qulata salady, oǵan bul bir-aq kúndik jumys. Ol kezde sender qural-saımandy maılap-sýlap, buzylǵanyn jóndeısińder. Tek shýrýfti tesip úlgirińder! Ýra-a!

— Ýra-a!

— Ýra!

Aıtqanym aıdaı keldi, Samat Qalıevıch júristi atpen jasady. Ystyq máńgirtip, aqyr aıaǵy qyrqysýǵa shaq qalǵan tórteýmizdiń tóbemizdi eki-úsh aýyz sózben kókke jetkizdi de tastady. Kelgen saıyn qoıny-qonyshy jańalyq, janǵa jaıly jaqsy jańalyq!

Kil kóktastyń tıtyǵymyzǵa jetkeni shyn edi. Arqaǵa aıazdaı batqan aýyr tas ta, aýzynan jalyn atqan aptap ta emes, tasty jarǵasyn kóterip, kanal tabanyna laqtyrý, qaıta oralyp kep, taǵy kóterý, taǵy laqtyrý, laqtyrý — qysqasy, kúnine júz-júz elý ret qaıtalanatyn bir qımyl sýretiniń esh ózgermeıtindigi edi. Alań ortasy — kanal jıegi, alań ortasy — kanal jıegi.., Tańnyń atysy, kúnniń batysy saǵat tilindeı teńselesiń, teńselesiń kep... Kóp jeseń konfet te kekirtedi. Konfet qaıda, kóktastyń aty qashan da baıqamasań alaqandy qanjarsha qıyp túsetin kók tas... Onyń ústine jarylys saıyn alań tabany tereńdep, qabyrǵalary kerisinshe bıiktep, úsh qabyrǵadan jáne astydan qaınaǵan qushaǵyna qysa túsken jartas marten peshindeı bizdi obyp tartyp bara jatyr. Buryn betkeıden sydyrtyp soqqan jel perforator men pnevmatıkalyq balǵanyń shańyn kóterip alyp ketýshi edi, qazir qapas bólmede kóshken temeki tútinindeı tas qudyqta tunyp turyp alady.

Bir saǵat ótti. Qural-saıman tegis jınaldy. Joǵarydan, tas qudyqtyń qyr jelkesinen Samat Qalıevıchtiń jarǵyshtarǵa: «Bylaı, bylaı! Aý, ana .jigitke kómektespeımisiń?» «Qalaı, túske deıin jarýǵa úlgire alasyńdar ma?»— degen daýsy jetip tur.

Isa óziniń shań men perforator maıy qosylyp battasqan bilegine qarap turdy da, kúrsinip saldy.

— Ózgerip ketippiz ǵoı ózi. Men bir aıdan beri jańa kórip turmyn. Sony baıqaýǵa mursha da kelmepti.— Qalǵan úsheýmizdiń betimizge qarap shyqty. Báriń de ózgeripsińder...

Perforatordyń apparatyn kóterip, tómen túsip bara jatqan Áshir:

— Tek kentavr ózgermegen,— dedi kúńk etip.

— Kentavr ózgermegeni qalaı? — Baqtıar ań-tań.

— Ne qalaıy bar? Kórmeı júrmisińder? Alǵashqy kúnderi tireý ornyna tıip-qashyp, bir-eki ret kelgen boldy da, tas tyıyldy. Tym bolmasa hal suraý da joq. Tórteýmiz ol úshin tap bir jazyqty bolyp, qara jumysqa kesilgen kináli jan sekildimiz...

Baqtıar oılanyp qaldy.

— Kentavr nemenege kelsin. Ortan qoldaı komsorg júrgende komandır jartas basynda ne bitirmek? «Stýdentterdiń qurylys otrádtary — elimizdegi kúnnen-kúnge qanat jaıyp kele jatqan jasampaz kúsh». Sen áneýgúni gazetten osyny oqyp bergenińde qaınaǵan ystyqta bir stakan sý ishkendeı raqattanyp qaldym, Baqtıar. Estısiń be, komsorg? Gazetti bizge jıi-jıi oqyp berip júr budan bylaı da.

Komsorgtyń áneýgúni qurylys otrádtary týraly maqala oqyp bergeni ras edi. Onda da saýatymyzdy ashaıyn degen oıy joq, tek bir áredikte ermek retinde oqyp bergen. Isa sony tıek etip, ádeıi qaǵytty.

Baqtıar qolyndaǵy shlangini tastaı saldy da, sanap basyp Isanyń qasyna bardy. Sharshaǵan daýyspen:

— Meni nege jek kóresiń, Isa?— dedi.

— Ǵafý et... Ystyq ótip ketken be, ne sóılep, ne qoıǵanymdy bilmeı qaldym.— Isa jymıdy. Zárli jymıys.

Baqtıar jerge túkirip edi, qap-qara eken. Men oılaımyn da: Isanyń Baqtıarmen jıi qaqtyǵysa beretini nesi dep. Baıaǵyda mamam kókemmen shekisip qalǵanda: «Kóretin televızor da joq bul qańyraǵan úıde. Sosyn seniń betińe qarap-qarap otyramyn da, kenet, bas sap tyrnap tastaǵym keledi»,— degeni bar, Qalaı aýdan ortalyǵyna tele, munara ornap tústi televızor tórge taılaqtaı taırańdap shyqty, solaı urys-keris báseńdep sala berdi. Televızor semáǵa bereke-tatýlyq ákeldi. Bizge álde sol televızor sekildi basymyzdy biriktiretin ortaq birdeńe kerek pe? Áıteýir jana paıda bolǵan jaranyń qolqany sýyra solqyldatyp syzdatqany sekildi sońǵy kezde tireý ornynda keris kóp.

Syzdatqan jaranyń aýzy qashan ashylady?

* * *

Biz qural-saımandardy jınap, qyzyl vagonǵa bettesimen sırenanyń ulyǵan úni tóbe quıqany shymyrlatyp, taý aralap, jańǵyryqtary saı-jyralardy qýalap, serýendi soqty deısiń. Qolyna qyzyl jalaýsha ustaǵan jarǵyshtar tóbe-tóbe basyna naızadaı shanshyla qalypty.

Qumyrsqasha qujynaǵan shoferler, armatýrashylar, betonshylar, ekskavatorshylar, taǵy basqa kóp jumysshylar qosar kanaldyń tabany men qaptalyn ala bolashaq GES úıi men qosar kanaldy jalǵastyratyn, bıiktigi on metrge jýyq uzyn týnelge qaraı aǵylyp, sonyń aýzynda japyr-jupyr tabysyp jatyr.

Biz de qarsy mańdaıdy alyp, kólbep jatqan jotanyń arǵy betindegi baýraıyn pana etpek bolyp, kanaldan abyr-sabyr óttik. Alda — Áshir, Baqtıar, sońda — Isa, men.

Sırena úni birese kúsheıip, birese báseńdep, azandy salyp tur.

Men qaınaǵan kún tóbeden tóngen sıyr sáskede qaradan-qarap bir tońyp, bir qyzynyp, óz-ózimnen alasatyn, dir-dir etip kelemin.

Bozdaǵan sırena úni qulaǵyma jetse, nege ekenin qaıdam, dirildep, qolma-qol týlaı qalatyn júregimdi toqtata almaı, býyn-býynym bosap, boıymnan kúsh qashatyn jaǵdaıǵa ushyraımyn. Alǵashqy jarylysta-aq sondaı halge tap boldym. Aıaǵym qalaı, qaıdan basqanymdy ańǵarmaı, seń soqqan balyqsha meń-zeń kúıge túsip, sandalaqtap qalamyn. Jarylys bolashaq tireý túsetin tas alanda emes, mynaý qos tabanymnyń taq astynan, aıta berseńiz, júregimniń shytadaı ǵana juqa qabyǵynyń ishinde burq eterdeı qobaljyp, kóz aldym munartyp sala beredi. Sozyla sýyrylyp, aspanǵa tik shapshyǵan sırena daýsy aldyńǵy jyly qasaphanada pyshaqqa ilinip júre bergen qara buqanyń ókirgen únine keremet uqsaıtyn. Birer saǵattan soń, amonıt parsha-parshasyn shyǵaryp, aspanǵa usaq tas pen shań etip shasharyn sezgen qyzyl jartas ishin tartyp, ókirip turǵandaı, qyzyl jartas tónip kep qalǵan ajal aldynda qý janyn qaıda qoıaryn bilmeı sırena daýsymen bebeý salǵan qyzyl buqadaı sezilip, keńsirigim ashyp, janaryma jas quıylatyndaı. Betkeıdegi jartastyń aıaǵyn aspannan keltirip tóńkerip, burqaqtaǵan topyraq ıen kesek-kesek tastardy ilestire aspanǵa shapshyǵan qara quıyn men jalyn, jarylys emes, baıaǵyda qasaphana dýalynyń túbinde shyrpy basynda terbele qalǵan qyp-qyzyl jalyndaı kórinip, kózdi tas jumyp ala qoıamyn, Anaý aqpan aıynda qasaphananyń aǵash qorshaýyna janar maıdy shashyp jiberip, bir tal shyrpyny qorap syrtyna jalǵyz-aq tartyp jaqqan barmaq basy jalyn on, júz, myń, mıllıon ese úlkeıip, jýsandy betkeıde tolyqsyp tura qalǵandaı júregimniń basyna yza men ashý, nala tuzdyqtaıyn quıylyp, dýyldatyp ashytady. Sonda... sonda qystyń qytymyr kúninde qasaphanada kóz kórgen ý-shý men barmaq basy jalynnan kóılek-shalbarymdy sheship tastap, úsh jyl boıy bezildep qashsam da qyr sońymnan qalmaı ókshelep, alty qyr asyp úlgirsem de taqa izimdi basyp, ylǵı bir qýǵynǵa salatyndaı meniń qandaı jazyǵym, nendeı kúnám bar, táńir-aý?!

Álde, álde jazǵan kóńilim taǵy bir jalyndy, astan-kesteń jarylysty, taǵy da orǵa ıterip, sýǵa salatyn ózgeristi sezip júr me? Úsh jyldy saýsaq búgip sanap turyp, artqa salsam da keýdemde pisip-jetilip úlgergen kezekti jarylys dúmpýi taǵy da kókiregimdi qaqyratyp, júregimdi jalańashtap tastaǵysy bar ma? Qyl aıaǵy taý betkeıindegi bes beresisi alty alasysy joq qyzyl jartastyń ústine shyjalaqtap túse qalatyndaı sorynyn, sorpasy qaınaǵan netken janmyn? Bir oqıǵasyz, jarylyssyz tamaǵynan as ótpeıtin qý janyma tynym joq netken masasyz jan edim?

Sırena úni, áne, sál tolas tapty da, qaıta áýeleı kóterildi. Qyzyl jartas — qyzyl ógiz qosh-qoshy men baqulyn aıtyp, damylsyz ókirip tur. Basym aınalyp, táltirektep ketip, bir baıqasam, sol aıaǵym kanal jıeginen asyp, jarqabaqtan ary kúrt opyrylyp túsip ketetin shyńyraý ústinde ilinip tur eken, sol shyńyraý aıaǵymnan mı batpaqsha tartyp júre berer me edi, qaıter edi, qarýly qol ıyǵymnan sap berip, oń jaq shetke laqtyryp jibermese. Sendelektep baryp, zordyń kúshimen boı bılep, kózimdi ashsam... tútigip ketken Isa tóbemnen tónip tur. Shyt-shyt jarylǵan erni únsiz ashylyp-jabylyp, aq tisteri jarqyldaıdy. Qaz-qatar minsiz qalanǵan kirshiksiz tisterin ishteı birtindep sanap turyp oıladym: «Isany bilýshi edim bir kisideıin, qolmen qalaǵandaı osynshalyqty appaq tis ekenin neǵyp baıqamaǵamyn?»

— Aıaǵyńnyń astyndaǵy shyńyraýdy kórmeıtindeı ne ábilet basty? Jelkeń úzilip, tómende tyrapaı asyp jatsań kim jaýap beredi... Esindi jı, jı, esindi!

Men aq tisterdi birtindep sanap turyp saqyldap kúldim kep. Al ishimde boran bozdap jylap turdy. Men emes, ishimdegi boran saqyldap kúlip edi, Isa ony sezbedi, qadalyp turdy, turdy da, jerge túkirdi.

— Jaýaptan qorqasyń ba, brıgadır? Ha-ha.., Kanal tabanyna qulasam kiná ózimnen dep qolhat qaldyramyn.

— Ne sandyraqtap tursyń? Qandaı qolhat?

— Júregimniń túbinde jatyr ol qolhat...

«Estısińder me, ishim irip, botadaı bozdap jylap tur...» — aıtpaǵym osy edi, onyń ornyna qaıdaǵy qolhat týraly sandyraqtadym.

— Kún ótken joq pa, Asan? Basyń aınala ma? Endeshe qosqa qaıt. Sóıt. Báribir búgin jartasqa burǵy salmaımyz.

Toqtaýy joq saıtan kúlki býynymdy alyp, ishimdi qoldap basqan kúıi maı topyraqqa shókelep otyra kettim.

Al aýzymnan adam shoshyrlyq aqymaq sózder shyǵyp jatty.

— Adamdar aqymaqtardy aıaǵysh keledi. Ha-ha...

Al Isanyń tý syrty — qaraýytqan shyńyraý... Arǵy qabaqtaǵy qyzyl vagon — tamshy qyzyl qan. Kanal tabanynan aıbaq-saıbaq adymdaǵysh ekskavator kanal qazylǵanda ashylyp qalǵan dınozavrdyń qańqasy qusap, uzyn moınyn quryqtaı sozyp, jaǵalaýdy jaıbaraqat ıiskeleıdi. Shyńyraýdan ıesin qorqaıyn, úsh jyl buryn mundaı shyńyraýdyń kókesiniń jaǵasyn jaǵalaǵam, jalǵyz jaǵaladym...

— Qatelesesiń. Adamdar aqymaqty aıamaıdy.

Sart etken shapalaq jaǵymdy jandyryp ótti. Kúlkige qaqalyp qalǵan men shókelep otyrǵan beti meńireıip Isanyń betine qaradym. A. Qaıyrsynovty osine aınaldyrǵan álem — shaqarlyǵy qaıtpaǵan kún, jazdyń bir-eki aıynda ejelgi kók túsinen aıyrylyp qalyp, sońǵy aptada ǵana oz shyraıyn tapqan aspan, shóbi kúıip ketken jon arqasyn jalańashtap tastap, tońqıyp-tońqıyp jatqan jotalar teńseleńdep jaı aınalady.

Bir tań qalǵanym, tartýyn tartyp qalsa da Isa maǵan jany ashyp qarap tur. Tek shapalaq tıgesin ǵana Isanyń maǵan shyn jany ashıtyndyǵyna kózim jetti. Bár-bári de — on syrynyń toǵyzy qaınasa da, muzdasa da ishte jatatyn Isa da, jıyrma jyl uıyqtap, jıyrma birinde jańa oıana bastaǵan Baqtıar da, kúnniń atysynan - tún ortasyna deıin baǵana basyna jabysyp ap, sózdi sýdaı sapyratyn aýdan ortalyǵyndaǵy radıosha ańqyldap, birde shynyn, birde syryn aqtaryp salatyn Áshir de maǵan jany ashysa týys, jańadan tapqan shyn týystar eken. Bas aýyryp, baltyr syzdaǵanda hal suraýǵa jarap, bel bosap, sharshaǵanda shapalaqpen bolsyn shıryqtyrýǵa shapaǵatyn tıgizse týys, árıne, týys...

Soǵan kózim jetkesin-aq shókelep jyljyp, Isanyń perforator maıy men shań battasqan tizesin qushaqtaı aldym da, qystyqqannan betimdi býra sanyna basyp, kóz jasymdy aǵytyp-aǵytyp jiberdim.

— Keshir, aǵa... Raqmet bárlerińe, kóp raqmet! Sizder bárin túgel bilesizder... Qasaphana jaıyn bilesińder.. Ala jaz boıy eshkim, eshkim de betime salyq etken joq. Aıtar dep oılap edim... Raqmet! Al sender bárin bilesińder, solaı ma? — Úzdik-úzdik byldyrlap, Isanyń sanyn judyryǵymmen zilsiz tómpeshteımin.

Isa qoltyǵymnan súıep, ornymnan turǵyzyp, tizemniń shańyn burq-burq qaǵyp júr. Ózi de burqyldap júr.

— Bilmegende she... Alǵashqy kúni-aq bilgemiz... Komandır shtab múshelerin jınap alyp, barlyq tarıhyńdy bajaılap aıtqan. Ol keıbir nárselerdi tym týra túsinetini bolmasa bylaıynsha jaqsy jigit. Otrád úshin baryn da salyp, janyn da salyp júr. Keıin túsinedi ǵoı. Qazir onyń ýaqyty joq. Al sen ózińdi jalǵyz ekemin dep oılama. Bárimiz de aǵańbyz, jaǵańbyz. Eshkim de myna álemnen tys ómir súrmek emes. Syrttaı bermeı ishke kir, ortaǵa kir. Bir ýaqyt ózine de syn kózben qara. Sen sondaı jastasyń. Jaqsylyǵymyzdan úıren, jamandyǵymyzdan jıren. Sol ekeýin bir-birinen aıyra bil.

Men Isaǵa onshama qulaq ta salǵamyn joq, osy mınýtte basqany tyńdaǵannan góri ózimdi tyńdaýǵa tym-tym qushtar edim. Anaý aqpan aıynan bergi úsh jylda ishimde shemen bolyp jatqan bar syz ben muzdy bir-aq demmen shyǵaryp salǵym bar syrtqa. Ár túrli jınalys-talqylaýlarda talaı-talaı aqyl aıtyldy, biraq men ne aıtqym keldi, bir qyzyǵy, ol týraly suraý eshkimniń de esine kirip-shyqpapty, tek aqyl aqyl... «Senin, jasyńda biz adam bolýdy oılaı bastap ek, jaqsy baǵa alyp edik, tártipti ek»... taǵysyn taǵylar.

Biraq eshqaısysy da óz jolyńmen júre qoı degen joq. Árqaısysy durys bolsyn, burys bolsyn, óz jolyn nusqady.

Al myna úsheýi ala jaz boıy tas kóteristi, urysty da, sýǵa da birge shomyldy, tipti qalaǵa baryp, syra iship, qyzǵa qyryndaǵanda da, kimsiń dep kekireımeı qasyna ertti — tek aqyl aıtyp kósemsigennen basqanyń bárin istedi.

Osy maǵynada aǵylyp-tógilip taǵy da bes mınýt sóılegenimdi bilemin.

— Ne boldy?

— Nege qalyp qoıdyńdar?

Shlang pen perforatordyń burǵysyn arqalaǵan Áshir men Baqtıar qaıta oralyp, qasymyzǵa kelip qalypty. Samaı teri jylt-jylt etedi. İnige qaınaǵa qýanysh betime qan bolyp tepti, tepken shyǵar. Árqaısysyn qushaqtap, árqaısysyna arnap bir-bir aýyz jyly sóz aıtqym keldi. Belderi qaıysyp, tirsekteri maıysyp, arqa eti arsha, borbaı eti borsha bolyp, qural-saımannyń zil salmaǵynyń astynda qaıysyp bara jatsa da, áldenege ushyraǵanymyzdy bile salysymen eki ekpelerin qolǵa alyp, jetip kelgen ekeýinen jyly sózine jan sadaǵa!

Isanyń olarǵa ne degenin de bilmeımin, eki kózimdi Áshir men Baqtıardyń kúreńitken júzinen aıyrmaı qarap turdym da, jalt burylyp, shelek jatqan qyzyl vagonǵa zymyrap berdim.

— Aý, qaıda barasyń?

— Sý, sýǵa kettim...— Qolymnan taban astynda sý ákelýden basqa jaqsylyq kelmese ne shara.

Seni anaý qyrattyń astynda tosamyz, Asan!

Anaý qyraty qaı qyrat, oǵan mán bergemin de joq, keremet shattyq aıaǵymdy jerge tıgizbeı kóterip alyp alǵa usha berdi, qos qoltyǵyma perishteniń qos kanaty bitip, mán-maǵynasyz aıqaılap júgire berdim.

— Sý —jerdiń sáni...Sý — eldiń sáni. Sý, sý ákelemin senderge!

— Biz seni anaý qyrattyń astynan tosamyz, Asan!

Shaıqalaqtap tógilmes úshin betine jalbyz japyraqtaryn sepken shúpildeme shelekti qos qolyma kezek aýdaryp, qyratty asyp tússem, olar týra baýyzdar tamaqta, jer ıiskep jata qalǵan úlken tastyń túbinde shoktaı úıirilip otyr eken. Bári de alǵa ıtine umtylyp, aıqulaqtanyp alypty. Tas ústinde otyrǵan Samat Qalıevıchtiń daýsy sampyldaı shyǵady. Ádettegideı sýǵa da jamyrasyp umtylǵan joq. Itpisiń, kisimisiń demedi. Samat Qalıevıchty qaýmalaı epısentrge aınaldyryp, Áshir, Isa, Baqtıar úsh burysh qurypty. Geometrıanyń úıretýinshe, úsh burysh en berik te, al tort burysh eń aınymaly fıgýra. Úsh buryshty tort buryshqa aınaldyryp, beriktigin buzbaý úshin olarǵa jeter-jetpes jerde toqtaı qaldym.

Samat Qalıevıch sóılegen kúıi maǵan qarap otyr. Kózi meni iship-jegenmen oıy múldem basqa qıan-qıyrdy sharlap júrgenin esh sezimsiz meńireıgen janary aıtyp tur. Meni emes, meniń tý syrtymdaǵy jetpis jeti jyl kórmegen týysyn kórip otyrǵandaı myna qarasy tym ótkir. Sasqanymnan alǵa qadam attap túsip:

— Samat Qalıevıch, Samat Qalıevıch! — dedim apalaqtap.

Adamnyń ózgerý úshin kirpik qaǵý jetip jatyr eken.

Prorab kirpik qaǵyp edi, melshıgen betine jan kirip, urtynyń úshine kúlki úıirilip, kózine jylymyq júgirdi.

— Kel, kel, Asan! Manadan beri bizge jetpeı otyrǵan sen ediń.

Qasyna barǵan meniń qolyma qyzyl muqabaly jyltyr bloknot pen avtoqalamdy ustatty da, qasyndaǵy bir kishkene tompaq, súıkimdi tasty nusqady.

— Tabıǵat ózińe arnap jaratqan myna bir takty erttep min de, qazir ne deımiz, sony kitabyńa túrtip al. Biz qozǵar dúnıe eki qulaǵyń túgil, bolsa, tort qulaǵyńdy túrip tastap tyńdaıtyn áńgime.

«Tabıǵat maǵan arnap jaratqan taqqa» otyryp jatyp, tórteýin kóz astymmen bir-bir sholyp shyqtym. Júzderi qyzarypty, betteri albyrańqy. Kózderi áldebir shabyttyń jyltyraq sáýlesin juqtyrypty. Altynǵa lyq toly bóshkeni endi-endi ashqaly otyrǵan adamdardy qara da, bulardy qara. Sóz joq, bular bar bolsa tort qulaqty túrip tyńdaıtyn qyzyq máseleniń basyn mújýge kirisken.

Samat Qalıevıch ornynan turdy da, qolyn joǵary kóterip, ashyq únmen:

— Joldastar, sonymen shymyldyqty ashyq dep jarıalaımyz! Bas rejıser men, ıaǵnı prorab. Spektákldiń taqyryby da, ıdeıasy da, sújeti de bireý, ol — jetimdik. «Sekretar-stenografıst, qalaı, qalam-dápteriń daıyn ba? Qysqashalap jazyp otyr!» — dedi maǵan shuqshıa qarap. Men basymdy ızedim.

Samat Qalıevıch ár sózin shabytqa ábden mingen oıynshynyń: «Shah-Mat!»—dep shańqyldaǵany sıaqty esh sozyp-malýsyz sart-surt domalatyp otyr. Aıttym ǵoı, tórteýiniń tirilip qalǵan kózderine, uzyn sıraq qypsha bel hrýstal rúmkalardaı shanshylyp-shanshylyp otyrystaryna qaraǵanda, kemi alty aı aıta júretin qyzyq áńgime bastalýǵa tıis.

Samat Qalıevıch sóılep ketti.

— Men osy otyrǵan úsheýińniń ata-analaryn tórt kózi túgel me, joq, tóńiregi typ-tıpyl jetimsińder me, ol arasyn anyq bilmeımin. Biraq árqaısylaryń úshten suraq qoısam, jáne oǵan sender oǵan esh qaıaýsyz kóńilden rıasyz jaýap berseńder ol jaǵynyń jigin ashyp, jiliktep berer edim. Qoıar shartym bar — suraq-jaýap ústinde daýdamaı týdyrmańdar. Ókpe-renish sońynan. Sebebi — áńgime erkekterdiń áńgimesi. Rızasyńdar ma?

Úsheýi de rıza eken. Erkekterdiń áńgimesi kimdi qyzyqtyrmasyn.

Prorab alaqandaryn soǵyp qalyp:

— Sonymen alǵashqy suraq: kim qandaı sportpen aınalysady? dedi de, Isaǵa jalt qarady.

— Boks, birinshi razrád, — dedi Isa miz baqpastan.

— Jazyp qoı, Asan. Baqtıar, sen she?

Uıqydaǵy arý áldekim jasqap qalǵandaı shalqaıyp baryp, qaıta túzeldi. Ózine qaraı zyrqyrap ushyp kele jatqan voleıbol dobyn alýǵa úlgire almaǵan adamnyń ádeti. Baqtıar basqa sporttyń túrine qalaı, qaıdam, biraq, voleıbolǵa op salsa bir attap baspaıtyn jan.

— Jeńil atletıka úıirmesine... qatysamyn,

— Razrád, razrád she?

Baqtıar bas shaıqady.

— Iaǵnı joq. Áshir, sen ne aıtasyń?

Áshir qubylaǵa qarap otyrǵan. Kózi sol syqsıǵan kúıde erni jybyr etti.

— Samat Qalıevıch, basqalarǵa suraq bermes úshin sol suraqqa ózińiz jaýap qaıtarsańyz...

— Álpınıspin. Sport sheberligine kandıdat.

Men basymdy kótermesten:

— Samat Qalıevıch, sizdiń tusyńyzǵa shahmattan da sport sheberligine kandıdat dep jazaıyn ba?— dedim óp-ótirik ańqaýsyp.

— Nege olaı dediń?

— Bir túrli oqys júresiz...:

— Onysy nesi taǵy?

— Sizdiń bizge kádimgi aıdaý jolmen kelgenińizdi bir kórgemin joq... Ylǵı oılamaǵan tustan, taý-taspen kelip, jelkeden túsesiz de otyrasyz... Júrisińiz at fıgýrasynyń júrisine uqsaıdy.

Samat Qalıevıch saq-saq kúldi.

— Maqtaǵanyńa raqmet, inishek!

— Men tipti de sizdi maqtap turǵan joqpyn.

— Maqtap tursyń, maqtap tursyń, biraq maqtaǵanyńdy óziń de bilmeısiń. Attyń júrisi degen, aınalaıyn, myqty bastyq bolatyn adamnyń júrisi. Esińde bolsyn, oılamaǵan jerden shyǵyp, baǵynyshtylardy jelkeden basyp otyratyn adamnan bolashaqta jaqsy bastyq shyǵady...

Kenet, prorab sózin tyıa qoıdy. Óıtkeni, bárimizdiń de basymyz tómen salbyrap ketken edi. Bárimiz de bir nárseni osy sátte uǵyp qaldyq — Samat Qalıevıch sońǵy sózderdi aıtpaýy kerek edi, bizdi syılasa aıtpaı-aq qoıǵany jón edi.

— Iá, ıá, shahmat jaqsy oıyn ǵoı... Ony Indıa shahtary da oınaǵan. Fılıppın prezıdenti Markos ta oınaıdy...— Sasyp qalǵany ábden belgili boldy. Maǵan qarady. Biraq kózinde manaty ot ta, jyltyl da joq.— Menen shahmatty suradyń ba, Asan?

— Shahmatty...

— Resmı jarysqa túsip kórgemin joq. Degenmen qara jaıaý emespiz, úshinshi men birinshiniń arasynan tabylyp qalarmyz. Áshir, kezek seniki.

— Qandaı kezek?— Áshir an-tań. Janaǵy «baǵynyshtylaryn jelkesinen basyp otyratyn bastyq» jaıly áńgime eseńgiretip tastasa kerek.

Samat Qalıevıch qyp-qyzyl bolyp ketip, ysyldap kep qaldy.

— Qandaı kezek, qandaı kezek? Razrádyn bar ma dep otyrmyn.

— Samat Qalıevıch, men bir-aq sportpen aınalysamyn. Onyń aty — qıańqylyq, qıańqylyq plús azdap kúlki. Bul sportta razrád joq,— dedi de Áshir qolyndaǵy tasty aıaǵynyń astyna domalata saldy.

— Bul da ózinshe sport,— dedi prorab múlde beıbit daýyspen.— Aıtpaqshy, aǵalaryn, jańa azdap qyzyp ketti, ǵafý etersińder... Já, ekinshi suraqqa kóshelik. Bıyl qandaı eleýli oqıǵa esterińde qaldy?

— Moskvaǵa barǵanda «Spartak» baletin kórdim,— dedi Isa.

— Biz áńgime eleýli oqıǵa týraly dep edik...

— Moskvaǵa barǵanda «Spartak» baletin kórdim...— Isa sózin nyǵarlaı tústi.

Baqtıar qozǵalaqtap, tamaǵyn qyrnady.

— Konservatorıada oqıtyn qyzymmen aırylystym. Mektepten beri dos edik. Tastap ketti.— Júzi dý etti.

Áshir sol bezireıgen qalpyn buzbady.

— Qapshaǵaıdan aqshany kúrep qaıtyp, aýyldaǵy apamdy bastan aıaq malyndyryp kıindirsem, áne, men úshin úlken oqıǵa sol.

— Durys...— Sál bógelip, prorab kúrsindi.— Durys, al men «Eńbektegi erligi úshin» medalimen nagradtaldym. Kandıdattyq dısertasıamnyń taqyryby bekidi. Já, úshinshi suraq. Qaı mamandyqtaǵy, qandaı qyzdy unatasyńdar?

Isa kúnde tańerteń qos basyndaǵy bilik temirdi solqyldata aınalyp, «kún» jasaǵany sıaqty jaýapty esh bógelmesten saqyldatyp aıtyp shyqty.

— Ózim ınjener bolǵasyn, árıne, maǵan medık kerek. Minezi — óz sharýasyna tastaı myqty, basqanyń isine orynsyz tumsyq tyqpaıtyn jýas.

— Ol Italıany aralaýdy armandaıtyn... Maǵan toga tiktirip kıip, kózime bir kórinshi dep jalynatyn, Italıa aýasynyń ár atomy án salyp turady deıdi.

E, men Baqtıardy bekerge Uıqydaǵy arý dep atamaǵan ekemin. Kórdiń be, konservatorıadaǵy qyz týraly aıtyp edi, taǵy qıalǵa shomyp, uıyqtap ketti. Dáýde bolsa qyz da, Baqtıar da, «Uıqydaǵy arý» baletin keminde on ret kórip shyqqan bolý kerek.

Áshir áli ashýly.

— Mamandyǵynda sharýam shamaly. Aıyna júz elý som taýyp tursa bitti, steginen ustaımyn da, sońynan salpaqtap erip kete baramyn. Tek sóz de, qaljyń da batpaıtyn qalyń terili qara qyzdy qudaıym kezdestirsin.

Samat Qalıevıch qos qolyn joǵary kóterdi.

— Suraq-jaýap osymen tamam. Asan bul oıynnan tys, kámeletke áli tolǵan joq. Qorytyndy: Isa, ashyp aıtqannyń aıyby joq, kóńilińe kek ala kórme, sen de men sekildi taza-taqyr jetimsiń.

— Ony qaıdan bilesiz?

Samat Qalıevıch kúldi.

— Jeti qabat jer astyndaǵyny biletin kóripkeldigim joq. Qarapaıym logıkanyń zańy. Sen maǵan uqsaıdy ekesiń, al men jetimmin. Ákem maıdannan oralmady, sheshem shahtada kómir qazyp júrip, kóksaýdan qaıtty. Balalar úıinde estim. Sen de, men de ózimizge bir kisideı senemiz. Oılaǵan maqsatymyzǵa jetý úshin qolda bar kúsh múmkindik deısiz be, jiger-qaırat deısiz be, qysqasy, aıanbaımyz jáne sol maqsat qurǵyrdy bir mınýt te esten shyǵarmaımyz. İshek-qarny aralasqan eń jaqyn adamdardy sol murat jolynda qıyp jiberetin egoıstigimiz de bar. Iaǵnı ómir degen orasan zor, kúrdeli sıstemanyń keıbir aǵymdaryn aýystyryp, ózimizge bek unaıtyn strýktýraǵa aýystyrǵymyz keledi. Oǵan biz kináli emes, óziniń qısyq-qyńyr jolyn tańdap, bizdi aldan tosqan taǵdyr kináli.

Qaǵaz betimen jorǵalap bara jatqan meniń qolymdaǵy qalam dirildep ketti...

— Samat Qalıevıch, biz ógeı shesheden týǵamyz ba, biz umyt qaldyq qoı...— Áshir anyq narazy.

— Áshir, sen jaqsy jigitsin. Sóıtkenmen kóńiline kelmesin, tarıhty senen qańqasynyń qurylysy basqa adamdar jasaıdy. Nege deısiń be? Ómir ózine kúshti, kúresker adamdardy talap etedi...

Áshir Samat Qalıevıchtiń sózin aıaqtatpady.

— Raqmet, kóp raqmet. Al myna Baqtıardyń qańqasy qandaı, sony aıtyńyzshy?

Samat Qalıevıch Baqtıarǵa tap bir ınfýzorıa kórip turǵandaı nemquraıdy ma, áıteýir qyzyq kózben qarady.

— Men Baqtıardy aıaımyn. Onyń jaqsy jigit ekenin bilemin, sol sebepti de aıaımyn.

Baqtıar otyrǵan ornynan ushyp ketetin shyǵar dep oılap edim. Osy joly oıanbasa Baqtıardyń jigit emes, migit bolǵany. Joq, Baqtıarǵa oıaný qajet emes eken. Ashý shaqyrǵan da joq. Kúńkildemedi de. Áýeli Samat Qalıevıchtiń betine bajaılap qarap aldy. Sosyn túk bolmaǵandaı jaı baraqat:

— Siz meni nege aıaısyz?— dedi. Shúkir, oıaý otyr eken.

— Aldymen jasyń qanshada, sony aıtshy?

— Jıyrma birde.

— Seniń qandaı mamandyq alatynyń, qaı semádan shyqqan qyzǵa úılenetiniń on jyl buryn belgilenip, sheshilip qoıypty. Asyly, ony saǵan eshkim de baqaı-shaqaılap ashyp aıtpaǵan shyǵar, áıtse de ol týraly semáńda ózińnen basqanyn bári biledi. Seniń eń jaqyn adamdaryń ózderin óte aqyldymyz dep sanaıdy, sanaıtyndyǵy sondaı saǵan búkil ómirińe jeterlikteı jol syzyp berýdi ózderiniń mindeti dep túsinedi.

— Jalpy, mınıstrliktegi bólim bastyǵynyń orny basqaǵa aqyl aıtqyzbaı qoımaıtyn qyzyq oryn bolý kerek.

— Siz óte qatal adamsyz, Samat Qalıevıch...

Samat Qalıevıchtiń beti búlk etken joq, áńgimesin jalǵastyra berdi.

— Dáp jelkesinen tústiń, Baqtıar. Áıtse de suraq-jaýap ústinde shekispeýge ýaǵda bergenińdi umytpa.

Meniń jasymdaǵylar óz-ózine myqty, qatal bolý kerek. sebebi, jıyrma bes pen qyryqtyń arasy kúresý, alǵa jyljý, bul ómirden alaryńdy alyp qalatyn qıyn kezeń. Al kúres — aýzynan sózi, qoınynan bózi túskenderdiń basynan sıpamaıdy. Keshir, Baqtıar, ústeme bir suraq, atań men ájeńniń kózi tiri me?

— Atam da ájem de ilgeride qaıtys bolypty. Papam da siz sıaqty balalar úıinde ósken.

Samat Qalıevıch ájeptáýir oılandy. Ózen jaqtan shaǵala shańqyldap edi, taǵy áýelegen sırena úni ol dybystyń basynan salyp qalyp, únin óshirdi. Taý-tasy ulyp jatqan GES mańaıyna jolaýǵa batyly barǵan bul netken jarymes te er júrek shaǵala?

— Iá... Bárimiz de jetim ekemiz... Baqtıar, sen óziń jetim bolmasań da, ákeń bul qarǵys atqyr qamyttan qutyla almapty. Gena, jetimdiktiń genasy degen osy. Zerttelmegen gena! Bir basyn shapsań ornyna alty bas ósip shyǵatyn jeti basty jalmaýyz gena!—Samat Qalıevıch topyraqty ýystap alyp mytyp otyr, saýsaqtarynyń arasynan sýsyǵan kıyrshyq qum appaq qardaı shalbaryna saý-saý tógiledi, ony ózi baıqaıtyn da emes, jeńi túrilgen bileginiń bulshyq etteri bult-bult etedi.

Qandaı saıtan túrtkenin bilmeımin:

— Soǵys 20 mıllıon sovet adamynyń basyn jutypty,— dep qabyrǵadan qoıyp qaldym da, ózim sasyp qalyp:—Tarıhtan oqydym,— dedim albaty laǵyp. İle uıattan jerge kirip kete jazdadym, jerge kirip kete qoıýǵa taban astym jaryq ta emes, Qapshaǵaı jeri tastaq, biteý, bezer. Arqam qozsa boldy, dál, naqty sóıleıtin osyndaı jaýapty kezeńde bir qısynsyz sezdi aıtyp qalyp, óstip ańyramyn da otyramyn.

Jarylysty kútken ólke qybyr etpeı sulyq jatyr. Sırena tynypty. Shaǵala shańqyly da estilmeıdi. Sırena daýysynan shoshyp ketip, bas amandap, bul tóńirekten kózin joǵaltsa kerek.

— Aınalaıyn-aý, jáne qandaı jıyrma mıllıon deseıshi!— Samat Qalıevıchtiń daýsy ashshy shyqty.— Shetterinen eńiske salsań tóske ozatyn, halyqtyń eń jas ári densaýlyǵy myqty bólegi ǵoı olar. Armıaǵa aqsaq pen sholaq, toban aıaqty, áıtpese jeti atasynan beri kóksaýdy alýshy ma edi. Sonda qaza bolyp ketken álgi jıyrma mıllıonnyń árqaısysynyń artynda áıeli, balasy, áke-sheshesi, ini-qaryndasyn qosqanda ortasha eseppen on týysy qaldy delik. Esepteńdershi...

Samat Qalıevıch sózin aıaqtap úlgirmedi, Isa zirk ete qaldy.

— Baıaǵyda eseptegemiz — eki júz mıllıon áıel men bala, áke men sheshe, ini men qaryndas!—Tútikken beti qap-qara. Qalyń qastarynyń arasy qosylyp ketken. Isanyń kózine qaradym da, júregim sý etti — kóz qarashyǵynda baılaýly arystan óz shynjyryn ózi kemirip otyr.

— Jetim... Bárimiz de jetimbiz!

Muny kim aıtqanyn ańǵara qaldym. Jel sybyrlaýy yqtımal. Adam emes, qudaıa, jel, jel sybyrlasa eken...

— Unjurǵamyz túspesin, jigitter! Jetimdik degen jalmaýyzdyń basyn búgin, shaýyp jatyrmyz. Myna GES-ti salyp, kóktaspen alysyp jatsaq o da jetimdikti túp-tuqıanymen qurtýdyń qamy. Sóz bolsyn, men senderge jetimdiktiń adamǵa tıgizetin paıdasyn aıtyp bereıin,— Samat Qalıevıch jymıdy.

Bárimiz eleń ettik. Prorab jarady, bul joly da atpen júris jasap ketti.

— Qandaı paıda?— Isa ishin tartty.

— Bilmeısińder me? Endeshe bilińder. Mınıstrliktiń bólim bastyǵy da jetim. Iá, ıá...— Yńyldap biraz otyrdy.— Myna zańdylyqty kúnde kórip júrseńder de eskermegen shyǵarsyńdar — bul kúnde el bastap, atqa mingen azamattardyń kóbi taza-taqyr jetimder.

— Jetimder?

— Qalaısha?!

— Nege?

Suraq jańbyrsha jaýdy.

