InfoHub Logo

Ońtútik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy,
№1 Ahmet Baıtursynov atyndaǵy jalpy orta mektebi
Ǵylymı joba taqyryby: Ahmet Iasaýı kesenesi

Joba avtory: 4 synyp oqýshysy Kólbaı Janaıym
Ǵylymı jetekshisi: Kesebaeva Gúljan

Ahmet Iasaýı kesenesi — Túrkistan qalasynda XIV ǵasyrdyń sońynda turǵyzylǵan arhıtektýralyq ǵımarat. Qoja Ahmet Iasaýı dúnıe salǵannan keıin halyqtyń kóp jıylýymen ózine arnap soǵylǵan kishkene mazarǵa jerlenedi. Keıin bul kesene musylmandardyń jappaı táýep etý ornyna aınaldy.
Túrkistan qalasyndaǵy Ahmet Iasaýı ǵımaraty – orta ǵasyrlyq sáýlet óneriniń kórnekti eskertkishi. Ol XII ǵasyrda ómir súrgen búkil Shyǵysqa aty áıgili kóne túrki aqyny, sofızmdi ýaǵyzdaýshy Ahmet Iasaýıdiń (Iassy-dan shyqqan degen maǵynada) beıitiniń basyna ornatylǵan.
Ońtústik Qazaqstanda Saıram degen jerde týǵan Ahmet Iasaýı sol kezdegi ǵylym men aǵartýdyń ortalyǵy retinde belgili bolǵan Otyrar qalasynda bilim alady da, keıinnen Buhardaǵy Iýsýp Hamadanı basqarǵan sopylar qaýymyna kirip, dárýishtik mektepten ótedi.

1140 jyly Iýsýp Hamadanı, keıinnen onyń eki múrıtti dúnıe salǵan soń, qaýymdy Ahmet Iasaýı basqarady. Biraq kóp uzamaı-aq «mártebeli» qyzmetin tastap, óziniń týǵan ólkesine birjola qaıtyp oralady. Sofızm ıdeıalaryn ýaǵyzdap, ózi de ony berik ustana otyryp, joqshylyqta ómir súredi. Sondyqtan da, ony jergilikti halyq Áziret Sultan dep atap ketedi.

Ahmet Iasaýıdiń ýaǵyzdaýshy jáne aqyn retinde ataǵy keń jaıylyp, onyń «Dıýanı Hıkmet» («Danalyq jaıyndaǵy kitap») atty dinı óleńder jınaǵy kóne túrki tilinde jazylǵandyqtan, jergilikti halyqqa túsiniktiligi arqasynda talaı márte qaıta kóshirilip, birneshe ret basylǵan...
Bul sıaqty ýaǵyzdyq óleńderiniń fılosofıalyq jáne dinı-mısttıkalyq mazmuny, ondaǵy jaqsylyqqa, ádilettilikke shaqyrǵan únmen ulasady, halyqtyń qaıyrymdylyq sezimin oıatý, ony basqa dindegilermen jaýlasýdan saqtandyrýmen qatar din ıeleriniń ashkózdigin, zulymdyǵyn áshkereleýmen jalǵasyp jatady.
Ahmet Iasaýıdiń óleńderi qundy ádebı eskertkish, keıinnen qazaq halqynyi quramyna engen qypshaq, oǵyz, qarlyq sıaqty kóne túrki taıpalary zertteýdiń kózi bolyp tabylady.

