InfoHub Logo

Men kórdim dúnıe degen ıttiń kótin, Biriniń jep júrgen kóp bireýi etin. Oıly adamǵa qyzyq joq bul jalǵanda, Kóbiniń syrty bútin, ishi tútin.

(Abaı. V. A. Krylov)

DEIİN

On altyǵa tolǵan qyzdy qazaqtyń pisken jemiske balaıtynyn Sháıi biletin. Sodan ba álde shynynda da solaı ma, bıyl on altyǵa tolǵaly, áıteýir, óne boıynda bir ózgeris baryn ózi de, denesi de sezinetin sekildi. Qarqara jármeńkesindeı qyz-qyz qaınaǵan dýmandy dúnıeni jany da ańsaıdy, táni de tátti erkelegisi keledi. Túri kenet ózgerip ketetindeı, aınaǵa sát saıyn súzile, ózgeshe bir ózgeris izdep qaraıdy. Biraq qansha úńilse de, janary jalt-jult etken sol baıaǵy qyr muryn bıdaı óńdi qyz: «Qaıta-qaıta nemenege qaraı beresiń?» — degendeı, aınadan ájýalap kúlimsireıdi. Boıy da burynǵyǵa qaraǵanda qarys pa, súıem be, biraz bıiktep qalǵandaı. Óz baıqaýynsha, aıryqsha keń qabaǵy ony óz jasynan eresek qyzdaı kórsetip, jurtty únemi jańyltady. Jármeńke ashylǵaly jeńgesi Júzik ekeýi osymen áldeneshe keldi, ózgelerdiń izdegeni saýda-sattyq bolsa, bulardyń kózdegeni — kóbinese oıyn-saýyq. Sháıige eldiń kıgen kıimi, sóılegen sózi, júris-turysy — bári qyzyq. Ara-tura bozbala men jigitterge de kóz tastaıdy, birimen jón surasady, keıbirimen sóz qaǵysyp qalady, biraq ázirge kóńil toqtatar birde-bireýin jolyqtyrǵan emes, túri táýir me degeni — maqtanshaqtaý, aqyldy ma degeni — ynjyqtaý, odan qalǵany usqynsyz, shetinen óńkeı úsik uryp, ústine sý tógilgendeıler.

— Jibekjan, beri júr! — degen Júziktiń daýysyna Sháıi jalt qaraı bergende, taǵy áldekim art jaǵynan: «Áı, Sháıi!» — dep qaldy. Qaıta jalt burylǵanynda, qulaǵyna shyrqaı salǵan án shalyndy. Aıtýshy áıel me, qyz ba, áıteýir, Qarqaranyń shalqar jazyǵyn keremet áýen kernep barady.

Shaqyrǵan jármeńkede tanysqan Jámesh eken. «Júrshi tez! Anda Sopyıa degen orys qyzy án sap jatyr», — dedi degbirsizdenip. Bularǵa jeńgesi de qosylyp, úsheýi án shyqqan aq úıge qaraı enteledi. Biraq úıge bas suqpaq túgil, bosaǵasyna da jolaı almady, antalaǵan jurt arasynan adam túgil qyl ótkizetin emes. Olar endi kımeleı bergende, án aıaqtaldy da qaldy. Tym-tyrys tynyp tyńdaǵan jurt ile-shala ár jer-ár jerden kúbirleı bastady:

—  Áı, salady-aq eken!

— Aıtpa! Qazaqtan beter!

— Tyıysh! — dedi qara saqaldy erkek qabaǵyn shyta jekip.

Álgi daýys qaıta shyrqady. Jurttyń qoshemetin arqalandy ma, á degennen ańyratty:

 

Bul dúnıe, oılap tursam, arman dúnıe,

Burynǵy babalardan qalǵan dúnıe.

Barynda oralyńnyń oına da kúl,

Bizden de óte shyǵar jalǵan dúnıe.

Júziń kórkem-aı,

Kúnde kórsem-aı,

Aha-haı,

Syrǵaly erkem-aı!

— Pah! — dedi kóneleý kımeshekti kempir basyn súısine shaıqap. — Daýsyńnan aınalaıyn-aı, tegi!

— Tyıysh! — dedi jańaǵy qara saqal taǵy qabaǵyn shytyp. Kempir oǵan alaıa qarap, ernin jybyr etkizdi. Qara saqal jymyıyp kózin qysty. Eki qarttyń qylyǵyna Sháıi eriksiz kúlip jiberdi.