— Aptyqpańdar, qazir bárin de bilesińder. Patsha zamany tusynda flotqa alynǵan jigitterdi júzýge qalaı úıretkenin oqymap pa eńder?

Eshkim de oqymapty.

— Matroskany kıip, keme palýbasyna kóterilgen kúni-aq jas jigitti saqa teńizshiler jaǵasynan alyp, bort syrtyna laqtyryp jiberedi eken. Bataıyn dese jam tátti, sosyn álgi baıǵus, amal joq, qol-aıaǵyn tyrbańdatyp, sýǵa qaqalyp-shashalyp, aqyry óldim-taldym degende trapqa qol iliktiredi. Kelesi kúni taǵy bort syrtyna ushyp kete barady. Osy tártip álgi jigit qashan sýǵa júzýdi úırengenshe qaıtalana beredi. «Ura berse qudaı da óledi», aı ótkesin janaǵy shirkin sýda aq aıýdaıyn maltıdy. Endeshe sol jas teńizshini — jetim, ashyq teńizdi — ómir, al jaǵadan alyp teńizge laqtyryp jibergish qaqsal teńizshini—taǵdyrǵa teńep elestetip kórińdershi. Tolyp jatqan mehnatpen alysa júrip, júzýdi úırengen jas teńizdi ne, jetim ne, báribir. Osyndaı syn-synaq, mehnattan keıin olarǵa teńiz de baǵynady. Ǵalym, sýretshi, ıakı jazýshy, bólim bastyqtarynyń kóbiniń anketasyn aktaryn kór, ekeýiniń bireýi jetimdiktiń taz taqıasyn kıip shyǵa keledi.

— Al álpınıser she? — dep Baqtıar Samat Qalnevıchti bir ilip qaldy.

Samat Qalıevıch tıtteı de múdirgen joq.

— Kerek bolsa álpınıs te. «Qýyrdaqtyń kekesin túıe soıǵanda kóresiń» degendeı, Baqtıar, men saǵan jetimder haqyndaǵy myna shylqyǵan shyndyqty aıtyp, shalqańnan túsireıin, bálem. Jaqsylap tyńdap al: eger sen shynymen jetim bolsań, jáne alda-jalda jolyna adamdar kese-kóldeneń tura qalsa ony qaǵyp jiberýińe qaqyń bar. Avtobýsqa minerde múgedekti kezekten tys ótkizip jiberedi ǵoı, sol sıaqty jetimder keıbir jerlerde basqalardy ıaǵnı jetim emes seni, Baqtıar, jolynan ysyryp, tezirek ótip ketýi kerek. Beri qara — Áshirdiń, Isanyń ol dórekiligine jáne sen keshirim kózben qaraýyń kerek, Baqtıar.

— O neniń aqysy? — Áshir usaq tasty oıǵa qaraı laqtyryp otyr.

— Ádildik, ádildik, ádildik — ony mine, osy talap etedi. Beri qarańdar da, analız ne deıdi, sony tyńdańdar. Bólim bastyǵynyń balasy Baqtıar shyr etip jerge túskennen beri áke-sheshesiniń arqasynda ne ishem, ne kıem demedi. Ýnıversıtetke de qalaı túsem dep bas qatyrǵan joq — oz qabileti bar, ákesiniń bedeli bar, áıteýir konkýrstan ótti. Kúni erteń úılene qalsa toıdy qalaı ótkizemin, ol qansha somǵa túsedi dep te bas aýyrtpaıdy. Toıdan soń, qalanyń ortasyn oıyp turyp páter almasa arǵy qolyńdy beri ákel...

Isa qozǵalaqtap qap edi, aıaǵy qaǵyp ketken shelekten sý tógildi. Samat Qalıevıch oǵan bir sát lyp etip qarady da, sózin ári qaraı sozyp ketti.

— Al Isa she? Áke-shesheden aırylyp, kisi qolynda esken Isa kózine kezinde qansha kók shybyn úımelegeniń ózi jaqsy biler. Isa qaıta oqýǵa túsip, qıyndyqtyń birazyn artqa tastapty. Hosh. Biraq áli úılený, jumysqa ornalasý, páter alý máselesi qaı qıyndyqtan kem? Pishtý! Qıyndyqtyń kókesi alda jatyr. Ony men jaqsy bilemin, óıtkeni, basymnan birtindep ótken. Beri qara, áke-shesheli Baqtıar, jetim Isa seni ıyqtan qaǵyp, aldyńdy orańqyrap ketse ozbyrlyq, ádiletsizdik dep sanaısyń ba? Sanasań betti tilip aıtshy! Úndemeısiń, á?

Baqtıar shashyn uıpalap:

— Sabyr etińiz, Samat Qalıevıch,— deı beredi.

— Men árqashan da sabyrlymyn.

Isa prorabqa jalt qarap:

— Samat Qalıevıch, dál búgin nege ústimizge qara aspandy qulatyp otyrsyz?— dedi ár sózin naqpa naqtap.

Áshir kúlip jiberdi. Shyn da ańǵal kóńilden shyqqan rıasyz kúlki emes, dombyranyń ishegindeı dyńyldap kerilip turǵan yzaly kúlki.

— Myna aksıomańyz arabtardyń munaı baǵasyn eselep ósirip jibergen tirligin júz prosent aqtaıdy, Samat Qalıevıch.

— Araby nesi? — Prorab Áshirge jaman kózimen qarady.

— Arabtar munaıdyń baǵasyn ósirip jiberdi dep Batystyń kóz jasyn kól qyp otyrǵanyn bilmeısiz be? Aqyry arabtardyń sodan tapqan paıdasy men ózderiniń otarlaý dáýirinde arab elderinen tasyǵan qyrýar baılyǵymen salystyryp eseptep kep tastapty ǵoı baıaǵysynda. Sonda arabtardyń baǵa ósirýden kórgen ıgiligi bálenshe ǵasyr boıy Shyǵystan Batysqa tasyǵan baılyqtyń myńnan bir bóligine jaramaı qalypty. Osydan keıin arabtar sol kórgen qorlyǵy úshin munaı baǵasyn qansha ósirse de qaqyly degen teorıanyń qulaǵy qyltıyp turǵan joq pa. Sizdiń jetimderdiń ere qaıtarýy degenińiz sıaqty.

— Seniń, meniń, Isanyń qaıtaratyn esesi...— Sóıtti de prorab Baqtıar ekeýmizge jalmań etip qarap qoıdy. Jaı-aq qaraýy da múmkin, áıtkenmen sol qarastyń ishteı jek kórin turǵasyn ba, maǵan solaı kórindi.

Manadan beri qol basyndaı tasty alaqandaryna alma-kezek aýdaryp salyp otyrǵan Isa ornynan turdy da, áltek-táltek basyp, prorabtyń qasyna bardy. Kúresetin adamsha alǵa sál eńkeıe basyn qaqshıtyp, moınyn ıirip, eki qolyn salbyratyp jiberipti. Qara tory júzi tútigip ketken. Joǵarǵy erniniń oń jaq buryshy sál túrilip, dir-dir etedi. Bárimiz de bir oqıǵanyń burq eterin bilip, tyna qaldyq — ala jaz boıy Isanyń búıtip buzylýyn alǵash kórýimiz.

— Samat Qalıevıch...

Prorab basyn keterdi, áldene aıtpaq boldy ma, aýzyn asha berip, Isanyń júzine qarady, ańyryp otyryp qaldy.

— Samat Qalıevıch...— Isa bes batpan júk kóterip turǵandaı eki ıyǵynan dem alady.— Samat Qalıevıch!

— A? — dedi prorab apalaqtap.

— Siz jetimdiktiń joǵyn nege joqtaı beresiz? Nege keshe ótken sum soǵystyń arýaǵyn kórden turǵyzyp ap, ortamyzǵa laqtyryp tastaı beresiz? Jetimdik, jetimdik... Jetpedi me, bolmady ma? Qashanǵy qulaq sarsytasyz?!

Samat Qalıevıch alǵashqyda sasýyn sasyp qaldy. Tipti sál shegindi. Esin tez jınady. Artyn tasqa egep, otyrysty túzedi. Sosyn qanyn ishine tartyp:

— Sen nemene, meni soqqaly turǵannan saýmysyń? — dedi.

— Aldymen jaýap berińiz...

— Solaı de. Endeshe oń qulaǵyńmen tyńdap al. Umytpa! «Jylandy jeti kesseń de kesirtkelik áli bar». Men emes soǵysty jatqan kerinen turǵyzyp alǵan. Men ózim soǵys salyp ketken lańnan qashyp, qutyla almaı júrmin. Jetimdiktiń ózi jeti kesse de súıretilip kelip qaq ortamyzda ıreńdep jatqan... Náletińdi maǵan emes, keshegi soǵysqa aıt myqty bolsań!

Sumdyq-aı! Isa turǵan ornynda teńselip qaldy. Teńselip turdy da, tas ústine sylq otyra ketti. Kózi bet-júzimizdi kezektep sharlasa da, qýdaı biledi, túk kórip otyrǵan joq. Qara perde tutyp alǵan ondaı kózdi birdeńe kórip tur deýdiń ózi uıat.

— Jetimdik deısiz...— Saýsaqtary jer sıpalap júrip, judyryqtaı tas taýyp aldy.— Bitken jaranyń aýzyn tyrnaısyz... Tyrnasý kerek pe?.. Men-aq tyrnap salaıyn jaranyń aýzyn. Kórip qalyńdar, estip qalyńdar! Isanyń ákesi joq, Isa ákesiz ósken shata! Súıgenin soǵys jutyp, jesir qalǵan shesheden týǵamyn men. Kim meniń ákem? Qaıda júr? Júzi qandaı — bilmeımin. Sum soǵys, meniń ákem sensiń! Senen týǵamyn, senen jaratylǵamyn! Basqa ákeni bilmeımin, tanymaımyn, tanymaımyn!

Ornymnan turǵanym buldyr-buldyr esimde, Isanyń qasyna barǵanymdy tam-tum bilemin, anyq biletinim — tizerleı ketip, onyń búlkildegen jaýyrynynan aıqara qushaqtaǵanym ǵana.

— Qoıshy, Isa... Isa...

Isa basyn kilt kóterdi, qolymdy qaǵyp qaldy, joq, qaqpady, ózim sheginip ketippin — kózi sharasynan shyǵyp, meniń ıyǵymnan asa qarap qalypty. Ókshemnen shyr aınalyp, tý syrtyma qaradym — eńistegi qosar kanaldyń tabanynda avtomashınalar gúrildeıdi, ekskavator shómishteri mı shaǵyp shaqyr-shuqyr etedi, jumysshylardyń ara-tura aıqaılasyp sóılesken daýystary jetip tur.

— Onyń ne?! Qoı deımin, Isa? Qoı...— Baqtıardyń jan ushyra shyqqan daýsy estildi, jan ushyrmaýy da yqtımal, degenmen daýsy jaıshylyqtaǵydan bir-eki nota joǵary edi. Onyń jan ushyrdym degen shamasy sol joǵary alǵan bir-eki nota bolý kerek, ile zý etken tas eńiske qaraı quldılap baryp, kanal jıegine top ete, tústi de, bir sekirip, ary qaraı domalap túsip ketti. Tómennen shyldyr etip, áınek syndy.

Jalt qarasam, Baqtıar Isany tas qushaqtap alypty. Samat Qalıevıch otyrǵan jerinde áli qalshıyp otyr, bylaıda jylpyń-jylpyń Áshir bul joly ol qasıetinen jańyla qapty, qozǵalýǵa shamasy kelmeı aýzy ańqıyp ashylyp otyr... Isa keremet sharshańqy qalyppen Baqtıardy álsiz ǵana keýdesinen ıterdi, kózindegi qara jalyn, táýba, táýba, tilim tasqa, sóngen eken, tek erinderi qybyrlap;

— Keshirińder, jigitter, keshirińder! — deı beredi.

— Qaısyń eı, tas laqtyrǵan?!

Alań jıeginde búldozershi Qarabaı tur sostıyp.

— Qaısyń deımin tas laqtyrǵan? Traktordyń áınegin syndyrǵan kim?..

Isa alǵa shyqty.

— Men.

— Sen bolsań jyn urǵan ba? Traktordy kabaktyń kóleńkesine doǵaryp qoıyp uıyqtap jatsam... Tús kórip jatyr em... Túsim tús edi. Maıdandas dostar jınalyp, pádiretke túsip jatyr ekemiz. Túsim tús edi.— Tańdaıyn qaqty. İle qaıta shadyrlanyp shyǵa keldi.— Áınek, áne, byt-shyty shyqty. Jyn urǵan ba, bala, seni?

Qarekeń beri júrdi. Sıqyrlap qoıǵandaı Isa oǵan qarsy júrdi. Ekeýiniń arasy on, bes, úsh qadam...

Manadan beri únsiz otyrǵan Samat Qalıevıch ornynan atyp turdy, atyp turdy da, júgire basyp, Isadan ozyp, Qarekeń ekeýiniń arasyna dikıip tura qaldy.

— Sabyr, Qareke! Ekilenbe, Isa! Búlinetindeı eshteńe bola qoıǵan joq! Bárimiz anaý tasty ermek úshin dáldep oınap ek. Bireýi domalap, kanal qabaǵynan qulap ketti. Áınek synsa saldyramyz. Tap búgin, keshke deıin!

Qarekeń qolyndaǵy kepkasyn ýmajdaǵan kúıi;

— Oı, oıynyń osylǵyr...— dep kele jatyr edi;

— Osymen sóz bitti, Qareke! — dep prorab kesip tastady.

Men adam psıhologıasynyń júzdegen kezeńderiniń dál qaısysynda, qaı satysynda turǵanymdy bilmedim, bilgenim manadan beri Samat Qalıevıch, Isa, Baqtıar, Áshirdiń «qysqasha» sózin túrtip otyrǵan bloknottyń betterin jyrtyp alyp, kúldeı ǵyp usaqtap, aıaq astyna shasha berippin... «Mundaı spektakli qurysyn, quryp ketsin...»

— Áne, qarańdar!

Áýeli tireý orny túsetin qarsy aldymyzdaǵy jartas tóskeıinen qyzyl jalyn burq etti de, baıaǵy qasaphanada sheıit bop ketken qara buqadaı qoshqyl shań men tútin orasan zor jyldamdyqpen jaly jalbyrap, atyp túregele berdi. Keler sekýndta álgi byt-shyt bolyp, irili-usaqty tastar jan-jaqqa jańbyrsha jaýdy. Qara buqa sekildi qalyń tútinniń quıryǵynan ustap, ilese kóterilgen shań alyp sańyraýqulaqtaı qaltyldap qas qaǵym turdy da, kerege, ýyqtaryn birden julyp-julyp alǵan kıiz úı qusap jalp qulap, jaıyla tústi. Taban astyndaǵy jer selk etip, aspan astyn qaqyratqan qur-qur qulaqtyń qaqasyn jaryp kete jazdady da, qyrqalardan qarǵyp etip, kóz ilespes jyldamdyqpen alystap, báseńdeı berdi.

Jalyn jarq etkende men tas tasasyna buǵa qoıǵamyn. Basynda barmaqtaı jalyn tolyqsyǵan bir tal shyrpy!.. Úsh jyl burynǵy qysta qasaphananyń aǵash dýalynyń túbine júrelegen qalpy bir tal shyrpyny qorap syrtyna súıkep, kópke deıin tamyza almaǵanym esime sap ete tústi.

Bir tal shyrpy qarshadaı basyma qandaı zobalań ákeldi deseńshi! Sol bir tal shyrpynyń basyndaǵy jalyn jartas betinen myń ese úlkeıip, jańa taǵy jarq etti — meniń sýqanym ushpaǵanda endi kimniń sýqany ushpaq! Qulaǵymda — shyrpynyń pyryldap janǵan dybysy, murnymda — kúkirttiń kúlimsi ıisi... Alystan, bel-beles qyrattardyń astynan vıoloncheldiń bozdaǵan úni estiler-estilmes talyp jetip turǵandaı. Bári de ótken shyǵar, úsh jyl bir tal shyrpy basyma túsirgen áýre men ábigerin endi qaıtyp jolatpastaı tóńiregimnen ushyqtap alastaǵan shyǵar dep oılap edim. Sonda, sonda mynaý Qapshaǵaıdyń bilem-bilem qyrattary jalyn men vıoloncheldiń muńdy únin qaıta aldymnan tosqany ma? Jalpyldaǵan jalyn óshken shyǵar, vıoloncheldiń alty shegi byrt-byrt úzilgen bolar dep oılap edim. Myń ese úlkeıip, myń ese kúsheıip, qarsy aldymnan qaıta shyqqany ma? Shyrpy basyndaǵy barmaqtaı jalyndy eshkimniń de úrlep óshire almaǵany ma? Vıoloncheldiń taram-taram shekterin bir-aq tartyp, bytyrlatyp úzetin jannyń myna qazandaı qaınap jatqan dúnıeden tabylmaǵany ma?

Kenet, basyma sap ete túsken sýyq oıdan selk ettim..

Jo-joq, bir tal shyrpy basyndaǵy ot pen vıoloncheldiń úni qarsy aldymnan qaıta-qaıta tegin shyǵyp júrmegen bolar... Qaıta men ózim sol ekeýiniń sońyna túsip qýyp júrgen joqpyn ba osy? Álde, álde sol barmaq basy ot oz júregimde mazdap, shytadaı júrek qabymnyń ishinen vıolonchel úni bozdap shyǵyp tursa qaıtem? Óıtse lap etken jartas betindegi jalynnan emes, óz júregimniń jalyny men jarylysynan qorqyp, tas tasasyna tyǵylǵanym ba?

Bireý ıyǵymnan qaqty. Eńkeıgen Baqtıardyń betine esh maǵynasyz, kózim sharasynan shyǵa baqyraıyp qaraı berippin. Baqyraıdym ba, joq pa, ony kim bilgen, óz kózi men jelkesin kim kóripti, solaı qaraǵan shyǵarmyn dep oıladym.

— Ne boldy, Asan? Tas tıgen joq pa?

Basymdy ústi-ústine shaıqaımyn.

Samat Qalıevnchtiń jalpaq beti men sharshy tulǵasy aspannyń qaq jartysyn alyp, tóbeme shatyr qurdy.

— Zoryǵyp ketýi yqtımal. Qosqa qaıtaryp jiberse qaıtedi?

Mán lám-mım demedim. Qolymmen jer tirep tura bergende júregim sazyp sala berip edi. Men ne dedim, dombyram ne dedi? Mynalar meni uqpaı, olardy men uqpaı ári-sárimiz. Jalpy jýyq arada meniń ómirimniń kishkentaı aýlasyna úlken bir oqıǵa shaýyp kirýge tıis. Ómirime úlken ózgeris kirgizetin úlken oqıǵa! Qasaphana oqıǵasynyń qarsańynda da júregim óstip sazatyn, Onda da kókem, mamam, Shyńǵysqan tórteýmiz óstip bir-birimizdi uqpaǵamyz. Áıteýir oqıǵanyń bolary anyq... Myna jalpaq ózen ózin bolashaqta, aldyn plotına bógegesin basyn aıaǵyna qosyp, qylǵı salatyn apan aýyz týnnelge qosar kanalmen qalaı typ-tynysh shymyrlap aǵyp baratyn bolsa, men de sol oqıǵaǵa kún artyna kún salyp, solaı taqtap kelemin.

Es jınap, óz-ózime kelsem, bárimiz de bizge tap ázirde pana bolǵan qyrattyń qyr arqasyna minip úlgerippiz. Jarylystan ushqan qoıý qara shań men amonıttiń sap-sary tútini bytyqy-shytyqy aralasyp, betkeıden syrǵyp ózenge túse berip edi, ańǵar boıyn qýa sydyrtyp soǵatyn samal tyna qalǵandyqtan ba, shubatyla sozylyp, arǵy jaǵaǵa jetpeı jatyp, aıdyn betine uzynnan-uzaq qulady. Iir moıyn ekskavatorlar, «BelAZ-dar» dúrildep, jarylys dúmpýinen qulaqtary tas bitip, tońqıyp-tońqıyp búk túsip jatqan taý keýdesi syryldap, jan bite bastaǵan. Shyǵys, tústik, soltústik kókjıek búgin betine bozamyq perde tutyp, kireýkelenip tur„ Mana batys betkeıge iline qalǵan pyshaq qyryndaı juqa qara bult úzdiksiz ulǵaıa, etegin jaıa túsip, aspannyń qos qaptalyn qaýsyra tas tóbege jyljyp keledi. Aýa qapyryq. Kún betin munar shalypty. Isa, Áshir, Baqtıardyń jaýyryndary terden qaraıyp ketken. Ol da jańa jeıdeńe apta ótpeı-aq, tuzdan qaq turǵyzatyn ózen boıynyń erekshe mineziniń belgisi — aýanyn ylǵaldyǵy joǵary, ystyq kúnderi ózińdi jerine jete jaǵylǵan monshanyń sheshinetin aýyzǵy bólmesinde júrgendeı sezinetiniń bar.

— Anaý kim, jigitter? — Isa qosar kanaldyń bergi qabaǵyna úńile qalypty.

Biz bul ýaqytta qyrat ústinen qulap kele jatyr edik. Túbinen tuma atqylap shyǵatyn jartas kanaldyń bergi betinde Qapshaǵaıdyń kól tasbaqasyndaı dúmpıip, «men mundalap» tur. Sol jartas tóbesinen bireý aq oramal bulǵap, bizdi shaqyrady. Álde aq oramal dep turǵanymyz arly-berli zyr júgirip júrgen aq kóılekti bireý me?

— Soǵa ketsek qaıtedi?— Isa Samat Qalıevıchke qarady.

— Sender soǵa ketińder. Men tireý basyna bara bereıin. Qarekeń týnelge bir kirip ketse, qaıta bas qyltıta qoıýy qıyn. Men baryp jelkelep shyqpasam bolmas.

Isa Samat Qalıevnchke, Samat Qalıevıch Isaǵa qalaı sóıledi.

Sońǵy kezde brıgada men bas prorabtyń qarym-qatynasy kóbinese Samat Qalıevıch — Isa degen eki núkte arasyndaǵy qarym-qatynaspen anyqtalyp júr. Áshir, Baqtıar úsheýmiz sol eki akýla qaıda júzse solaı júzetin shabarman losman balyqtary sıaqty kishigirim roldi moıyndaı bastaǵan sıaqtymyz. Samat Qalıevıchtiń brıgada qaqynda Isaǵa qoıatyn suraqtary garaj bastyǵynyń qaramaǵyndaǵy shoferge avtomashınalardyń hal-ahýaly jaıynda qoıatyn suraqtaryna tym uqsap ketip júr. Iaǵnı bas prorab — garaj bastyǵy, Isa — shofer, qalǵan úsheýmiz — álgi avtomashınanyń temir tersek ýaq-túıek bólshekterimiz.

Ekeýi tipti jańa urys-keris bolmaǵandaı beıbit sóılesti. Shekissin, sózge kelisip qalsyn, báribir ekeýiniń basynda bir-birinen alystatpaıtyn, eriksiz aıdap ákelip til tabystyratyn kontakt núkteleri bar. Shekisken kúnniń ózinde aqyry tatýlasatynyna senip, sony bilip shekisetin sıaqty.

Prorab qosar kanaldan ótti de, qıalap tireý ornyna, biz tumaly jartas jaqqa bas-kóz demeı jolsyz jermen tarttyq. Jol deımin-aý, jol, jolsyz degen uǵymdar bul ólkeniń álpetine saı kelmeıtin túsinikter. Qapshaǵaı jol, soqpaq, sorap betin aıqysh-uıqysh syzǵylamaǵan betonnan quıylǵan bı alańyndaı taza taqyr ólke. Shynjyr tabandarynyń jalpaqtyǵy metrden asatyn ekskavatorlar, búldozerler, bıiktigi eki qabat úıge jýyq «BelAZ», «KrAZ-dar» soqpaq joldy tańdap-taldap júre me, oı, qyrat, eńis demeı qasqaıyp, tike salady da otyrady. Ondaǵan tonna salmaǵy bar sol temir dınozavrlardyń jer titiretip júrip ótken izi soqpaqty bylaı qoıyp qoıyńyz, qara topyraǵy aspanǵa burqyrap kóterilip jatatyn kádimgi aıdaý qara jol. Betonnan quıylǵandaı taza taqyr ólke dep otyrǵanym, jańaǵy sansyz iz-aıdaý qara joldar ýaqyt óte kele shyrma-shatý shatysyp, myń jerden aıqasyp, myń jerden qatar túsip, aqyry qosylyp, bir-biriniń ústine túsip ánsheıin ósimdik-shópsiz maı topyraq dalaǵa aınalyp ketken.

... Sáńgirlegen sóz oıymdy bólip jiberdi. Baǵasy bes somdyq radıoqabyldaǵyshtaı — arzan bolsa da ol radıo núktesiz ár úıdiń kún kórýi, jańalyq estýi taǵy qıyn — dáńgirep kele jatqan taǵy Áshir.

— Bul zaman adamdaryn qoıyp qoı. Aýzyna túkirip qoıǵandaı bir-birinen aýmaıdy, aýmaıdy-aý. Samat Qalıevıchtiń de, Asannyń da, Baqtıar, seniń de, Isa, senin. de sózderińdi alaıyqshy. Bárińniń sózderiń bir adamnyń aýzynan shyqqandaı keremet uqsas. Ernesakstyń otyz myń adamdyq horynan jeke ánshiniń daýsyn bólip aıyryp alasyń ba? Má, alyp kór. Sol sıaqty senderdiń júzderińnen bolmasa sózderińe qarap aıyryp ala almaısyń. Al bizdiń aýyldyń shaldaryn tyńdap kórseńder... Maqal-mátel me, ıdıomalardyń nebir ǵalamat jaquty deısiń be, oı, degen, bári bar. Árqaısysy sóılegen saıyn kóz aldyńa ánsheıin bir-bir kartına quryp tastaıdy. Osy keıbir adamdardy kórseń, tyńdaǵan saıyn tereńdeı túsedi. Baz-bireýler kerisinshe. Áýeli basta tereń kóringenmen bar-bary tobyqtan kelip, alasaryp qalady. Oı, qudaıym-aı, bul dúnıeniń qurylysy netken qyzyq!

Áshir ylǵı da óstip búırekten sıraq shyǵarmasa ishi aýyratyn jan. Isa kóbine tomaǵa tuıyq. Baqtıar jýas, Men de osy ekeýiniń arasynan tabylyp qalarmyn. Osy kep sóılemeıtin tizbektiń ishki qurylysyn Áshir asaý atom sekildi yrshyp, shorshyp buzady da júredi. Bárimiz anaý adam oramal bulǵap turǵan bulaq basyna qazdaı tizilip, bettedik pe? Bettedik. Bettesek bizdiń basymyzdaǵy oılar da qatar alyp kele jatqan adymdarymyz sıaqty uqsas bolýǵa tıis. Ol oılar — bulaq basyndaǵy adam kim, ol nege jantalasyp oramal bulǵap tur, aıaq astynan erekshe bir oqıǵa bolyp qalmady ma? Joq, ony Áshir moıyndamaıdy. Ol ózinshe júrýi kerek, ózinshe sóıleýi qajet. Jáne sóılegende de qazirgi jaǵdaıǵa esh qatyssyz tustan kelip tıisedi. Máselen, maqal-mátel aıtqysh shaldardyń bizge qandaı qatysy bar? Sóıtse de Áshir óstip qazan buzbasa birdememiz taǵy jetpeı turatynyn qaıtersiń. İshimiz pysyp, óz oıymyzǵa ózimiz tunshyǵyp ólip keter me edik Áshir bolmasa.

— Al shaldar qaıtip sóıleıdi?— Baqtıar ádettegideı ynt-shyntymen qadaǵalap surap tur. Áshirdiń burylmaly, yqpaly-jyqpaly mol qaltarysty sózderine aramyzdan bar kóńilimen qulap senip, túsip qala beretin adam— Baqtıar. Shaldardyń qalaı sóıleıtinin shynymen bilmeıtin de bolý kerek. Shaldy qaıdan kórsin, shalmen qalaı sóılessin, munyń da ákesi balalar úıinde ósken jetim. Kenet, bireý tas tóbemnen qos qoldap urǵandaı turyp qaldym — biz de shal ataýlydan aqyr-taqyr tala úı emespiz be? Eki atadan qosylatyn naǵashy atam bar ay, byltyr jaılaýda otyrǵanda qydyrystap baryp qaıtqan naǵashy atam bar. Bir izben turyp, bir izben júretin jýas. Úıdiń tizgini ógeı naǵashy ájemniń qolynda eken. Jypyrlaǵan qara domalaq inishekterdi qudaı aıamaı bere beripti, keter ketkenshe attaryn shatastyryp, ábden qor boldym. Mamamnyń sheshesi erterekte qaıtypty. Ógeı ájemniń aýylyna baratyn jolymdy kese beretini de sodan bolý kerek, áıteýir qaıtyp jibermedi.

Al kókemniń áke-sheshesi kim, es bilgeli ol týraly maǵan eshkim eshteńe tis jarmapty. Men suramappyn, kókem aıtpapty. Qyzyq...

— Sen joq jerden jumbaq jasama, Áshir. Shal, shal... Maqal-máteldi qoıny-qonyshynan boratatyndaı aýyl syrtyndaǵy ár tóbeni taqqa aınaldyryp, kúnde keshke sóz terip otyrmyz ba? Oǵan shalyńnyń shamasy ǵana keler. Bizdiń oǵan ýaqytymyz joq. Biz bir mektepke barǵan, bir kitap oqyǵan, televızordan bir programmany kórgen, bir fılmdi qyzyqtaǵan, «ınkýbatordan shyqqan» jandarmyz. Budan keıin bizdiń sózimiz uqsas bolmaǵanda kimniń sózi uqsas bolmaq. Inkýbatordan shyqqan balapandardyń sózdigi qandaı, estigeniń bar ma? Bireý-aq — «shık-shıq...— Bul sózderdi alda kele jatqan Isa jelkesimen aıtty.— Al, Baqtıar, sen shaldardyń qalaı sóıleıtinin suramaı-aq, qoı. Báribir uqpaısyń. Tiri shal óz mańdaıyńa bitpegesin olardyń sózin surap qaıtesiń. Sen aldymen óziń erkeleı alasyn, ba, sony surashy. Erkeleı bilmeısiń, jalpy, qalanyń balalary erkeleı bilmeıdi. Eı, shal-kempirden jutap qalǵan úıdiń uzyn shashtary, esterińde bolsyn, bul dúnıede endi senderge erkeleý joq.

Áı, Isanyń myna sózinde jan bar-aý. Men ózim erkeleı bilmeımin. Al biletinderge qyzyǵamyn. Ana Maımaq, degeniń erkeleýdiń túbin túsiredi ǵoı. Kózi syqsıyp, jymyraıyp kep tátti-tátti sózderdiń tıegin aǵytqanda jan júregiń eljirep, qolyńda ne qymbat zat bolsa, sony bere salǵyń kep turady. Jáne erkelegende ózi ádemi bop ketedi. Jalpy, erkelep turǵan adamnyń sapasy qaradan qarap bir jarym esege artyp ketetin saıtany bar. Kókem, mamam qý eken. Maımaqtyń sol qasıetin bilip, «Jıgýlıge» salyp alyp júr, basqa ne deısiń. Mashınań: «Bıp-bıp!»—dep zyrǵyp tursa, onyń ishinde erkeleýdiń neshe kókesin biletin súıkimdi bala otyrsa odan artyq ne kerek. Maımaqtyń erkeleı biletini — aýyldan áje-atasy bar kenje nemeremiz qashan keledi, qashan erkeletemiz dep eki kózi tort bop tosyp otyrǵan. Bir jyldyń jartysyn úıinde, ekinshi jartysyn sonda ótkizip, aýnap-qýnap júrgeni.

Al men... Joq, kókemnen apam men atamdy qaı jerde joǵaltqanyn suraý kerek eken qoımaı júrip. Erkeleýdi qaltamnan qaı buryshta túsirip alǵanymdy sonda baryp bilermin.

— Isa! Brıgadır!

Io-ho-ho! Bir qarasam, Baqtıardyń qoly Isanyń jaǵasynda júr. Onsyz da kúnge kúıgen júzi narttaı. Qaqalyp-shashalyp, tutyǵa sóıleıdi.

— Sen bar ǵoı, sen...

Durys, aldynda turǵan menmin,— dedi Isa esh saspaı.

Sen nege meni osy múgedek adamǵa sanaısyń?

Isa jymıdy. Zilsiz jymıdy. Sosyn ár sózin bólip-bólip, syzdyqtata sóıledi.

— Múmkin men ózimdi solaı sanaıtyn shyǵarmyn.

Biz kelesi sekýndta Isanyń betinen Baqtıardyń bes saýsaǵynyń tańbasyn kóremiz be dep kútemiz, durysy, men kúttim.

Baqtıar Isanyń jaǵasyn bosata saldy. Bir ýaqytta betin basty da, sendelektep, bir basyp, eki basyp tómen qaraı túse bastady.

* * *

Emin-erkin jaıylyp alyp, endi aýzyn yrbańdatyp kúısep jatqan qyzyl taıynshadaı úlken tasty tireý ornynan mana jarylys kótergen appaq shan tutypty da, kádimgi kók qasqa taıynshaǵa aınalypty. Al tumanyń ózi...

Úni óshipti!

Qazandaı qara tas bel ortasynan batpaqqa batyp, bulaqtyń kózin basyp jatyr. Jarylys epısentrinen jyryla ushqan júırik tastardyń biri... Tóńirekte taǵy basqa úlken-kishileri baýyrsaqsha shashylyp qapty. Onsyz da jylap aǵatyn jylǵa arnasy tartyla bastapty. Aına synyǵyndaı oıdym-oıdym bolyp, óleýsireı jyltyraıdy. Biz tumsyq, sary tamaq kishkene kús ár tasqa shypjyń-shypjyń qonyp, tynym tappaı shyqylyqtaıdy. Keshke qaraı bulaq boıyna qurttaı bop úımeleıtin shybyn-shirkeıdiń budan bylaı kózden bulbul ushatynyn sezip júrse kerek. Jaǵany kemerlep ósken quraq qýrapty; jazylmas aýrý meńdegen adamdaı balaýyz tústi sińirip kúl bettenip jatyr.

Tynyshtyq...

Tuma basyndaǵy qazirgi haldi bir-aq aýyzben bireý sýrettep ber dep qolqa salsa oılanbastan osy sózdi aıtyp salar edim.

Tas ústinde sý perisiniń qyzyna ornatylǵan eskertkishten aýmaı Jamal otyr. Bizge burylyp qaraǵan joq.

Óli tynyshtyq...

Arna ıreleńdep baryp qosylatyn kólshikke qaraı bir-eki baqa taban astynan tap-tup sekirdi. Gújildegen aralar da joq. Quryǵanda anaý tómendegi ekskavator, «BelAZ-dardyń» bireýi gúr etseıshi. Soǵan qaraǵanda mana jarylystan qashyp barǵan baspanalaryn jumysshylar jańa tastap, shyǵyp jatsa kerek.

Qulaq shyńyldaıtyn tynyshtyq!

Meniń tula boıym túrshigip ketti. Tas astyndaǵy bulaq jylap jatyr! Tunshyǵyp, jer betine jol taba almaı, sańylaýy joq qapyryq qushaqta qalǵan bulaq solqyldap jylap jatyr...

Qatelesippin, qumyǵyp jylaǵan qara tas astyndaǵy bulaq emes, Jamal eken. Eki búktelip otyrǵan kúıi qolymen betin basyp, óksigende qos kishkene jaýyryny shorshyp-shorshyp túsedi.

Isa úsheýmizdiń betimizge bir-bir qarady da, sanap basyp, Jamaldyń janyna bardy. Ár qasyq, pyshaq, shanyshqyǵa deıin qaı jerde qalaı turǵanyn bes saýsaqtaı biletin uqypty áıel as úıdegi gazplıtanyń qasyna osylaı jaqyndar edi. Qyzdyń ıyǵyna qol saldy da:

— Az-muz tynyǵyp alsaıshy!—dedi. Nege jylady, nege tynyǵady — jo-joq, ondaı suraqty atamańyz, olar Isa qoımaıtyn suraqtar. Isa jalpy, suraqty barynsha az qoıady. Jaýapty qatyryp qaıtarady. Basqadan góri suraqty ózine-ózi kóbirek qoıyp, soǵan jaýap tappaı ishteı qınalyp júre me, bilmeımin, biletinim — tym tuıyq. «Aq murt, aq maıdan boranda qalsań astyńdaǵy at tizginin erkine qoıa bergin, salyp uryp, eldi ózi tabady»,— dep otyratyn Shyńǵysqannyń ákesi. Isa da adamdarmen sóıleskende eminbeı, áńgimege erkin aralaspaı, tizgindi bos qoıa berip, ańysyn ańdyp otyrady. Ondaı bir kezderde ózińdi keıde Isanyń astyndaǵy álgi aýyl tapqysh attaı sezinetiniń de bar.

Jamaldyń jaýyryny tynshydy, murny pyshyldaq tastan syrǵyp tústi de, jartas aınalyp ketti.

— Al, kettik! — deıdi Isa.

Aıtqanym aıdaı keldi, Isa qaıda, ne sebepti qaıda ketkenimizdi taǵy aıtqan joq, emeýrin ǵana bildirdi. Bul jolǵy emeýrini qara tasty aýdaryp tastaý ekenin bárimiz birden túsindik.

Men de tasqa qaraı basqalarmen birge jarmasa berip em, Isa:

— Sen, Asan, qoımadan kúrek-saıman alyp kel! Má, kilt! — dedi.

...Bes-alty súımen, kúrektiń astynda qaıqańdap qaıtyp kelsem, úsheýi sháýgimdeı tastardy tizip, tuma kózindegi nán qara tasty qorshap tastapty. Jamal kóz aınalasy qyzaryp, anadaı jerde tur.

Men olardyń oıyn birden túsindim — aýyr tastardy qoparyp, aýdaryp tastarda ala jazdaı san qoldanǵam ádis — myna kishilerin súımenge tireý etip, dáý tasty aýnatyp, tuma kózin arshý...

Súımenderdi nán tas astyna boılata suqtyq ta, sháýgim tastardy tirek etip, ekinshi ushyna bar salmaǵymyzdy salyp, yrǵaı bastadyq.

— Káne, aldyq! Káne! Bir, eki, úsh! Jastar — alyp kúsh!

Tas qozǵalǵan saıyn qoımaljyń, laı sýdy qorp-qorp jutyp, qaıta qusqanmen baýyryn kórsete qoıǵan joq. Qaıta qumdy qazyp uıa salatyn Qapshaǵaıdyń tarǵyl tasbaqasyndaı eki búıirine kezek yrǵalyp, sazǵa belshesinen bata tústi. Manaǵy sút pisirim otyrysta jel qaǵyp, tobarsyp qalǵan mańdaı, jaýyryndy taǵy ter aldy.

— Jamal, kel, kómektespeısiń be?— Áshir bul sózdi tuǵjyńdap, jan adamnyń betine qaramaı turyp aıtty. Ol tuǵjyńǵa biz tań qalmadyq. Jamaldyń vagonyna qysqa kúnde qyryq syltaý aıtyp, kirgishtep júrgenin kórip te, bilip te júrgesin tań qalmadyq.

Jamal betine túsken shashyn qaıyryp, murnyn jas baladaı tartqyshtap, bizge qosyldy.

E, ómirde ne bolmaıdy. Baıaǵyda atasy, ájesi, nemeresi, ıti, mysyǵy tartyp jula almaǵan, aqyry tyshqan qosylǵasyn sýyryp alǵan qant qyzylshasy týraly ertegi oqyp kúlip edik. Manadan beri Isa, Áshir, Baqtıar tórteýmiz jabylyp aýdara almaǵan aýyr tas Jamal kelip, kómektesýi muń, sý shylaǵan artyn jarqyratyp, qubylany mańdaıǵa ala betimmen jer súzdi. Álde alpamsadaı jigit basymyzben shynashaqtaı qyzǵa jalynǵanymyzǵa namystandyq pa, qyz kózine túsip qalýǵa tyrysýymyz da múmkin, aıaq astynan kúshke kúsh qosyldy.

Tas ornynda qalǵan qazan shuńqyrdyń qabyrǵalarynan jylap aqqan tamshylar jolshybaı qoımaljyń batpaqty eze túsip, túbine qaraı taram-taram jol syzyp jatyr. Júreksiz soqqan samal bulaq arnasynyn aıaǵyn qushyp jatqan kishkene kólshikten borsyǵan batpaq ıisin jelpip tur.