Halyq ańyzdarynda Túrkistandaǵy áýlıeniń arýaǵyn ataqty qolbasshy, búkil Shyǵysty titirentken Aqsaq Temirdiń aıryqsha syılap ótkeni aıtylady. Onyń ámirimen Ahmet Iasaýı qaıtys bolǵannan eki júz jyl keıin qırap bitýge taıanǵan kishkene ǵana mazardyń ornyna, dúnıe júzilik sáýlet óneriniń belgili eskertkishi ornatyldy.
Temirdiń ómirin Zafarnama, «Jeńis kitaby» avtory Sharaf-ad Dın Álı Mazdı rastaıdy. Eskertkishtiń salynýyn onyń Ahmet Iassaýıdiń qabyryna zıadat etip qaıtqan 1397 jyldyń aıaǵyndaǵy oqıǵalarmen baılanystarydy. «Jeńister kitabynda» Temir, sol jyly Iassyda bolǵan kezinde, munda ózine qaraıtyn elderdiń teginde Ahmet Iassaýıdiń atyna laıyq záýlim ǵımarat salý jaıly jarlyq bergen edi delinedi. Ol ıslam dininiń dańqyn asyrýda, onyń keń taralýyna, asa úlken ólken basqarýdy jeńildetýge tıis bolǵan.

HİV ǵasyrdyń aıaǵynda bul kúmbez bitken soń Ámir Temir kóregen Áziret Sultannyń qoryn uıymdastyryp, ózi arnaıy qol qoıyp bekitken. Degenmen, Qazandyqtyń ishki esikteriniń birindegi halkaǵa jazylǵan «1394-1395 jyldar» Temirdiń ózi belgilep bergen. Bul – ǵımarattyń basqa bólikteriniń kindigi. Temir ýıdiń ishki sáni men saltanaty qalaı bolýy keregtigin de aıtqan. «Qolhaty» (gramota) jazylǵan. «Qolhatta» Ámir Temir kóregendikpen jańa bitken ǵımarat týraly «eshqashan da, qandaı bolǵan jaǵdaıda da satýǵa, jekemenshik sekildi urpaqtan-urpaqqa ýaqytsha nemese túbegeıli bireýge berýge bolmaıtynyn qatty eskertken».
Ǵımarattyń kire beris esiginiń ishki mańdaıshasynda qazirge deıin jaqsy saqtalǵan jazýdan mynadaı sózderdi oqýǵa bolady: «Bul áýlıe meken alla taǵalanyń rahymy jaýǵan padısha Ámir-Temir Kóregenniń jarlyǵy boıynsha ornatyldy... Alla taǵala onyń ámiriniń ǵasyrlar jasaýyna násip etsin!»
Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi talaı ǵasyrdan beri musylmanshylyqtyń altyn besigi bolyp keledi. Ony búkil qazaq jurty, túrki álemi erekshe qasıet tutady.Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi – túrki áleminiń rýhanı ortalyǵy.

Qoryq – murajaı alyp jatqan jerdiń jalpy kólemi 90 ga. Qoryq – murajaı Qoja Ahmet Iassaýı kesenesimen birge Úlken qylýet (jer asty meshiti, XII ǵ.), Segiz qyrly kesene (XIV-XVI ǵǵ.), Ulyqbektiń qyzy, Ábilhaıyr hannyń zaıyby Rabıǵa Sultan Begim kesenesi (XV ǵ.), Shyǵys monshasy (XVI-XVII ǵ.), Esimhan kesenesi, Juma meshiti t.b. arheologıalyq, tarıhı, sáýlet jáne beıneleý óneriniń úzdik eskertkishterin qamtıdy.