Tastyń bir shetin perforator burǵysynyń izi álemishtepti. Keshe ǵana ózimiz jarýǵa daıyndap, burǵyny tóbesinen tik qoıyp tesken tas qan qoıylyp kelgende tańdaı jibitken, beti-qol shaıǵan bulaqtyń kózin búgin bitep tastar dep kim oılaǵan.

Óz qolymyzben biteımiz degen oı kimniń basyna kirin shyǵypty.

— Tuma tartylyp qala ma? Múldemge tartyla ma?— Shuńqyr jıeginde júrelep otyrǵan qyz túsirip alǵan gaýhar tasyn izdep otyrǵandaı shyp-shyp jınala bastaǵan laı sýǵa úńiledi.— Bulaq qaıtyp aqpaı ma? Bul tóńirekte endi gúl óspeıtin shyǵar. Óspes, óspeıdi... Senderge kelgen saıyn soǵa ketip, gúl terip qaıtýshy edim.

Kóp gúl... Kók, sary gúlder... Ádemi gúlder...

Isa myrs etti.

— Ózine de sol saýap. Taıaq tastamda jóńkilip jatqan darıaǵa qosylmaı qyrsyqqan jeke bulaq qoı Jekeler ózi sondaı... qyrsyq keledi.

— Sonda kólshik qaıda sińip ketedi? Jer astymen bolsyn İlege qosylmaı ma?— Kózi baqyraıa qalǵan Baqtıar bul sózderdi sybyrǵa jýyq únmen aqyryn aıtty.

— Myna bulaqtyń endigi kúnin ıtke tasta. Betinde shybyn-shirkeı júzip, sasyp jatyr. Jekeniń kúni jermen teń.— Áshir kólshikke tý syrtyn berip, teris aınaldy.

— Jeke, jeke? Al jekeńniń basyn biriktirer jalpyńnyń sıqy anaý ma?— Isa bizdi tańdantyp, taǵy kóterilip ketti. Búgin bul neshinshi ereýildeýi ózi?— Jalpyń anaý jatqan İle ǵoı? İleniń de moınyna buǵalyq myqtap tústi. Myna beton týnelden myń buralyp, belin úzin, jylandaı jyrǵalap ótkenshe sasyq kólshik bolsa da, jeke sharýa bop, ash qulaqtan tynysh qulaq ómir súrgen táýir.

Men sýala bastaǵan jetim bulaqtyń astaý túbindeı arnasyna saýsaq úshin batyryp, aýzyma taqap ákep... baldyr sasyǵan batpaqqa til ushyn tıgizdim. Tuz ba, totıaıyn, joq, kermek tatyp tur. Kóldeneń jatqan kúrekke eńkeıe bergen Áshirge, Isa men Jamalǵa, Baqtıarǵa, batys kókjıekti sańylaý qaldyrmaı tegis qymtap jaýyp, aldy tas tóbege. órmeleı bastaǵan qalyń qara bultqa kezektep qarap shyqtym da:

— Kermek dám!—dedim sáńgirlep. Álden ýaqytta biriniń izin biri basyp, tireý ornyna bettegen tórteýdiń sońynan túse berip kúńk ettim.— Ol... qaıdaǵy kermek dám ózi?

Ol suraǵyma jaýap qatpaq túgil, eshkim estigen de joq. «BelAZ-dardyń» gúrili, ekskavator ojaýynyń kók Tasty qarsh-qursh shaınaǵan dybysy, sańq-sańq shyqqan adamdardyń úni estirtpedi...

* * *

Biz óz kózimizge senbedik. Keıde baqyraıyp qarap turyp ta senbeıtin oqıǵalar álemde kezdesip qalady eken. Saǵat buryn bútkil betkeıdi alyp jatqan kók tas qabaty úshti-kúıli joq. Jaz boıy súımen siltep, pnevmatıkalyq balǵamen qaýynsha tilip jarsaq ta shybyn shaqqan qurly kórmegen kók bet jartas úıme-júıme tas úıindisine aınalypty. Dáriniń ashshy ıisi tanaý jarady. Qıraǵan tas qıalymnyń keıbir bólshekterin qozǵap ótti me, soǵan qaraǵanda ózgergen dúnıe oı dúnıesinde de ózgeris týǵyza ma deımin, sýret salǵym kelip, qolym qyshydy. Jansyz-tilsiz tas tóbeshigi de qıal qozdyrady eken. «Qaıtyp qalǵan tas sımfonıa ǵoı mynaý»,— dedim kúbirlep. Estip turǵan ba:

— Álbette, sımfonıa! Bir saǵat buryn fınaly oınalyp bitken jarylys sımfonıasy! Mundaı sımfonıany, baýyrym, eshqandaı kompozıtor jaza da almaıdy, jazyp kórgen de joq. Biz, biz jazdyq bul sımfonıany! — dedi bireý arqamnan qaǵyp. Burylyp qarasam — Samat Qalıevıch. Prorab urlyǵymnyń ústinen ustap qalǵandaı yzalanyp qaldym. Sátti oıyńdy taǵy basqa bireý qosa paralel oılap tursa kádimgideı qyzǵanyp qalady ekesiń. Mundaı ásire qyzyl boıaýly teńeýlerdi ishten oılaǵandy unatamyn — ol oıyńdy estirtip aıtsań kim qalaı qabyldaryn qudaı bilsin. «Shatasyńqyrap turǵan joq pa ózi?»— dep oılap qalýy yqtımal. Samat Qalıevıch taǵy atpen júris jasady. Qarsylasyn sharshy taqta ústinde atyn qarǵytyp-orǵytyp, oıran salyp jatqanda ózińdi ámanda peshkimen júrgendeı ońbaǵan sezimde qalasyn da.

Syrt aınalyp kettim. Qosar kanal men tireý orny túsken betkeı arasyn qaq ekige tilip, jorǵalap ótken joldyń astyrtqa túsip ketken ushynan gúril estildi. Mınýt ótpeı shynjyr tabany jol tanabyn astyna basyp, janshyp jep, «S-100» búldozeri beles ústine arbıyp shyǵa keldi.

Synǵan áınegi salynbaǵan traktor álemge syńar kózben qyńyr qaraıdy. Shoıyn, bolat, temirden quıylǵan shombal turqyńa, mańaıdy basyna kóshirgen aralyna, jalǵyz kózine qarap amalsyz Qunanbaıǵa, Qunekeńe teńeısiń. Tek adam Qunanbaı emes, tehnıkanyń, traktor ataýlynyń Qunanbaıy. Temir Qunanbaı arsalaqtap kep, tireý ornynyń tusynda qyryq bes gradýsqa shyr aınala kilt burylyp, tańqıǵan tanaýyn aspanǵa kóterip tastap, týra qıa betkeıge qaraı saldy.

Samat Qalıevıchtiń eki ezýi eki qulaǵynda.

— Aıtpap pa edim jańa tasty senderdiń oryndaryńa búldozer ysyrady dep. Káne, «S-100-diń» ónerin kórip turyńdar!

Sóıtti de, «Basta!»—degendeı qolyn siltep qaldy. Rychagta — Qarekeń. Jan adamǵa kóz salmaıdy. Traktory sekildi tapaýyn kóterip tastap, tip-tik otyr. Rychagqa qoly tıse qudirettenip ketedi eken. Qalyń taban báteńkeni sart-surt etip, pedalderdiń janyn shyǵaryp, jelkesinen kezekpe-kezek tepkileıdi. Jeńi bileginen túrýli. Saýsaqtary arbıǵan qolyn sozyp jiberip, gazdy basyp qalsa alyp «S-100-diń» shybyn daýsy shyrqyrap, zar qaǵady. Biz Qarekeńdi ábden túsinip turdyq. Mynadaı on boıy saqyr-suqyr temir alyp áıt degenińe júgirip tursa, kim de bolsa Qarekeńniń qyzyq haline ushyrar.

Men Isanyń qandaı sezimdi bastan keshirip turǵanyn bilgim kelgen joq.

Áshirdiń osyndaılyq kórneki oqıǵaǵa arnap ázirlep qoıǵan qýaqy sózin estýge de qulqym soqpady. Al ázirlep qoıǵanyn syqsıa qalǵan kózinen, shúrishe qalǵan erninen sezip turmyn.

Baqtıar myna ǵalamat jarylystan keıin máńgilik uıqysyn qıyp, oıandy ma, joq pa, onda da sharýam shamaly.

Jamal ekesh Jamal da esimnen tas shyqqan.

Tek tireý ornyndaǵy bizdiń ómirimizge búginnen bastap on shaqty tonna bolt, gaıka, trýbka, sılındr, áınek, janar, jaǵar maıdyń jıyntyǵy retinde ruqsatsyz saldyr-suldyr kirgen — al ruqsatsyz kirgen qonaqqa kim de bolsa qyzyqqysh synaýly kózben qaramaq— synyq kóz «S-100-dis» tamashasyna qaradym da turdym.

Alań shetinde ilige bere skreperin saldyr-gúldir túsirip jiberip, shynjyr tabany saqyrlaǵan «S-100» gúrilin manaǵydan da asyryp, áıda, berekesiz ajal da gújilge basty deısiń. Mıllıondaǵan jyl buryn betkeı atalyp, jaralǵaly qozǵalyp kórmegen toń moıyn tastar saqyr-suqyr jyljyp, bir-birin jan bitkendeı ıtergileı janyshtap, usaqtary etekke qaraı jarysa tońqań-tońqań domalap, sosyn kanal jıeginen shyńyraý tabanyna doǵa syza quldılap qulap, ún-túnsiz joǵalyp jatty. Dóńbekteı aýyrlary alańnan jaı syrǵyp túsip, qýrap qalǵan jýsandy sytyr-sytyr syndyra astyna ılep basyp, bir ıyǵymen eńisti, bir ıyǵymen órdi tirep, kanal qabaǵynda turyp qaldy. «S-100» súıkep ótken saıyn taý bop jatqan tastar jemire jelinip, kópe-kórneý kempirıektenip, shómıip bara jatyr. Ar-ur gúril men skreperdiń qulaq etin jegen shaqyr-shuqyry eki-úsh saǵat boıy osy áýeninen jańylmasa tas alańdy túgel alyp jatqan tastar usharymdy búldozer, qonarymdy kanal túbi bildi dep anaý tuńǵıyqtan tabylyp qalary myńda tur.

Men «S-100-diń» myna tirligine kóz salyp turyp, osy saǵattan bastap qana jıyrmasynshy ǵasyrda ǵumyr keship jatqanymdy jańa-jańa tushynǵandaımyn...

— Kózderińdi kókjótel traktor ashty ma? Ashty. Endi tas kóterý, laqtyrý degen uǵymdy sanalaryńnan ádemilep turyp syzyp tastańdar. Búldozerdeı kók bestini tireý ornyna baılap berdik, endi shylbyrynan myqtap ustap aırylmańdar. Burǵylańdar, burǵylaǵan ústine burǵylaı berińder. Búginnen bastap traktordyń da, traktorshynyń da qojasy ózderiń dep bilińder,— Prorab eki myqynyn taıana sáńkildep sóılep tur.

— Raqmet, raqmet jáne raqmet jańbyrsha jaýsyn tas tóbeńizden Samat Qalıevıch!— Áshir muny prorabqa ádeıi burylyp, qadalyp turyp, báseń aıtty. Báseń, aıtsa da, bir qyzyǵy, bárimiz estidik. Bárimiz de tań qaldyq — alǵysty mundaı qyjylmen aıtpas bolar. Jaqsy kóńilden shyqqan alǵys qarapaıym aıtylar. Áshir alǵysyn pýlemetshe saqyldatyp shyqty.

Jamal syqylyqtap kúlip jiberdi. Túkke túsinbegen qańǵyma kúlki. Sanıtarlyq sýmkasyn súıretip, anda-sanda bir soǵyp ketetin, ystyǵymyzǵa kúıip, sýyǵymyzǵa tońbaǵan qonaq qyz ne túsinsin. Onyń esesine biz túsinip turmyz. Basqany bilmeımin, qyjyldyń astynda ne pále jatqanyn men sezgen sekildimin.

Isa, Baqtıar kúlgen joq. Kúle salý kerek edi, sóıtip, «S-100» kórsetken kúshtiń arqasynda keýdemizge uıalaı qalǵan qýanyshty byt-shyt qylyp qýyp tastar qyrsyq kóńil kúıdi jylatpaý úshin kúle salý qajet edi.

Sıyr sáskedegi jetim-jesirlik, jetimderdiń alatyn esesi jaıly áńgime prorab pen brıgada arasyndaǵy áınek sekildi názik nárseni shytynatyp ketkenin bárimiz de uqqan edik. Shytynaǵan áınek synyp tynbasa qaıtyp kirikpeıdi. Áshirdiń kekesini sony mezgep tur. Samat Qalıevıch te muny anyq sezdi, Áshirge lezde kóziniń astymen jyldam-jyldam qaran qoıǵany bolmasa «shylbyrlaýly kók besti» taqyrybyna oralmady.

Eń qıyny, sol áńgime osyǵan deıin uıymshyl, tutas bolyp kelgen shaǵyn brıgadany ekige bólip ketti. Jetim jáne jetim emester tobyna! Bólgen emeı nemene, Áshir, Isa jetim de, men, Baqtıar jetim emes ekemin jáne eń qorqynyshtysy, jetimder jetim emesterden aqyrtyp-baqyrtyp ese degen páleni alý kerek-mys. Jaz boıy, ásirese, qıly-qıly oqıǵa keshken qala saparynan keıin aǵa tutyp júrgen Isanyń dál menen áke-sheshemniń tort kózi túgel bolǵany úshin ǵana alatyn qadaı esesi bar — túsiný qıyn. Al ózin túsinbeıtin oı basqa bir kirip alsa ózińdi qorqyta bastaıdy.

Al osy ońbaǵan áńgimege muryndyq bolyp júrgen jan — myna turǵan sáńkildep sóılegish, qylp-jylp qımyldy Samat Qalıevıch. Áshirdi men sondyqtan da túsip turmyn. Al túsiný men qoldaýdyń arasy bir-aq qarys.

...«S-100» yshqyna ar etti de, trýbasynan qara tútindi loqsyp-loqsyp qusyp jiberip, óship qaldy. Qarekeń kabınadan túsip, kepkasyn shynjyr tabanǵa sart-surt soqty da, mılyqtan basyp qaıta kıip aldy. Beri bettedi. Qasymyzǵa keldi de, bizge bir qyryn turyp, jalǵan daýyspen barq etti.

— Qalaı-qalaı myna kók tulparyń! Tamasha! Tehnıka!— Sosyn betimizge qarady. Bizdiń tunjyrańqy keıpimizden qostaý, quptaý tappasyn sezip, ózi de sasyp qalǵan bolý kerek.— Sharshadyq,— dedi múldem, basqa, baıaý únmen. — Iá-á... Saǵat túski bir. Qosqa qaıtpaısyńdar ma, jigitter? Qalǵan tastyń áýselesin tústen keıin kóril alarmyz. A? — dedi bajyraıyp.

Tyrs ún joq. Qarekeńniń basy temen salbyrady. Manaǵy áınek synǵan tustaǵy oqys minezi esine túsip ketti me:

— Ho-osh! — dedi qyryldaǵan daýyspen. Qaqyrynyp taban astyna túkirdi. — Hocheosh! Mana ózi.„ qatty kettim, á? Qatty kettim — fakt. Osyndaı bir shataq, ıt minezim bar. Qaıdan bileıin, ázirge alyp bara jatqan jumys joq qoı, myzǵyp ala qoıaıyn dep kabınada jantaıyp jatsam, satyr-sutyr... Talaǵym tars ketpese de bolatyn edi. Kontýzıadan qalǵan ıt minez. Ol ıttiń estip ara-tura úrip ketetini bar. Quryp ketsinshi sol áınek-sáınek! Aıttym ǵoı, Qareke, aqyryn júrin, anyq bas dep... Qoımaısyń elirip. Al endi... Aqyryn júril, anyq bas desem... — Shatys sóılep bara jatqanyn ózi de sezip qaldy ma,—men kettim!—dedi oıda joqta esh daıyndyqsyz ot alǵan traktorsha dar etti. Kepkasyn kepken balyqtaı salbyratyp ustaǵan kúıi taıǵanaqtap betkeıden tústi, tik baspaldaqtyń tepkishekterin bátińkeniń ókshesimen saq-suq sanap, kanal tabanyna súńgip joǵaldy.

— Mana traktor áınegi ǵana syndy ma?

Sıyr sáskedegi áńgimeden habary joq Jamal;

— Ekzemplár! — dedi tańdaıyn qaǵyp. — Sırek kezdesetin ekzemplár! — dep kúldi.

Isa turdy, turdy da:

— Aıh-h!—dep, oń qolyn erekshe qaıratpen sermep, qosaıaqtaı sekirip-sekirip tústi. — Oı basyp ketti ǵoı, oı basyp ketti, dostar! Oıdy arqamnan laqtyryp tastaı alatyn adamnyń alaqanyna sanap turyp júz som salyp berer edim.

Samat Qalıevıch alaqanyn jaıdy.

— Ápke, júz somdy! Men aryltamyn ol oıyńnan. Manaty áńgime eki ıyqtaryńnan qara albastysha basyp tursa, meıli, júz somsyz-aq arqalaryńnan sypyryp tastaımyn. Osy mınýtte, osy jerde!

Samat Qalıevnch atpen júris jasaǵaly tur. Shirkin, ózin qalaǵa barǵanda kórgen baıaǵy shahmat shatyrynyń astyna bir súńgitip alar ma edi. Oıran botqasyn shyǵarar edi...

Jamal syqylyqtady. Bul qyzǵa búgin ne bolǵan? Mana jylady, endi kúlkiden ezýi jıylmaıdy. Qyz halqy qylt-sylt, tez ózgermeli degen ras pe eken? Jaz boıy qatar júrip: «Men Jamalmyn!» degen aıqaı qasıetin ustaı almadym. Bulaq betindegi jybyr-jybyr atyń daıyn myń qubylyp, ózgeredi de júredi. «Birde kút, birde jut minezdi qyz» degen Samat Qalıevıchtiń sózin estigemin birde.

Múmkin sol qasıeti adamdardy ózine tartyp turatyn shyǵar? Jer shaıqalsa da qozǵalmaıtyn anaý Altyn týraly túk te oılamaımyn ǵoı. Oılasań «Asty jaqsy pisiredi... Qaıyrymdy qyz...» degen sekildi birdeńeler. Iaǵnı as úı keń be, tar ma, kafeli bar ma, joq pa degen sıaqty as úıdiń basty qasıetteri týraly emes, onyń ishińdegi pyshaq, shanyshqy, qasyq sıaqty ýaq-túıek jaıymda áńgimelep otyrǵandaı halde qalasyń. Al Jamal jaıynda, qalaı ekenin bilmeımin, dereý: «Osy qyz meni unata ma ózi, meni unatpasa kóńilinen kim shyǵyp júr eken?»,— degen ushqary oılarǵa bata bastaısyń. Qyzyq...

— Oryndy kúldińiz, qaryndas, kúlkińiz qazir kóbeıe túsedi. Týra saqyldap qalasyz,— dedi Samat Qalıevıch qalpaǵy joq bolsa da, basynan alyp, taǵzym etýdiń ısharatyn jasady. Jamal tomsara qaldy. Munsha saltanatty, astarly sózderden seskenip qalsa kerek.— Eki birdeı qýanyshty habar qorjynymda qoıansha týlap jatyr. Birinshiden, erteń qurylysshylar kúni. Sizderge de, bizge de ortaq ulystyń uly kúni.

Alystan samolet yzyńdady.

— Merekege baılanysty búgin tústen keıin jáne erteń bossyzdar!

— Ýrr-aa!

— Plús qurylysshylar kúnin toı-dýmanmen qarsy alý úshin keshke qaraı ózenniń tómengi aǵysyna baryp, túnep qaıtamyz. Oryndy komandırleriń kórip qatqan.

— Qıqý! Qıqý!

Qıqýdy kim bastaǵanym bilmeımiz, bilip jatýdyń qajeti de shamaly edi. Ýra men qıqýdy botqa etip aralastyrǵan bette aıaq-qoldan ustap aldyq ta, Samat Qalıevıchti túıilip turǵan aspanǵa attyq-aı kep. Jaıshylyqta prorabtaı shymyr azamatty aspanǵa attyq desek eshkim senbes edi, boıymyzǵa ǵalamat kúsh bitip, on alaqannyń ortasynda Sákeń aıaq-qoly tyrbańdap, adam oıyna kelmeıtin neshe túrli aıqysh-aıqysh fıgýralardy áýe betine syzǵylady kep, syzǵylady kep.

Áı, búgin bir oqıǵanyń bolary anyq.

Ózen jaǵalap, qosqa qaıtyp kele jatqanda sony ishim sezdi.

Seze qoıdym da: «Ras pa, eı? Shyn aıtasyń ba? Sezgish-aq ekesiń. Óı, báli, bas qamshyny»—dep, óz-ózimdi kelekelep, biraz jerge aparyp tastadym. Bul da Áshirden úırengen qasıetim. Áshir aıtpaqshy, shynymen ózińdi óstip ońashada «áshirtip» alsań, ishiń bosap, qaı-jaıdaǵy qoqystan tazaryp, kóńiliń kóterilip qalady.

«Báribir, báribir, úlken oqıǵanyń bolary anyq». Bul sózderdi men qoıý bulty aýdaryspaq-tóńkerispek oınap, qaınap jatqan qara aspanǵa qarap aıttym.

Beý dúnıe qyzyq qozǵalysqa túsip edi. Álem aıań júrisinen jańyldy. Biz jaǵalap kele jatqan ózen aǵysy kúndegiden góri jyldamdaı~túskendeı. Mana kókjıekte tistenip, qara syzyq bolyp qatyp turǵan bult shashyn jaıyp jiberip, empeńdep tas tóbege shyǵyp alypty. Dodaǵa túsken bult shýmaqtary burqyrap, kún betin sıpap ótken saıyn ózen betimen elbeńdegen kóleńke júgirip, tarǵyl tús alyp, álgi tarǵyl sulbalar esh dybys, ún shyǵarmaı aıdyndy keskilep, qulashtap júze jóneledi. Shekshek shyryldamaıdy. Balyq shorshymaıdy. Shaǵala shańqyldamaıdy da, qalyqtamaıdy da. Táńirdiń ózi salyp bergendeı túzý syzyqpen taımaı qasqaıyp tarta beretin jaı basar tasbaqalar da joq.Aýa aýyr. Ádette shyr-pyr ushyp, shyqylyqtap, aldyńdy kese beretin — álde Maımaq sekildi es bilmes erkeleri me, kim bilsin pysyqaı torǵaılardyń qarasyn qaıda joǵaltqany beımálim. Qarlyǵashtar ǵana ún-túnsiz sypyldaı ushyp, oqsha zýlap, lezde kishkentaı núktege aınalyp, betkeı-betkeıge sińip ketip jatyr. Kún barda shekeleri tership, qyzara bórtip, qasqıyp jatatyn jartastardyń kir-qojalaq betiń kóleńke qara shúberekpen álsin-áli súrtip áýre. Áneýgúni Isa ekeýmiz, sodan keıin japadan-jalǵyz ózim eki márte kirgen úńgirge kózim túsip edi, úńgirli jartas úp-úlken O árpin dybysyn aıta berip, myna shat-shálekeı ózgeristerge tań qalǵan kúıi ashylǵan aýzyn jabýǵa úlgire almaı qatyp qalǵan adamnyń júzine qatty uqsaıdy eken. Qamys, buta túpterinde áldebir bozǵylt, sur kóleńkeler bosyp, udaıy qozǵalysqa túsip, jybyr-jybyr kóship júr.

Dúnıe, shyn aıtamyn, ishin tartyp, áldene burqaqty tosyp tur.

Bizde lám-mım joq. Erin, ezý qybyrlatyp sóıleseń boldy, áldenege ázirlenip, tanaýy shýyldap, úı ishiniń tirligimen áýre-sarsań bolyp jatqan álemdi úrkitip, shoshytyp, názik bólshegin syndyryp alatyn sıaqtymyz. Tamyz aıynyń osy kórinisin tutastaı elestetip baıqasam, naǵashy atamnyń etken jazda qalyń nóser burqaqtatyp tónip kelip qalǵanda kıiz úıdiń túndigin jaýyp, qazyqtaryn bekitip, arqanyn baılap kúıbeńdegen, tirshiligine tym-tym uqsaıdy, tárizi. Tórteýmizdiń myna qalpymyz tıip ketseń syńǵyr etip synyp túsetin eńkeı hrýstal vazalar toly at shaptyrym ala kóleńke mýzeı, ıá kórmeniń ishinde aıaǵyn qorqa-qorqa jasqanshaq basyp, ári aýzynan sýy quryp tamsanyp júrgen ashqaraq ta qorqaq jandardyń jaı-kúıin eske túsiredi.

Ásirese, adýyn, aıdyndy dala jańbyryn kóp kórmegen men tań-tamashamyn. Qalada nemene, aǵashtar kókke boı soza bere bir-birine butaqtaryn soza umtylyp, myń mıllıon núktede aıqasa ketedi de, bultty da kórmeısiń, kóshedegi yzy-qyzy aıqaı-shý, kún kúrkirin de estirtpeıdi, tek sebelep ótken jańbyr tamshylarynyń jińishke syzyqtaryn shalasyń, onyń ózinde de gastronom qalqasy, podezderge kórtyshqansha súńgip ketip, es jınaǵasyn ǵana tamshylarǵa alaqan sozyp, soǵan máz-meıram qarq bop qalasyń. Jaýynnyń kókesi — nóserdi byltyr jaılaýda alǵash kórdim. Qara bult kıiz úıdiń tý syrtyndaǵy taýdyń ıyǵynan qaıqańdap shyǵa kelip, sıa saýyttaı burshaqty bytyrlatyp kep bergende kıiz úıge.

«Oıbaı! oıbaı!» — dep men júgirgende, aldymnan naǵashy atam; «Paı! Paı!»— dep shyǵa bergen. Nóser degen áne, sol. Al mynaý dala jańbyry. Qyrsyqqanda qurylys otrádine kelgeli jańbyr tambaı, aspan kógerip, sazaryp turyp aldy. Esesine búgin seldetip ótse, shirkin! Klasqa barǵanda Qapshaǵaıdyń kók tasyn alyp urdym dep baram ba, jarylystyń kók tútinin ıiskep qaıttym deımin be, shirkin, bir seldetip ótse eken...

Ózenge suǵyna kirgen jartasty aınala berisimen keń-mol qoınyn ańqyldatyp ashyp jibergen dala qara aspannyń astynda buǵyp-buǵyp turǵan alty vagon men túıir shıege uqsas «Jıgýlıdi» alyp alaqanyna salyp terbep, aldymyzdan shyǵa berdi. Kókem «Jıgýlıi!»

Bizge esh sezimsiz aq shel basqan jaltyr shamdarymen tasyraıa qaraǵan «Jıgýlıdiń» motoryna úńilip, áldeneni burap jatqan kókemniń toq tý syrtyn kórgende: «Jetim ekemin»,— degen sóz aýzymnan shyǵyp ketti de, tańdaıym kermek dámdi sezdi.

— Ne, ne dediń? — Betime úńile qalǵan Isaǵa:

— Burshaq, burshaq jaýmasa neǵylsyn,— deppin.

Sosyn ebedeısiz burylyp, oń qolynda jıyrma ekinshi kilt, sol qoly áldebir qımyldy isteı berip, jarym-jarty jolda, aýada ilinip tura qalǵan qyzyq qalypta aýzy ańqaıyp qalǵan kókemniń qaǵaz ben (býhgalter ǵoı!) mashına maıynyń ıisi ańqyǵan keýdesine basymdy tyǵa berip te, basqanyń baýyndaǵy ábden qyzaryp pisken almany úzip alýǵa bata almaǵan baladaı bir búıirleı jasqanshaq jaqyndaǵan mamamnyń tý syrtyndaǵy jazyqta shalqalap júzip bara jatqan ózenge bir basyp, eki basyp jaqyndap kele jatyp ta, kermek dámniń aýzymdy ýyltyp kele jatqanyn sezdim. Dál osy sátte bári de — Isa da, Áshir de, Baqtıar da, kókem de, mamam da aýzyna ańdaýsyzda túsip ketken mıanyń ashshy dáminen bet mashınalary buzylyp, ony taǵy túkirip tastaı al'maı tyrjıyp tur edi, durysy, turǵan sekildi edi. Kókem jigitterdiń qolyn kezekpen qysyp jatty, mamam maǵan qarap sóılep tur, men túk uqpaımyn, tek úzik-úzik dybyr-dybyrdy qulaǵym shalady.

— Merekelerińmen...

— Ádeıi alystan at arytyp keldik...

— Quttyqtaýǵa...

«LTI-81-10-nyń» esigi aıqara ashylyp, jumyrtqany jaryp shyqqan sary úrpek balapansha eki ezýi eki qulaǵyna jetip, qısyq ta qysqa aıaǵyn tyrbańdatyp, kóılek pen shalbarynyń qıyǵynan qarny jarqyldaı túspek bolyp qaıqańdap jatqan Maımaqty kórgende baryp ishteı jeńil kúrsindim — tańdaıdaǵy kermek dám ýy birtindep qaıta bastaǵandaı boldy, aýzy ýylmaǵan, jetimmin dep jylamaǵan adamdy da kórdim-aý aqyry. Aýzy ýylmaǵan balanyń júzi de jarqyn, sózi de taqpa-tuq anyq, qońyraýdaı syldyrap shyǵa ma deımin, Maımaq qısyq aıaqtarymen aýada O sekildi elıpsıs syza quldyrańdaı arsalaqtap kep, etegime jarmasty.

— Asan aǵa, aman! Biz keldik. Qashan balyq ustaımyz? Jazda atashkanyń qasynda boldym... Asan aǵa, Asan aǵa deımin, beri qarashy, myna almaǵa qarashy, — dep alaqanyma óziniń tompaq beti sekildi qyzyl almany tyqqyshtap jatyr.

Keýdemdi qýanysh kernep ketip — qaıdaǵy bir kermek dám men qalyń kúdiktiń qaq ortasynan myna bala qulaǵymnan súırep shyǵaryp alsa, qýanbaǵanda qaıteıin — Maımaqty qos qoltyǵynan kóterip aldym da, qulaq túbinen, mańdaıynan ıiskedim. Súıgim kelmedi. Qapshaǵaıdyń kók tasyn talqandap júrgen boıy quryqtaı Asan budan úsh jyl burynǵy on tort jasar dıstrofık Asan emes. Sosyn Maımaqty odan ármen joǵary kóterip:

— Qane, tasta almańdy! — dep, taq tóbedegi aspandy bult-multymen qosa asap kep alardaı aýzymdy barynsha ańqıtyp kep ashtym.

Qol-aıaǵy sholtańdap áýede aınalyp tursa da, Maımaq zálim qýlyq saqtaıdy. Almany ózine tartyp ala qoıdy da, keýdesine qysyp:

— Áýeli «Kúshigim meniń Saqqulaq, keledi, áne shapqylap» degen taqpaqty aıt! Almany...

Almany qaıtetinin aıtyp úlgirmedi, Maımaq almasyn aspanǵa kótergen kúıi aıaǵy sereńdep shalqalap bara jatty; qos qoltyǵyna jarmasa ketken mamamnyń uzyn, salaly, aq saýsaqtaryn kórip qaldym. Keler sekýndte kóterip alǵanymnyń arqasynda oıda joqta boıy menen bir jarym ese ósip, tyrańdap qalǵan Maımaq úsh esege qysqaryp, maǵan tómennen qarap turdy.

— Sony darańdata bermeshi, Asanjan... Bala emes pe oınaı berseń esire túsetin. Sonyń almasyna kóz súzip qaıtesiń. Ákeń ekeýmiz myńyn ákelgemiz.

Mamam syrt aınaldy da, qaz-qaz basyp, qyzyl «Jıgýlıge» bettedi. Týflıiń kemerine deıin qum qapqan mamam qumdy jalań aıaq keship bara jatqan sekildi. Meniń tóbemdegi mınýttik qýanyshym men shattyǵymdy julyp alǵan janaǵy uzyn da salaly aq saýsaqtar tisteı qatyp qalǵan krokodıldiń aýzyna uqsas bagajnıkke jarmasa ketti: jaǵyn qaq jaryp aıyryp, shalqalata ashyp tastady. Kózimdi jumyp ala qoıdym— krokodıldiń kómeıin qyp-qyzyl jalyn qaqtap jatyr eken... Tek álsin-áli lypyldap, tolyqsyp janǵan jalyn emes, bedireıip-bedireıip, biriniń ústine biri úımelep, mingesip-ushtasyp jatqan kóp-kóp domalaq jalyndar.

— Bıylǵy jazdyń almasy ǵoı. Jaýyn tambaı erte pisti. As bolsyn, alyńdar!

Aı boıy túıir kók kórmeı tisteri qyshyp júrgen jigitter aıasyn ba, áp-sátte bagajnıktiń aýzy qyzyl qońyr bilekterge kepteldi de qaldy. Qasqyrsha talady. Eshqaısysy qyzyl jalynǵa qolymyzdy kúıdirip alamyz-aý dep qoryqpady.

Mana Maımaqtyń jalańdatqan jalǵyz almasy aýzyma buıyrmaı, kóńilim qaıtyp qalǵan ba, kózdiń jaýyn alǵan kóp qyzyl ala tory alaǵa qol soza almadym. Shetkeri shyǵyp, aýyzdan-aýyzǵa kóshken qyzyl almalardyń sońyna kózimniń ıtin salyp, ár otyz eki tistiń arasynan shyǵyp qalǵan kóp qarshyl men qurshylǵa qulaq saldym da turdym.

Mamam men jaqqa jalt etip qarady da, bagajnıktiń aýzyn jalǵyz-aq julyp kóterip, múldem kerip tastady.

— Alyńdar, qaldyrmaı alyńdar!

Kóp almaǵa jalǵyz ózi qojaıyndyq jasap, úırenip qalǵan Maımaq talaýrap jana kóterilip kele jatqan aıǵa uqsas tistelgen jarty almany aýzyna apara bergen kúıi bagajnık dodasy men bilekter báıgesine qarap sileıip qapty.

Kókem mashına maıy sińgen oramalǵa qolyn súrtkishtegen kúıi eńkeıe basyp, maǵan bettedi. Qasyma keldi de, betin topqa berip turyp, tamaǵyn kenedi.

— Haliń qalaı, ulym?

— Hal tas kóterip, as jegen. Endi alma jeımin,— dedim aıaq astynan qyrsyǵyp.

Kókem kir qojalaq shúberekti jazyp jiberip, shańy bolmasa da silkip-silkip aldy, kerip turyp, Tatánanyń hatyn oqyǵan Onegındeı uzaq úńildi, aqyry, sosyn qaltasyna sala berip — onyń orny qalta emes, qural-saıman salatyn qobdı ekendigi esine tústi me, sýyryp alyp, ýysynda qysyp, nansha ılep, aıaýsyz jumarlaı berdi.

— İhm... Avarıaǵa ushyrap, tórt dóńgelekti tort jaqqa shashyp ala jazdadyq. O da bir bitpeı júrgen is edi... Áıteýir bas aman. Qudaı saqtady... «Jıgýlıdiń» maıysqan býferin, kabınasynyń qyzyl túske uqsasa da qosylmaı, kirikpeı turǵan al qyzyl syrly esigin nusqady — anyq aýystyrǵan.— Satyp jiberem be dep oılap em, mamań kóne me. Sóıtip kelip qaldyq... Aýrýhanany on kún mekendep, jarylǵan shekeni jamap-jasqap shyqtyq. Avarıaǵa ushyrasań mashınańmen qosa basyńnyń da kem-ketigin qosa jóndep beredi eken.

Manadan beri kermek dám, alma, Maımaq dep júrip baıqamappyn, kókemniń shash qoıysy ózgeripti. Jelkesine qaraı tolqyn-tolqyn bolyp qulaıtyn buıra shashy kóp qysqaryp, kúzelip alǵa túsirilip, mańdaıyn jaba qısyq taralypty. Jelpip ótken jel bir kóterip ótkende shashynyń astynan jazylyp bitpegen súıem tyrtyq qyzyl kózin qysyp qaldy.

— Búgin ne qylsa da nóser soǵatyn shyǵar... Burshaq jaýmasa neǵylsyn,— dep, aspanǵa kóziniń qıyǵymen jasqana qaraǵan kókeme umtylyp baryp, kókiregine mańdaı bastym.

— Kóke, mashına qurǵyrdy nege aldyńyzdar? Bilip edim, baıaǵyda bilgem. Áneýgúni kelgende Isa aıtqan: «Mashına móńkip jyǵyp ketpesin, mashına da adam tańdaıdy»,— dep. Bilgem, bilgem... Kimge kerek bul temir-tersek? Pálege ushyramaı turǵanyńda sat, satyp jiber...

Jaýyrynymdy joǵarydan tómen, tómennen joǵary qaraı jaılan útiktep turǵan kókemniń alaqany sońǵy sózge kelgende qalt toqtady. Iyǵymnan sál ıterip, kózime kózin qadady.

— Kimge keregi nesi? Mamańa, ózińe....

Ústi-ústine basymdy shaıqadym.

— Joq, joq, qajeti joq. Maǵan biraz nárse kerek, biraq mashına emes. Mektep, ýchılısheni bitireıin, sosyn, sonan soń...

Kókem betime barlaı qarap tur. Buryn bir jerde kórgen, áıtkenmen áldeqashan umytqan jandy jyǵa tanyp ala almaı turǵandaı súzilip qarady. Osy Indıany jantalasyp izdegen Kolýmb jer sharynyń kartasyna kókemniń kózimen qaraǵan shyǵar.

— Ulym, osy qyzyl ıtke nege óshige berdiń? Ózi sýyrylyp sóıleıtin sózi, oıbaıy joq jýas janýar. Kórip tursyń áne, moınynan sý ketip sólmireıgen keıpin. Bul shirkin maǵan, saǵan, mamańa — bárimizge kerek. Mashına bolmasa aınaldyrǵan aı ishinde saǵan eki márte kelip qaıtar ma edik.

Tómen qarap turyp, myńq ettim.

— Alystatyp barady aramyzdy...

— Ne dep láılip kettiń? Kimdi alystatyp barady?

Taq osy joly myńqyldaǵamyn joq.

— «Jıgýlı»! Aramyzdan «Jıgýlı» qara mysyqtaıyn júgirip ótti, kóke. Ana joly kelgenderińizde-aq... Mamam ekeýiń «Jıgýlımen» jolǵa túsip, júıtkip júre berseńizder boldy, eshqashan da, eshqashan da júgirip jete almaıtyn sıaqtymyn. Sondaı júırik «Jıgýlı!» Meniń ornymdy basqan «Jıgýlı»! Kelseńiz boldy, jýasyz, súrtesiz, jýasyz, súrtesiz... Jaı-jaǵdaıymdy suraýǵa ýaqyttaryńyz joq tipten.

Byldyr-batpaqtap, aıdalaǵa laǵyp ketkenimdi sezip, til tistedim. Balasha baldyr-batpaqtamaı qaıteıin, ózimdi tek kókemniń qasynda ǵana bala sezinsem baldyr-batpaqtamaı qaıteıin. Tek kókemniń aldynda... On jetige kelgen alpamsadaı azamatqa aınalsam da, kókemmen syrlasyp, sóılessem boldy, qudaıdyń qudireti, balaǵa aınalyp sala beremin. Kókemniń keýdesine basymdy qoıyp turǵanda ǵana balaǵa aınalǵym keledi. Basqanyń qasynda balaǵa aınalý kıyn ári qorqynyshty. So qurly úziletindeı sonda balalyqty qıa almaǵanym ba? Balalyq, shirkin sondaı qymbat pa edi? Ana kókemder kelgende bala bola almadym. «Jıgýlıdiń» qyzyq-shyjyǵymen máre-sáre kókem moıyn burýǵa shamasy kelgen joq. Men sol úshin kókeme qatty ókpeli edim. Jaralanyp, «Jıgýlıdeı» tentekten taıaq jegenin estigesin ashylyp sala berdim. Taıaq jegenin qutty quptap qalǵandaımyn ba, nemene? Bir túrli jan dosym aıaq astynan arazdasyp, kórshi balaǵa qashyp ketip, aqyr aıaǵy álgi balamen tóbelesin qap, ózim qaıta oralǵandaı qýanyshtymyn. Sony taǵy jasyrǵym nıetinde álgi dosqa qaıta oralǵanyna jelbeń ete qalǵanymdy bildirmeý úshin muryn astynan myńǵyrlap, ókpemdi aıtamyn. Jáne álgi kórshi bala myna «Jıgýlı» sekildi.

Soǵan qaraǵanda ózi myna jerde eki bala tabysyp turǵan joqpyz ba?

— Ekeýmiz de kóp ózgerippiz, Asan!— Kókemniń qabaǵy shytqyl.— Bir aı seni qatty ózgertipti. Aramyzda tereń or jatyr. Qaıtemiz endi!.. Aǵash ósken saıyn butaǵy dińinen alystaı túspek. Alystaǵannyń jóni osy eken dep, qarsy ıirilip bitpe, ulym. Al «Jıgýlı»... Attyǵa jaıaý ilesemin dep qashanǵy taqym aıryla beredi? Óz qotyrymdy ózim qasıyn. Sen aıtpaqshy bul kúnde adam mashınany emes, mashına adamdy tańdaıtyn kórinedi. Munyń rýlin ustaý úshin de talant kerek eken. Meniń talantym vıolonchelden artylmaǵanyn óziń bilesiń. Onyń ózin satyp tyndyq. Adamǵa eki talant berilmeıdi...

Tóbemizdegi qara aspan qaq aırylyp ketti. Aı ishinde san jarylysty saýsaq búgip, sanap júrip, mundaı ǵalamat kúrkirdi Qapshaǵaı óńirinen túńǵysh estýim. Sol sátte men muny oılaǵamyn joq, oılaý qaıda, tek sezip úlgirdim. İle qalyń jańbyr dúrkirep kep berdi. Tamshy tesken qum beti sheshek tıgendeı tarǵyl-tarǵyl. Stýdentter vagonǵa qaraı jamyrap júgirdi.

— Jaý jańbyr, jaý jańbyr!— Kóılegin sheship alǵan Áshir qalyń jańbyrdyń astynda oınaqtap, en alda zymyrap barady.— Kókesin tanytyp, jaýshy bir! Jaý, jańbyr!

Mana buta túbinde buqpantaılap jybyrlaǵan kóleńkeler oryndarynan sytyr-sytyr túregelip, qara bult jáne mıllıon tamshy qatarynan qulap, aýzyna mıa túsken adamdaı beti tyrjyńdaı qalǵan ózen arasyna bozǵylt perdeni tartyp saldy.

— Kókesi-aý! Asanjan!

Tóbesinde tamshylar asyr salyp, barabandatyp jatqan «Jıgýlıdiń» qasynda mamam jetimsireı qarap tur eken. Manadan beri dý-dý topty qalqalap bizdi syrttaı baıqastasa kerek, yzy-qyzy top tóńireginen tarap ketkende qalyń jańbyrdyń astynda jalǵyz qalyp qoıypty.Shashyn jappapty, sý-sý kúıi jańbyr shaıyp, shoqtaı jaınaǵan eki almany eki alaqanynda dirildete ustap, tip-tik qalpynda bizge telmire qarap tur.

Eski gazet-jýrnal, plash, qysqasy, pana bolýǵa jaraıtyn zattyń bárin tóbege ustap, asqanaǵa júgirip kirsek, úı salýshylar býy burqyraǵan sorpany aldaryna jańa alypty. Tireýshilerdiń menen basqasynyń tórt kózi túgel. Qaq ortada kózildiriginiń áıneginen ushqan sáýlemen qara kóleńke aýany aıqysh-uıqysh qylyshtap kentavr otyr. Ózi kóńildi. Qolyndaǵy qasyqpen qalaıy aıaqty soǵyp, jalaq-julaq etedi. Sý kóılegi etine jabysyp, bilem-bilem bulshyq etteri syrtqa shyǵyp, kentavrge odan ármen uqsaı túsken. Jalpy, sharshap-shaldyǵyp júrgen adam baseınge bir súńgip shyqsa anadan qaıta týǵandaı bolady ǵoı. Jańbyrdyń da kóńil sergitip, biraz nashar minezderdiń sapasyn jaqsartyp, jańalap jiberetin qasıeti bar, bilem. Zeńbirekpen atsa buzylmaıtyn biraz qasıetterinen aıyrylyp qalǵan sekildi. Kókem men mamamdy kóre sala ornynan ushyp turyp, jonylmaǵan bórene sıaqty qarynan túrýli qos bilegin soza ilgeri júrdi.

— Oho-haı! At-kólik aman... Tórlet...— deı berdi de, aldyndaǵy Altyn men Áshir sekildi stýdent emes ekendigin ańǵaryp qaldy-aý deımin,— Tórletińizder! — dep qaýqyldaı qaldy. Men myrs ettim. İshimdegini jan adamnyń oıda joqta emen-jarqyn jarqyldaı qalýy attyń qarqyldap kúlgeni tárizdi qulaqty kesedi eken.

— O, alma! Almany qarap qoı! — Jigitter, onyń ishinde úı salýshylar gý etti. Jamal men Altyn alma toly shireme qos tabaqty esik kózinde dirildetip ustap tur... Eger Renýardyń «Veer ustaǵan qyzyna» Pol Sezannyń jeti almasy salynǵan tabaqty ustatyp qoısa, ol Jamal da, Altyn Pol Gogenniń taıtılyq qyzdarynyń biri. Áshir men taqyr bas jigit ábjildik tanytyp, lyp etip túregelip, esik kózine qosanjarlasyp qabat umtyldy; alma ma, álde qyzdarǵa umtyldy ma, ol jaǵy ishiń bilsin, alýaı... Joq, qazirgi zamannyń esebi túgel jigitteri tabaqqa jarmasty. Tórde otyrǵandardyń biri tabaqtardy dińkıtip-dińkıtip stol ústine qoıyp jatqan ekeýine tisin basyp jatyr.

— Áı, alma pis, aýyzǵa tús deýge tatıtyn qyzdardy tabaldyryqta qaldyrǵandaryńa jol bolsyn!

— Bravo! Alma qyzdan aýyr bop pa! Alma jegish myqtylar, qımyldap qalyńdar!

— Nemene, tabaq kótergende qyzdy kótere almaı ma? Ózderine bereıik, myqtylyqtaryn synaıyq.

Áshir men taqyr bas amalsyz tabaldyryqqa qaıta oralyp edi, Altyn sony kútip turǵandaı esh oılanbastan tapyraqtaǵan taqyr bastyń qolyna ózin sheshimdi túrde bylq-sylq ustata saldy. Taqyr bas ta ájeptáýir deneli bolǵanmen jer sharyn kóterip kele jatqandaı kózi uıasynan shyǵa adyraıyp, tirsegi maıysyp, stol qasyna áýpirimmen áreń jetti. Kúshengeni keremet, taqyr basyna deıin qan shapty. Oryndyqqa Altynmen aıaq-qoly uıma-juıma aralasyp, qulaı ketti de, syrtqa ata jóneldi.

— Áı, mynaǵan ne boldy, bireýin. baryp bilip kelińdershi.

İle shyǵyp ketken jigit jaǵasy jaılaýdan ketip, qaıta kirdi.

— Hali jaman. Zoryǵyp ketipti. Qusyp jatyr.

Qyran-topan kúlki.

Basqalar kúlip jatsa da, men kúle almadym. Eki kózim Áshir men Jamalda. Aralary eki qadam. Áshir sol eki qadamda qysqartýǵa bata almaı daǵdaryp tur. Óıtkeni, Jamaldyń joǵarǵy erniniń on jaq ushy joǵary shapshı qalǵan edi. Tútigip ketipti. Saýsaqtaryn sytyr-sytyr syndyryp, túk kórmes kózben topty sholyp ótti. Eshkimge toqtalǵan joq. Onyń kimdi izdep turǵanyn menen basqa jan bilmeıtin edi. Myna mınýt — saǵat túski 1 de 30 mınýttyń — 1 de 30 mınýt maǵan, Áshirge, Jamalǵa tym-tym aýyr-tyn, sony sezdim.

— Aý, Áshir, ne turys?

— Qyzda bolsa úmitiń, batyldaý bol, jigitim,— dep bireý syńsyp ándetip jiberdi.

Jigit qoı, sóz — qamshy jańbyrdaı jaýǵasyn Áshir shydamady, eki qadamdy bir-aq sekirip qysqartyp, qyzdyń qasyna jetip bardy. Barýyn barǵanymen qyzdy qalaı kóterip alýdyń ádisin bilmeı ma, «qoıdy baǵa bilmegen qýyp júrip óltiredi» dep otyrýshy edi naǵashy atam, shirkiniń erkin kúreske shyqqan maqtanshaq sport» emenshe eki qoly erbeńdep, ıreleńdep, maıysyp-qaıysyp, Jamaldyń aldynda bıledi de qaldy. Qyz qorqyp ketti me, ytyrynyp keıin sekirip tústi.

Mınýttar saǵatqa jalǵasty. Maǵan osylaı kórindi. Áshirdi, ózimdi, Jamaldy, eń aıaǵy osyǵan qarap otyrǵan asqanadaǵy adamzat ataýlyny jek kórip kettim.

— Áshir, toqtaı tur!

Ol qaıqańdaǵan qalpy maǵan qarady.

Asqana ishi tym-tyrys. Bári meni baǵyp, kózderimen iship-jeıdi. Men lapastyń tóbesine jabylǵan qara qaǵazǵa topyr-topyr túsip jatqan myń-myń tamshynyń esirik bıin ǵana estımin, al qalǵan dúnıe maǵan esh qatyssyz, alys-alysta bólek jatyr. Ornymnan turyp, Isanyń qasyna bardym da, betine barynsha qaramaýǵa tyrysyp:

— Áshir almany kóterdi. Al Jamaldy sen kóterip ákel! Qyz kóterý saǵan jarasady,— dedim óz daýsyma ózim tań qalyp. Onymen qoımaı, bileginen ustap, qyzdyń qasyna jetektep apardym.

Isa abyroı bolǵanda qarsylyq bildirmedi.

Túk kórmeı teńsele basyp, teńsele bastym-aý dep oıladym, stolǵa bettedim. Aıtýyn aıtsam da ishim qyj-qyj qaınap, qanym basyma shapty, Ári ókinemin, ári qýanyshtymyn da, ókinetinim — júregimniń «ózim», «Asan» dep soǵar bir bólshekteriniń buıryǵyn oryndamaǵanymdy sezemin.

Qýanyshym — ózim ez bolyp, ne ary jyǵylmaı, ne beri jyǵylmaı turǵan on jeti degen qyzyq jasta ádildiktiń ámirin oryndadym.

Jalǵyz alaqan jeke dara sartyldap soǵylyp, asqanada uıyp turǵan aýanyń arqasyn shapaqtady. Maǵan arnap soǵyldy ma, joq, álde Jamaldy kóterip ákelip, mamamnyń qasyna otyrǵyzyp jatqan Isanyń márttigine baǵyshtaldy ma, ol jaǵy ózinen suramasa belgisiz, Tipti kim soqqanyn da aıyrmadym.

Biletinim — áıteýir, tegin soǵylǵan alaqan emes.

* * *

«Qyzyp alǵan» qyryq shaqty stýdent sirińkeniń qoraby sekildi kerteń kók avtobýstyń aýzy-murnyn lyq toltyryp, ýlap-shýlap keledi. Qyzyl alǵany nesi, «qurǵaq zańnyń» aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys bolyp turǵan qurylys otrádinde qyzyp alsań otrádten qýyldym deı ber. Solaıy solaı-aý, áıtse de biz avtobýs toly stýdentterge osy mınýtte kúndelikti kózben syrttaı qarasaq, ózimizdi kem degende eki sapty aıaq syra tar¬typ alǵan qyzǵyndardyń qataryna, sóz joq oılanbastan qosa alar edik. Bárimiz de bir túrli qyzara bórtip, betimizde qyzyl oınap, qyzǵan adamnyń sózin sóılep, isin istegesin ishtiń ne, ishpediń ne, báribir. Qysqasy, avtobýs— qyryqqa jýyq kóterińki kóńil kúı, aıqaı-shý, ázil-qaljyń, álsin-áli sebepti-sebepsiz jamyraı shyqqan kúlki İle jaǵalap zymyrap keledi. İzdegenimiz alaqandaı aral, al ol — erteńgi qurylysshylar kúnin qarsy alatyn, myna túsip kele jatqan kesh pen túni boıy biz asyr salatyn qonaqjaı meken.

Kókem, mamam, Samat Qalıevıch, Qarekeń, Maımaq úıilip-tógilip mingen qyzyl «Jıgýlı» jol tanabyna taza jabysyp alyp, batyp bara jatqan kún sáýlesine áınegi eki-úsh mınýt saıyn bir súıgizip, bizdiń izimizdi ıiskelep kele jatyr. «Jıgýlıdegilerdi qaıdam, qostan tońqalańdap shyqqaly kók avtobýstyń ishinde bir da bir aqyldy, ornyqty sóz aıtylǵan joq: yzy-qyzy qaljyń, án jeldirte tartylǵan gıtara... Oǵan álem ánshileriniń eń kórnekti ókilderi jáne «AVVA», «Bonnı Em» sıaqty táýir-táýir ansámblderdiń bastary men daýystaryn bir qazanǵa kezekpe-kezek, keıde jarysa toǵytyp jatqan tranzıstor men magnıtofondy qosyńyz. Jalpy, minezderi osynshama jeńil-jelpi adamdardyń ortasynda ómir súrgenimdi ala jaz boıy ıt bilip pe.

Men avtobýstaǵy osy dý-dúrmekke synı ári nemquraıdy kóz tastap, qol qýsyryp, art jaqtaǵy buryshta shalqalańqyrap otyrmyn. Onyń ústine anaý Jamal degen qara qyzǵa qaradan qarap jynym kelip otyr. Isanyń qasyna jaıǵasyp alyp, keminde ár úsh-tórt mınýt saıyn ishek-silesi qatyp kúledi deısiń, kúledi. Jáne ár kúlkisiniń sapasy ár túrli. Onda da kúlýge turatyn birdeńege kúlse bir jón. Bet albaty kúledi. Osynshama ár túrli kúletinin buryn neǵyp ábilet basyp baıqamaǵamyn ózi. Qalaı kúlse de qasynda otyrǵan Isanyń betine barynsha qaramaýǵa tyrysady. Tipti sóılespeıdi de. Iaǵnı «Isa degen jigitti oılap, Jamaldyń emeshesi úzilip otyrǵan joq. Al basqamen jasap otyrǵan qarym-qatynasy — ázil-qaljyń, kúlki. Ara-tura basyn eki jaqqa kezek bulǵańdatyp: «Ala-la-la! Lala-la-la! Ogonek!» — dep, syńsyp qoıady.

Mańyna jolap ketken qyzdardy birese syńsytyp: birese syqylyqtatyp kúldire beretin bul Isanyń boıynda ne sıqyr bar eken?

Áshir bolsa Isa men Jamal jaqqa múldem kóz qıyǵyn salmaıdy, jáne shamasy kelse basqanyń da kóz qıyǵyn saldyrǵysy joq, bilem, ústi-ústine qyza túsip, anekdotty tópep otyr, tópep otyr. Jurtty sol anekdottyń kúshimen qaıtse de óz mańyna shoqtaı ıirip, ana ekeýiń múldem bólek, jeke qaldyrǵysy bar. Munysy qaı sıqyr ekenin, átteń, bilse ǵoı,. Biraq sózi kúlse de, ózi, kózi kúlmeıdi. Dúnıege onsyz da tar terezeden qaraýshy :edi, tar terezesi qazir bitıgen qos syzyq. Bir ýys beti tamyz jańa bastalsa da úsigen kartoshkaǵa uqsaıdy. Meniń keshegi oqys qylyǵymdy umytpasa kerek, avtobýsqa mingeli burylyp bir qaraǵan emes — «Asan atty bala bul dúnıede bar ma, joq pa, oǵan pishtý».

Baqtıar jarqyraǵan jip-jińishke antenasyn — tolqyn aýlap, jalǵyz qolyn kókke sozǵan tranzıstormen tas qushaqtasyp, arǵy buryshta otyr. Qasynda Pol Gogen salǵan taıtılyq qyzdardyń eń tolyǵynan aýmaı qalǵan Altyn tártippen ǵana eki tizesin jymdastyryp otyr. Avtobýstaǵylardyń bárine toq sıyrdyń meıirban kózimen qaraıdy. Baqtıardyń qulaǵyna ınabattylyqpen anda-sanda birdeńeni sybyrlap, mólshermen salmaqty kúledi.

Ylǵı da bes batpan shań basyp, kúnge kúıip qara qoshqyl bon júretin jigitterdiń óńi buryn bir konveıerden shyqqandaı, áıtpese áke-sheshesi tatý-tátti turatyn berekeli semányń balalaryndaı bir-birine tym uqsas bolatyn. Qazir bári de aǵy aq, qyzyly qyzyl, betteri shan. men kirden arshylyp, bet, kóz, muryn, erinderi ár túrli jeke-jeke Áshir, Baqtıar, Jamal, komandırlerge aınalypty.

Qolymdy kenereden asyryp tastap, basymdy avtobýs terezesinen shyǵaryp em, kúlki, anekdot tý syrtymda, ishte qamalyp qaldy da, ádette jańbyrdan soń jetip keler taza aýa keńsirik jaryp qoıa berdi. Kóz jeter kókjıekti úlken sheńber, al avtobýsty sol sheńberdiń epısentri dep alsaq, tort qubyla sol epısentrge aıaǵyn bere qaz-qatar kósilip jata qalyp jaıymen bir qalypty aınaldy. Túste ary kelip, beri kelip bet-júziń bar demeı pergilegen sergiter lep bar. Keshe ǵana aspan men jerdiń apshysyn kezek qýyrǵan tamyz kúni atpaǵandaı, batpaǵandaı tipti sengiń joq. Álem ap-aıqyn. Keshe ǵana báriniń betinen sý aǵyp ótip jatqandaı buldyrap, anyq túsin bermeı myń qubylyp dirildep jatatyn qyrattar búgin betkeıindegi ár tasyn jýyp-shaıyp, múldem jaqyndatyp, qol sozym jerge ákele qoıypty. Butalardyń ár japyraǵyna deıin sanap kele jatyrmyn. Áne, jol shetinde buzylǵan traktordan ba, álde ekskavatordan qalǵan ba, shynjyr tabannyń bashmaǵy appaq azý tisterin aspanǵa bilep, jarqyrap jatyr. Jota etegindegi inniń aýzynda sarshunaq tompıǵan qarnyn qos qoldap qushaqtaı batyp bara jatqan kúnge betin bere tiginen tik turyp, keshki namazǵa jyǵylǵaly tur.

Jańbyr shaıǵan jol shetindegi shópterdiń jasyl nili búgin betine qaıta shyǵyp, balbyraı qapty. Anda-sanda qymyzdy kekirik ata sylqıtyp soǵyp alyp, ózen jarasyna tóselgen quraq kórpege shyntaq tireı kózin jumyp, murtyn sylap-sıpap jatatyn naǵashy atamnan aýmaıtyn jartastar shekesine kún sáýlesiniń bir úzigin jaǵyp ap, qyzara bórtip, ózen jaǵalaı qulap-qulap jatyr. Shilde boıy laı sary tústen aınymaǵan ózen búgin qara surǵyltqa oıysyp, tuńǵıyq tartypty.

Sol tuńǵıyqtyń sonaý shyńyraý tereńinen qarashada kúshine miner qara kúz qol bulǵap jatyr ma álde? Darıanyń bas jaǵynda etek-jeńin jınaı almaı ashyq-shashyq shalqalap túsken sar jurt dalaǵa qarap otyryp, ishteı: «Kúz shirkin osy ózenniń aǵysyn boılaı qulashtaı júzip kep, sosyn jaǵaǵa tort aıaqtap eńbektep shyǵyp, taý-tastyń eteginen keýdesine órmeleı bastaıtyn shyǵar»,— dep oıladym.

Kóńilsizbin. Jaıshylyqta qazirgi aqýalymdy: «On jeti jasar bozbala avtobýs terezesinen basyn shyǵaryp, oılanyp otyr» degen jaı sóılemmen beıneleı salýǵa bolar edi, degenmen dúnıeniń shyn sapasyn anyqtaıtyn salystyrmalyq zańy myna dyr-dýmandy erttep minip kele jatqan qyz-jigitterge qaraǵanda kóńilsiz ekenimdi rastaıdy.

Qalyń jaýyn tasytyp jibergen be, ózen ádettegiden anaǵurlym aǵyndy. Jaýyryny álsin-áli jıyryla túsip yzǵyǵan aıdyn betine uzaq qarasań aǵyn jyldamdaǵan ústine jyldamdap, janaryńdy tereńine shym-shymdap sýyryp, ári-beriden soń kóz shubarta bastaıdy. Jáne qaraı bergiń keledi. Túbi joq tereń sýdyń ylǵı da kel, kel dep, qol bulǵap shaqyryp turatyn qasıeti de osynda ma eken?

Qyzyl «Jıgýlı» keshke kún sáýlesimen sharpysyp, qyp-qyzyl bolyp, bultańdap qalar emes. Qyzyldyǵy sondaı týra kóz qarıdy. Ári qorqasyń da. «81-10-LTA» endi jer baýyrlaǵan júgirisin sál jyldamdatsa jańbyrdan keıin onsyz da ıonǵa siresip turǵan aýamen úıkelisip, lap etip tutanyp, janyp júre beretindeı.

Kókem men mamamnyń ekinshi kelisin basqa jigitter qalaı jorıdy, qaıdam, óz basym, taıpalǵan «Jıgýlıdi» kórsem boldy, ish jıa bastaıtyn ónerdi shyǵaryppyn. Osy túbi ońbaıtyn sezim ózin búgin anyq bas kóterdi. Mereke qarsańynda kókem, mamam artynyp-tartynyp kelip, mashınadan emen-jarqyn qotarylyp túse qalsa da jelp etpedim. «Kelseńder, kelińder, kelmeseńder qoıyńdar»,— degen sekildi bir túrli seskendiretin nemquraıdylyq...

Álde eseıe bastaǵanym ba? «Aǵash boılaǵan saıyn dińinen butaǵy alystaı túspek» degen sózdi mana tegin aıtty ma? İshteı kesip-piship, ábden kózi jetkesin aıtqan shyǵar. Kókem, mamam úsheýmiz basymyz birikse boldy, maǵan qatysty bir oqys, tótenshe oqıǵa bastalyp ketetindeı boı tartyp, saqtanatyn halge ushyrap júrmin, Ol qandaı oqıǵa, jaqsy ma, jaman ba, beımálim. Úsh jyl burynǵy qasaphana oqıǵasy avtobýstaǵylarǵa emes, tek úsheýmizge qatysty, tek úsheýmiz biletindikten be, mamam, kókem sońyma shyraq alyp túsken sol jaısyz oqıǵany eske túsirdi me, áıteýir dál qazir kóńilsizbin. İshteı oılaımyn da, týys adamdar ertegide aıtqandaı, temir taıaǵy, tebendeı, temir etigi teńgedeı bolǵansha jer-jahandy kezip kelip, bir-birimen jolyqqanda qaıtkende jan dúnıeni tóńkerip tastaıtyn oqıǵa bolmaı qoımaıtyn tárizdi, Týystardy, máselen, fızıka tilimen attas zarádtar dep eseptesek, sol attas zarádtardyń bir-birine jaqyndaýynan jaqsylyq kútýge bolmaıdy — ıterisip, tebisip ketedi. Qyl aıaǵy eposta da solaı. Sýǵa salsa batpas, otqa salsa janbas Alpamys alys-alys joryqtan eline oralǵanda týǵan-týysqandaryn jaý shaýyp, solardy qutqaramyn dep júrip ólip qala jazdaǵan. Qobylandy qasqa da sonyń jolyn qushqan. Odısseı myqty múrdem ketýge shaq qalypty.

Al biz qaıter ekemiz?

Men qaıter ekemin?

Áıteýir kóńil qaıaý, oı mazasyz...

* * *

Kún batqaly qashan. Aldymyz — keń aıdyn, sýyp, qatýǵa bet alǵan qorǵasynsha lyqyldap aqqan ózen. Aýada qalyń jańbyrdan qalǵan salqyn dym bar. Arqamyzdy keshki aspannyń keýdesine asyla-asyla ketken qara shoqylar alǵan. Shoqy men ózen jaǵasynyń arasyn at shaptyrym alańqaı alyp jatyr. Ózen ortasynda sylq-sylq kúlip, sylańdap aqqan İle sulýdyń denesindegi jalǵyz meń sekildi (kitaptarda osylaı jazylýshy ma edi) shaǵyn aral, al onyń ortasynda túıedeı qyzyl tas shógip jatyr. Túsken bette aralǵa Taıtı degen atty syılaı saldym.

At shaptyrym alań ortasyna biz jaıǵastyq.

Jeroshaqta jalaqtaǵan jalyn qarny qampıǵan, qulaqtary erbıgen taı qazannyń kús-kús qarnyn qyzyl tilimen ońdy-soldy jalap, qantalaǵan qos kózin ońdy soldy qysady. Qysqasy, qyzyl sıyrym jalap tur, qara sıyrym qarap tur... Qazandyq astyndaǵy jalynnyń qyz-qyz qaınaǵan qushaǵynan áreń degende bas amandap, kek shashyn jaıyp jiberip qashyp shyqqan kek tútin dymy quryp, etpetinen túsip jatsa da, ózen jaqqa jan dármen moınyn sozyp, esile jyljyp bara jatyr. Darıa ústinde kógildir jibek juqa oramal qalyqtaıdy. Jeroshaqtyń oń jaǵynda maldas qurǵan syra bóshkesi otqa jýan qarnyn qyzdyryp otyr da, sol jaqta jigitter jańa quryp tastaǵan shaǵyn eki shatyr tyrbaıyp, aıaq-qoly tórt jaqqa ketip, jer qushaqtaı qalypty. Qyshqyltym tútinge qaınaǵan jas ettiń, ózen jaqtan jińishkelep jetip turǵan baldyr ıisi qosylyp, bastalyp ketken berekeli tirshiliktiń nyshanyn bildirgendeı. Tas laqtyrym jerde biz minip, sabalanyp kelgen eki múıiztumsyq — kertesh mańdaı kók avtobýs pen tańqy tanaý «rafık» qalyń butaǵa tumsyqtaryn tyǵyp jiberip, jýsap tur.

Qazan-oshaqtyń mańy qybyr-jybyr, saldyr-gúldir aıaq-tabaq dybysty, taza aýada sáńgirlep emin-erkin shyqqan sózder...

— Tuzyn kóp salyp jiberme, Jamal!

— Altyn, et tasyp bara jatyr...

Sorpa tógildi de, ot pyshyldap, qoımaljyń sary tútin qazandyq astynan lak etin atyp shyqty, sol muń byltyr jaılaýǵa barǵanda kesh túsken saıyn kıiz úıdiń ishimen bir arylmaı qoıǵan qońyrsyq, tátti ıis qolqa qapty.

Jota baýraıynda voleıbol doby aq shabaqtaı álsin-áli bulyńdap, qara kóleńke aýada emin-erkin júzip júr, Kúmp-kúmp soǵylǵan ún qulaqqa qumyǵyp jetedi.

— Jiberme, Baqtıar!

— Ózenge tússe doptan aıryldyq deı ber!

— Áı, Asan, kel beri! Búgin neǵyp molda bola qalǵansyń óziń?

Men qos tizemdi qushaqtap, tas ústinde otyrmyn. Boıym bir túrli mamyrjaı tartyp, dop soqpaq túgil aıaq-qoldy qozǵalta alatyn túrim joq. Mynaý tútin men jas sorpanyń ańqyǵan ıisi, qazandy jalanǵan qyzyl jalyn, ıaǵnı, qyzyl sıyrym jalap tur, qara sıyrym qarap tur deýge keletin qarapaıym tirlik, qazandyq tóńireginde birese bas túıistire shúıirkelese qalyp, birese burysh, pıaz dep, eki ókpeni qolǵa alyp júgirgen, elbeńdegen qos qyzdyń janyma jaqyn kelip, et júregimdi eljiretkendigi sonshalyq, kirpik qaǵýdy umytyp, kóz etim aýyrǵansha qarsy aldyma tesilip áli otyrmyn. Buryn ot, qazandyq kórmegendeı, jas sorpa ıisin tanaý tartpaǵandaı tym qomaǵaı, tym ashqaraqpyn. Áldebir gena týraly baldyr-batpaq bulyńǵyr oılarǵa belsheden batamyn. Sondaǵy oı bylaı deıdi baıaǵysynda: «Ótken jyly jaılaýda ótken birer aıdy esepke almasa qazan-oshaq tóńiregindegi osy qam-qaraket men úshin bylaısha alǵanda jat kórinis. Shaǵyn bolǵanmen qala dep atalatyn aýdan ortalyǵynda óstim. Qazirgi meken— oblys ortalyǵy. Deýin deısiń-aý, endeshe neandertal zamanynan kele jatqan osy kóne tirshilik búgin neǵyp meni qyzyqtyra qaldy, bal tartqan shybynsha neǵyp ýysynan shyǵarmaı otyr?».. Áneýgúni Isa, Garık úsheýmiz jataqhanadan alyp shyqqan Aıgúl qyz esime túskeni. Sonda nege qasqa qulynnyń moınyndaǵy qońyraý syldyry qulaǵyma talmaı udaıy jetip turdy?

... — Áı, qazaq dopty soǵar bolsań albaty laqpaı durystap soq!

Selk ete tústim. Qazaq! Áshirdiń tynyq aýany tilgilegen daýsy manadan beri taba almaı qınalyp otyrǵan sezimniń dáp jelkesinen túsirdi. Tipti tastan yrǵyp túsip kete jazdadym. Qazaq! Osy qan eken ǵoı myna mınýtta tamyr-tamyrymda búlkildep aǵyp jatqan. Gena zańynyń buıryǵy eken ǵoı meni qasqa qulynnyń qonyraýyna qulaq túrgizgen, ıtindirip qazan-oshaqtyń ishine túsirip otyrǵan... Tanaýymdy jas sorpanyń ıisi aralap, kózime jas kelip otyrsa da sonyń bári sol jetpis jeti babamnyń boıyma mıras qyp quıyp ketken qasıetti qanynyń ámiri eken ǵoı.

— Be-e-ef!

Jylmańdap jetip kelgen «Jıgýlı» qazandyq astyndaǵy otty qos kózinde jarq-jurq jaqty da, ábden shólirkep kelgen qyzyl taıynshadaı syra bóshkesine tumsyq tirep tura qaldy. Sosyn tik buryshty trapesıa esigi shalqalaı ashylyp, eki búıiri jumyrtqadaı jaryldy da, kókem, mamam, Samat Qalıevıch, Qarekeń, Maımaq aqtarylyp túse-túse qaldy.

— Al qonys qutty bolsyn, jigitter!

— İske sát, qyzdar!

— Búldirgen jeńder! Jańa terip aldyq.

Báse, sońymyzdan domalańdap kele jatqan «Jıgýlı» mana bir qaraǵanymyzda jel úrgendeı joq bolyp ketip edi. Biz ýlap-shýlap búldirgenniń tusynan aǵyzyp ete shyǵyppyz da, jer jaǵdaıyn Samat Qalıevıch bile me, mashınadaǵylar bult etip burylyp ketipti.

— Aǵa, mine, búldirgen al! Oı, sondaı kóp, kóp... Qyzyl-qyzyl...

Maımaq arsalańdap kelip, qalpaq toly búldirgendi — qalpaq toly hosh ıisti alaqanyma aqtara saldy da, aıaǵy aıaǵyna tımeı ózen jaqqa quldyrańdap júgire jóneldi.

— Oı, ana qara túımeshti ustańdar! Ózenge túsip ketpesin!

Qazirgi zaman balasy ǵoı, Maımaq ózenge qoıyp kete qoıǵan joq, biraq dáp qoıyp keterdeı jarqabaq jıegine júgirip shyǵyp, qalt tura qaldy, eki alaqanyn tizesine salyp eńkeıip, shymyr-shymyr aıdynǵa tesildi. Bul bala ózen betine jazylǵan óziniń bolashaǵyn oqyp tur ma?..

Mamamnyń aıaq-tabaqqa aralasýy muń, qazandyq basyndaǵy qym-ǵýyt júgiristiń jyldamdyǵy kem degende bir jarym esege artyp júre berdi.

— Qyzdar, sorpanyń kóbigin almapsyńdar ǵoı...

— Búıte berseńder kúıeý bala ataýly ash qalar.

Sańqyldaǵan ashyq úni — al mamam ylǵı da sańqyldap sóıleıdi — birden jıilep ketken aıaq-tabaq saldyrymen aralasyp, isker, bilikti jannyń tizgindi qolǵa alǵany bilinip qaldy. Mamamnyń suq saýsaǵy qaı núkteni nusqasa Jamal men Altyn jelbaqqyshtaı kezekpe-kezek solaı qaraı ushyp, dedek qaqty.

Samat Qalıevıch búgin bastan aıaq appaq: aqshylt shalbar, aq býtsy, aq tenıska. Otyn butap, odeıaldardy shóp ústine jaıyp, den soǵyp erikken jigitterdi shyrq ıirip shaqyryp ákep, bireýine — balta men shórke ustatyp, ekinshisine—syra bóshkesin kórsetip — tegi ash degeni bolý kerek—elpildep júr. Ylǵı kileń emblemaly kýrtkaly jigitterdiń ortasynda arly-berli yzǵyp, ymyrt ótinde aq kıimi bulyńdap, Qobylandy, Qaramandardyń arasyna kirip ketip, mynadan kirip, anadan shyǵyp, birindep túsirip júrgen Birshimbaı batyr dersiń. Jaz boıy baıqamappyn; ózi taıpalǵan jorǵa eken. Eki qoly sepelek-sepelek qaǵyp, aıaǵy-aıaǵyna tımeı, adymyn qysqa, tez-tez alady. Áshir bolsa bir sári, qyryqqa jetip qalǵan adamnan jorǵa shyqqany qyzyq eken.

Kókem taǵy da «Jıgýlıdiń kapotynyń arandaı ashqan aýzyna basyn qystyra qoıypty.

Qarekeń maldas quryp, odeıal ústine jaıǵasypty. Myna jaıly otyrysqa qaraǵanda ol kisi, jalpy, tor ataýlyny «S-100-diń» kabınasyndaı qolaıly, ári tek ózine ǵana tıisti dep sanaıtyn bolý kerek. Anda-sanda «Qa-qıh!» dep tamaǵyn qyrnap, qaqyrynyp qoıady.. Maımaq shirkin oń tizesine qonjıyp úlgiripti. Mashına ishinde Qarekeńniń tilin taýyp jiberipti. Dıplomat qoı, dıplomat!

Bóshkeniń aýzy ashyldy...

— Áı, túgel beri kelińder!

* * *

Kentavr sóıledi...

«Bári jaqsy... Aýdandyq shtab bizdi maqtap otyr. Aldasyńdar deıdi. Ary qaraı da óstip eńbek ete bereıik. Búgin bizdiń merekemiz Demalamyz... Solaı. Sýǵa túspeńder... Qaýipsizdik tehnıkasy solaı deıdi. Shym batyp ketýleriń yqtımal. Al bári jaqsy bolsyn. Ac bolsyn! Aıtpaqshy, sosıalısik jarysta Isa Shormanovtyń burǵyshylar brıgadasy úı salýshylardan ozyp shyqty».

Gramatıkalyq qurylysy basqasha bolǵanymen komandır osy tóńirekten tabyldy. Qyzyq-aı, komandır ózgeripti. Sózi ózgeripti degenim de. Buryn ol maǵan aqaýy bar, áli jetilmegen, tájirıbesi azdaý jas konstrýktordyń qolynan shyqqan robot sekildi kórinetin. Sóılep kele jatyp tutyǵyp qalsa — kentavrdyń ondaıy da bar — keńirdeginen birdeńe: «Býlúk! Býlúk!»—dep sar-gúr ete qalyp, adamdy qaradaı qorqytyp jiberýshi edi. Ondaıda ózin aıap ta ketetinsiń. Búgingi kórsetken óneri basqa. Temir taqta betine shapqy, balǵany kezek shyqyldatyp, beder salyp otyrǵan zergerdeı bir qalypty, nyǵyz únmen sóıledi. Esh gramatıkalyq qate joq. Zeńbirekpen atyp, buza almaısyń. Qysqa ári nusqa. Osy keshte aıtar sózin keminde on jyl buryn ázirlep, ábden jattap alǵan dersiń. Bu da bir ózinshe sıqyr jan. Syry tym tereńde. Ala jazdaı eshkimmen ámpeı-jámpeıge kelgen emes. Qandaı daýkesti atqan oqtaı túzý, qysqa da nusqa sózimen atyp jyǵady. İshine kirgizbeıdi de, syrtqa teppeıdi de. Sóılese qalǵanda metr me, santımetrler me, arada vakým sekildi ara qashyqtyq bar ekenin sezdirip otyratyn qasıeti bar. Ot sáýlesin syndyryp jyltyldaǵan kózildiriginiń qalyń áınegindeı bolsyn, baıqamasań tumsyǵyńdy soǵyp alatyn qalqanyn qolynan tastamaıtyn jigit.

Komandır, kentavr, komandır, kentavr... Aı boıy kúnde kórip, aptasyna til almasyp júrip, óziniń shyn esimi kim ekenin de bilmeıdi ekemin. Buzylǵan robot, «Býlúk! Býlúk!» degende qamshy salǵyzbaımyn, al atyn óltirseń de bilmeımin. Shynyna kelsek jaman jigit emes. Tireý ornyna sońǵy kezde soqpaı ketse úı salýshylarǵa qurylys materıalyn sharq uryp izdep, murnyna sý jetpeı júr. Kentavr demekshi, osy jazda bir qaǵıdany túsinip kele jatqan sıaqtymyn — basqa bireý týraly pikir aıtý úshin eń aldymen óziń qalaısyń, soǵan sharap al!

Jigitterdiń komandırdiń keıbir minezine kóńili tolmaı kúńkildep júretini ras. Al qaı minezi dep ókpe tusynan suraq qoısań anyq, bekem jaýap tappaı qınalatynyńa taǵy bás tigýge barmyn.

Soǵan qaraǵanda kúni keshe óz qataryńda júrgen jan bastyq bolyp taǵaıyndalmasyn de. Taǵaıyndalsa bitti, keshe jap-jaqsy dep sanap júrgen tabysyńnyń boıynan qaıtse de bir kemshilik taýyp alǵyń kelip, tyrnaq astynan kir izdep, qıtyǵasyń da turasyn. Sebebi onyń oıda joqta, aıaq astynan bastyq bolýynda bir pále jatyr, ádiletsizdik jatyr degen pikir kókirekke uıalaı qalatyn bolý kerek. Bireýdiń tasy órge domalaı qalsa bul meni kemitý dep uǵatyn baǵynyshtynyń ıt kóńili bul. Biz de komandırge sol ıt kózben qaraǵan bolýymyz kerek. Áneýgúni Áshir laqyldap otyryp, bir sózinde osylaı dep edi.

Áıteýir komandırdiń esimin bilmeıtinim ras. Sosyn aıanaıyn ba, odeıalǵa jaıǵasa bergen onyń qasyna bardym da:

— Komandır, sizdiń osy atyńyz kim?— dedim tóbeden túskendeı.

Ol maǵan zooparktegi óz tumsyǵyn jep qoıǵan pilge kórýshiler qalaı qarasa, solaı tańdanyp qarady. Erni aǵaryp turyp-turyp, qyryldaǵan únmen:

— Ánýar...— dedi.

— Raqmet!

Qoıqańdap, óz ornyma qaıta bettedim. «Bu da bitken bir is boldy. Aty ádemi eken!» — dep oıladym.

Jol salý basqarmasynyń atynan Samat Qalıevıch sóz aldy...

O-o, prorab bizdiń kóńil kúıimizdi salǵan jerden on prosentke, al mamam, kókem meniń kóńil kúıimdi tup-týra júz prosentke kóterip tastady. Iaǵnı on-on bes jyldan keıin bolar onyń bolýy sózsiz — myna jaǵdaıdy elestetip kóreıikshi. Qapshaǵaı teńizine Asan Qaıyrsynov atty ataǵy dúrildep shyǵa bastaǵan jas sýretshi joldas-jora, semásymen boı sergitý úshin, shalpyldatyp sýǵa júzý úshin kele qalypty delik. Sóıtse demalys zonasyna kire beris qaqpaǵa kórsetkish taqta qaǵylypty. «Qapshaǵaı ólketaný mýzeıi». «O, kire keteıik endeshe». «Siz aıtqan soń, árıne, árıne, Aseke!».