Qoryq – murajaı quramyna kiretin 20 jýyq arheologıalyq, tarıhı jáne sáýlet eskertkishterin qaıta qalpyna keltirý jáne olardy ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınaldyrý «Kazrestavrasıa» Respýblıkalyq memlekettik kásiporny atqarýda. Ahmet Iasaýı eskertkishi – Orta Azıa men Qazaqstandaǵy bizdiń zanamyzyǵa deıin saqtalǵan eń záýlim kúmbezdi, qyshtan soǵylǵan ǵımarat. Onyń kóldeneneńi – 46,5 m, uzyndyǵy – 62,5 m. Syrtqy kórinisi sımmetrıaly jınaqy kelgen bul qurylysqa úlkendi-kishili 35 zaldar men bólmeler syıyp tur. Olardyń barlyǵy bir-birimen qos qabatty 8 dálizben jáne ár túrli ótpeli baspaldaqtarmen jalǵasyp jatady.
Ahmet Iasaýı ǵımaratynyń qurylymyndaǵy taǵy bir erekshelik: Qazandyqty qorshaǵan bloktar-zaldar men bólmeler kúmbezdi myzǵytpaı ustap turatyn tireý (kontrfors) ispetti. Qabyrǵanyń qalyndyǵyn belgilegende de úıdiń berik turýy kózdelgen. Ǵımarattyń pavılondarda bólinýi olardyń árqaısysyniń salmaǵy ózine túsirý nıetinen týǵan. Úıdiń qańqasy túrlishe qıýlastyrylǵan doǵa nemese kúmbez tárizdi elementterden qurylady, bul ádis keıin Orta Azıa men Qazaqstan arhıtektýrasynda odan ári damytyldy.

Ol portaly ońtústik-shyǵysqa, al búıir betteri tıisinshe ońtústik-batys pen soltústik-shyǵysqa qaraıtyn etip salynǵan. Kelgen adam ortalyq zalǵa bas portaldyń sándi esigi arqyly kiredi. Qazandyq Qazaqstan men Orta Azıadaǵy kirpishten órgen kúmbezderdiń ishindegi eń úlkeni, dıametri 18,3 metrlik kúmbezben kómkerilgen. Bul bólmeden ótken soń oıýmen órnektelgen aǵash esik arqyly Qoja Ahmet Iasaýı múrdesi jatqan bólmege kirýge bolady. Kórhananyń qos qabat kúmbezin keıde Muhammed Hanafıa portaly dep te ataıdy. Qazandyqtan ózge bólmelerge qaraı qos qatarly segiz dáliz taraıdy. Bul dálizder ǵımaratty segiz dara blokqa bóledi. Ár blokta arhıtektýrasy da, paıdalanatyn maqsaty da ár qıly bólmeler bar. Ońtústik-batys blokta meshit ornalasqan. Al ońtústik- shyǵys blokta halımkana bar. Halımkanada dúısenbi men juma kúnderi kedeı-kepshik pen dárýishterge tegin úlestiriletin taǵam — halım ázirlenetin bolǵan. Soltústik-shyǵys blokta qudyqhana, al soltústik-batys blokta Úlken Aqsaraı ornalasqan. Ońtústik-batys jáne soltústik-shyǵys jaqtarynyń orta tusynda óziniń arhıtektýralyq turqy jaǵynan birtektes, qabatty zaldar — Kishi Aqsaraı men kitaphana bar. Kesenedegi segiz dálizdiń altaýy ótpeli de, ekeýi — tuıyq. Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi tek zırat bolýmen shektelmeı, meshit-medreselik qyzmetterdi de atqarǵan. Túrli maqsattaǵy bólmelerdiń basyn osylaısha biriktirý óz zamanynyń tamasha úlgisi bolyp tabylady. Kitaphana men Aqsaraı bólmeleri kóldeneń arkalarmen jabylǵan. Tóbeni osylaısha jabý túrli poshymdaǵy kúmbezderge, turqy shańyraq tárizdi ıyqtar men jappalarǵa negiz bolyp tur. Bul jappalarda kóterýshi arkalardyń ózara qıylysý elementteri Ortalyq Azıa arhıtektýrasynda sol kezge deıin kezdespegen eleýli jańalyq bolyp tabylady. Negizgi bólmeler — qazandyqta, kórhana men meshitte qos qabatty arqalar joq, olardyń árqaısysynyń qabyrǵalarynan tórt- tórtten oıyqshalar jasalǵan. Kúmbezderdiń ishki beti alýan turpattaǵy stalakıttermen kómkerilgen. Bular arsha aǵashynan jasalǵan bileziktermen bekitilgen. Keseneniń syrt qabyrǵalarynyń kómkerilýi úsh bólikke jikteledi.

Onyń orta bóligine úlken kólemdegi órnektelgen jazýlar túsirilgen, joǵary jaǵyna — epıgraftyq frız, tómengi jaǵyna (irge bóligine) bıiktigi — 1,85 m tas kenere júrgizilgen. Ӏrge bóligi qashalǵan tas taqtalarmen dánekerlengen. Keseneniń úsh qabyrǵasynyń ústińgi jaǵymen ótetin epıgraftyq frızde Qurannan alynǵan sózder jazylǵan. Epıgraftyq frızdiń jazýlary terakotalyq fonda quıma kirpishtermen órnektelgen. Frızdiń bıiktigi — 2,37 m. Jazýlar kógildir qyshpen órnektelip, qara kók tústi kirpish¬termen kóleńke túsirilgen. Ǵımarattyń soltústik betindegi eki buryshtyń ekeýinde sıllındr túrindegi dińgekter bar. Bul dińgekterge de kýfa qarpymen jazylǵan jazýlar men oıý- órnekter túsirilgen. Jazýlardyń arasynan "Alla", "Muhammed", "O, jarylqaýshy", "Bılik Allada", "Alla meniń ámirshim" degen sekildi, t.b. sózderdi oqýǵa bolady. Keseneniń soltústik-shyǵys betinde Ӏlıas han oıyǵynyń ústindegi frız sońynda "Shırazdyq Qoja Hasan" degen sóz jáne "hıdjranyń 800 jyly" dep jazylǵan. Kórhananyń qatparly kúmbeziniń joǵary jaqtaýy men alty buryshty taqtaıshada kýfalyq stılmen shırazdyq mozaıkashy Shems Ábd ál-Ýaqabtyń esimi jazylǵan. Ol kúmbezdiń qatparly qabyrǵalaryna órnekter jasaǵan sheber edi. Bas portaldyń eki jaǵy bıik munaramen jıektelgen záýlim arkasy bar. Onyń eni — 50 metrge, ishiniń uzyndyǵy — 18,2 metrge, bıiktigi — 37,5 metrge teń. Portaldyń salynyp bitpeı qalǵan qos qanaty ústinen arka úsh burysh tárizdenip kórinedi. Ámir Temirdiń kezinde bas portaldyń tek nusqasy ǵana bar-dy, onyń qurylysyn 1583—98 j. Buhardy bılegen Abdolla han aıaqtady. Abdolla han zamanyndaǵy jóndeý jumystaryna arnalǵan aǵash dińgekter búginge deıin saqtalǵan. XIX ǵasyrda Qoqan bıligi tusynda munaralar men portalǵa qarabaıyr korǵaný oryndary salynyp, qam kesekpen qorshalyp, kesene qamalǵa aınaldyrylǵan.