Mýzeıdiń bir bólimi «Qapshaǵaı GES-i qalaı salyndy?» dep atalynbaq. Eksponattar — pnevmatıkalyq balǵa, perforator, súımen... Álgi eksponattyń astynda mynadaı jazý bar. «197... jyly sosıalısik jarystyń jeńimpazy atanǵan Isa Shormanovtyń brıgadasy paıdalanǵan qural-saımandar. Brıgada músheleri — Asan Qaıyrsynov, Baqtıar Súleımenov, taǵysyn taǵylar»...— dep kelip, prorab sóz aıaǵyn bylaı qaıyrmady ma.

— Káne, sol kúngi Asannyń kóńil-kúıi úshin kótereıik syrany. Onyń sol kúngi ishpeı-jemeı mas bolǵan maqtanyshy men jadyrańqy qabaǵy osy otyrǵandarǵa da darý bolyp tısin!

Komsorg retinde Baqtıar sóıledi...

Syra ishildi...

Men ishkemin joq.

Eki-úsh tostaq bosaǵasyn-aq salqyn shyq tońazytqan kógal ústine o basta sheńber quryp, bir kógenniń jelisindeı tizilip, yzdıyp-yzdıyp otyrǵan jigitter ár jerinen setinep, úzile bastady. Jalpy, syra ishke qonsa boldy, ishtiń mıǵa: «Áı, kózińe qara, qasyńda otyrǵan naǵyz dosyń!», «Myna bireýden bolashaqta odan da myqty dos shyǵady.», «Erteń ólip ketýiń yqtımal, shamań kelse búgin syryńdy aqtaryp qal!»— dep buıryq bere bastaıtyn bizge belgisiz ǵajaıyp tetikteri bar bolý kerek. Jańa ǵana bári jıylyp, sóz alǵan adamnyń aýzyn baǵyp otyrǵan jurt bet albaty áńgirlep, eki-úsh adamdyq avtonomıalyq toptarǵa bólinip, aıdarynan jel ese bastapty. Ásirese, Áshirdiń aty ozǵyndap tur; qoly men basy kezek qaltańdap, kózi nysanasyz aqshań-aqshań etedi. Anekdotty tepkilegende tezegin shyǵaryp, yzǵytyp otyr. Anekdotynyń sany kóbeıgen saıyn jańaǵy aqshań men qaltańnyń jyldamdyq dárejesi de kópe-kórneý týra proporsıonal ósip bara jatyr.

«Jıgýlıdiń» dóńgelegine arqasyn japsyra salǵan Ánýar komandır saptyaıaq syrany dem almastan jutyp saldy da: «Osynshalyqty atkópir syrany qylǵyp tastaǵan shynymen men be, joq, basqa ma?»—degendeı tostaǵannyń túbine shuqshıyp qapty. Múmkin tostaǵannyń túbinde qylp-qylp etip, oınaǵan syranyń sarqyndysynan erteń jarıalar buıryqtaryn maısha shaıqap, qalqyp alyp otyrǵan shyǵar?

Isa ońasharaq tastyń túbinde otyr. Oıly. Oıly deppin-aý, únsiz otyrǵasyn oılanbaǵanda qaıtedi? Oshaqtaǵy otqa úńilgen kóz tompaǵynyń dál úshinde tyrnaqtaı jasyldar jaıylyp júr. Qazannan tabaqqa aýdarylyp alynǵan etti kezdikpen qylp-qylp týrap, jilik pen kezdikti kezek alystyryp-julystyryp qoıyp, júrelep otyrǵan Samat Qalıevıchtiń turǵan boıy qımyl: jilikten etti qylp kesip alyp, aýzyna jylp tastap jiberedi, onymen qoımaı tóńireginde shyr aınalǵan Altyn, Jamal, mamamnyń naq epısentrine aınalyp, birdeńelerdi sóılep, qarq-qarq kúledi, kúlkisi «Rústem týraly ańyz» fılmindegi keýdesi esikteı bir artısi eske túsiredi, qaısy artıs ekenin tap basyp aıtý qıyp, áıteýir sondaǵy batyrlardyń bahadúriniń nyq kúlkisi...

Jamal da kóńildi, aıaǵynyń úshimen ushyp-qonyp júr. Shashyna plasmassa sary gúldi qystyryp qoıypty, onysy ózin Gogenniń kóp taıtılyq qyzdaryna uqsatady. Qazan-oshaqtyń tóńireginde ornyqty da salmaqty qımyldap júrgen Altynnyń kıiz qalpaǵyn kózine túsirip ketedi (o, toba, Áshirdiń kıiz qalpaǵy Altynnyń basyna qaıdan qona qalǵan jáne munyń ózi neniń belgisi?), otqa sorpa tógip alsa bul bir dúnıede joq qyzyqtaı, sol qyzyqty on jyl sarylyp kútken jan tárizdi maı shyj-byj kúıip jatqan otqa qos qolyn tizesine salyp jas balasha edireıip úńile qalady, birese aýzy bultyńdap jilik mújigen Maımaqty shetke alyp shyǵady da, betinen shóp-shóp súıip tastaıdy. Otqa tý syrtyn bergen saıyn jambasyndaǵy qyzyl jolbarys sekirip-sekirip túsedi.

— «Stýdent merıdıandary» úshin alyp tastaıyq! Jańa shyqsa da jaqsy kórinip júr,— deıdi kenet til bite qalǵan Baqtıar. Onysyn men alǵashynda ózderi oqıtyn ýnıversıtettegi fýtbol komandasy ma dep qalyp em; joq, qatelesippin, sońǵy kezde shyǵa bastaǵan jýrnal eken.

Mamam Samat Qalıevıch týraǵan etti tabaq-tabaqqa salyp áýre-sarsań. Únsiz. Qazandy jalaǵan jalynnyń myń-myń sáýlesi ústi basynda órip júr. Qımyly prorab qolyndaǵy kezdikteı ushqyr da shalt. Samat Qalıevıch, mamam, kezdik boıynda kózge kórinbeıtin, kóńilmen ǵana tanýǵa bolatyn, úsheýine ǵana tán ortaq qasıetter bar. Áıtpese úsheýi de ortaq áýendi oınap turǵan trıonyń bir-bir aspabyna uqsas.

Kókem men búldozershi Qarekeń «Jıgýlı» tumsyǵynyń dál aldynda jaıyp tastalǵan odeıal ústinde abyń-kúbiń áńgimeniń qyzyǵyna belshesinen batyp otyr.

Men, kenet, ot tóńiregindegi myń túrli qozǵalys, qımyl-qareket, myń san túrli sóz keremet jalyqtyryp jiberdi. Sonyń bári tek qozǵalys-qareket, sóz qospasyn sorpasha soraptap, urttap iship, shaıqap tógip otyrǵan myna qara qurym top úshin ǵana qyzyq-shyjyq. Esh áńgimege aralaspaǵasyn ózińdi sol jas sorpadan qur qalǵan bosaǵadaǵy jandaı, kerek dese sorpa quıylmaı qalǵan kesedeı sezinedi ekesiń. Qaıteıin, aspandy aq bormen aıamaı syzyp ótip, jota astyna qudıa qulaǵan juldyzdyń sońynan salyp uryp, qyrat etegine shyǵyp kettim.

Tamyzdyń juldyzdy túnin aı talaq tastapty. Qara kók keńistik — juldyzdardyń jaılaýy. Sonyń eń irisi naǵashy atama, eń kishisi ózime uqsaıdy. Qazandyq astyndaǵy ot ta sol juldyzdarmen aralasa qaınap jatyr. Ózen jaqtan álsin-áli salqyn lep lekitip soǵady. Túsinde balapany qaraqus tuıaǵynda júni burqyrap kete bardy ma, shoshyp oıanǵan áldebir qus shyr-shyr etti de, ile úzilip júre berdi. Álden soń tóbeden qustyń Bekejany — japalaq ushyp etti. Baýyrynda qymqyrǵan birdeńesi bar. Soǵan qaraǵanda balapany emes, jańaǵy qustyń ózi tyrnaqqa ilingen sekildi. Juldyz qulaǵan qyrattyń ar jaǵynan jamyraǵan aqshylt sáýle al qara kók keńistikke tarala bere sırep kelip, aspan túsimen qoıyndasa sónip tynypty. Ol — GES qurylysynyń jaryǵy. Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq. Burynǵy túnderde ekskavator shómishiniń saldyr-gúldirine «KrAZ», «BelAZ-dardyń» yńyranysy qosylyp, qulaqqa jaǵy sembeıtin uzyn sonar ýil kelip turýshy edi. Qazir tym-tyrys. Ólkeniń júregi toqtap tur.

Men tynyshtyq ataýlydan qorqýshy edim. Baıaǵy qasaphana dýalyna jaǵar maı shashar aldynda dúnıeniń demin tas tıyn ala qoıǵany, sosyn tas alań tas-talqany shyǵyp, kókke ushar shaqta búkil qybyr-jybyr toqtap, gúrs eter jalǵyz dybysty tosyp, bel-beles qum, jalpaq dala, qyrattar, solardyń aldyna dastarhansha jaıylǵan ózenniń ún-túnsiz tyń tyńdaı qalýy, ile jer-kókti kóshirgen gúrs-gúrs, shań-topyraq, muryn jaratyn oq, dári ıisi,... qysqasy, qaı tynyshtyq bolmasyn, basy jýas kóringenmen sońy qaterli, basy jińishke, aıaǵy jýan. Kenet ornaı qalǵan tynyshtyq qyrsyq oqıǵany qolynan jetektep ertip ákelmeı qoımaıdy — men sony bilemin, eki jyldan beri soǵan kózim jetken.

— A-a-aa!

Álsiz shyqqan talmaý dybys úzilip ketti. Júregim taıdaı týlap qoıa berdi. Álde: «Asan!»—dep aıqaılap shaqyryp jatqan ot basyndaǵy bireý me? Jo-joq myna tynyshtyqtyń sońynan salyp uryp jetip kelgen belgisiz bir oqıǵanyń aqyrǵan aıqaıy ma?

— A-a! Qutqaryńdar! Qut...

Aıqaı anyq ózen jaqtan shyǵyp edi. Aıaǵym anda-sanda jerge tıip, eńiske qaraı salyp jóneldim.

Jaǵany tutas jaılaǵan qazandyqtyń qalyń tútininiń qol-aıaǵymdy oraǵan shyrma-shatý jipterin bytyr-bytyr úzip, qaq jaryp óte shyǵyp, qabaqqa shyqqanym sol, klastyń qulap qalǵan qara taqtasyndaı jalpaǵynan túsip jatqan aıdynnyń jaǵadan bes-alty kóz núktesinen bas pen qol sopań etip, qaıta shym batty. Tynysym toqtap qaldy. Aıqaı salmaq bolyp aýzymdy asha berip em, kómeıime tastaı qarańǵylyq qara shúberekti keptep tyǵa salyp, únim shyqpaq túgil aýa jetpeı tunshyǵyp qaldym. Sol eki arada álgi bas qaıta qylt etti de, dál qasynan qol erbeńdedi.

— Sýǵa ket-tte! Qutqaryńdar!

O basta ún bas pen qoldiki shyǵar dep edim, joq, baqsam, aıqaı maǵan tıesili eken. Aıqaıdyń aıdyn jaqqa qarǵyp-qarǵyp qashqan jańǵyryǵyn qýalap, qabaqtan sýǵa sekirdim. Bas pen qoldy jańa ǵana únsiz qylǵı salyp, túk bilmegendeı jylmıyp jatqan aıdyn betin qos alaqan, aıaqpen kezek shapalaqtap, júze jóneldim. Bas áýpirimmen qaıta kórindi.

— Ber-r! Qo-lyń-dy...— degen kúıi alaqan soza bergenimde álgi bas sý astyndaǵy kórinbeıtin aıaǵymen ishimnen myqtap turyp teýip jiberdi. Shym batyp, qatalap kelgennen qatty bir stakan sýdy qaqalyp-shashalyp juta salyp, aıdyn betine qaıta shyqqanymda bastyń qasynan ekinshisi sopań etti. Qaısysyn qutqararymdy bilmeı abdyrap, sý ishindegi tyrbańdap turǵanda ekinshi bastyń qoly alǵashqysynyń shashyna jarmasa ketpesi bar ma.

— Neǵyp tursyń! Qoltyǵynan al!— deıdi taǵy qyryldap. Isa!

Álgi basty aıaq-qoly, ishek-qarnyńa qosyp, sýdan sýyryp, jaǵaǵa sulatyp sala berip edik, kem degende bizdi on adam ókirip-baqyryp bassaldy.

— Ne boldy? Oı-ý, ne?

— Jaman yrym...

— Bál-le! Áshir qasqa mynaýyń...

— Sender alyp shyqtyńdar ma?

Isa qoltyǵyna operatıvti túrde jarmasqan bir-eki qoldy silkip tastady da:

— Jańa aı qarap qaldyńdar ma? Meni qaıtesińder. Myqty ekenderińdi kóreıin, ana Áshirdi tiriltip alyńdar!— dedi.

Shetke shyǵyp, malmandaı sý kóılegimdi burap syǵyp tur em, bireý jaýyrynymnan túrtti. Tas qarańǵyda tońyp, tis-tiske tımeı saqyldap turǵanda bireý bizdeı saýsaqpen túrtse qapylysta qanjar salǵannan jaman eken, tizemdi búge berip, turǵan ornymda shyr aınalyp sekirip túsip edim, Isamen toqaılastym. Qyr jelkesindegi GES sáýlesi shashyraǵan jotadan basy asyp, qalǵan denesin jotanyń qara sulbasy tas qushaqtap ap, túk kórseter emes, ózi maǵan úńile qarap tur, úńile qarap tur dep júregińe qolyńdy qoıyp oılaıyn deseń kózi qaıda, mundaıda úńilgennen góri úńireıe qarap tur degen durys, áıteýir eńkeıýi eńkeıip tur.

— Ne bolde-e?— dep baqyryp jiberdim.

— Ts-s!— Suq saýsaǵy ernine jabysa qaldy.— Sen sýǵa nege sekirdiń?

Sýyrdyń aıǵyrynsha shaq-shaq ettim.

— Nege sekirgeni qalaı? Batyp bara jatyr .. Sen.., óziń Áshirdiń qasynan qaıdan shyǵa keldiń? A? Joq ediń ǵoı?

Ol til qatpady. Aýyr tústen oıanǵandaı basyn dúr silkip edi, bytyra tamshylar betimdi qarydy. Keıin shegindim. Isa eki ıyǵynan dem alyp tur.

— Sen júzgende men súńgip jettim. Esińde bolsyn, batyp bara jatqan adamǵa tez jetemin deseń sýdyń betimen júzbe, astymen súńgi, astyn al. Seniń barqyraǵan sumdyq aıqaıyńdy estigende júgirip jaǵaǵa birinshi jetken men. Jetýin jetip kelsem de qarǵımyn ba, joq pa dep eki oıly bolyp tur em, tý syrtymnan tulpar shurqyrap kisinep, at tuıaǵy topyldady. Qoryqqanymnan súńgip kettim — saldyrtyp qýyp kele jatqan qara attyny kózim shaldy.

Men ishimdi tarttym. Maın Rıdtiń kim kóringenniń záresin ushyryp júretin «Bassyz salt attysy» esime túsip, kúzgi japyraqsha qaltyradym.

— Qaıdaǵy qara atty? Tún ortasynda qańǵyǵan qaıdaǵy qara atty? Ánsheıin elestegen shyǵar. Syra ishtińder...

— Áı, qaıdam.., Eles bolsa jarasy jeńil ǵoı. Áneýgúngi úńgirden shaýyp shyqty. Qyr sońyma túsip aldy. Ne qalmaıdy, ne ozbaıdy. Dúrsildetip shaýyp, qýady da júredi. Keı kezde jetip qalǵan shaqta qaıda qasharymdy bilmeı qatelik istep qoıamyn.— Kúrsindi.— Búgin bir oqıǵa bolmasa etti.

Aıaǵyn súırete basyp, alystaı berdi.

— Tas qarańǵyǵa úńile berip qaıtesiń, Isa! Artyńdy qaıtesiń, aldyna qarasaı,— dedim sońynan. Qyzyq-aı. Keıde óstip paıǵambarsha sóılep salatynym bar.

Ol toqtaı qaldy da:

— Al sen tóńiregińe sharańnan shyqqan tasyr kózben qarama. Áýeli ózine eki shoqyp, bir qara. Ekinshi kezekte basqasy... Áıtpese kóziń aýyrady, kóziń!

Sekýndtan soń negrdiń aýzyna túsip kete barǵan konfetteı Isany qarańǵylyq jutyp qoıdy.

Qara shoqylar qos búıirine kezek teńseldi. Teńselgen shoqylar emes, basymdy shaıqap-shaıqap jibergen men ekemin. Jylandaı sýmańdap, qoıny-qonshymdy aralaǵan qaıdaǵy bir oılardy úrkitý úshin ádeıi bas shaıqadym. Isa ne dep ketti, men ne dedim, dombyram ne dedi? «Tóńiregińe sharańnan shyqqan tasyr kózben qarama. Áýeli ózińe eki shoqyp, bir qara»... Ne aıtqysy keldi? Kemshilikti tóńirekten kóp izdeme, ózińnen izde degeni me? Solaı shyǵar. Isa jalǵanda tegin sóılemeıdi. Basyma lyqyldap kele qalǵan kelesi oıdan qashyp, qarańǵyda bir jyǵylyp, bir súrinip, empeńdeı qalǵan topqa bettedim. Qara attysy nesi?

Qarańǵylyqty paıdalanyp, jańaǵy oılardy izimnen adastyryp ketkim keldi. Bir aı buryn úńgir tabaldyryǵyn basyp turyp ta, osy sóz aýzyna túsip edi. Tegin emes... Isa tegin sóılemeıdi.

... Top máz-meıram. Ortalarynda yrjalaqtaǵan Áshir. Ózi aıaǵynan áreń tur, soǵan qaraǵanda esin jıyp úlgirmese kerek. Qalsh-qalsh etip, kóılek jeńine qolyn suǵa almaı álek. Sóıtip turmyn degen taǵy ol joq. Qutykeshtenip sóılegensip qoıady.

— Tostaǵannyń sany tórteýge jetti... Úıý, netken sýyq pátshaǵar? Sodan soń boıyma keremet kúsh bitpesi bar ma. Taban astynda erlik jasaǵym keldi. İleni kesip óte shyǵaıyn dep oıladym.

— Aý, sen júze bilýshi me eń?— dedi qytyqtap turǵannan qatty shıqyldap kúlgen bireý.

— O, ondaıda júzý, júzbeý sekildi usaq-túıek kemistikterdi eske alasyń ba? İle sapty aıaqtaǵy syradan taıaz kórindi. Syrdyń sýy sıraǵymnan kelmedi. Sosyn aıanaıyn ba, qoıyp kettim.

— Qutqaryńdar dep aıqaılamadyń ǵoı. Biz jaǵaǵa jetkenshe bir batyp, bir shyǵyp, tek qolyńdy únsiz bulǵaı berdiń. Tap bir kelińder túgel munda, qyzyq bar degendeı...

Bireý ándete jóneldi.

— Kel bizdiń aýylǵa, Kelip ket! Qyzyq bar tamasha, Kórip ket!

Bul joly Áshirdiń daýsy kúńgirt.

— Aıqaılaǵanda qandaı. Qaısyńda shylym bar? Qatyp qaldym, túge.

Bireý shylym usyndy. Shyrpy jarq etkende baıqap qaldym — otqa eńkeıgen Áshirdiń júzi kúlkiden taza maqurym. Kózi botalap tur. As ornyna tas tıip, moınynan sý ketken kúshiktiń túri. Shylymdy pyq-pyq sordy da, daýsy buzylyp:

— Aıqaıladym,— dedi.— Aıqaılaǵanda qandaı! Aıqaıǵa qashanda bir taban jaqyn turatynymdy báriń de bilesińder. Aýzymdy arandaı ashyp, mine, búıtip turyp aıqaıladym. Oı, aıqaıladym qumardan shyǵyp! Qut-qa-ryń-dar, qaıyrymdy jandar!—Áshirdiń daýsy jaman shyqty. Jamal men Altyn keıin sekirip tústi.

— Óı, jyndy!

— Júrekti jara jazdadyń ǵoı!

— Amal ne, arandaı ashqan aýzyma sý lyq etin toldy da, shym batyp júre berdim. Ólmes qulǵa jan kerek, sosyn qaıteıin, aıqaıǵa shama joq, aıqaılasań stakandap sý asaısyń, tek qol bulǵaı berdim shama kelgenshe. Sonda kim aqymaq? Jan kerek men aqymaqpyn ba, joq, álde qutqaryńdar dep qol bulǵaǵandy qyzyq bar, kelińder dep túsingen sender aqymaqsyńdar ma?

— Oı, ishegim-aı! Qara sholaq, dese qara sholaqsyń-aý!

Jamal kúlkini reti kelip turǵanda aıamady, syldyratyp ortaǵa shasha saldy. Qarańǵylyqta nıkeli jyltyraǵan sanıtarlyq jáshiginiń aýzyn jaba almaı júrelep kúlip otyr. Áshirdiń aýzyna qum quıyldy, ún joq. Qara sholaq degendi bul qyz qaıdan estip qoıǵan? Men eshkimge tis jarmap edim. Baıqap sóıle, qabyrǵanyń da qulaǵy bar degendi estigemin. Baıqap sóılemek túgil, baıqap oılaý kerek eken. Áı, osy Jamal esep-qısapsyz kúlkisi men támpish murnyn kez kelgen tesikke nege tyǵa beredi, eı? Áıtse de kúlkisi kúlki! Týra samaýyrdan shaı quıǵandaı syldyrap tur! Jaqsy kúlki!

Kenet, tý syrtta turǵan Baqtıar ys ete qaldy.

— Jamal, aýzyńdy jap! Shybyn kirip ketpesin!

Kúlki kilt tyndy. Áshir:

— Onyń ne, áı-ýı, onyń ne, Baqa? Qyzǵa búı degeniń ne?— dep apalaqtap kele jatyr edi:

— Jap degen sen emes, menmin. Óz sózime ózim jaýap berýge shamam bar,— dep álgi jerde Baqasynyń talaǵy tars ketti.

— Oımaıaý, komsorgti qarap tur,— dedi Altyn betin shymshyp.

El men jer qozǵalsa bylq etpeıtin Altyn ekesh Altyn kóterile bastaǵasyn bir páleniń bastalaryn seze qoıdym, kımelep Áshirdiń qasyna bardym da, qoltyǵyna qolymdy júgirtip jiberip:

— Kettik, Áshir, kettik! Qazir ot jaǵamyz, jylynyp al,— dedim shytyrlatyp ot jaǵa qoıatynyma sene qoımasam da. Áshir sendi. Lám degen joq, noqtaýly buzaýdaı erip júre berdi.

Kete berip:

— Jamal, oı, molodes-s!— dedim. Jaýap bolǵan joq.

Jigitterdiń qaısysy qandaı oıda qalǵanyn qaıdam, tas qarańǵyda kimniń betinen qandaı oı oqyrsyń, sony oqý saıtanyma kerek pe, meniń bilgenim temeki tútinine qaqalǵan, qolynan qyz aınaldyrý kelmeıtin, İlede qumary qanǵansha emin-erkin júzip, ishtegi jalynyn sýǵa toǵytyp sóndirmek bolǵan, aqyry kúlki-mazaqqa ushyraǵan Áshirge qolymnan kelgenshe jaqsylyq jasaý. Onyń ústine mana asqanada Jamalǵa bettegen jolyn Isaǵa kestirgen kinámdi myna qolaıly jaǵdaıdy paıdalanyp, jýyp-shaıyp ketpek bolǵan jymysqy esep te bar.

Bylaı shyqqasyn Áshirge ursyp kep berdim.

— Jyndymysyń tún ishinde sýǵa qoıyp ketip? Ne alyp bara jatyr? Ystyqtap júrmisiń sonshalyqty? Isa bolmaǵanda balyq, baqa shaıanǵa jem bolatyn eń. Álde óneriń tasyp júr me? Tasysa búrsigúni tireý basynda kórset.

— Asan...— Áshirdiń úni jalynyshty shyqqandyǵy sondaı, bir eli aýzyma eki eli qaqpaq qoıdym. Áshirden góri men ózime tań qalyp kele jatyr em — men de búıtip áp-ádemi ákireńdeı alady ekemin. Jáne kimge? Ózimnen tórt-bes jas úlken dyrdaı stýdentke! Buryn tuıyqtyǵyma ishteı kóp qınalýshy edim. Endi ákireńdeýdi shyǵaryppyn. Áıteýir aqyrynyń qaıyryn bersin.

— Raqmet!.. Ekeýińe de kóp raqmet! Isaǵa da saǵan da...— Áshir shylymdy qumyǵyp eki-úsh ret sordy da, laqtyryp jiberdi. Sónbegen qaldyq juldyzdaıyn zymyrady.— Sen bilmeısiń ǵoı. Jamal, Altyn úsheýmiz bástesip qalyp ek. Olar júze almaısyń dedi. Men tas qarańǵy túnde anaý aralǵa júzip baryp, keri qaıtyp kelemin dep qoımadym. Aqyry bylaı boldy. Átteń, júzip ete shyqqanda ǵoı... Eh-eh-eh!—Judyryǵymen basyn toqpaqtady,— Áı, ákeńniń... Áshir! Ońbaısyń ǵoı, ońbaısyń. Júzip óte almaıtynyn bar, bástesip neń bar? Bástesken ekensiń, júzip ótpeı ne qudaı urdy? Eh-eh-eh! Meniń de kúnim kún eken...

«Júzip óte shyqqanyńda kúni erteń qos ókpeńnen sýyq ótip, kúrkildep jatar ediń, bálem!»—degen sulý, uıqasymdy sózderdi ishteı saılap ta qoıyp em, myna oıda joq, «Eh-eh-eh!» ony aıtýǵa úlgirtpedi. Kóńilime kádik kirip, jalt qarasam, jańa ǵana sońymda salpaqtap kele jatqan Áshir shóke túsip, eńkildep otyr...

Ollahı, búgin birdeńeniń bolatyny anyq!

* * *

Janaǵy oqıǵadan keıin Baqtıar adam oıyna kelmeıtin óner kórsetip, kózi alaryp, qyzyp qaldy. Bir-aq saptyaıaq syra kóterip ketti.

* * *

Shyńyraýlatyp turyp aıqaı salsam, eki adym jerde turǵan adam meni estir me? Meńireý tún she? Til-aýzy joq mylqaý İle, sen estirmisiń?

Eger qara tún qara paraqqa aınalsa dyr-dyr aıyryp jyrtyp, taban astyna shashyp tastar em. Túnge tańsyq jan jınap alyp, qurastyryp oqyp kórsin...

* * *

...— Ý-oý-ýý!

Myqyr qyrqanyń arǵy betinen sozyla shyqqan muńdy daýystan esilgen qyl arqan shıratyla atylyp, qara túnniń jýan, kir-qojalaq moınyna sart oraldy.

— Ý-ý-ý! Ýýýýý!

Qyl arqandy tuzaq tunshyqtyrǵan qara tún qylǵynyp ulydy.

— A-oo-ýý!

Júrelep otyrǵan Áshir basyn kóterip aldy.

— Bul ne, a? Sırena ma?

— Tún ortasynda qaıdaǵy sırena? Qasqyrlar, qasqyr...

Alty sózdi aptyǵa aıtyp shyqqan daýys meniń, daýsym emes edi. Menikine tym uqsas, alaıda dál meniki emes, óıtkeni, meniń maqpal qońyr daýsym búıtip esepsiz ózgerip, esepsiz buzylyp, qaltyrap shyqpaýǵa tıis edi.

Áshir tórt aıaqtaǵan kúıi eńbektep, meniń qasyma keldi de beldigimnen sap berip ustaı aldy.

— Asan, Asan, o qaıdaǵy qasqyrlar? Bul mańaıda mal bar ma edi? Táńir-aý, bu qaıdaǵy qańǵyp júrgen kezbe qasqyrlar?! Bul mańaıda mal joq, tas jeı me?

— Men qaıdan bileıin, qaıdan bilem. Byltyr jaılaýda estigemin qasqyrdyń ulyǵanyn. Búgin GES tóńiregi tynshydy. Sosyn baspalap júrgen qasqyrlar shyǵar.— Qolynan tartyp, turǵyzyp aldym.— Júr, kettik qosqa!

— Kettik, kettik! Buryn mal jaılaǵan bul tóńirekti. Búgin tarsyl-gúrsil tynǵasyn týǵan jerine oralǵan qasqyrlar ǵoı. Tasyna bolsyn, tisin qaırap qaıtý úshin kelgen ǵoı.

— Ýaý-ýý!

Ulyǵan ún qyrqanyń ar jaǵynan emes, týra tereń qoınaýynan shyqqandaı anyq estildi.

— Tez, tezirek! Bu qaıdaǵy qutyrǵan qasqyrlar? Asan, bassańshy, oıbaı-aý, aıaǵyńdy!

Áshir qolymnan tartqylaıdy. Men súlesoqpyn. Shoshyp ketkenim shamaly. Belgisizdik qana qorqytady, Áshir bilmese de kókjaldardyń jaıyn men túsine qoıdym. Búgin bir úlken oqıǵanyń bolary anyq, bolýǵa tıis. Mynaý qara túndi kesek-kesegimen qaqshyp tastap, kezip júrgen qasqyrlar sonyń habarshysy. Jańaǵydaı emes, keýdemdegi qorqynysh tabanyma túsip, ókshem arqyly Qapshaǵaıdyń qalyń qumyna sińip ketip edi. Tek «Kelseń kel, ýa, kókjalym!»—degendeı ishteı bekinis, beldi bekem baılaý bar.

— Qoımadyń ǵoı alty qyr assam da qýdalap... Qoımadyń! Bir kún tynyqsam dep oılap edim. Bir kún... Aı boıǵy arpalystan keıin kóp kúttirip kelgen bir kúndi de qımadyń!

Áshir jaǵamnan julqylap edi, basymdaǵy mı shaıqalyp, aıaǵymnyń basyna aqtarylyp qala jazdady.

— Ne dep kúbirlep kelesin, Asan? Sandyraqtan saýmysyń? Júr, júrshi, tez jata qalaıyq qosqa baryp! Kórpege bókseni egep-egep, jata qalaıyq!

— Júr, júr! Men... Oınaǵanym ǵoı, senimen oınaǵanym...

— Óı, oıynyń osylǵyr! Búgin osylyp ketkender kóbeıip barady. Seni de qudaı biledi, bir saıtan túrtip júr.

Áshir qaıdan bilsin keýdemdi qaı qara ıt qytyr-qytyr kemirip jatqanyn. Aqpan aıynyń aıazdy túninde buqpalap kep, qasaphana dýalynyń túbine janar maı shashsa, sirińke qorabyna shyrpy tartsa, shyrpy basynda tolyqsı bılep tura qalǵan jalynǵa kirpik kúıgize úńilse ǵana túsiner edi. Isa birden uǵar edi meni. Onyń sońynda da dúrsildetip qýyp júrgen qara salt atty bar. Al men jańa ǵana oqıǵa atty ıisshil ıttiń izime túskenin bile qoıdym. Báse, eki jyldan beri aýyr uıqy da júrgen jandaı manaýraı, selt etpep edim. GES tóńiregindegi aıqaı-shý, gúrsil, gúrs-gúrs jarylys alty qyrdy asyryp tastaǵan qasqyrlardyń az tynyshtyqty paıdalanyp, salyp uryp, búgin jetip kelgeni sıaqty meni eki jyl buryn qasaphana dýalynyń túbinde tastap ketken oqıǵa qyrqanyń arǵy betinen jańa ulyp habar berdi. Eki jyl buryn etegimnen alyp. tike keýdeme qarǵyǵan qabaǵan ıt edi, osy joly ózgerdi me eken? Kezinde qorqynysh qýǵyndap, alty qyr asyp ketken qasqyrlar búgin túnde keýdesinen jan, boıynan ál ketip, qańqıyp-qańqıyp turǵan ekskavatorlardyń shynjyr tabanyn ıiskelep, appaq azýlaryn kók temirge shaqyr-shuqyr armansyz bir salǵan shyǵar, bálem!

Áshirdi sýdan sýyryp alǵan soń-aq sol ıisshil ıttiń jel jaǵynan ótip ketkenimdi bilip edim. Tosyn oqıǵa, ómirimdegi ózgeris degenniń sol ıisshil ıtke aınalyp, aınala salysymen tas qarańǵylyqty paıdalanyp, baspalap, tipten jaqyn kelgenin, qazir qyrqany qyryq yrǵyp asyp túsip, áne, ózen jaǵasynan bas alyp, qum betin mórlegen izime tumsyǵyn tyǵyp, ara-tura qyńsylap qoıyp, qýa jónelgenin bes saýsaqtaı bilip kele jatyrmyn.

Áshir kele sala shatyrǵa jyp berip kirip ketti. Qos báteńke innen atyp shyqqan qos tyshqandaı syrtqa top ete tústi de, ishten:

— Kirmeısiń be?— dedi.

Men jaýap qaıtarǵamyn joq, shatyr irgesinde juımalanyp jatqan odeıaldardyń qolyma ilingenin qulaǵynan súırep, oty óleýsiregen oshaqtyń dál qasyna domalap jata kettim. It-qus otty kórse butyna jiberip qoıady deýshi edi naǵashy atam. Iisshildigi asyp bara jatsa ıt ózen jaǵasyn timiskilep júre tursyn, tórt-bes saǵat sarǵaıtyp tańdy atyrady, sarǵaıyp atqan tań ıt-qustyń sońynan alaý-jalaý jaryq alyp túsip, anaý qyratty asyryp qýyp tastaıdy, búgin asyp ketkenimen baspalap kelesi túndi kúter, al kelesi túndi qudaıǵa tapsyrdym. Tek búgingi tún laıym tynyshymen ótkeı...

Ala qyzyl uıqynyń myljymyr batpaǵyna birden batyp kete almadym. Ázirde ıin tiresip, oshaqta mazdap jatqan shoqtar shashyrap, aspanǵa shyǵyp ketkendeı juldyzdar jamyraıdy; osylardyń mingesip-ushqasyp bolsyn, bir-birimen qosylmaıtyny qyzyq, ıyq tirespek túgil jaqyndamaıdy, juldyzdar jeke-jeke qyzyl sheke turǵandy qalaıdy. Ara-tura aqqandary ózenge tamshylap túsip, byj-byj óship jatyr, byjyldaǵan juldyz ba, álde balqyǵan juldyzǵa arqasyn kúıgizip alyp, oıbaıyn salǵan ózen be ony aıyrýǵa da qulqym joq, salqyn lep irgeden eńbektep kirip, sýyq qolymen qabyrǵamdy sıpalap sanaı bergesin odeıalony tumshalap, búrkep aldym.

Árkim ár jerde qolǵa ilikkenin jamylyp, tapqan jerge domalaı-domalaı ketken-aý, alǵashynda tyqyr etken dybys estimedim, typyr etken jandy kórmedim, kirpikterim aıqasyp, kózim iline berdi... tanaýymnyń ishin uıqy degen batpaqtyń kúlimsi ıisi ala bastady.

— Jamal, Jamal deımin!

Búgin túnde tynyshtyqty taǵdyr meniń mańdaıyma jazbaǵan eken.

* * *

— Jamal, Jamal deımin, Áshirmen beker bástestik, á?

— Uıyqta, uıyqtasaıshy, Altyn. Ekeýmiz tańnan turyp, as qamyna kirisemiz, sony umytpa.

Az únsizdik.

— Joq-aý deımin, jeti túnde sýǵa kúmp bergeni nesi? Qolyńnan erlik kelmeıdi degen sózge bola jigit ataýly sýǵa sekire berse erkek kindik qalmas. Qyzyq...— Erkek jetpeı jatqan Altyn ǵoı deımin, kúrsinip saldy.

Jamal kúldi.

— Erkek kindik qalmas... Sen osy qyzyq sóıleısiń, Altyn. Taýdan tas domalatqandaı...— Esinedi. Daýsy jumsaǵyraq shyqty,— Eser eken. Kim bilsin, ol emes, ekeýmiz jyndy shyǵarmyz. Uıyqta endi. Má, kórip al, saǵat eki.

— Ýh, qandaı ystyq!— Altyn kórpeni ashyp tastady ma, úni anyq shyqty. Tipti taıaq tastamda jatyr eken-aý ózderi.— Kórpe de aýyr... Keýdeń ústine tap bir elektr peshti salyp qoıyp, kotlet pisirip jatqan sekildi.— Men kúlip jibere jazdap, odeıaldyń shetin qyrshyp aldym. Altyn kenet tunshyǵa sybyrlady.— Jamal, Jamal deımin, sen qandaı baqyttysyń, á?

— Ts-s, eldi oıatasyń. Nege olaı dediń?

— Joq deımin de, seni bireý súıedi. Áshir maǵan bola sýǵa qarǵyǵan joq. Sen úshin... Baqyttysyń, baqyttysyń! Aıttym — bitti, kesildi-úzildi — baqyttysyń! Meni eshkim súımek túgil unatyp ta kórgen joq. Bireý boldy jataqhanada, alǵashqy kúni bólmesine súırelegen. Men ózi emes, bólmesi unatyp qalǵandaı-aq. «Óziń ary turshy araq sasymaı!»— keýdesinen ıterip qaldym da, ketip qaldym. Kóp jyladym ol kúni. Sol bólmesi qurǵyrǵa bara salý da kerek pe edi? Kim bilsin... Ý-ýý, meniń ornymda bolsań biler ediń sen qyz... Sen ózińdi bireýdiń unatqanyn sezip júrsiń delik. Sonda qalaı boldy? Tús kóresiń be? Tula boıyń dýyldaı ma?

— Altyn-aı, sen de qaıdaǵyny qozǵap... Tús kórý, tula boı dýyldaý súıiktiniń emes, ózi bireýdi súıip júrgen jannyń isteıtini de.

— Sen sonda... súıesiń be bireýdi? Kim, kim, aıtshy, aıtshy?

Jamaldyń aýzyna uzaq ýaqyt qum quıyldy. Meniń tynysym taza toqtady.

— Súıemin...— dedi álden ýaqytta. Maǵan júz jyl syrǵyp ótkendeı boldy.

— Qoıshy ári! Kimdi? Oı, qandaı qyzyq? Oı, qandaı ystyq! Qandaı baqyttysyń, Jamal! Bireý seni súıip júr, sen bireýdi súıesiń. Uıý, qandaı baqyttysyn! Al men, men...— Altyn syńsyp jylap jiberdi.

Jamal basyn kóterip alsa kerek, daýsy anyq shyqty.

— Altyn, qoıasyń ba, joq pa? Jylaý jetpep edi búgin? Baqytty, baqytty! Eki ottyń ortasynda kúıip-janyp kór, sonan keıin maǵan kelip aıtarsyń, baqyttyń ne ekenin! Endi Jamal syńsydy. Myna eki qyzǵa ne bolǵan? Súıý, súımeýge bola ulardaı shýlaǵany nesi? Ornymnan turyp ketip qala jazdadym.

Biraq ýaqyt ótti. Qaıdaǵy bir mahabbat jaıly áńgimelermen basyn aýyrtyp, aqyry jylatyp salǵanyna Altynǵa ólerdeı yza bolyp jatyr-aý deımin, Jamal nazaly únmen kúńk etti.

— Óziń jelimdeı jabyspaı artaman jatshy. Pesh sekildisiń. Jas basyńnan kúıip-janyp ne boldy? Endi senimen birge jatqan kisi me. Uıyqta!

Altyn qors-qors etedi.

— Sen nemene, esebiń túgel... Bireýi artyńda, bireýi aldyńda.— Paýza deýshi me edi, az ýaqyt sondaı birdeńe ornady.— Sen Áshirdi nege jaqsy kórmeısiń? Kóńildi...

— Kóńildi... Yrjaqaı de. Jalpy, bylaı. Sen sony, aınalaıyn, ózińe qaratyp al da, kóńildiligin basyńa jaq! Al maǵan maza ber. Áıtpese turamyn da ketip qalamyn.

— Qaıda?

Jamal kúńk etti.

— Sony sen aıtsań etti. Podrýjkasyń ǵoı.

Altyn bireý qýyp kele jatqandaı úzik-úzik, tunshyǵa sóıledi.

— Ýý, qandaı egoıssiń Jamal! Egoıssiń bilip qoı! Yrjaqaı, eser... Ol ne, ánsheıin men pisirgen sorpa sekildi tarelkaǵa quıylyp, aldyńa dóńgelenip kele qalýy kerek pe? Alma pis, aýzyma tús...

Ornymnan turdym da, tósenishti qoltyǵyma qysyp, ury ıtteı ımeńdeı basyp shatyrǵa bettedim. «Kúıý, súıý, elektr pesh, kotlet, tarelka, sorpa... Budan bylaı qyzdardyń ybyr-jybyryn tyńdasam ba! Tfý!»— dedi jerge bir túkirip.

* * *

Odeıalǵa oranyp ap, shatyr syrtynda jatyrmyn. İshte kim bar ekeni belgisiz. Ózen jaqtan baqa quryldaı berdi de kúzdiń kelip qalǵany esine tústi me, bireý aýyzdan qoıyp jibergendeı úni kilt óshti. Uıqy meni mamyq besigine salyp, eptep terbeı bastady.

— Ýra-a! Alǵa! Otan úshin, Stalın úshin alǵa!

Ógizdeı ókirgen aıqaı-súren meni sol sekýndynda jatqan ornymnan julyp aldy. Áýeli attandaǵan aıqaıdyń qaıdan shyqqanyn paıymdamaq túgil qaı ýaqytta qandaı jerde jatqanymdy aıyra almaı dal boldym. Tek shatyr ishinen:

— Myna kisige ne boldy? Bastyrylyp jatyr-aý...— degen kókemniń, ile:

— Tús kerip jatyr... Frontovık qoı. Qareke, Qareke, durystap jatyńyz. E, mine, óstip, — degen Samat Qalıevıchtiń úni shyqqanda baryp jana ǵana odeıalǵa oranyp, shatyr syrtyna sulaı ketkenim, qatty sharshaǵanym, qalǵı bastaǵanym esime tústi.

İshtegi Qarekeń aýyr yńyranyp, tisin qashyr-qushyr qaırady.

— Túý, uıqymnyń ashylyp ketkeni-aı! Qorylǵa qamshyny endi basa berip em...— Kókemniń narazy úni.

— Aqyry ashylǵan uıqy eken, janaǵy aıaqtalmaı qalǵan suhbatty jalǵastyryp, ýaqyt óltireıik, otaǵasy.

«Maǵan jaqsy boldy, goı-góılerin tyńdap, ótpes túnniń basyna sý quıaıyn» — dep oıladym qymtanyp jatyp.

— Meıli. Kandıdattyq másele me edi ózi?

— Dál ózi.— Samat Qalıevıch qýnaq, sergek sóılep jatyr. Soǵan qaraǵanda kókem sekildi at basyn uıqyǵa burmaı, eki kózi baqyraıyp oı oılap jatsa kerek.— Sonda deımin, otaǵasy, eger kandıdattyǵymdy qorǵap, jańaǵy aıtqan jańalyǵymdy óndiriske engizse, memlekettiń odan keminde on myń som paıda túsiretinine bás tigem. Esińizde bolsyn: ár kópir salynǵan saıyn... Al jyl saıyn elimizde Asanyńyz ornyn tazalap jatqan kópirdiń qanshasy salynyp jatyr. Jetedi. Tipti qara eseppen on kópir delikshi.

— Sonda siz tapqan jańalyq, máselenkı, on kópirden júz myń som paıda ákele me?

— Esep-qısapty bilesiz ǵoı, oıymnyń týra ústinen shyqtyńyz. Áıtkenmen mynany umytpańyz: ol paıda jańalyqty dısertasıa retinde qorǵap, óndiriske engizgende ǵana paıda.

— Qorǵamaısyz ba kóp soza bermeı?

Samat Qalıevıch aýnap tústi jaıma, tósek syqyrlady.

— E, ol aıtýǵa jeńil otaǵasy. Jańalyqty tabý bar da, ony toqsan toǵyz kabınette dáleldep shyǵý bar. Onyń bári shytyrlaǵan qyp-qyzyl ýaqyt. Al ýaqyt — qyp-qyzyl aqsha. Aǵylshynsha aıtqanda «taım ıst manı». Myna qurylys basynda aınalshyqpen aýyrǵan qoıdaı typyrlap júrgen men ol ýaqytty jerden qazyp tabamyn ba. Semányń kúndelikti qybyr-jybyr tirligin qosyp qoıyńyz oǵan. Sóıtip, jyldar jyljyp kete barady, kandıdattyq qorǵalmaıdy, jańalyq óndiriske enbeıdi. Óndiriske enbegen soń memleket oz aıaǵynan kelip turǵan qyrýar paıdadan aırylady.

— Kún salqyndap bara ma, nemene? Jel tıip qalmasyn, Samat Qalıevıch, qymtanyp jatyńyz. Aý, ondaı jańalyq bolsa ónertapqyshtyq deýshi me edi, sondaı birdeńege ótkizip jibermeısiz be? Tokar, slesarler de taýyp jatqan kórinedi ǵoı...— Kókem yqylassyz sóılep jatyr — anyq uıqy býyp barady,— Álgi Asan qaıda qańǵyp júr jeti túnde?

— Qaıda keter deısiz, keler uıqy kerek bolsa. Jigittermen júrgen shyǵar. Ónertapqyshtyq deısiz. Ol degen kákir-shúkir, tıyn-teben. Meniń jańalyǵym, aıttym ǵoı, on myńdap paıda ákeledi. Mundaı jańalyqty qaǵazǵa qattap berse kandıdattyqty qaǵyp túsiredi. Keıde oılaımyn da, otaǵasy. Almatydaǵy qaǵaz kemirgen kóp ǵalymdar kóshpeli komısıa qursa, ol komısıa jyl saıyn qurylys treserin aralap shyǵyp tursa... Solardyń kózin baqyraıtyp qoıyp, oz jańalyǵymnyń kerektigin dáleldep shyqsam. Olar joǵarǵy oryndarǵa usynys túsirip, meni úsh-tórt jylǵa bosatyp alsa...

— Aý, semá qaıda qalady? İshiný, kıiný...

— Onyń joly ońaı. Maǵan sosyn belgili bir somada aılyq belgilesin de: «Joldas Samat Qalıevıch, aldyńa as qoıdyq, eki qolyńdy bos qoıdyq, otyr da dısertasıańdy jaz, jańalyǵyńdy teorıanyń aq betine tezdetip kóshir, áıtpese memlekettiń qyrýar paıdadan aırylatyn túri bar» dese attaı shaýyp ketpeımin be.

— Oıbaı-aý, ol úshin aspırantýra bar emes pe. Baryńyz da túsińiz...

— Aıtýǵa ońaı, otaǵasy. Onyń tolyp jatqan dokýmentasıasy, emtıhany bar emes pe. Qaraıyp qaldyq. «Bylaı tartsań ógiz óledi, alaı tartsań arba synady». Eki júz som oklad úshin moınyń yrǵaıdaı, bıtiń torǵaıdaı bolyp súmeńdeısiń de júresiń.

Samat Qalıevıch sózin aıaqtap úlgirmedi, áldekim óksip-óksip jylap jiberdi. İshten býlyǵyp shyqqan ashshy óksik... Odeıaldyń bir shetin qaıyryp ákelip, jumarlap-jumarlap aýzyma tyǵa saldym. Aýzymnyń ishin qyshqyltym ter men shań aldy.

— Iapyr-aı, myna kisi qatty qınaldy... Oıatyp jibersek qaıtedi?— Kókemniń sózi jer astynan ba, álde alańqaıdy kúrgeılep qorshaǵan qyrqalardyń biteý qoınynan shyqty ma, tym-tym alystan jetti.

— Birdeńe dediń be, ne boldy, a?— Mamamnyń abyrjyǵan uıqyly-oıaý daýsy.

— Qarekeń ǵoı uıqysyrap jatqan, ápkesi. Uıqyńyzdy bólmeńiz. Atańa nálet, soǵys kimniń tóbesinen kúı qazbady...

— Sheshesi, Qarekeń keń jatsyn. Júr, mashına kabınasyna, sonda uıyqtaıyq... Maımaqty oıat. Jaqsy jatyp, jaı turyńyz, Samat Qalıevıch! Álgi Asanjan neǵyp keshikti?

Birden turyp ketýge belim shoıyrylyp, biraz jerge eńbektep baryp, sonsyn boı jazdym, táltirekteı basyp, ózen jaqqa bettedim.

Qurylys otrádine qosylǵanymdy alǵash estigende qýanyp qalyp edim... Qasaphana jaıly qańqý sózden qutylsam, sol qasaphana tarıhynan keıin oıda joqta basyma ornap qalǵan jalǵyzdyqtyń kózge kórinbes, kóńilmen tanıtyn jip-jińishke, áıtse de qansha sozsań da úzilmes jipterinen jasalǵan shyrma-shatý, shym-shytyryq toryn osy jazda byt-shyt qyp jyrtyp qaıtsam dep oılap edim. Jalǵyzdyqty qaıdam, áı, qınalǵan kúnderi tirlik tynysy toqtaǵan úńgirge qashyp kirip, tutam shórke men qarys jarym selebe pyshaqqa tabynsam, jalǵyzdyqtyń áli de balaǵymnan alyp jatqany da. Endi, mine, qylaıaǵy qurylysshylar kúni, mereke kúni jalǵyz janymdy qaıda qoıarymdy bilmeı, oı atty izge túsken ıisshil ıtten eki etekti belge túrip alyp qashýdyń ornyna ózen jaǵasyna qaraı empeńdep, sonyń ózin izdep kele jatyrmyn... Qalaı aıtsań olaı aıt, jer betinde jeke júrý bar eken de, jer betindegi adamdardan tys ómir súrý joq, joq, joq...

Ýa, izimnen eki eli qalmaǵan ıisshil kókshunaǵym meniń, moınyńdy ishke alǵan kókshunaǵym, ká-ká! Bar bolsań tis aqsıtyp, qulaq jymyraıtyp, týk tikireıtip, aldymnan oıqastap bir shyqshy, shyq! Men jaǵany sharlap seni ózim izdep kele jatyrmyn. Aldymnan shyqshy kóziń otaı janyp, áýseleńdi kórip alaıyn!

...Qostan shyqqaly týra toqsan toǵyz adym sanadym, Aıaǵyma qorǵasyn baılaǵandaı áreń attaǵan esepsiz aýyr adymdar... Sanadym da toqtap turyp, juldyzdarǵa basymdy artqa qaıyryp tastap qarap edim, syńǵyr-syńǵyr dybys shyǵaryp, sýyq jymıyp tur eken. Jaz ortasynda ǵoı, qazanda byrq-byrq qaınaǵan qurttaı jypyr-jypyr sapyrylysyp jatar edi. Álsin-áli bireý sonaý joǵarydan bilegin qaryna deıin túrip, osynaý aspan atty keneresi esepsiz keń qara kók tuńǵıyqqa tyǵyp jiberip, bulǵap-bulǵap, myń sapyrylystyryp oınap turar edi. Al qazir jeke-jeke, qyzyl sheke kúıi qatyp-qatyp jatyr. Maǵan belgisiz tylsym kúsh! Búgin túni bárimizdiń basymyzdy bir-birine úrıt soq-soq dep súzistirip qoıyp, qyzyǵyna batyp otyrǵan alys-alystaǵy qudiretti kúsh!

Endi qadam attadym boldy, qum ústine júrelep, etpettep jata ketemin. Tizem dir-dir etedi. Sharshadym... Qarańǵylyqtyń myń kózi bar. Qarańǵylyq atty jalpaq ta mólshersiz úlken qabyrǵadaǵy myń tesikten bireýler izimdi ańdyp, birindep sanap turǵandaı sezinip kettim. Kózge túrtse kórinbeıtin búgingi túndegideı meni adam¬dar búıtip qyraǵy ańdymaǵan shyǵar. Basqalardyń sózin meniń estigenim sekildi... Jańa qansha adamnyń daýsyn estidim, qansha adamdy tanyp kele jatyrmyn.., Ańdýdan qutylý úshin júzinshi qadamdy attap, artqa salý qajet... Sosyn qulaqty tas jaýyp qulaý kerek!

Júzinshi qadamdy attaı almadym. Júz jyl etse de júz myń daýystyń arasynan jańylyspaı, jaza baspaı dál taýyp alatyn qos daýys qoımaljyń aýany synalaı kelip, qulaǵyma jetkende bireý arqamnan ıterip qalǵandaı salqyn qumdy tizemmen ezip, júrelep otyra kettim.

Daýys ıesi áıel jáne erkek edi...

— I-ıı, tún netken sýyq...

— Al maǵan ystyq, Isa! Tún sondaı qapyryq, Isa!

Bul Jamal edi.

Salqyn qumdy alaqanymmen kósip aldym da, jaǵamnyń ishine cay etkizip quıa saldym— qum ottan alǵandaı qaınap tur-aý, qaınap tur.

— Sen... nege ózen jaǵasyna alyp shyqqanymdy bilesiń be, Jamal?

— Bilmeımin, bilgim de kelmeıdi. Sen kezdesýge shaqyrdyń, maǵan sondaı jaqsy boldy — sony bilemin. Qarashy, qandaı tynysh tún... Altyndy áreń uıyqtattym. Búgin ózi keremet kóp sóılep ketti.

— Sen... seni Áshir unatyp júr.

— Meıli... Meıli, myń jerden unatsyn, onda shataǵym joq. Meni áýeli dese Asan da unatady. Onda meniń ne jumysym bar?

— Asan?

Jamal taqpaqtap ketti.

— Sen kóp nárseni bilmeısiń, Isa! Kóńilińe alma, kór soqyrdyń naq ózisin. Aıttym ǵoı, kózin tas basqan kór soqyrsyń. Keýdeńdegi kóziń aǵyp ketken. Baqyldaǵan soqyr teke!

— Sen Áshirdi áýreleme. Jaqsylyqpen bitpeıdi. Búgin sýǵa sekirdi. Erteń...

— Áshirsiz de óz basymnyń áýresi jeterlik. Ózi ǵoı qısyq kózin qylmıtyp... Men ony áýrelep júrmin dep oılaǵan da emespin. Kerek deseń qaıda, ne istep júr, onda da sharýam shamaly.

— Al Asandy syrtqa teppe. Senen bir-aq jas kishi, onyń tilin sen uǵasyń. Ony jalǵyz qaldyrýǵa qaqymyz joq.

— Endi Asannyń da kezegi keldi me? Syrtqa teppe... Meni, nemene, soǵurlym jaldap alǵa gýbernantkańa sanaısyń ba? Ózderiń ne aı qarap júrsińder?

Jamal neǵyp búıtip shıryǵyp otyr? Al Isa báseń, basyńqy, kináli jandaı myńǵyrlap sóıleıdi.

— Jaqsy bala Asan... Bir nárseden qatty shoshynyp, sodan áli esin jıyp, óz-ózine kele almaı júr. Baıqadyń ba, ózi kóp sóılemeıdi. Tek kóziniń astymen bárin baıqaıdy da júredi. Qorqyp, tili baılanǵan jan sekildi..,

Onyń tarıhyn komandır, men jaqsy bilemin. Tek minezi kináz.

— Kinázi qalaı?

— Názik degenim de. Sýret salady, ýchılıshege túspek dep estidim.

— Áshir, Asan... Bári jaqsy, Isa, bári durys... Oılaımyn da, Isa tún uıqymnan tórt bólgende basqanyń upaıyn túgendeý úshin meni ózen jaǵasyna ertip ákeldi me dep.

— Toqta, toqtashy aptyqpaı, Jamal. Kóńilim bir túrli otyqpaı tur. Japadan-jalǵyz qalǵandaımyn. Báriń ketip qalǵandaısyń. Tipti murnynyń úshine kishkentaı qus qonǵan qyz da...

— Murnynyń úshine qus qonǵan qyz?!— Kúlip jibere jazdadym — Jamal ushyp kete jazdaǵan shyǵar...

Aspandap otyrǵan Isa ony baıqamady.

— Eshqashan da men ózimdi bulaı jalǵyz sezingen emespin,— dep ánin soza berdi.— Otyra turaıyq. Tańerteń uıqym qanbap edi, sodan ba... Kitap oqyp edim túnde.

— Ol kitabyńnyń boıy qandaı? Kózi qara ma? Shashynyń túsi she? Fıgýrasy... Murnynyń úshinde qus qonyp otyr ma? Jamal syqylyqtap kúldi. Kúlkisi qurysyn, maǵan jylaǵan sıaqty estildi. İle qaıta ózgerdi. Osy joly saıabyr,— Isa-aý, Isekesi, men bir jigitti jaqsy kóremin...

— Qaıtatyn tún qashan týar eken?

— Bireýdiń qoıǵany sýyp bara ma? — Jamal kúldi.

— Aıtpaqshy, jańa bireýdi jaqsy kóremin dediń be? Ol kim? Alysta ma?

— Ol ma? Ol... dáp qasymda. Boıy uzyn, shashy buıra, ózi brıgadır...

— Jamal, sen áli jassyń!

— Al sen shalsyń! Jıyrma besti jıyp bara jatsań da, qaýsaǵan shalsyń. Mine, búıtip jóteletin!— Jamal álemdegi eń bir jeksuryn jótelispen qurqyldady deısiń álgi jerde.— Shalsyń. Ata, atashka, ájemdi qaıda jiberdiń? O dúnıege me?

Jamal myna bet alysymen Isany búgin túnde úıtip jep qoıatyn shyǵar.

— Meni tosyp otyrǵan qyz bar... Murnynyń úshine qus qonaqtaǵan qyz! Sondaı kishkene qus. Ony kórseń murnynyń úshine qonaqtap ap, saırap otyrǵan qus elesteıdi. Óli-aq tanystyram ózińdi...

Jamal qolyn shapattap, ándete jóneldi. Ara-arasynda ádeıi jótelip qoıady.

— Súıegi saqyr-suqyr,

Úh, úh!

— Taıaǵy tasyr-tusyr,

Úh, úh!

— Qoı deımin, Jamal! Yza qylma! Yza qylsań bar ǵoı...

Jamal órshigen ústine órshı túsedi.

— Sózi dar-dúr.

Úh, úh!

Keýdesi sar-sur!

Úh, úh!

— Jamal qoı degesin qoı endi! Áıtpese men birdeńe istep qoıamyn! Ekeýmiz de ókinemiz...

— Murny shyr-pyr,

Úh, úh!..

— Aqyry qoımadyń ǵoı? Qoımadyń!— Kıim syr-syr sheshile bastady.— Má, kóılek! Shalbardy usta! Má, má! Atashka ma? Úh, úh pe? Kórip tur ónerimdi! Kezekti endi maǵan ber! Men endi nýdıstpin! Men endi atashka emespin!

— Nýdıst? O kim, atashka?

— Tabıǵat syılaǵan deneni tabıǵattan jasyrmaıtyn adamdar... Nýdıst bolǵyń kele me?

Jamal álsireı qalypty.

— Bilmeımin, bilmeımin... Al ol jaqsy ma? Sen jaqsy deseń...— Sheshildi me, kıildi me, áıteýir tún sý-sý, syr-syr etti. Men jerge etpetimnen jata qalyp, qumdy aýzyma toltyryp, asap-asap aldym. Qum túıirshikteri balqyǵan bir-bir qorǵasyp pytyralary eken, kómeı qarydy.— Men de nýdıstpin, Isa-a! Sen endi atashka emessiń, Isa!

Men odan ary túk estimedim, eshteńe kermedim, sezbedim, jo-joq, sezbeý degen ólý degen sóz, qos judyryǵymmen astymdaǵy sazarma qumnyń salqyn betinen salyp-salyp jibergenimdi sezdim. Aýzymdy asha bere joǵary-tómengi azý tisterimdi saq-suq uryp, qara túnniń tańynan tartyp qalǵanym esimde. Álde tún tańynan tartqan men emes, aqyry izdep taýyp, meniń tilersegime tis salǵan ıisshil ıt pe?

Júregim aınyǵandaı. Bas solqyldatyp áketip barady. İsh tolǵan qyp-qyzyl jalyn. Sol órtti basý úshin denesi muzdaı bireýdi qushaqtaǵym keldi. Ózen ortasynan meni daýystap shaqyrǵan áldekimniń sybyzǵy únin estigendeı boldym.

Turdym da, bylqyldaǵan qap-qara, sýyq qushaǵyn arǵy jaǵadan bergi jaǵaǵa deıin jaıyp jatqan tyr jalańash aıdynnyń qushaǵyna qoıyp kettim. Balyq aýlasam... dámemen avtobýsqa salyp ala kelip, sý jarasyna baılap qoıǵan rezeńke qaıyqty da umytyppyn.

Juldyzdar qaınap-qaınap, birese ózen betine japyrlap qulaıdy, birese áýe tórine qaıta atqyp shyǵady, jer dúnıe oń-solǵa kezek terbelip, jaıymen shaıqalady. Keıde sol juldyzdardyń arasynan arly-berli siltengen qos bilegimdi kórip qalamyn, kórip qalamyn da: «Iapyr-aý, aıdynǵa qarǵyp tústim dep júrgende aıǵa shapqan arystan sıaqty aspanǵa shyǵyp ketkemin be?! Aıtpaqshy, ol arystanym aıǵa shabam dep, quzǵa qulap edi ǵoı»,— dep oılaımyn. Sóıtse teńseleńdegen aspan da, jer de emes, aıdyn betinde tyrbańdap, basymdy ońdy-soldy buryp, qos jambasyma kezek aýnap, qulash uryp kele jatqan ózim ekemin. Kóz aldymda qyzyl-jasyl, sary dóńgelekter aýdarylyp-tóńkerilip, oınap júr. Sol dóńgelekterdi qýyp, qulashtap uryp kelemin, uryp kelemin. Jaǵaǵa qaraı bir-birin lyqsı qýa syrǵyǵan tolqyndar kóz aldymdaǵy qylp-qylp ózgermeli qara kókjıekti juldyz-muldyzymen qosa juta salady da; «Ket, jolama, qaıt jaǵaǵa!» — degendeı keýdemnen keri ıterip tastaıdy. Qaıda júzip baramyn, nege, ne úshin— ol týraly kıtteı de oılamadym, oılaýǵa mursha da joq, áıteýir ilgeri qulashtap, shalqalap, qyryndap júzdim, ıtshe maltydym...

Myń tolqyndy qushaqtap, myń tolqynnyń sýyq ernine bet súıgizip, qumarym ábden qandy degende ilgeri tastaǵan alaqanym áldenege ilindi. Shashyn jaıyp salyp, tún ortasynda ózenge shaıyp jatqan taldyń butaǵynan áýpirimmen ustap qap, súıretilip aral jaǵasyna shyqtym da, uzynymnan sulap jata kettim. Eki ókpemdi soǵyp jatyp, kóz jasymmen qum ıledim. Kóz jasymmen qum ıleýmen qosa qolymmen emes, kóńilmen tas qarańǵyda qum betine top-tolyq, oń jaq ushy dirildeı qalǵan myń erindi syzyp saldym.

«Qosh!» — dedim ıegim selkildep.

— Ýoý-ý-ý!..— Jaǵada búk túsip jatqan qyrattardyń tý syrtynan qasqyr ulydy.' «Meniń sońymnan salyp uryp jaǵaǵa jetip kelgenimen, ózendi kesip júzip ótýge bata almaı jaǵada qyńsylap qalyp qoıǵan ıisshil ıtim shyǵar»,— dep oıladym.

* * *

Iisshil ıt jaǵada qalyp qoımaǵan eken.

* * *

Bas kótersem, turaqty ornyn tapqan juldyzdar qaınamaı da, qaltyldamaı da bedireıip-bedireıip, ár jerde ilinip tur. Qansha ýaqyt jattym qum jaǵada? Qaı merzim? Tań qashan atady? Habarym joq.

Salqyn jel bet sıpaıdy. Tal japyraqtary sybdyrlaıdy. Ózen jaǵany sý ernimen sylp-sylp súıedi. Dúnıe tynyshtyqqa meldektep toıyp alyp, qara shapanyn qaýsyryna qalǵyp jatyr. Álde qos qulaǵy edireıip, tyń tyńdap, birdeńege qulaq tosyp tur ma?

Men myna tynyshtyqqa týk senbedim. Tas sańyraý tynyshtyqta áldebir jerlerde jap túrshiger oqıǵalar bolyp jatady. Júregim sýyldap, qoldy-aıaqqa toqtamady. Óıtkeni, álimsaqtan jolbarystar dybyssyz jortady. Jylan dybyssyz jorǵalaıdy. Shúrippesi basylyp, uńǵydan qushaq tútin shubalyp shyǵar aldynda dúnıe qos qulaǵyn tas basyp, demin ishke tartyp ala qoıar edi. Mundaı tynyshtyqta qum ústinde shońqıyp otyra qap, tumsyqty áneý aspannyń tuńǵıyǵyna sozyp jiberip, uzaq-uzaq ulyǵanda ǵana buza alasyń.

Kenet, shylpyl eki-úsh ret júrdemelete qaıtalandy. Qara asfáltteı qatyp uıyp jatqan aıdyn betine kóz maıdy taýsyp uzaq qaradym. Eshteńeni aıyryp kóre almadym. Biraq estýin estidim.

— Beri qaraı bur! Osy jer qolaıly bolar,—Tanys daýys. Kimdiki ekenin jelkesinen túsip, tap basyp tanı almadym, alaıda estigen daýys! Sosyn aıdyn men qoımaljyń qara aýanyń kirigip ketken býaldyr qoınaýynan qarańdaǵan áldeneniń sulbasy mınýt sanap aıqyndala berdi. Qaıyq bolar, álgi sulba sypyldap kelip, jaǵaǵa tumsyq tirep, bireýler qarǵyp túsip, qaıyqty sýdan súırep shyǵaryp jatty.

Meniń júregim sý ete tústi. Oqıǵa atty ıisshil ıt! Kim bolsa ol bolsyn, keń kósilip, shalqasynan túsip jatqan aıdynnyń ár jerin eskegi súıip kelgen qaıyq maǵan ábden sýǵa súmetilip kelip, úrýge de shamasy kelmeı jaǵaǵa qulaı ketken ıisshil ıt sıaqty elestedi. Búgin izimnen tumsyǵyn aıyrmaı qýalap, oqıǵadan oqıǵaǵa basymdy shatqan ıisshil ıt! Ózen ortasyndaǵy aralǵa qulash uryp, tún jamylyp qashyp shyqsam da, uzyn bel Qaıyqqa aınalyp, qýalap jetipti sońymnan.

— Neǵyp keshiktiń sonshama? Qaıyqtyń qasynda seni tosyp-tosyp, ábden jaýradym.— Samat Qalıevtiń qaı jerde, qandaı jaǵdaıda bolmasyn, naqpa naq aıqyn shyǵatyn daýsy.

— Dáriger qyzdy qosqa aparyp salamyn dep aınalyp qaldym.— Isa ǵoı mynaý.— Qaıyqty qaıdan taptyńyz?

— Álgi Asan degen bala keshke pyshyldap úrlep jatyr edi. Kimdiki bolsa da, urlyq atty baladan surap aldym.— Kúldi.— Ózi kópke deıin elbeńdep jatpaı júr edi. Baıqamadyń ba? Sol bala maǵan keı-keıde bes metr antenasyn sozyp jiberip, dybys aýlaıtyn radıolokasıa mashınasyna uqsap ketedi. Tyń tyńdap, kózi baqyraıady da júredi.

«Al saǵan kerek bolsa! Qatyrdy!— dep oıladym, ári súısinip, ári yza bop.— Qara sholaq, Uıqydaǵy arý dep at qoıǵanda aldyńa jan salmaýshy eń. At qoıýdyń, aıdar taǵýdyń kókesin prorab kórsetti. Radıolokator! Shoq-shoq, ózińe de sol kerek, bálem».

— Endigi uıqynyń kókesin tanytyp jatqan shyǵar, tońyp kettim Siz de mezgilsiz ýaqytta áńgime-sáńgime degendi shyǵaryp... Kúndiz sóılespedik pe odan da.

— Sabyr, sabyr, sabyr túbi — sary altyn. Keıde túnde ǵana áńgimelesetin sharýa bolady. Kel, myna konáktan júz-júz gramnan qaǵyp jibereıik. Armán aǵaıyndar ózińe arnap shyǵarypty. Úıden ala shyǵyp edi.. Boı jylynsyn.

— Oıbaı-aý, qurǵaq zańdy qaıda tastaımyz? Áı qoıshy, búgin mereke ǵoı. Ákelseńiz ákelińiz.

Stakan tyqyldady. Bes-alty qadam jerde kisi boıyndaı bop qaraýytyp jatqan tas tasasyna qaraı eńbekteı jóneldim. Tún ortasynda áńgime soqqan eki adamǵa úshinshi bas qashannan artyq. Ásirese, mynadaı kóz-qulaqsyz tas qarańǵy túnde úshinshi adam artyq, Jańa Isa men Jamaldyń janyna da jetip bara almadym ǵoı. Eki nýdıst esime túskende ernimdi qyrshyp ala jazdadym. Nýdıst esime túskende Isany kórmek túgil daýsyn estigim joq. «Siz de mezgilsiz ýaqytta áńgime-sáńgime degendi shyǵaryp... «Isanyń kúńkili men bilmeıtin, bilmese bilýge tıispin deıtin ádet tańsyq pa, men bilýge tıis bir syrdyń ýshyǵyn shyǵarǵan sekildi. Sol eki arada áldeneshe ret jastyǵymnyń astyna salyp oqyǵan Stıvensonnyń «Qazyna aral» kitaby esime túse ketti. Sonda Djım Gokıns degen bala alma salatyn bóshkeniń ishinde otyryp, aqsaq Sılver zymıannyń áńgimesin tyńdap, oılap júrgen sumdyǵyn búge-shigesine deıin bilip qoıady emes pe. Tas qarańǵy tún... alaqandaı aral... Jaǵany jaılaǵan qalyń el-jurttan jasyrynyp qaıyqpen kel¬gen Samat Qalıevıch pen Isa... jáne tas tasasyn panalaǵan men. «Qazyna araldan» qorqynyshty bolmasa nesi kem? İshteı kúlip qoıdym. Al qyzyl galstýk taqqan balalyǵym on jeti jastyń ar jaǵynda qol bulǵap, qalyp qoıdy ma dep júrsem, áli kúnge deıin túp etegimnen aırylmaı jymyńdap qatar júr me eken? «Mynadaı túnde qyzyq oqıǵa bolmaı qoımaıdy. Qolyńdy sozsań bet-aýzyn sıpaýǵa bolatyn tas qarańǵyda bir oqıǵa bolmaı qoımaıdy». On jetini jınaǵan jasymda oralǵan osy oı tula boıymdy titiretip jiberdi.

... — Úh, tamasha boldy! Qatyp qalǵan qanym jańa ǵana tamyr-tamyrymdy qýalap, búlkildep aǵa bastady, Kel, Isa, myna tasty aýdaryp, sonyń ústine quıryq basaıyq. Jer syz eken.— Samat Qalıevıch dúńk etkizip, tasty jerge alyp urdy.

— Áńgimeni tez bitireıik, Samat Qalıevıch. Uıqy qysyp barady. Áne, juldyz aqty... Qaıtar kún de alys emes.

Ekeýi betin ózenge, arqasyn maǵan berip, tasqa jalp-jalp otyra ketti.

— Aı da kórinbeıdi aspanda... Ne qylasyń, ishek-qaryndy qyryndy qaldyrmaı aqtaryp, syr soǵatyn tún... Já, tún eshqaıda qashpas. Túndi kópsinip otyrǵanda tań atyp qalar. Isa, sen osy qurylys otrádine qandaı maqsatpen keldiń?

— Myna suraǵyńyz adam shoshytatyn suraq qoı, «E, tiri qalǵanyma táýba!» — dep, túsińizden shoshyp oıanǵan joqsyz ba? Qandaı maqsatpen kelgeni qalaı? — Isanyń tańdanysynda esep joq.

Samat Qalıevıch báseń.

— Endi bylaı da... Romantıka, jastyq degen bar.., Qapshaǵaı — respýblıkadaǵy asa iri qurylystardyń biri, gazet sózimen aıtqanda. Bárimiz de jas bolǵanbyz, túsinemiz.

— Aıtyp otyrǵanyńyz óz aldyna ǵoı, Samat Qalıevıch. Maǵan bıyl úılený kerek. Áıtpese kesh bolady. Qus ushyp ketedi qolǵa qonyp turǵan.

— Jamal ma? Jamal — jaqsy qyz... Sen de mynaý degen ortan qoldaı jigitsiń. Jaqsy qyzǵa — jaqsy jigit. Logıkaǵa syıyp tur, á?

— Ol tym boıaǵysh qyz.

— Neni boıaıdy? Shashyn ba, saýsaǵyn ba?

— Túkke túsinbeı qaldyńyz-aý aıaq astynan, Samat Qalıevıch. Saýsaq-shashtyń jarasy jeńil. Ol ómirdi tym qyzyl-jasylǵa boıap jiberedi. Odan keıin sol álem-jálemdi ómirdiń shyn boıaýy dep qabyldap; «Álem, oho-hoı, netken qyzyl-jasyl, qandaı tamasha!»—dep aıran-asyr tań qalyp júrgeni. Ondaılar jıi qatelesedi. Ómirdiń óz túsi basqasha bolar...

— Ehe,— dedi Samat Qalıevıch,— bilmeppiz. Uǵyndyryp, túsindirip tastadyń. Sen óziń táp-táýir egoıst ekesiń. Saǵan, nemene, segiz qyrly, bir syrly dap-daıyn qyz aspannan aıaǵy salbyrap túse qalýy kerek pe? Ánsheıin dúkenge baryp, aqsha tólemeı-aq ala salatyn garnıtýr dep pe ediń qyzdy? Bul dúnıede qansha alsań sonsha tóleýiń kerek, qalqam. Almaqqa — bermek. Alaǵan qolym — suraǵan. Nesi bar, tym boıaǵysh bolsa boıamaıtyndaı ǵyp tárbıele.

— Tárbıemen aınalysýǵa ýaqyt ta, qulqym da joq.— Isa kúńk etti.— Ýaqyt joq. Onsyz da kóp nárseden aırylyp qalǵan adammyn.

— Aý, úılenýiń ne áńgime sonda? Kimge úılenesiń? Jamaldaı qyz jaqpaıdy eken, bos aýaǵa úılenesiń be?

Isa birazǵa deıin jaýap qatpady. Álden ýaqytta men onyń aýzynan buryn estip kórmegen, estımin dep oılamaǵan áýezben sóılep ketti.

— Úlken qalada úlken páter bar. Úlken páterde kishkentaı qyz bar. Murnynyń úshine kishkene qus qonǵan qyz...

— Tokta, toqta, qaı jerine qus qonǵan qyz dediń? — Prorab jymysqy sóıledi.

— Ony kór de, saırap otyrǵan kishkene qusty kór..« Kolıbrı sekildi qurtaqandaı qus...

— Sulý deısiń ǵoı baıaǵy?— Samat Qalıevıchtiń bul jolǵy úni tyǵylyńqy, tamaǵyna nan qıqymy turyp qalǵandaı qyryldap shyqty.

— Sulý ma, kóriksiz be, oılanbappyn. Men ony, ol meni unatady — sony bilemin. Al álgi teńeýdi oılap tapqan Áshir. Qapshaǵaıǵa attanarda shyǵaryp salyp kelgen. Sonda kórip edi. Kóre salysymen: «Áý, Isa, myna qyzdyń muryn úshine kishkentaı qus qonyp alyp, saırap otyr ǵoı. Áne, qarashy, qarashy, shyqylyqtap saırap otyr. Oı, kórmeısiń be óziń? Eger sol qusty kórmeseń bul qyzdy shyn kóńilińmen súımegeniń, al kóre alsań — súıgeniń dep aıaq astynan qorqytty. Álgi qusty kóre almaı qalsam qalaı bolady dep záremniń ushqany. Sosyn syǵalap kep qaradym. Júregim dúk-dúk etedi. Jo-joq, kórindi, bir sátke kóringendeı boldy. «Áne, áne!» deppin qolymdy shoshaıtyp. Shoshyp qalǵan qyz sasqanynan kúlip jiberdi. Men qýanǵanymnan «Kolıbrı, kolıbrı!» dep qarǵyp-qarǵyp tústim. Kishkene qustyń tarıhy osy. Ózim de basqa qyzda joq sondaı bir qasıeti bar ekenin sezip, biraq dál keletin sózdi taba almaı júrýshi edim. Áshir molodes, taq tóbesinen tústi.

— Hosh... Al Jamaldy nege búgin ózen jaǵasyna alyp bardyń? Men kórip qaldym... Onyń da bir jerine kishkene qus qonyp otyr ma?

— Biz murnynyń ushyna qus qonǵan qyz jaıynda sóılestik. Men túsindirdim, ol túsindi.

— Pa, shirkin, ótirigińe bereke bergir! Sene qoıdym. Tún, mereke, ózen jaǵasy, jigit pen qyz...— Samat Qalıevıch aýzyna qymbat baǵaly konfet salyp otyrǵandaı tamsanyp sóıledi. Shyqylyqtap kúldi. «Prorab basqasha kúletin sekildi edi. Myna áıel kúlkisi qaı qaltasynan shyǵa keldi?— dep oıladym kenet prorabqa aıaq astynan jynym túsip.— Erkekter de óstip jyrtaqtap kúledi-aý, á? Ómirde ne bolmaıdy». Aýdarylyp túsip, alaqanymdy jelkeme jastadym. Jymyńdaǵan juldyzdar: «Á, bálem, solaı ma? Ózińe de sol kerek, bala!»— dedi de, kózin qysyp-qysyp qaldy. Byltyrǵy jaılaý saparynan keıin óstip ara-tura juldyzdarmen til almasyp qoıýdy shyǵarǵamyn, tún ortasynda juldyzdarǵa uzaq qarasań ózderi sybyrlap-kúbirlep áńgime bastaıdy. Tek qasynda eshkim bolmaýǵa tıis. Bolsa bitti, juldyzdar maqaý.

Demimdi tereńnen alyp, jeńil kúrsindim. «Men túsindirdim, ol túsindi... Molodes, Isa! Túsindirgeniń durys bolǵan. Túsine bilgen Jamal da jarady. Ekeýi de aqyly bar balalar ǵoı,— dep oıladym mardamsyp.— Tegi búgingi tún tym jaman emes-aý, á!»

—...Samat Qalıevıch, Jamal ekeýmiz jaıynda taǵy bir-eki aýyz osyndaı sóz aıtsańyz, men turamyn da kete beremin,— Isa qatqyl, shymyr. «E, manadan beri sóıdemediń be?»—deımin men aıdalada jatsam da qaradan qarap aıyzym qanyp.

— Qoıdym, qoıdym. Jeńil-jelpi ázildi kótermeısiń be. Áý bastaǵy áńgimege oralaıyqshy. Toı jasaý úshin aqsha izdep keldim dediń. Qansha kerek sonda?

— Kóp, óte kóp.— Isa baıaý.— Onyń áke-sheshesi úlken qyzmettegi adamdar. Úlken adamdarǵa úlken toı qajet.

— Oıboı!—dedi Samat Qalıevıch úlken toıdyń Isaǵa qajet bolǵanyna qýanǵandaı.— Oıboı, balamysyń degen, balanyń isi shala degen. Ondaı qyzmettegi adamdar tóbesine kóterip otyrǵan qyzy úshin ıt basyna irkit tógip tastamaı ma. Bir toıyń ne, úsh toıdyń shlápisin shyr aınaldyrady. Toı degen ne, olarǵa túkirgenmen birdeı.

— Men ózime óıtip túkirte almaspyn. Eshkimge túkirtip kórmegemin. Túkirmeıdi de. Esińizde bolsyn, jetimder — namysshyl halyq. Toı ne óz qaltamnan jasalady, ne...

— Nemese?..— Prorab shańq ete qaldy.

— Nemese qyzdy da, qusty da úrkitip jiberemin. Osy joly qalaǵa barǵanda qyzdyń ózine de aıttym. Jylady... Ursysyp qaldyq.

— Toısyz úılenýge bolmaı ma? Qyz kelisse...

— Qyz kelisip tur. Men kelispeımin. Aıttym ǵoı, toı óz qaltamnan jasalady, ne...

— Al toıǵa qajetti qarjyny qurylys otrádinen taba alasyń ba?

— Taba alamyn ba? — Isanyń daýsyn áreń estidim.

— Másele sonda, shyraq. Men keshe senderge narád japtym. Oǵan brıgadır retinde sen qol qoıdyń. Keıin eseptegende alǵashqy aıǵa qansha somnan kelgenin bilesiń be? Árqaısyńa úsh júz somnan. Avgýst aıynda ortasha eseppen taǵy úsh júz som tabam dep esepteı ber. Sonda syılyq, akordy bar, eki aıda jeti júz somnan aınalady. Kıgen kıim, ishken tamaq bar, onyń júz elý somynyń basyna sý quıyp shyǵa kelesińder. Qalǵan aqshań astanada ótetin toıdyń julyǵyn jamaýǵa da jaramaıdy. Ne isteısiń endi?