Ortalyq zal — qazandyq tóbesi jalań qabat kúmbezben kómkerilgen tórtburyshty bólme. Qazandyq kúmbezi segiz qyrly, dińgek ústindegi jelkenge taban tireıdi. Qazandyq kúmbeziniń ishki jaǵy — 18,2 metrge , syrty — 20,5 metrge teń. Qazandyq kórhana jáne meshit kabyrǵalarynyń temengi jaǵy alty buryshty kógildir taqtaılardan turatyn bıiktigi — 1,5 metrlik maıolıka tystamamen qaptalyp, mozaıkalyq órnektermen áshekeılengen. Ári mozaıkalyq bedermen kóleńkelendirilgen. Al edenge janasar tusta betine ósimdik órnegi salynyp, tastan qashalǵan beldeýsheler júrgizilgen. Qoladan soǵylyp, altyn, kúmis jalatylǵan esik tutqalary men alty shyraǵdan da halyq óneriniń laǵyl-marjandarynyń qataryna jatady. Bularda da ony jasaýshy ısfahandyq sheber Tadj ád-Dın Izeddınniń esimi jazylǵan. Qola shyraǵdandaǵy jazýlar hıdjranyń 799 jyly 20 ramazanynda jasalǵandyǵyn kórsetedi. Búkil qurylystyń maǵynalyq kindigi — áýlıeniń kórhanasy bolyp tabylady. Bul — qabyrǵalarynyń uzyndyǵy — 7,15 metrlik tórtburyshty bólme. Qabyrǵalarynda stalaktıttermen áshekeılengen taıyzdaý oıyqtary bar. Kórhananyń tóbesi qos qabatty kúmbezben kómkerilgen. İshki kúmbezi — qurylystyq, syrtqy kúmbezi — kórkemdik mindet atqarady. Kórhana kúmbezi burysh-buryshtaǵy tórt bilikke tirelip, bıik moıyndyqpen kóterilgen. Syrtqy kúmbezi qatparly. Bul qatparlar ósimdik órnekti pishindes mozaıkamen qaptalǵan. Soltústik portal qabyrǵalarynyń kórkemdigi kórgen jandy tań qaldyrady. Úsh shırektik dińgeksheleri alty qyrly taqtalarmen qaptalǵan, kógildir tústi boıaýlarmen aıshyqtalǵan. Kórhananyń dál ortasynda Qoja Ahmet Iasaýıdiń saǵana-qulpytasy ornatylǵan. Ol jasyl tústi ıashmadan jasalǵan, erneýine názik órnekter salynǵan. Qazandyq pen kórhanadaǵy Safar sheber órnektep jasalǵan aǵash esikter kórkemdigimen kóz jaýyn alady. Kórhana esiginiń oıý-órnekteri súıekpen erekshe naqyshtalǵan. Esik juqa temirmen qaqtalyp, oǵan altynmen jazýlar túsirilgen. Esiktiń ústindegi tas taqtaıǵa kórhana Ámir Temirdiń buıryǵymen turǵyzylǵandyǵy jaıynda jazylǵan. Keseneniń meshiti de asa bir tamasha arhıtektýralyq qurylys.

Ol moıyndyǵynda 16 terezesi bar, shaǵyndaý qos qabat kúmbezdi sopaqshalaý kelgen zal. Oǵan qazandyq bólmesinen Jolbarys han dálizi arqyly ótýge bolady. Meshittiń batys jaq kabyrǵasyna Mekkedegi Qaǵba sıaqtandyryp 3,5x2,5 metrlik mozaıkalyq mıhrab ornatylǵan. Mıhrab meshitke erekshe kórik berip tur. Onyń beti mozaıkamen jáne ósimdik sýretimen áshekeılengen. Mıhrab — jebe ushty arqasy bar oıyq. Bul oıyq kógildir tústi mozaıkamen kórkemdelgen, tik buryshty sándik beldeýmen qorshalǵan, oǵan aq áriptermen Quran sózderi jazylǵan. Ár jerden ásemdik úshin jalatylǵan altynnyń silemi kózge shalynady. Keseneniń ońtústik-batys jaǵynda dinshilderdiń oraza ustaýyna jáne Qudaıǵa qulshylyq etýine arnalǵan jer asty minajathanalary Qoja Ahmet Iasaýıdiń kózi tiri kezinde jasalyp, qaıta jańǵyrtylǵan. XVI ǵasyrda meshitke irgeles qosalqy bólmeler turǵyzylǵan. Bular: batys betkeıdegi dáret alatyn taharathana men Úlken Aqsaraıdyń soltústik- shyǵysyndaǵy "balhı" tásilindegi ıyqpen kómkerilgen jer asty zıraty. XVI ǵasyrdan keseneniń jekelegen bólmelerine áıgili adamdardyń súıekteri qoıyla bastady. Qoja Ahmet Iasaýı kesenesinde jáne onyń tóńireginde Jolbarys han, Esim han, Abylaı han, Ámir Temirdiń shóberesi Babyr han, Qaz daýysty Qazybek bı, Jánibek batyr, t.b. belgili adamdar jerlengen.

---