Isada lám-mım joq. Ózen boıyn qýalap soqqan ury samal salqyndaǵan ústine salqyndap barady. Men qaltyrap tońa bastadym. Qıim bastan aıaq shylqyǵan sý. Sý ıesi Súleımen paıǵambar qushaqtap otyrǵandaı beıne bir. Óz-ózime yza bolyp, kúıip-pisip te jatyrmyn. «Bir basyńa ıe bola almaı, shatylyp júrgen qyzǵa bola sýǵa sekirip, onymen qoımaı júzýden rekord jasaıtyndaı jeti tún ortasynda qol-aıaqty arbańdatyp, sý shalpyldatyp... Shoq, shoq, ózime de sol kerek, bálem!»

«Shoq, shoq, ózin,e de sol kerek, bálem!» Osy sózderge kelgende taǵy oılanyp qaldym. Ózime baǵyshtalǵan shok,- shokty aıtý qasaphana tarıhynyń tusynda múldem esime kirip-shyqpaýshy edi. Sońǵy kezde jıi aýzyma oralyp júr. Ol kezde basqaǵa — Shyńǵysqanǵa, kókeme, mamama, Shyńǵysqannyń áke-sheshesine kóp kiná qoısam, qazir óz-ózime syn suraqty jıi qoıatyn sekildimin. Sonda deımin de, adam eseıgen saıyn jıi qatelese me? Álde basqadan góri óz qatesin jıi kórgish kele me? Áıteýir aıyptaǵan kinámdi tasqa aınaldyryp, bóten jandy kózdep laqtyryp qalsam býmerań tárizdi aınalyp-aınalyp kep, qaıta ózimdi uratyn bolyp júr...

Myna ekeýiniń jápildesip jabysqan aýyzdary jýyq arada aıryla qoıar emes. Turyp ketsem, kórip qoıady. Neǵyp sendelip júr, aýysyp ketken joq pa demesine kim kepil.

... — Bilmeımin, ne isterimdi bilmeımin, Samat Qalıevıch. Quryp ketsin bári de. Qyzy da, toıy da. Óz qotyrymdy ózim qasıyn. Qyzǵa hat jazbaqpyn. «Qosh bol! Bar pále ózimnen. Eshteńeni surama, eshteńeni aıtpaımyn. Isa».— boldy, bitti.— Isekeń baıaǵysynda myńǵyr-myńǵyr etedi. Ylǵı da júrisi anyq, sózi sergek brıgadırdiń aýzynan sózi, qoınynan bózi túsken ólezge aınalýy jynymdy keltirip jatyr. Aı buryn úńgirdiń ápter-tápterin shyǵaryp oınaq salyp, uran salyp, shańyraǵyn ortasyna túsire jazdaǵan, qalada ózin serilerdiń serisinshe ustaǵan Isa aıaq astynan beısharaǵa aınalady dep kim oılaǵan. Prorabpen áńgime quryp otyrǵan jigit emes, tap bir tergeýshiniń aldynda jaýap bergen migittiń migiti dersiń.

...Samat Qalıevıch qorazdana sóılep otyr.

— Sen ózińniń kim ekenińdi bilesiń be, Isa? Bilmeseń, men aıtaıyn — ólez, jasyqsyń,, basyna túsken ýaqytsha qıyndyqqa shydamaı súıgenińdi tastaı qashatyn qorqaqsyń. Qorqaqtyń soǵys kezinde qaıtkenin men aıtpaımyn, sen bilme. Sen myna qylyǵyńmen ózińdi ǵana emes, meni de jerge qaratyp otyrsyń. Týǵan inimdeı kóremin seni...

«Estimegeniń osy edi, Isa qalaı, prorab tar qoltyqty kózdep tartyp jiberdi me, bálem?»— dep prorabtyń kijinisine aıyzym qana tústi. Qyzyq, Isa buǵa tússe, ishteı máre-sáre sekildimin. Jamaldy oıda joqta, bir-aq túnde álgi ne edi... nýdıstke aınaldyrǵan Isanyń buǵa túskenine tóbem kókke eki eli jetpeı otyr.

...— Ne isteımin, qaıtemin endi? Aqylym altaý, oıym on...

Samat Qalıevıch shyrpy tartyp, shylym tutatty. Túımedeı ot kózin qysyp, qarańǵy túnde qylmyń qaqty.

— Túsinemin jaıyńdy. Ózim de balalar úıinde óstim. Tabannan ótken syzy tóbege jetti. Qazir jaǵdaı jaman emes. Kandıdattyq taqyrypty bekittirdim. It ólgen jerge demde jetkizetin tort dóńgelek bar. Jer keńidi, shańyraqtaı múıiz shyqty. Ázirge meselim qaıtyp kergen emes. Átteń, jetimdik qurǵyrdyń kermek dámi aýyzdan ketpeıdi. Kúnde tańerteń tisińdi qyshyrlatyp turyp jýsan da ketpeıtin ońbaǵan dám. Keı-keıde túnde inishekterińdi uıyqtatyp tastap televızor kerip otyryp, esikke jalt qaraıtynym bar. Bireý tabaldyryqtan kózin satyp: «Áı qudaıdyń quly Samat, qalpaǵyńdy kóterip júrýge halin jetkesin meni umyttyń ba?» — dep sybyrlaıtyndaı. Áıtpese bireý jaýyrynymnan aqyryn túrtip qalatyndaı qaradan-qarap selk ete qalamyn. Bolmasa maıly sorpa quıylǵan tárelkeni qolymnan túsirip alyp, jeńgeńnen talaı sóz estigenim bar. «Saıtan túrtip otyr ma?»—dep jazǵyrady Ollahı, mine shynym, mine, syrym, sonda kózge kórinbeıtin bireý qolymnan qaǵyp jiberedi. Jeńgen túp-tuqıanym qaıdan ekenin bilýin biledi, biraq ózi bastan kóshpegesin jaqtan basty qaıdan aıyra alsyn. Bilý men túsinýdiń arasy jer men kókteı.,,

— Samat, Samat Qalıevıch, anany qarańyz. — Isanyń daýsy jan ushyra oqys shyqty.

— Káne? Kimdi?! Qaıda? Qaıdan shyqqan áýlıe ol? — Prorab sasqalaqtap qaldy.

— Áne, ózen jaǵasynda... Beri óte almaı tur. Qara salt atty...

— Ne qoqytyp tursyń, Isa? Káne, káne, kórsem kózim shyqsyn.

Moınymnan quldılatyp sý quıyp jibergendeı túrshigip kettim, Qara salt atty shynymen jaǵada eminip tursa búıtip qoryqpas edim. Ózen betin búrkegen qara tún aıaq astynan qara salt attyǵa aınalyp ketpese saıtan túgil sapalaqty da kórip turǵan joq edim. Kózimdi baqyraıtyp, qanshama úńilsem de eshteńeni baıqamadym. Ýıý, netken qorqynyshty! Qaı jyn-peri eken meni elsiz aralǵa búgin túnde qýyp kelgen!

— Eles, eles bolý kerek.— Isa aptyǵa sóıledi.— Árıne, eles... Qoryqqanǵa qos kórindi. Myna tún áıteýir qaıyrymen aıaqtalǵaı!

— Tý, et jemegenmen sorpa ishkendeı qyldyń ǵoı, baýyrym! Tipti etim jarylyp kete jazdady. Bir alla-taǵalaǵa aıan, seniń keýdeńde tóbet ulyp jatyr. Baıqa, ózińdi qaýyp alyp júrmesin. Saspa, búgingi tún qaıyrymen aıaqtalmasa arǵy qolyńdy beri ákel. Násilińdi túsirme. Qysyltańda bir-birimizge qol úshti bermesek nesine jigitpiz? Jetimge jetim retinde kómek jasaǵym kep otyr. Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn. Qusty da álgi qaı jerine ed... á, murnyna qus qonǵan shópjelkeńdi de úrkitpeısiń. Sen bıyl qysta toı jasaısyń...

Aıqulaqtanyp, bas kóterip aldym, qos qolymmen tizemdi qushaqtaı tiktelip otyrdym. Shynymen Samat Qalıevıch atpen júris jasamaq pa? Bet alysy, sóz máni sony ańǵartqandaı. Myna taýyq shaqyrar shaqta atpen jasaǵan júristiń nátıjesi kimdi-kimniń eginine túsirer eken?

— Aýzyńyzǵa maı, astyńyzǵa taı, Samat Qalıevıch.— Isa kúldi. Samat Qalıevıchke mysqal da senbegeni aıdan anyq. «Jaqsy sóz — jarym yrys». Solaı uǵamyz ba?

— Sen moınyńdy ishke almaı týrasyn aıtshy: qandaı jolmen bolsyn toı jasaǵyń kele me? — Prorabtyń daýsy barǵan saıyn shyńyltyr tartyp bara jatyr. «Shah!» — degen júristi de osyndaı shyńyltyr únmen jasaıtyn bolar.

— Keledi...

— Má, qol!—Alaqan sart-surt soǵyldy. — Sen toıǵa qajetti shytyrlaǵan aqshany qurylys otrádinen qorjyndap qaıtasyń, bórkiń qara qazandaı bop qaıtasyń.

— Ospaqtamańyzshy...

— Ospaqtaıtyn túgi de joq... Keshe tireý ornyn jardyq pa? Jardyq. Qarekeń kúni erteń sol byt-shyt bolǵan tastardy kanal tabanyna domalatady da tastaıdy. Burǵylaımyz, jaramyz, taǵy ysyrap tastaıdy. Osy sıkli birneshe ret qaıtalasaq sender qaıtqanǵa deıin aerodromdaı tegis alan ázir deı ber.

— Al munyń toıǵa qandaı qatysy bar?

— Sózimdi bólme dedim ǵoı. Tikeleı qatysy bar, tikeleı... Biz narádty bylaı jabamyz. Búldozer qıa betkeımen júre almady — bir! Júrýin júrdi, alaıda traktor aınalatyndaı alań ázir daıyn bolǵan joq. Isa Shormanovtyń brıgadasy jarylǵan tastardy jalańash qolmen tasyp, eńiske qulatty — eki! Al osydan keıin qoldaryńa tıetin aqshany esepteı berińder! Pishen ǵoı, pishen!

— Tasty Qarekeń ıtermeı me? —Isa esepsiz tańdanyshty.

Prorab qaryshtaı tústi.

— Osyǵan deıin álem ǵalymdary ne úshin basyn qatyrdy? Kosmosty baǵyndyrý úshin — bir, Qarekeńniń búldozerine tas ıtertý úshin — eki. Sondyqtan tasty Qarekeń ysyrýǵa tıis. Biraq biz búldozer ysyrǵan tasty qolmen tasydyq dep narád jabamyz — áńgime qaıda! Narádqa úshbý qolyn qoıatyn men jáne sen, ıaǵnı brıgadır men prorab. Búldozer senderdiń oryndaryńa aqsha tabady. Pishen aqsha! «Alty kún atan bolǵansha, bir kún býra bol».

— Bul — qylmys, Samat Qalıevıch. Bizdiń de, sizdiń de basty eki talmap, bir-aq jutatyn úlken qylmys. Týra myna İleniń túbine ketemiz.—- Sý sholp etti. Isa laqtyrǵan tasty İle súıip aldy.

— Isa, múmkindik degen adamǵa ómirde eki, áıtpese úsh-aq ret oralyp soǵady. Ómir — zaýlap etip jatqan ekspress. Tutqaǵa qol jetip turǵanda tepkishegine aıaq iliktirip qalmasań murttaı ushyp, qaıdaǵy bir byqsyǵan razezde máńgi-baqı ottyń basy, qatynnyń qasynda qalyp qoıasyń. Tireý orny — biz úshin myltyqtyń basylýyna qulannyń qasynýy dop kelip turǵan urymtal sát. Biz biriksek, bar ǵoı, tastaı batyp, sýdaı sińemiz.

Aıdyn betine tas jańbyrsha jaýyp ketti.

— Qylmys, qylmys, qylmys...

— Ustalmaǵan ury emes. Shurq etpe, esebin tabamyz. Birinshiden, betkeıden tas ysyra ma, álde kanal tabanyna biz qulatqan tasty ysyra ma, Qarekeńe báribir. Oǵan jumys saǵatyna qaraı kesimdi eńbek aqy tólenedi. Esińde bolsyn, istegenine qaraı emes... Qaı jerde ne tyndyryp júr — eshkimniń shataǵy joq menen basqa. Men qaıda aıtaqtasam sonda shapqylaıtyn saq qulaq ıtim. Búldozer tireý ornynda aınala almady, sondyqtan tasty qolmen bir-birlep tasydyq — bitti, boldy. Taý-tasty qoparyp, alyp GES salyp jatqanda alaqandaı tireý ornyn tekseretindeı eshkimniń ákesiniń quny qalǵan joq. Bul týraly úı salýshylardan basqany kermeıtin tort kóz komandıriń de dym bilmeıdi. Tireý ornynan aqshanyń ıisi ańqyp turǵanyn men o basta bilgemin de komandırdi ońashalap: «Aınaldyrǵan tórt balany ıekteı berip qaıtesiń? Úı salyp jatqan ana otyz jigitińe ıe bol.

Tórteýi meniń basymnan qarǵyp kete qoımas»,— dep, durys jolǵa salyp jibergemin.

«E, Ánýar komandırdiń sońǵy kezde tireý basyna jolamaı ketkeni sol eken ǵoı»,— dep oıladym.

— Al brıgadadaǵy qalǵan úsheýdiń betine qalaı qaraımyz?

Isa keliskendeı sóıleıdi ǵoı ózi? Shyny ma, syny ma? Áı, syny shyǵar.

— Aıqyn, ashyq, ejireıgen kózben qaraısyń. Ana Asan balanyń oqýy sentábrden bastalady. Iaǵnı avgýst aıaǵynda quıryǵyn butyna qysyp, úıine taıady. Ol esepten shyqty ma? Áshirdiń tamyryn basyp kóremiz. Aldy-artyn baǵamdap jatpaıtyn tuzy jenil, jelbýaz jigit kórinedi. Ekeýmiz qosylyp, aıdynymyzdy salsaq at kekilin kesip ketpes. Qoldaǵy kózir degen osy. Aıaısyń ba, sol kózirmen basyp-basyp jiberý kerek. Sosyn anaý Baqtıar komsorgteriń turǵan boıy aq júrek, adal jigit. Urt ta ıt minez. Adaldar mundaıǵa kelgende baıqamasaq aǵash atqa mingizip jiberedi. Myń salsań bir baspaıdy. Ordaly úıdiń tóbesine kóterip óspensitip otyrǵan aqsaýsaǵy aptap pen jumystyń qaınaǵan ortasyna túskesin byljyrap qala ma dep mán bermep em. Esin tez jıyp aldy. Sońǵy kezde ózine de tik kelip júrgenin sezgen shyǵarsyń. Óz-ózine sene bastaǵandaı. «Jaman aıǵyrǵa jal bitti». Ózi komsomol jınalysyn ótkizdi me?

— Komandır qyryn qabaq tanytyp júr. Jumys kóbeıtip qaıtemiz deıdi.

— İzdegenge - suraǵan. Sol tórt kóziń ózi de bilmeı bizge kóp kómektesip júr. Begemot sekildi bir betkeı jan ǵoı. Keshe ǵana komandırin: «Tort komsomoldyń arasynda túk bitirmeı qybyrlap júr. Odan da otyz komsomoldyń ortasyna salaıyq. Tireý ornynda jumys onsyz da alǵa basyp jatyr. Úı salýshylardan bir jaqsy jigitti mańdaıdan shertip alyńyz da, komsorgimdi qaıtaryńyz»,— dep qolqa salyp edi.

— Asan komsomol múshesi emes... Qurylys otrádynda ózin jaqsy ustasa bıyl alatyn shyǵar.

— Másele onda emes. Sonda deımin de: «Úırenip qalǵan jigitimdi qalaı kózim qıady»—dep tilimnen jazyp buldanyp, bettetpep em. Aıtqanyna kóne salǵan bolaıyn. Aldy-artyna bir ýys topyraq. «Soqyrdyń jolyna, mylqaýdyń qolyna túspeıik». Komsorgti biz sóıtip tas qylamyz. «Qara sýda qaıyqtan iz qalmaıdy» degen osy.

— Siz... jalǵan narád jaıyn o bastan oılastyrǵasyz ba?

Samat Qalıevıch keńkildep kúldi. Jeńiske masattanǵan astam kúlki. On som berip satyp ala almaıtyn ataqty kúlkisi. Kórshi klastaǵy gımnast qyz tepkishekten tepkishekke sekeńdep túskende qandaı dybys shyqsa, týra sol dybystyń sapasyndaǵy kúlki.

— E, ol másele sender tireý ornyna kelgennen-aq tún uıqymdy tórt bólgen. Mundaı múmkindikti men kópten beri sarǵaıyp tosyp júrgem. Tórteýińdi kórgende sol urymtal sáttiń kelgenin bile qoıǵamyn. Óziń mıyńa salyp oılap kórshi. Bar bolǵany tórteýsińder. Anaý úı salýshy alqyn-julqyn otyzben birge uıyqtap, as ishkenderińdi sanamasaq alyp bara jatqan baılanystaryń joq. Onyń ústine qyzyl shaqa jassyńdar. Maǵan qaraǵanda deımin de. Mynadaı alyp qurylysqa desant sekildi dik ete tústińder de, qaıdan kelip, qaıdan turǵandaryńdy aıyrmaı biraz máńgirip júrdińder. Ári kóbin aqta tabýǵa ket ári emes. Shetterińnen jalańash qaryn, ash ózek stýdentsińder. Bul basty kózir. Tuz kózir. Tort adam on tórt, jıyrma tórt jan emes, aldy-artty baıqap, barlap kirisse oılaǵan baǵytqa baılap, kózdegen maqsatqa kóndirýge bolady. Osyǵan kózim jetti de, tıyn-teben, stıpendıa týraly áńgimeni ortalaryńa ot qyp tastap júrdim. Áshir ekeýińniń jetim ekendikterińdi bilgen soń bárin saǵan ashyp salýǵa beldi bekem býdym. Qyrda qyryq eshkiniń múıizi syrqyrasa, oıda otyz eshkiniń múıizi syrqyraıdy, qaraǵym.

Manaǵy tońǵan tońǵan ba, endi ınemen ár jerimdi shabaqtaǵandaı qoldy aıaqqa turmaı qalshyldap sala berdim. Samat Qalıevıch týra Arktıkanyń bir kesek muzyn ishime salyp jibergendeı. Tisim saqyldamasyn dep ıegimdi tizeme tirep aldym. Tońýdan ba, qorqýdan ba, ol arasy beımálim. Áıteýir aralda emes, aısbergtiń ústinde otyrǵan sekildimin. «Báse,— dedim sybyrlaǵanymdy ańǵarmaı, — báse, aqsha degen páleden sońǵy kezde aýzymyz keppeı qoıyp edi». Áńgimeni túk bilmegensip, ylǵı da prorab bastaıtyn. Jáne sharshap-shaldyǵyp, shóldep tıiserge qara tappaı otyrǵanda kıip ketetin. Sonyń bári jalǵan narádtyń aldyn ala jasalyp jatqan qamy eken. Prorab aqsaq Sılverdi on oraıtyn qaýipti jan. Sılver shirkin aıdaladaǵy aralda jatqan qazynany ıelenip ketpek bolyp, shoıqańdap jantalasty. Al prorab qurylysshylardyń qaltasynan jyryp áketkeli otyr. «Oh, ishinde ıt ólip jatqan zymıan!»

Sońǵy sóılemge kelgende daýsym shyǵyp ketse kerek.

— Bireý sóıledi me? —dep, Isa aıqulaqtana qaldy, Etpetteı qalyp, jermen jeksen bolyp, dymqyl shópke jelimshe jabystym. — Úı syrtynda qulaq bar...

— Joǵa. Taqıadaı aralǵa tún ortasynda aýysyp ketken bireý bolmasa kim kelýshi edi. Qydyr ata júrmese... Birese qara atty tónedi, birese bireý sóıleıdi... Ózińdi já degen kósheli, batyl jigit pe desem. Ornyńnan sý shyqty ma, otyrshy ornyǵyp. Saspa, jatyr áne, bári uıqynyń jaǵyn aıyryp. Káne, júz gramdy qaǵyp jiber batyldyq úshin.

Taǵy stakan shyq etti.

— I-ıı, ashysyn-aı!

Isa ashyrqanyp jatyr.

— Aıaǵy tátti bolsyn de, aıaǵy...

Manadan beri prorabty atarǵa oǵym bolmaı jatsa da, bul joly myrs ettim. «Kórermiz aıaǵy kimge tátti, kimge ashshy bolyp tıetinin. Qydyr babashylyn, Qydyryp júrgen Qydyr baba ma, basqa ma, kórermiz.»

...Qyzyqtyń kókesi alda, Isa, qulaq sal. Bul zamanda Robınzon Krýzolar atymen óshken. Tireý ornynda jumys istegesin sender GES qurylysshylarymen aralaspaı qoımaısyńdar. Olarmen til tabysyp, aýyz jalasyp ketseńder jalǵan narád jaıy sý aıaǵy qurdymǵa ketti deı ber. Olar degen áke-kókege qaramaıtyn, ábden ot pen sýǵa túsken adýyn da ádil, jaýynger halyq. Narád jaıyn bilmek túgil, ısin sezse ıt terindi basyna qaptap salady. Qyrsyq degen úndemeı kelip qabatyn ıt qoı. Jol salý basqarmasy tireý ornyna burǵyshylardyń bir ozat brıgadasyn sendermen qatar salmaq boldy, ózenniń arǵy betindegi kúnde tyryldatyp jatyr ǵoı, solar. «Jumysqa bastyqpaǵan balalardy úıretsin, bas-kóz bolsyn»,—deıdi. Men shoshyp kettim. Sosyn bas ınjener ońasha otyrǵanda kirip baryp: «Úıretýdi men-aq moınyma alaıyn. Al brıgadany basqa jaýapty ýchastokke salyńdar»,— dedim. «Nege?» «Birinshiden, jumysshylarǵa arqa súıep, bosańsyp ketýleri yqtımal. Ekinshiden, bulardy barynsha sarqyp paıdalanyp qalaıyq. Alaqandaı alanda eki brıgada jazylyp jumys isteıtin oryn joq. Úshinshiden, qural-saımandary aralasyp ketkesin daý-damaı týyp ketýi mine tur. Anany-mynany surap, burǵyshylarǵa maza bermese qaıtemiz. Odan óz sharýalaryn ózderi kúıttep, jeke sharýa bolsyn. Ne aqysy, ne boqysy shyǵar, nemiz ketedi». Bir emes, úsh sebep keltirgesin basekeńniń aıaǵy kókten kelip tónkerilip tústi. Jumysshy áýletine jalǵasatyn kindikterińdi men óstip kestim. Osydan soń tórteýiń qurylystyń qan maıdanynyń qaq ortasyn oıyp júrseńder de, shyndyǵynda shoshaıyp, jeke qaldyńdar. Men úshin ánsheıin tireý orny atty tas tabada pisken tort balyqqa aınaldyńdar. Shanyshqymen ilip al da, aýyzǵa sala ber.

— Siz qorqynyshty adamsyz, Samat Qalıevıch!

Prorab konáktiń qyzýymen artyq sóılep qoıǵanyn sezip qaldy-aý deımin, jýyp-shaıyp, jaqaýrata bastady.

— Mynadaı tas qarańǵy túnde áýlıeniń ózi albasty bolyp kóriner, brıgadır! — Isanyń jaýyryny tors-tors etti, soǵan qaraǵanda arqasynan qaqty, bilem. — Ózimizdiń qam ǵoı. Seni qoıshy, sen ózimizsiń, ana Baqtıar men Asan balany qaıtemiz, solarǵa jasalǵan amal da.

Búıtip basynyp, mekersip sóılegenine qaraǵanda prorab Isany aıtqanyna kóndirdim, aıdaǵanyna júrgizdim dese kerek. Shynynda da kózdegenin atyp túsiretin qara esep... Qasynda otyrǵan Isa túgil, baqandaı bes metr jerde etpettep jatqan meniń ózim tóbe quıqam shymyrlap, jan ketken aıaq-qolym keýip qalǵan qurǵaq shórkedeı ár jerde qyrqaı túsip jatyr. Báse, tireý ornynda bir biteý jaranyń aýzy syzdap, jarylaıyn dep aýzy shyǵyp kele jatqanyn aıtpasaq ta ishteı sezip júrýshi edik. Sońǵy kezde urys-qaǵys kıkiljiń kóbeıip ketti. Birtúrli bárimiz bir-birimizden udaıy alystap, jatsynyp bara jatqandaımyz. Araǵa qaı saıtan túsip, qandaı qara mysyq júgirip ótkenin bilmeımiz, áıtse de alystaı bastadyq. Qara mysyq qaıda dep júrsek, alystan emes, aramyzdan shyǵypty...

— Jumysshylarǵa qosylǵan kindigimizdi kestim dedińiz...

— Short kestim! — Samat Qalıevıch atylǵan pıstoletteı saq ete qaldy.

— Búldozershi Qarakeńdi qaıda qoıasyz?

— E, balamysyń degen. Qarekeń Qarekeńdikten qalǵaly qashan. Pensıaǵa áne shyǵam, mine shyǵam dep otyrǵan adam. Onyń ústine soǵystan tataryn tatqan, taýy shaǵylǵan, jigeri jasyǵan jan. Kórmeısiń be, jańbyr jaýmaı sý bolyp, aqyryn júrip, anyq bas, shyqpa janym, shyqpa dep qaltyldap júr. Tireý basyndaǵy segiz saǵatyn aman-esen ótkizip, erteń pensıaǵa ilikse onyń esebi túgel. Jol salý basqarmasyndaǵylar da sony eskerip, taý-tasqa salmaı, jumysy jeńil-jelpi tireý basyna ádeıi jiberdi; Bir jaǵy, ózim qalap aldym. Nege deısiń ǵoı? Osy GES-te jas, jigerli, ozat búldozershiler jyrtylyp aırylady. Sonyń bireýin tańdap alyp, qatarlaryna salyp qoıaıynshy, kúni erteń qaıtedi ekensińder?

— Qaıtedi ekemiz?

— Meniń qol astymnan shyǵyp ketesińder. «Qyz baqqannan qysyraq baqqan artyq». Álgi ári ozat, ári jas búldozershi senderdi erkimen de, jiger-jalynymen de sońynan ertip alar edi. Jaspen jastyń tili bir. Jalǵan narád jaıly esebimdi kesek qylam dep júrgende esek qylar edi. Qysqasy, talaıdan beri tireý ornyna anadan-mynadan tirnektep jınap quraǵan orkestrden shyǵa qashyp, shyrq buzar edi. Ol ol ma, qurylystyń jaı-jaǵdaıyn bes saýsaǵyndaı biletin jas, jigerli búldozershim kúni erteń myna jalǵan narádty sezip qalsa qaqqanda qanyn, soqqanda sólin shyǵaryp, jalpaq jurtqa áıgiler edi. Al Qarekeń tek alshıyp otyrar kabınasy men qos rychagin ǵana jaqsy biledi.

— Sonda... tireý orny atty sındıkat quryp, qara sýdy sapyrmaqsyz ǵoı baıaǵy?

Isanyń sózinen kekesin ushqyny jylt etti. Ony men aıqasam da júz gramdardyń býynan ba, álde tireý ornyndaǵy tórteýmizdiń qol-aıaǵymyzdy jipsiz baılaǵan óz esebine ózi tánti bolǵandyqtan ba, prorab sezbedi, ary qaraı josyla berdi.

— Mine, mine! Taq tóbesinen tústiń.

— Ákelińizshi bótelkeni! — Kórip jatyrmyn, Isa kıreleńdep túregeldi.

— Ony qaıtesiń? Túbinde áli sarqyny bar. Má, ishkiń kelse... Suraýy joq.

— It ishkirdi endi aýyzǵa alsam atymdy basqa qoıyńyz. Onsyz da tańdaıymdy kermek dám qaqtap jatyr.— Isa tis arasynan syzdyqtatyp sóıleıdi.— Má, tas sańyraý qara jer, mynaý sarqyndyny sen jut! Jıyrma mıllıondy jutqanda júz gram kómeıine kóldeneń turyp qalmas! Soǵystan soń nár tatpaı tańdaıyń keýip jatqan shyǵar, júz gramen tańdaıyńdy jibit! Tek qan jutpaı. Sar-sur etken dybys shyqty.

— Ne dep kettiń, Isa? Sóziń jaman tegi...— Samat Qalıevıch sasyp tur.

— Osy bótelkeni úıirip-úıirip aspanǵa laqtyryp kep jibersem kimniń basyna tıedi, Samat Qalıevıch? Kimniń basyna, á?

— Tıgeni nesi? Astapyralla! — Samat Qalıevıch seskenip qaldy-aý deımin, óıtkeni, diril bar daýsynda. — Kimge tıedi? Eshkimniń de basyna tımeıdi. Shyr kóbelek aınalyp baryp, aıdynǵa túsedi.

— Meıli, tússe tússin.— Isa ókinishti. Nege olaı, bilmeıin, biraq ókinishti.— Meıli... Ýa, jumyr búıir, tesik aýyz bótelke. Búgin basyma qandaı haram oı oralsa, alaqandaı aralda qandaı aram sóz estisem, sonyń bárin bir qarys boıyńa syıdyryp, ózińmen qosa tuńǵıyqqa ala ket! Basymnan úsh aınaldyryp laqtyraıyn, aınalaıyn, bótelkejan, ala ket! Artyńnan izdeıtin joqtaýshyń joq. Soǵys degen soıqan topan sý dedi ǵoı. Áne. ózen atty topaı sý on adym jerde. Aınalaıyn bótelkejan, áýelep ushyp, zyrqyrap jet te, sonyń tóbesin oıyp tús! Jolyń bolsyn, jan bótelke!

Qorǵasyndaı dymqyl da salqyn aýany oımaqtaı aýzymen ústi-ústine úrlep, búıirimen teskilegen bótelke shalp etip sýǵa qulady. Betin sholp súıetin tas emes, betine qaraǵaıdaı bótelke bylsh etip tıgen aıdyn odan ári dybys shyǵarýǵa shamasy kelmeı talmaýsyrap jatyp qaldy.

— Al aıdy aspanǵa shyǵardyń ba? — Prorab yzaly.

Isa zirk etti.

— Samat Qalıevıch, ýa, Samat, meniń toıym eshqashan da bireýdiń aýzynan jyryp alynǵan tıyn-tebenge jasalmaıdy. Ol — bir. Ekinshiden, bul áńgimeni siz aıtty, men estidim dep eseptemeımin. Úshinshiden, manadan bergi góı-góıińiz úshin ıt terińizdi basyńyzǵa qaptar edim. Átteń, jetimsiz. «Kóp jortqan túlki terisin aldyrady».

Eskertýim. Bul — tórt.

— Isa, qatty kettiń. Balkan taýǵa baramysyń? — Samat Qalıevıch áli naǵyz.— Meni manadan beri plasınkasha saıratyp-saıratyp alyp, kete baramysyń? Bas jaqqa baryspaıyq!

— Barar Balkan taýym ana jaǵada jatqandar. Bóshke túbinde qalǵan syrany túgel qara jerge aktara salamyn. Kenezesi keýip jatyr eken, qansyn bir! Saý bolyńyz!

Qarańǵylyqpen ushtasqan, qarańǵylyqtan laı sýǵa tıgen sıanyń tamshysyndaı ǵana dárejede aıyryp alarlyq Isa jaǵaǵa qaraı bettedi. Eki qolym, eki aıaǵym tórt jaqqa ketip, jer qushaqtaǵan kúıi áli jatyrmyn. Qozǵalý qaıda, bas kóterýge ál joq. Isanyń qara jerge konák tógerdegi zil men nalaǵa toly sózderinen denem qaıta quıylyp shyqqandaı qybyr ete alar emespin. Qybyrlaýǵa shama kelse atyp turyp, Isanyń sońynan salýym kerek, átteń, amal ne, shama joq. Astronomıadan adam Iýpıterge tússe tartylystyń áserinen salmaǵy ondaǵan ese artyp, adymdap júrmek túgil, saýsaǵyn qybyrlata almaı planetany qushaqtap qatyp jata qalady eken dep oqyp ek. Men búgin sol Iýpıter sekildi bóten, jat planetada jatqan sekildimin, ózim ashqan jana planetada jatyrmyn. Ol planeta — jetimder planetasy, jetimdik sazy bir tynbaıtyn án salǵysh planeta. Kim meni qutqaryp alady bul qyrsyq planetadan? Kim kóterip ala alady baýyrymdy jelimdeı jabysqan qara jerden?

... — Eı, qudaıdyń quly Isa! Eı, paqyr! — Prorabtyń úni qara túndi qylyshtaı qıqalady.

Isa toqtaı qaldy.

— Eı, Isa! Balkan taýdan asarynda bile ket, jalǵan narád jasaýǵa meniń de seniń de moraldyq qaqymyz bar.

— Qal-laı? — Isanyń sheksiz tańdanysqa toly suraǵy: «Jer qalaısha jazyq?» — degen ateısiń suraǵyndaı maǵynada qulaǵyma jetti.

Samat Qalıevıch tas ústinen atyn turdy, atyp turdy da, Isanyń janyna jetip bardy. Kózim aldamasa qolynan ustady.

— Kel, otyr, ápigińdi bas! Otyr, tabanyńnyń astynda jylan jatqan joq. Shoq ala kelgendeı týra qashqanyń ne?

— Otyrmaımyn! Aıtaryńyzdy tez aıtyńyz.

— Sózimdi bólme, aıaǵyna deıin tyńda! Kóńilińe qonbasa jerge túkir de júre ber! Sensiz de tańym atyp, taýyǵym shaqyrar, jarqynym! Sen súıetin qyzdyń aty kim edi, tumsyǵyna...

— Murnynyń ushyna, mine mynadaı — qos judyryǵymdaı qus qonaqtaǵan qyz!

— Iá, ıá... Sol qyzǵa úılený úshin saǵan aqsha kerek. Ol qyzdy talaq tastap basqa qyzǵa úılengen kúnniń ózinde de, báribir, toıǵa aqsha kerek. Aqsham joq dep qolyńdy jelkege qoıyp, bul ǵumyrdan qatynsyz ótpeıtiniń anyq. Ony osy eki aıda taba almadyń delik... Sonda keler jyly da qurylys otrádine kelemisiń?

— Odan arǵy jyly da kelemin...

— Áne, másele sonda! — Men qaraıǵan ekeýinen basqa eshteńeni kórip jatpasam da, Samat Qalıevıchtiń myna shańq etken daýystan keıin kem degende on jasqa jasaryp sala bergenin sezdim. Otyz segiz jasar emes, jıyrma bes jasar jigit qana bulaı shaqyldar edi. Jáne kórmesem de jas tekeshe ejireıe dóńgelenip ketken O árpi sekildi kózin, qara perde jamylǵan aspandy nusqap shoshaıa qalǵan saýsaǵyn elestetip jattym. Samat Qalıevıch sóıtýge tıis.

Prorab ústi-ústine bastyrmalatyp sóılep jatyr.

— Eńbek, eńbek jáne enbek — seni súıgenińe qosatyn birden bir jol osy. Basqa jaqsylyqtar men ıgilikterge bastar qaqpa esigi sen úshin tas jabyq. Týysqa sener ediń—tóńiregiń tuttaı jetimsiń, dosyńa sener ediń dos, joldas-jora jınap, atqa minetin jasqa jetken joqsyń, qasyna sener ediń—dosy joq adam qasqa da jarymaıdy. Álsiz jan kimge qas, kimge dos bolyp shekesiz qyzdyrar deısiń. Sen ózińniń qaıratyń men jigerińe senesiń, júrer jalǵyz aıaq soqyr soqpaǵyńdy Jetimdik atty tereń quzdyń kemerinen salýǵa tıissiń. Saǵan bul jolda bilek sybanyp, kómekke keler tiri jan joq, sen sory sorpa bolyp qaınaǵan.,.

— Toqtatyńyz! Toqtatyńyz deımin... — Isa býynǵan adamdaı qyr-qyr etedi.

— Toqtamaımyn, toqtatyp kór endi meni. Men de jetimmin, tek aǵa jetimmin, áıtpese eki dúnıede bizdi aıyrar jan joq. Aǵa jetim bolǵasyn ini jetimniń jarasyna tuz quıa sóılep turmyn. Janyńa batyryp men aıtpaǵanda kim aıtady. Ózimiz qybyrlap qozǵalmasaq bizge qarap ıt te úrmeıdi. Biz qanymyz qosylmasa da aǵa-inimiz. Al esiteriń osy bolsa, estip al! Bul meniń emes, mana tal túste aıtqan óz sózin,.— Prorab biraz toqtaldy. Sosyn jaı únmen qaıta sóılep ketti.— Jalǵan narád týrasynan o basta óz paıdamdy kóbirek oılaǵanym ras., Kim óz tóbesiniń bıik bolýyn qalamaıdy. Mana túste seniń jaı-japsaryńdy bilgesin janym ashym ketti. Shynym sol, janym ashydy. Qazir kimniń qamyn, ózimniń álde seniń qamyńdy kóbirek jep turmyn ba, ózim de bilmeı, basym qatyp tur. Úılený úshin kezinde men de basymdy taýǵa„tasqa soqqamyn. Men seniń boıyńnan on bes jyl burynǵy ózimdi kórgendeımin. Al adam ózin aıaǵysh keledi qashan da.

— Qaıt deısiz maǵan? Jata qalyp jer tiste deısiz be? Jazyǵym ne meniń? — O, qudaıa, Isanyń daýsy jylamsyraı shyqty. Dál búginge deıin salqyn qandy, syryn bermeıtin, qaıratty da qamqor Isa jylamsyrady,

Isa sasqalaqtasa Samat Qalıevıch shynymen atpen júris jasapty... «Sasqan úırek artymen súńgıdi» deýshi edi. Isa artymen súńgimese eken, bir qatelik jasap qoımasa eken!

— Jetimniń joly jińishke. Kerek dese qyl kópirdiń naq ózi. On jaǵyń lapyldaǵan ot, sol jaǵyń túbi joq tereń qurdym, qalaı qulasań da qutylý joq. Odan tek odaqtasyp, bir-birimizdi jetelep ótý kerek.

— Kim kimdi ótkizedi ol kópirden?

— Men jáne sen. Men kezinde ótkemin ol kópirden.

— Qaı kópirdi aıtyp turǵanyńyzdy men qaıdan bileıin. Eń úlken ótkelderden ótpeı, bergi jaǵada qalyp qoıǵandaı kórinesiz maǵan.

— Endeshe odaqtasyp, elbesip-selbesip óteıik. Ekeýmizdiń odaǵymyz ádiletsiz taǵdyrdyń bizge artqan taqsiretine qarsy qurylatyn odaq. Jetim emesterge! Ana súti aýzynan keppeı jatyp, keri ketken ker aýyz Asandarǵa qarsy qurylatyn odaq ol!

Tas tóbeden bireý qos qoldap uryp jibergendeı kózim qaraýytyp júre berdi. Aqyry maǵan da tyqyr taıandy ma? Sılvestr bóshke ishinde otyrǵan Gokınsti kórmeı qalyp edi. Samat Qalıevıch Sılvestrdi on orap, jolda qaldyratyn alǵyr eken. Tas tasasynda jer qushaqtap jatqan meni kózben kórmese de, kóńilmen kórip tur. «Kóńildiń kózi ótkir, oı ótkir, jıen qaraǵym,— dep otyrýshy edi naǵashy atam. — Óz-ózine senbeseń kóńil kóziniń nysanasyna ilige kórme. Álgi reńgiń deýshi me edi, sol sekildi pále. İshińnen kirgennen arǵy-bergińdi aqtaryp, arqańnan bir-aq shyǵady».

Bes beresi, alty alasysy joq prorabtyń kóńil kóziniń nysanasyna iligippin, iligip qalyppyn... Qurylys otrádine attanarda ózimdi barynsha bekem ustap, qolymnan kelgenshe jumysty jaqsy istep, eshkimge aralaspaı, qaq-soqpen isim bolmaı, kúzde tárbıesi qıyn baladan tártipti oqýshyǵa aınalyp qaıtpaqqa bekinip edim. Al prorabtyń sóziniń túri mynaý. Sonda jer basyp júrgesin jer betindegi qam-qareketten tys qalý degen sózdiń mákúrik bolǵany ma? Basymnyń ishinde qańǵyr-kúńgir bolat qorytylyp jatqandaı, eshteńe oılaýǵa, birdeńeni qorytyndylaýǵa shamam kelmedi, tek: «Keri ketken ker aýyz, keri ketken. ker aýyz!» degen sózder basymda úıirli ıtteı arsyldap, ar-ur talasyp, oınaq salyp jatty.

... — Asanǵa da aýyz saldyńyz ba aqyry?

— Seni bilemin, sen toı jasaý úshin qańǵyp qurylys otrádine keldiń. Al Asan she? Asan ne atasynyń basyn izdep keldi?

Báse, men ne atamnyń basyn izdep keldim? Bárinen buryn osy qyrsyq aralǵa qaı atamnyń basyn izdep. súıretilip kele qaldym?

— Qasaphanany órteı jazdapty. Ne sebepti, anyq qanyǵyn jete bilmeımin. Sosyn tárbıesi kıyn bala retinde bizge qosyp jibergen. Dini taza bala. Sol qasaphana oqıǵasy qatty áser etip, qoryqqan baladaı eseńgirep qalǵan. Kenetten tili baılanyp, mylqaý bop qalǵan bala sekildi...

— Ottapty! Ábden toıynyp, ne isterin bilmeı erigip kelip otyr. Tárbıesi qıyn-sıyn, mylqaý-sylqaý! Kór de tur, kúni erteń sol tárbıesi qıyn Asannyń qaı aspanda qalyqtap sharyqtaıtynyn. Áne, arǵy jaǵada arystaı áke-sheshesi jatyr aıqasyp. Ekeýi dyrdaı eki mekemeniń azýy alty qarys bas býhgalteri. Kúni erteń solar jiliktiń maıyn berip asyraǵan Asanyń kóptep-kómektep tańdaǵan oqýyna túsirmes deımisiń. Sol Asanyń oqý bitirgesin dúrkiretip toı jasap, shekesinen shertip qalyńdyq qushady. Úsh aı ótpeı úsh bólmeli úı alady. Osy aıtqanym kelmese arǵy qolyńdy beri ákel! Asandar aýzymen qus quıryǵyn tisteıtin áke-shesheliler áýletinen. Endeshe sen jáne men, ákesi — Soǵys, sheshesi Jetimdik atty qos paqyr, bas qosyp birigeıik! Oıan, shekesi tas, kókiregi muz, jetimek! Asandardyń shańyna qaqalyp qalyp qoımaý úshin oıan! Biz soǵys salyp ketken lańnyń kesirinen máıekke jarymaı qalǵan jetim qozylarmyz. Onyń bizdiń basymyzǵa úıirgen qara daýyly seniń balańnyń aldyndaǵy asty da áli tóńkerip keter.

— Siz, siz... jetimdikti qaıta-qaıta jaǵadan alyp, nege ortaǵa laqtyryp tastaı beresiz? Onsyz da oıym altaý, aqylym jeteý...— Isanyń beti qaıtypty. Muryn astynan berekesiz mińgirleıdi.

Samat Qalıevıch des berer emes. Esin jıdyrýǵa mursha bermeı, Isany taqymdaı túsedi.

— Qaıta jetimdik bizdi qıyndyqtyń qara ormanynda adastyryp ákelip, qarsy kezdestirgen. Mundaı urymtal tus endi eki dúnıede aınalyp qolǵa túspeıdi. Býynsyz jerde pyshaq urmasań sol pyshaq qaıyrylyp kep ózińdi urar. Barmaǵyńdy tisteısiń qol kelip turǵanda kózirmen baspasań. Tistemek túgil, tisińmen qyrshyp qanyn sorǵalatyp julyp alarsyń!

— Qyzyq, óte qyzyq sóıleısiz, prorab. Qý jetimniń biri — myna siz ot pen sýǵa qulamaı qalaı aman óttińiz? Otyz segiz jasqa deıin qalaı batpadyńyz? Qalaı janbadyńyz? «Jıgýlı» anaý kórmede kisinep turǵan. Qulaǵy kórinip turǵan dısertasıa mynaý...

— Óz esemdi eshkimge jibergem joq. Men kórgen qıyndyq balalarymnyń basyna úıirilmesin. Sol úshin basymdy taýǵa, tasqa uryp, jantalasyp júrmin. Aıtpaqshy, dısertasıa jaıly. Men kópir salýdyń tehnologıasynan jańalyq ashtym. Onyń ne jańalyq ekenin attyń jaly, túıeniń qomynda jaıyp salyp jatpaımyn. Keıin bile jatarsyń. Eseptep kórsem, sol jańalyq iske asqan kúnde memleket salynǵan ár kópirden bes-alty myń somnan paıda tabady eken. Al elimizde biz tireýin quıyp jatqan kópir ondap salynyp jatyr. Esepteı ber sonda qansha paıda túsetinin.— Prorab sebepsizden sebepsiz on somdyq kúlkisiniń tıegin taǵy aǵyta saldy.

«Mana qos ishinde kókeme jańalyq ár kópirden on myń som únemdeıdi dep edi. Isaǵa bes-alty myń som dep tur. Saǵat ótpeı jatyp jańalyǵynyń quny eki esege kemidi. Al prorab sóz parqyn biletin jan. Soǵan qaraǵanda ol jańalyǵy Isany óz degenine kóndirý úshin oılastyrylǵan jalǵan jańalyq emes pe?» — dep qara esepke keshe qaldym aıaq astynan. «Áı, Aspan, jaraısyń, áke-shesheń teginnen tegin býhgalter emes qoı»,— dep ile kekep saldym óz-ózimdi.

— Kúlkińiz kúmbir, kúmbir... Tireý basynda da osy kúlkimen talaı qarqyldap edińiz. Búıtip kúle biletin adamnyń ishinde qyryq ıt qatar shaýyp júr dep kim oılaǵan.

— Qaıbir jetiskennen kúldi deısiń. Ádeıi kúldim. Kúlkisi jaqsy jandy adamdar ádette jamandyqqa kóp qımaıdy. Qaıta qabaǵyń túsip, tymyraıyp júrshi, áı, osy qasqa bir páleni oılap júr, dep izine sham alyp tússin.

— Jalǵan narád, dısertasıa, jańalyq... Bir-birimen nendeı baılanysy bar, uqsam buıyrmasyn.

— Isa, ne nárseni, qaı qubylysty bolmasyn, eki-úsh satyly logıkamen oılap úıren. Óıtpeseń kúniń qarań, Eki-úsh satysyz kosmos korabli de orbıtaǵa shyǵa almaıdy. Dúnıede bireý birdeńe aıtsa eń quryǵanda eki-úsh mınýt oılanyp almaı: «Qup!» dep bas shulǵıtyn Myrqymbaı, Sársenbaılardan jek kórerim joq. Jalǵan narád pen jańalyq arasynda myqty baılanys bar. Dısertasıa qorǵalmaı, dáleldenbeı jańalyq jaryq kórmeı, meniń papkemde shirip jata bersin delik. Nátıjesinde memleket jyl saıyn óz aıaǵymen kelip turǵan qansha myń som paıdadan aırylyp qalatynyn bilesiń be? Júz myń somdaǵan! Ony tezirek qorǵaý úshin maǵan júrip-turý kerek. Jáne ol júrip-turý kúndelikti jaıaý aıań emes, keń masshtabtaǵy yldym-jyldym júris-turys. Ol úshin aqsha kerek. Aqsha qazir mende joq. Jalǵan narádtan qaltaǵa basatyn úlesimdi men dısertasıanyń jolyna baǵyshtaımyn, bile bilseń. Jalǵan narádpen búgin jyrymdap alǵan tıyn-tebendi kúni erteń jańalyqtyń arqasynda qoǵamǵa júz eselep qaıtaramyn. Endi uqtyń ba máseleniń qaıda jatqanyn?

— Bári anyq, óz ornynda sekildi edi. Ábden shatystym. Bas aýyrdy...

— Al sen shataspa. Zaman jaqsy, kóılek kók, tamaq toq. Oqýyńdy oqyp júrsiń. Meniń shańyraǵymnan shyqqan tútin tik. Biraq tútin tik shyǵýy úshin qandaı qıyndyqtardy bastan keshkenimizdi esińnen eki eli shyǵarma. Al bul áke-sheshelilerdiń aldyna ózinen-ózi deńge» lep, úıirilip kep jatyr. Meniń kúıinetinim de sol. Sonshalyqty shetqaqpaı bolatyndaı biz ógeı shesheden týyppyz ba? Álde ákemiz shunaq, sheshemiz sańyraý ma? Býyn bekip, qabyrǵa qataıdy. Endi kórgen kep qıyndyq úshin basty báıgege tigip, qarpyp-qarpyp ese alý kerek. Ese, ese!

— Ese... jalǵan narád! — Isanyń úni nyq shyqty.

Men ornymnan túregeldim. Túregeldim de jaıymen basyp, jaǵadaǵy qaıyqqa bettedim. Samat Qalıevıch, Isa kórip qoıady degen qaýip-qater basyma kirip-shyqqan joq. Isanyń baıaǵyda: «Men bilsem, osy báteńkesi bir tozbaıtyn Samat Qalıevıchtiń ishinde ıt ólip jatyr»,— degen sózin qarańǵylyqtyń qabyrǵasynan oısha oqyp kele jatyrmyn. Isa ońbaı qatelesipti. Prorabtyń ishinde azýyn aıǵa bilegen taıynshadaı tóbet shynjyryn kútir-kútir kemirip jatypty. Sol tóbet búgin shynjyryn úzip shyqty, úzip shyǵysymen tún jamylyp buǵyp kelip, tisti qyltamyzdan salyp aldy. Isanyń meniń qyltamnan aldy.

Samat Qalıevıchtiń ózin she?

Talap tastady...

Taıynshadaı tóbet tek arǵy jaǵaǵa, úlken jerge ótip ketpesin de, sony tile.

Jaǵada jer baýyrlap qalǵan qaıyqty ıterip sýǵa túsirip, eskekti qolyma ala berip em, prorab sańq etti.

— Anaý kim? Qaıyqtyń qasyndaǵy kim deımin, Isa?

Súrinip-jyǵylyp beri júgirdi. Isa qozǵalmady, turǵan ornynda qazyqtaı qalshıyp tur. Kózimniń qıyǵy aqtańdaq tartqan shyǵystyń betin syzyp etti. Aǵysy joq toqtaý sýǵa bir shelek sút tógip jibergendeı bozaryp tur.

— Usta, jiberme! — Prorab bezektep kele jatyp qyshqyryp jiberdi. Shamasy, Isa da izin ala qosa júgirip kele jatyr dep eseptese kerek. Qustaı ushqan Samat Qalıevıch qaıyqtyń qasyna elpildep kelip qaldy. Jorǵalyǵy jaıyna qalypty. Jorǵadan mynadaı júırik shyǵady dep kim oılaǵan... Eskekti qos qoldap ustap ap, basymnan asyra kóterip, úıirip-úıirip jiberdim. Tóbemdegi aýa gý-gý etti.

— Jaqyndap kór! Qanǵa — qan, janǵa — jan!

Samat Qalıevıchtiń kózi jypylyqtap ketti. Jypylyqtap ketti deımin, jypylyqtamaǵan shyǵar, ony alań-eleńde aıyra qoıatyndaı kózim dúrbi emes, kádimgi kóz, áıtse de men, eskek aman turǵanda jypylyqtaýǵa tıis edi.

Aıtqanymdaı abdyrap qalypty.

— Bala...oı, Asan, senbisiń? Óı, munyn ne? Haliń qalaı?

Ol bir-eki basyp jaqyndaı tústi.

— Aıǵyrdaı! Munym — sol! Jolama! Eskekti kórip tursyń ba qolymdaǵy? Týra keskek bop tıedi! Aıamaımyn!

Óz daýysymdy ózim tanymaımyn. Qatqyl, nyǵyz, qasań. Jáne asyp-sasqan shyryl emes, er tulǵaly erkektiń sesti aıqaıy.

— Solaı ma-a...

Samat Qalıevıch eńkeıe berip atylyp edi, eskekti siltep qaldym. Betin jalap ótti me, keıin yrshyp tústi.

— Áı, myna naqurys adam óltiredi! Isa, mynaý jazym qylar bizdi!

Isa beri qaraı attaı jeldi.

— Asan, bul ne bolǵany? Tanymaı qaldyń ba? Ne, a? Men Isamyn, Isamyn ǵoı, — dedi qyryldaǵan brıgadır.

— Ary tur! Sen be, Isa? Isa sen emes. Isa basqa jan. Seni tanymaımyn. Oıbaı, bilmeımin! Oń qulaǵyńmen estip al, Isa óldi, óldi, óldi! Osy jańa, tap ázirde ólip ketti!

— Astapyralla! Aýzynyń jamanyn-aı! — Prorab jaǵasyn ustady.

Kóz aldymdaǵy dúnıe shala-pula esimde, tek eskektiń sabyn qolym qarysqansha syǵa qysqanymdy bilemin, eskekte on saýsaǵymnyń izi battıyp-battıyp túsip qalǵan shyǵar, kermek dám tańdaıyma quıylyp tur eken deımin, shamasy, jylaǵan shyǵarmyn, ıá, únsiz jylap tur ekemin.

— Mylqaý dediń jańa, Isa! Úsh jyl mylqaý boldym! Búgin baılanǵan tilim tusaýyn sheshti. Sen sheshtiń. Estip tursyń ba, sen, sen!

— Myna kúshik ne deıdi? Kóreıik áýselesin... Qapy qalma, Isa!

Alǵa umtyla bergen Samat Qalıevıchtiń betin qaıtarýǵa bul kezde mende qaýqar qalmap edi. Tek prorabtan soń ile-shala:

— Qapy qalma, Isa! — dep shyr etken óz daýysymdy estip qaldym.

O, qudaıa, Samat Qalıevıchtiń jaýyrynyna Isanyń qoly sart jabysa qapty.

— Toqtańyz! Qadam basyp kórińiz ary qaraı! — dep aqyrady. Qyrsyq araldyń jaǵasyna eskekti tirep ıterip qalǵanym, qaıyqtyń bylq etip, jaǵadan alystaı bergeni esimde. Taǵy:

— Isa-a! Isa! Boıymdaǵy bar asyl qasıetim sen ediń! Asylǵa tat juqtyrdyń búgin! Men úshin jigit ediń, búgin túnde migit boldyń. Arǵy jaǵyn óziń bil, óziń! — dep attandap, meńireý araldy essiz aıqaıdyń jańǵyryǵyna qarq qylǵanym esimde.

Isa men Samat Qalıevıch jaǵada uıma-juıma...

Qosh bol, izimnen qalmaǵan ıisshil ıtim!

Múmkin jyl ótti, álde ǵasyr ótti, áıteýir ózen ortasynda qalqyp júrgende óz-ózime kelip, tóńiregimdi ajyrata bastadym. Alakóbeń. Shyǵys kókjıektiń kirpigine pyshaq júzi juqa qyzyl juǵypty. Juldyzdar shyńyraý muhıttyń kógiljim qoınaýyna qaraı teńsele túsip, shym-shym batyp bara jatyr.

Kúsh-qaırat qaıta bitti boıyma.

Eskekti kósip-kósip jiberip, yǵa bastaǵan qaıyqtyń tumsyǵyn jaǵaǵa burdym. Ózen betinen kóterilgen seldir tuman tumshalaǵan qyrsyq aral kenetten tý syrtymnan jer dúnıeni jańǵyrtyp aıqaı saldy.

— Asan! Asan! Tastama meni, alyp ket ózińmen qosa...

Joq, aıqaılaǵan aral emes, Isa eken.

— Shamań kelse júzip ót! Qara ıtińdi qaıqıtyp tumsyqtan ur da, júzip ót-t!

Balyq shorshydy.

* * *

Sý perisi Súleımen paıǵambardyń qolyn ıyǵymnan silkip tastap, jaǵaǵa shyqtym. Qaıyqty aǵyn qaqpaqyldap ákete bardy. Ádeıi arqandaǵanym joq. Aralǵa endi qaıtyp eshkimniń joly túspesin dep, qyrsyq aralmen taý-tas qamys-qaýdan — qysqasy, keń dúnıemen jalǵasqan kindigin máńgi baqı kestim dep ádeıi arqandamadym.

Jas baladaı áltek-táltek basyp, qosqa bettedim. Balalyǵymdy aralǵa tastap shyqtym dep oılap edim. Bar qaýip-qater artta qalǵasyn shyn bala ekenińdi sezinesiń be, áıteýir býynym bylq-sylq. Súıek-saıaq izdep júr me, sengen ottyń tóńiregin tórt kóz ıt timiskilep júr. Pyrs-pyrs pysqyryp qoıady. Eńkeıip jerden tas izdep edim, taqys neme quıryǵyn butyna qysyp alyp, taýǵa qaraı tike saldy.

Kózin ashqan tiri jan joq. Aspan atty túbi joq tuńǵıyqtyń túbine áldeneshe ǵasyr buryn batyp ketken bireý tússiz qolyn shubalańdatyp sozyp, sońǵy juldyzdardy qurymǵa qaraı súıretip áketip, sonda jaılap sóndirip jatty. Tek shyǵystyń shekesine qonaqtaǵan Sholpan berispeı jarqyrap tur. Jigitter túndegi apash-qupashta ne qolyna tússe sony jastanyp-tósenip, eki-úshten qoıyndasa ár jerde domalap, uıqyny soǵyp jatyr. Altyn men Jamal esh jerde kórinbeıdi, shetki shatyr ishin solar alsa kerek. Qara kóleńke uıalaǵan, shala-sharpy ashyq esigi — jalǵyz kózin shatyr ózen jaqqa qadap, tórt aıaqtaı eńbekteı túsip, tesile qarap qalypty.

Sáńkıgen tańqy tanaýyn erge tósep, ıis aýlaǵan «Jıgýlı» kabınasynda Maımaqty ortalaryna alyp kókem men mamam uıyqtap otyr. Maımaqtyń basy mamamnyń qoltyǵyna kirip ketipti, tek ıegi men támpish tanaýy qyltıyp kórinedi. Kókem qısaıyp qalǵan basyn kabına esiginiń shynysyna tirep alypty, oń qoly rúl klaksonyn sıpap jatyr. Saýsaqtary shotty soǵa-soǵa súıelge aınalǵan bul alaqan kishkentaı kezimde meniń kekilimdi sıpaýshy edi. Keı-keıde túnde uıqysyrap shoshyp oıanǵanda tósekten túsip, mamam jatqan dıvan-krovatty sıpalap taýyp alyp, jyp-jyly qoınyna kirip ketýshi edim. Sosyn qashqan uıqyny qýalap, qarańǵylyqqa kóz tigip, baqyraıyp jatatynmyn. Qarańǵylyq keıde qozǵalaqtap ketip, etek-jeńi kólbeńdegen qorqynyshty mysyq, shoshqaǵa aınalýshy edi. Áne, sonda mysyq, shoshqadan qashyp myna Maımaq qusap, mamamnyń qoltyǵyna basymdy tyǵyp alyp, uıyqtap ketetinmin. Búgin ol qoltyqtyń astyna Maımaq qoja. Kekil taraqtaıtyn kókemniń saýsaqtary tarbıyp-tarbıyp rúldiń taz tóbesin .sıpap jatyr. Osyny oılaýym muń, tańdaıym kermek dám ketpeıdi deýshi edi. Álde bozbala jigitke aınalyp eseıgen, erjetken saıyn ata-anadan alystap, kámeletke jetkesin taza irge jazyp, tiri jetimge aınala ma?

Tiri jetim!

Sol toǵyz tańbany kabına áınegine jazyp salmaq bop, suq saýsaǵymdy sozyp edim, suq saýsaǵym sypsyńdap jazý jazýdyń ornyna shynyny tyqyldatty. Kókem oıandy da, qarsy aldyna biraz eseńgireı tesilip otyrdy. Qaıta tyqyldattym. Jalt qaraǵan kókem kózinde seskenis pe, qorqynysh pa, bir jat sezim jylt etti.

— A? Senbisiń, Asanjan? Qaıdan júrsiń? — dedi baǵjıyp.

— Ts-s! Aqyryn, kóke! Mamamdy oıatpa!

— Men onda shyǵaıyn,— dedi kókem qorbańdap. Talpynýdyń yrymyn jasaǵanmen Maımaqtyń jelkesine salǵan qolyn qozǵamady. Jyly kabınany qıyp tastap shyǵa almaı otyr.

— Men bir mınýtke. Otyra ber, kóke! Tek áınekti túsirińiz! — deppin nege aıaq astynan «siz»-ge kóshe qalǵanyma ózim tań qalyp.

Áınek tómen tústi de, ishten lap bergen aýa jyly da, jumsaq alaqanymen betimdi sıpap ótti.

— Kóke, bizdiń týystardan soǵysta ólgen-jitken eshkim joq pa? —dedim tóbeden túskendeı.

— Oıbaı-aý, ol qandaı soǵys aıtyp turǵanyń?! — dep sybyrlady oqys suraq záresin ushyrǵan kókem ysyldap.

— Uly Otan soǵysy she? — dedim tyǵylyp. Kómeıime ashshy zapyran laqyldap kep qalyp edi, onyń aldyn osyndaı oqys suraqpen jaryp, ashyp jibermesem, qaqalyp qalatynyma kózim jetti.

— Ony nege suradyń? — dedi ózine kelip úlgirmegen kókem.

— Jaı ánsheıin. Uıqy kelmeı...

Kókem biraz oılanyp otyryp qaldy.

— Atań Velıkıı Lýkıde qaza tapty. Naǵashy atańdy byltyr jaılaýda kórdiń. Bir aıaǵy protez. İnisi Berlın túbinen qaıtpaı qaldy.

— Bárimiz de jetim ekemiz. Ese... alý sonda bir-birimizdi jaǵadan alý ma? Solaı ma? Prorab qatelesipti...

— Nege olaı suradyń? Proraby nesi? — Kókem maǵan barlaı qarap otyr. Saýaldy óz-ózime qoısam ol ózine baǵyshtapty. «Nege suradyń?»—deıdi. Úsh jyl boıy baılanǵan tilimniń tusaýy búgin alań-eleńde sheshilgenin qaıdan bilsin. Al uzaq ýaqyt mylqaý bolyp júrip, tili kenetten shyqqan adam qýanǵannan esi shyǵyp, qaıda bolsa sonda bet albaty laǵyp, lap-lup sóıleı bergisi keledi eken. Ózi mylqaý adam ony túsiner me. Kókemniń tili «Jıgýlıdi» satyp alǵannan beri baılanǵan. «Jıgýlı» baılady. Al túsinbeıtin janǵa birdeńeni uqtyram dep aq ter, qara ter bolatyn shyr-pyr jastan men kettim. Búgin alań-eleńde balalyq shaqpen máńgilik qoshtastym. Endi qımyldaý kerek. Sózdiń ornyna iske kóshetin shaqtyń tabaldyryǵyn attadym.

— Jáı dedim ǵoı, kóke. Ánsheıin... Uıyqtaı ber. Keshir, uıqyńdy bólip jiberdim.

— Kabınaǵa kirseı. Artqy oryn bos.

— Mamam oıanyp keter. Qosqa kirip, qalǵyp alaıyn, Uıyqta, kóke! Uıqyńyz tátti bolsyn! Mamamnyń da, Maımaqtyń da... Jaqsy jatyńyz!

«Jaıly turyńyz!» degendi nege aıtpadym?

«81-10-LTA»-dan uzap ketsem de, kókemniń tý syrtymnan kóz jebesin qadap otyrǵanyn sezip bara jattym. Ol úshin búgingi tań sáride kabına terezesin qaqqan Asan múldem túsiniksiz, basqa, bóten jan. Shatyrdyń ózenge qarap arandaı ashqan aýzyna basymdy suǵa berip, keri burylyp em, álgi eki arada kóterile qalǵan pıdjaginiń jaǵasyna basyn tyǵyp jiberip, qısaıa ketken kókemdi kabınanyń jyltyr nıkel áıneginen keneresi qylq degizip, juta saldy.

Keri burylǵan kúıi aýzymdy ashyp turyp qaldym...

«Jıgýlıdiń» ar jaǵyndaǵy jartastyń beti — syńsyǵan shubar ala jazý. Keshe keshke adam qolynan taza turǵan shot mańdaı qyzyl jartastyń qosqa qaraǵan beti joǵarydan tómen satylap saýlaı qulaǵan alabajaq áripterge syqa toly. Alystan biriniń ústine biri shyǵyp tutasyp kóringen áripter jekelep anyq aırylmady, onyń ústine alań-eleń sátte kúrt kóbeıip ketetin bozamyq sulbalar elbeńdep eki arany arly-berli kesip júgirip ótip, kóz baılaı berdi. Amalsyz qasyna taqadym. Jartastyń beti teńbil-teńbil. Otrádtegi bútkil qurylysshy stýdentterdiń aty-jóni aq syrdyń arqasynda aıqyn da aq tańbalarǵa aınalyp, ret-retimen jartas betine túsipti. Isa. Áshir, Baqtıar, Ánýar komandır, Altyn, Jamal... bár-bári men-mendep kózge urady. Báse, keshe túnde Áshir bastaǵan tórt-bes stýdent qol fonarin jarqyldatyp, jartas etegine jarmasyp, tóńireginen shyqpaı qoıyp edi. Jartastyń taq túbinde jýsap jatqan qoıtas ústi aǵal-jaǵal tamshylaǵan aq syr izderi. Dikıgen shyny saýyt ta osynda, saýyt shetinen qulaǵyn erbıtip, jińishke qyl shetki kórinedi. Saýyt aýzyna úńilip em, bel ortasyna deıin aq boıaý. Qatyp úlgermepti.

Jartas betindegi jazýǵa qaıta qarap em... tula boıym dir etti. Meniń aty-jónimdi quraıtyn anyq aıqyn aq áripter qol ustasa tizilip tur. Otrádtyń bútkil qyz-jigiti jáne ózim — Asan Qaıyrsynov ta aq áripter beınesinde maǵan: «Káne, ne isteısiń?» — degendeı bedireıip-bedireıip qalypty. Isa, Jamal, Altyn... ózim de.

Men ne isteıtinimdi sonda baryp túsindim.

Saýyttan qyl shetkini aldym da, bir ıiskep, aq syrǵa maldym, jaqsylap turyp aralastyrdym, sosyn aq bas shetkini jartasqa jaqyndatyp, súıkeı bastadym.

...Sút pisirimnen keıin talǵan qolymdy shetkimen birge tómen túsirip, keıin sheginip, býsanǵan mańdaıymdy sıpadym. Tómenshiktep, jartas betine qaraǵym kelmeıdi, Qolyma juǵyp qalǵan aq syrdy, shetkini, shóppen yqtıattap súrttim. Jeıdeme juqqan boıaýdy tyrnaǵymmen qyrnap, tazaladym. Sodan kenin ǵana basymdy kóterdim.

Jartasqa áripter beınesinde jabysyp turǵan qyryq kógen kózdiń tiziminiń astyna jańa ózim órnektep shyqqan appaq jazýlar tizilip túsipti. Oıda-joqta jany kete qalǵan ernimdi ebedeısiz áreń qozǵap, ejelep oqı bastadym. «Bú-gin kesh-ke qu-ry-lys-shy stý-dent-ter otrá-di-niń kom-so-mol uıymy-nyń ke-zek-ti jına-ly-sy óte-di.

Qaralatyn máseleler:

1. Otrád komsomol uıymynyń okýmysy týraly.

2. Brıgadır Isa Shormanovtyń jeke basynyń isi.

Komsomol múshesi. 12 avgýst. 197... jyl.

Bul kezde kún qulaǵy qyltımasa da, kókjıektiń kirpikteri — shuǵylalar shashyraı tarap, jotalardyń ushar bıigi altynǵa bógip, oımatazdanyp tur eken; túni boıy qyrat basynda qalǵyp shyqqan kóleńkeler sanap basyp, jaılap qana saı-saı tabanyna quldılap túsip kele jatyr; buta men buta basyn qosyp, pyr-pyr ushqan torǵaı shyqylyqtaıdy; jaǵalaý jaqtan shaǵala aıqaı kóterip qalǵandaı; odan basqa dybys, ún tamam, álem áli de talmaýsyraǵan uıqy qushaǵynda buıyǵyp jatyr, qos jaqta qarań etip turǵan jan joq — japadan jalǵyzbyn! Jartasqa burylyp edim, kóz tostaǵanyma shúpildep tolǵan jas saty-saty bolyp tizilip turǵan aq ezý áripterdi balqytyp, bir-birine qosyp jiberdi de, dáneńeni paıymdap aıyra almadym, tek aǵyzyp-tamyzyp aıran ishken jas balanyn, aǵal-jaǵal beti — shyt-shyt jarylǵan qojalaq bet jartas jas baladan sadaǵa ketsin — aǵyzyp-tamyzyp aıran ishken, tórinen keri jýyq aljyǵan shaldyń ájim shımaılaǵan júzi sekildi alja-alja jartas maǵan jylamsyraı qarap tur.

Ájim qaptaǵan betten kóńilim qalyp, syrt aınalyp edim, kózim qyr arqasyn — oıqy-shoıqy ara tisterin aspanǵa qaratyp aqsıtqan shoqylar, ózen jaǵasyndaǵy qaraýytqan qos shatyr, ár jerde qyrqaı túsip, baýyrsaqsha shashylǵan jigitter, shyqqan kúnge jalpaq bóksesin qyzdyrǵan qyzyl «81-10-LTA»-ny túgendeı kele kókjıekten taban úzip úlgirgen kúnge kezikti. Qyzyl kún qaryp túser dep janarymdy juma qoıdym, tamyzdyń jasyq tańy shildeniń dir-dir balqyp kóteriler shar bolat, qyzyl shoq kúnine qaıdan jetsin, salqyn sáýlesin betime búrikti. Taza aýany keýde kere juttym da, kirpikterimdi jazyp em, keshe keshke bizdi myna at shaptyrym alańqaıǵa jetektep ákelgen aıdaý joldyń qyrqadan asyp túser tusynda kún dóńgelep júr eken.

Kún maǵan kele me, álde kúnge men baramyn ba?

Men kúndi mańdaıǵa alyp, júgire jóneldim.

Kúndi tas tóbeme kóterip, alyp, qyrqadan asa bere sońyma qaıyrylyp qaradym— kún sáýlesi shor-shor keýdesin jylyta bastaǵan shoqylar belýardan jalańashtanyp tastap, maldas quryp, ár jerde obıyp-obıyp otyr: aspan shildedegi aýzy ýylǵan balanyń tańdaıyndaı appaq túsinen aınypty, sál-pál tańdanys uıalaǵan úlken de túpsiz kógildir kózderimen meniń tóbemnen úńilip tur; tańǵy taza aýa dúnıeniń barlyq alys túkpir-buryshtaryna deıin aıqyndap, alaqanǵa salyp dirildete kóz aldyma tosady; tórt qubyladan aıqyndyq pop tazalyq lebi samalǵa aınalyp, aıqush-uıqysh esiledi kep, esiledi deısiń.

«Tynyshtyq pen tazalyqqa tunyp turǵan myna dúnıede ǵumyr keship, bala súıip, alyp GES salyp júrip, jetimbiz, ese alý kerek degen surqaı sózderge aýzy barǵan eı, pende, naǵyz atyn, nyspyń kim, aıqaılap turyp jar salyp jarıalashy, aıqaılashy!» Qyrqa ústinde qańqıyp turǵan meniń basymda myń sapyrylǵan oıym óstip shyńǵyrady. Ún joq.

Qyrqanyń mılyǵyn basyp turyp, tý syrtymda qalyp bara jatqan alańqaıǵa sońǵy ret burylyp qaraǵanymda esimde qalǵany — qos shatyr qydıǵan ózen jaǵasynan qara taıaqsha bólinip shyǵyp, meniń izime tústi de, beri saldy. «Kim boldy eken?» degen sábı suraqty qolynan jetektep, otyz shaqty qadam sanap em, qyr arqa keýdesin jaılap kóterip, bir túnde jan dúnıemdi jalǵyz-aq jarylyspen aıaǵyn aspannan keltirip, qaıta týdyrǵan, aldy-artyn baǵamdaı bilmeıtin bozbaladan jigit sanatyna bir túnde qosqan aral, alańqaı; ózendi qalqalaı berdi.

Qyr arqa qyrsyq aralǵa men tań sáride tastap ketken qasaphana oqıǵasynyń qaldyǵyna jalǵaǵan kindigimdi túpkilikti kesti.

Kindigi kesilgen jas jigit — jigittiń de kesiletin kindigi bolady eken-aý — kindigi kesilgen men qol-aıaǵyma qanat bitip, alǵa qaraı quldyrańdap júgire jóneldim. Qansha júgirgenimdi bilmeımin de, esimdi jınaǵanymda qap-qara únsiz aıqaıǵa tolǵan aýzyn kere ashqan úńgirge entelep kep qalyppyn, úńgir aýzynyń sýreti meniń jolyma kese kóldeneń tura qalǵan qara salt attynyń sulbasynan aýmaıdy; búgin túnde Isanyń qyr sońynan qalmaǵan jetim de jalǵyz qara salt atty kúnnen qashyp, úńgirge tyǵylypty. Bir túnde İleni eki kesip ótken meni salt atty qorqyta alyp pa, aıaǵym jerge tımeı jeldeı esip, úńgirge júgirip em, salt atty qanatyn keń jaıyp jiberip, jaıyla jaqyndaı berip, úńgirdiń kóleńke uıalaǵan kádimgi kire beris aýzyna aınaldy.

* * *

12 avgýst, 197... jyl.

Sarqyttan qur qalǵan shaldýar baladaı úńgir bosaǵasyna alqam-salqam entigip jetken baqyr basty bozbala bul júgirisiniń munymen aqyr-taqyr bitpeıtinin qaıdan bilsin.

Qyzyl tanaý bolyp kelýin kelip qalsa da, shet-shegi joq sáýle muhıtyna shomylǵan ol keýdesindegi qorqynysh atty aıdaharmen arbasyp, tabaldyryqty birden attap óte almaı, úńgir aýzynda bılep biraz turdy.

Syzdyń sasyq ıisi ańqyǵan úńgirge tiri pende qybyr etpegen tań sáride basa kóktep kirip ketý qıyn edi, myń boıaýy qubylyp jarqyraǵan syrtqy álemdi qıyp ketý odan da qıyn, — ala jaz boıy qaınaǵan aptap esinen adastyryp, eńsesi túsip qaljyrap jatqan ólkeni keshegi kól-kósir nóser qaıta jańǵyrtyp túletken edi: kútimpaz, pysyq áıeldiń qolynan shyqqandaı aǵy aq, kógi kók, betkeı-betkeıdiń qoltyǵyn jaılaǵan shóp, qıaq ataýly tal boılaryna jasyl nil júgirtip, ár túnde kók boıaýyn qylamyqtatyp, betine shyǵarypty. Ayada tutyp turǵan myń-mıllıon shań túıirshikterinen ada-kúde tazaryp, alys jaqyndap, buldyr aıqyndalyp, kelip qalǵan sary kúzdiń qurǵaq ta taza demi lekip tur. Aıtyp aıtpa, jańarǵan, jasarǵan álem-jálem myna dúnıeni qıyp, úńgirge qoıyp ketý áýmeserdiń qylyǵyna parapar is edi.

Búgin túni onsyz da san qaıtara jyndana jazdady emes pe?

Sol esine túsýi muń, júreginiń ádettegi jetpis ret soǵýyn sanaýdy taza umytty, alǵa qadam basty, İshke tyǵylǵan qorqynyshty úńgir aýzynan kútkennen góri taısalmaı qorqynyshqa qarsy júrdi.

Qaryzdar jetpisin ol úńgir ishine kirgesin baryp sanady. Qaq ortadaǵy oshaq orny, konserv, qalbyrlary, bótelkeler, oıyǵy bar qoıtas ǵumyry seıilmes túnektiń qushaǵynan qashyp shyqqandaı antalap kelip, kóz aıasynyń astyna shoqtaı jınaldy.

Áıtkenmen keshegi nóser, daýyl úńgir ishine esebin taýyp, bas suǵyp ketse kerek,— oshaqtyń aty bolmasa kópirshigen kóp kúli joq, orny aǵaryp jatyr; dıstrofık masanyń mı shaǵar yzyńy da estilmeıdi, jel qıyp ketken, shamasy, kóterilgen kúl jutqan ba, konserv qalbyrlary da kózdiń jaýyn alyp jyltyldamaıdy.

Bozbala selk etti: qoıtas túbinen áldene kózi jyltyrap, buǵan qadala qarap jatyr eken; ıir-ıir jylan ba dep edi, joq, ekinshi kelisinde ázi tastap ketken selebe pyshaqtyń eki eli súıir ushy... Qas bolatqa ólermende tat, shań jýyr ma, qylpyldaǵan qaıraýly qalpy tistenip turyp bir silter qaıratty kútip, uzynnan uzaq túsip, jer tistep jatyr. Eńkeıip, kóterip alyp, qos alaqanyna kezek aýnatyp edi, selebe pyshaq úńgir aýzynan jińishkelenip jetken sáýleni syndyryp, jan bitkendeı jylmań qaqty, al jer syzy jalaǵan saby bolsa qolyn qaryp barady.

Býynsyz jerde pyshaq urmasań qaıyrylyp kep, ázińdi urar»... Prorabtyń osy sózderi esine túsýi muń, bar pármenimen pyshaqty laqtyrdy, selebe siltense uzaryp ketedi degen ras eken, ushy sozylyp baryp, tas qabyrǵany súzedi de, yrshyp túsip, oshaqtyń ornyna tiginen tik dir-dir shanshylyp tura qaldy.

Oshaq demekshi, onyń ber jaǵynda tisi aqsıyp, aǵash músin domalap jatty, múmkin aqsımaǵan da shyǵar, biraq, kóleńke uıalaǵan úńgir ishinde shárkeniń pyshaq tıgen tustary erekshe aǵarańdap kórine me, jansyz músinniń myna jylmysy tym tylsym, ıin tartqan bozbala kóbik shańdy borpyldata keship, shárkeniń qasyna jetip bardy, músin kóz uıasyna kóleńke uıytyp, buǵan qarap jatyr eken, ezýinde kekesin taby bar sekildi.

Kúrt eńkeıip, aıaǵynyń astyndaǵy balanyń basyndaı tasty bir-aq demmen basynan asyra kóterip alyp, siltep qaldy, shaqyr-shuqyr synǵan aǵashtyń dybysyn estigen joq, estigeni jer astynan ba, úńgir aýzynan ba, óz atyn atap shaqyrǵan álsiz dybys edi — «Asa-an!»

Sol dybystyń jańǵyryǵyn aldyna salyp qýalaǵan bala sáýle sebezgilegen aýyzǵa umtyldy — edennen kóterilgen kúl men syz aýa keýdesin qysyp, syǵyp bara jatqan. Jalǵyzdyq pen qapyryq meken etken jetimek úńgirdi tezirek talaq tastap ketkisi bar, endi mınýt, mınýti nesi, sekýnd keshikse tórt qubyladan, asty-ústiden tóngen meırimsiz qushaqtyń ýysynda máńgilik qalyp qoıardaı syrtqa qaraı alasaryp, tapyr-tupyr júgirdi.

Tabaldyryq attap, shaıdaı ashyq kúni jarqyraǵan álemge atyp shyǵa bergende buǵyp jatqan Bekejan tas tobyǵynan qaǵyp qalyp, etpetinen túsire jazdady,—tas úńgirdiń syrtqa tipti shyǵarǵysy joq — etpettep túspese de, eńkeıe berip jer ıiskep qalyp edi, taban astyndaǵy jer kóz ilespes jyldamdyqpen jaqyndaı berdi, qan shaqyrǵan keńsiriginiń qyshı qalǵanyn da sezip úlgerdi. Tumsyǵymen tabaldyryq súzip, jer qushaqtap jata qalatyn edi, áldekimniń qarýly qoly sap berip, qos qoltyǵynan kóterip, tabanynan tik qoıǵan. Ol eshteńeni kórgen joq, qulaımyn-aý dep qoryqqannan eki kózi tas jumyq edi, tek murny ıisti, áıteýir tanys jannyń etene tanys ısin sezgen, tap ázirde keńsiriginiń qyshı qalǵany da soǵan kórinipti.

Al tanys ıis, basyn qos qoldap qushaqtap turǵan jannyń etene. ıisi, myna alańqaıda baýyrsaqsha shashylyp, uıqynyń jaǵyn aıyryp jatqan qyryq kezeldiń qaısysyna tıesili?

Qalaı bolsa da qıyn-qyspaq shaqta qoltyqtan súıegen, qushaǵyn syılaǵan jan jerden shyqqan, eki qulaǵy tik shyqqan jaý emes, dos, dos — ol anyq...

— Isa-a, bul senbisiń?! İleni júzip óttiń be, Isa-a?!

1975-1978 jyldar.

---