Án aıaqtalǵan soń da jurt tarqamady. Sirá, án aıtqan orys qyzyn báriniń de óz kózimen kórgisi bar. Sháıi de arbalǵan adamsha aq úıdiń aldynan uzaı almady. Óz qulaǵymen estigendi óz kózimen kórmeıinshe, anandaı ándi anandaı daýyspen orys aıtty degenge sene alatyn emes. «Qazaqy ánniń ıirimin, qaıyrymyn, sózdiń mánine qaraı áýenniń qubylýyn orys óıtip keltire ala ma? Orys dep júrgenderi qazaqtyń orys tústi sary qyzy shyǵar-aý, qudaı biledi?» — dep kúdiktendi.

Sóıtip turǵanda, aq úıden dombyra ustaǵan uzyn boıly, aq sary óńdi, shıraq qımyldy kelisti jigit shyqty. Sháıiniń oń jaǵynda turǵan qara taramys jigit: «Kódek qoı», — dedi kúbir etip. Aqyn Kódekti alban jurty jaqsy biledi, Sháıi de atyn talaı estigen, tek kórip turǵany qazir. Kódektiń sońynan etekterin qaǵyp-silkip, shalqaqtaı basyp taǵy eki erkek shyqty. Sodan keıin dombyrasyn keýdesine qysyp, búrme etek aq jibek kóılektiń syrtynan qyzyl barqyt qamzol kıgen orta boıly, sary shashty, sary óńdi kádimgi orys qyzy shyqty.

— Sopyıa! Sopyıa! — desti jurt shýlap.

Sary qyz dombyrasyn basyna kóterip, aqsıa jymıyp edi, jurt qutyryna qıqýlap ketti:

— Sopyıa, taǵy aıtshy!

— «Bes qarakerińdi» aıtshy! — dedi jańaǵy qara saqal ózimsingen daýyspen gújildep.

— Iá, «Bes qaraker!» «Bes qaraker!» — dep, kópshilik dýyldap ketti.

Qyz anadaıdan buryla qarap turǵan Kódekke kóz qyryn tastady. Ol únsiz basyn ızedi. Qyz dombyrasyn keýdesine qysqan kúıi kópshilikke qarap basyn ıip edi, jurt demin ishine tartyp tyna qaldy. Sál jótkirindi de, Sopyıa shyrqap qoıa berdi:

Aldymda aıdaǵanym bes qara ker,

Bes júzik, bes saqına, bes tana ber.

Berseń ber, bermeseń qoı solaryńdy,

Umytpaı, qaıda júrseń, eske ala kór!

Sháıi án emes, áldebir áýlıeniń únin estigendeı uıydy. Sary qyzdyń betine osy sen shynymen aldap turǵan joqsyń ba degendeı tesile, tańdana qarady. Taza orys ekenin áıgilep turǵan túri demeseń, qyzdyń kıim kıisi, daýysy, tipti júris-turysy — bári qazaqy. Orystyń qyzy qazaqsha án aıtady, qazaqtyń ánin dál búıtip jaqsy kóredi degenge, kózi kórmese, kóńili senbes edi. Sháıi ári tań qalyp, ári rıza bolyp, ári osynyń bárin kózimen kórip, kóńiline túıgenine toǵaıyp, ózin áp-sátte eseıip ketken, kópti kórgen, kópti bilgen adamdaı sezindi. Qarqara jaılaýy da kózine qulpyryp, Sopyıanyń áninshe sán-saltanatty kórindi: úıir-úıir jylqy men otar-otar qoıdan jármeńkeniń Myńjylqy jaqtaǵy jotalary maıysa jazdap turǵandaı. Ala-qula maldy tósine bytyrata shashyp, jap-jasyl jaılaýdy adamdar ádeıi ádemilep tastaǵandaı.

— Jibekjan! — dedi jeńgesi qasynda turǵan úsh qalmaq jigitten teris aınala murnyn basyp. — Myna aradan bylaıyraq keteıikshi, miná bireýler jel jaqqa tura qapty, tegi.

Ánniń áserinen áli aryla almaǵan Sháıi jeńgesiniń jetegine únsiz ere berdi. Erip bara jatyp ortadaǵy dáý qalmaqtyń jutyna qarap turǵanyn kózi shaldy. Túıedeı tym iri, keń jaýyryndy, qara murtty, jalpaq betti, sýyq susty. Tabaqtaı beti bir qazanǵa qaqpaq bolarlyqtaı. Toqtyqtan tyrsyldap turǵan túrine qaraǵanda, qazaqty súlikshe soryp úırengen saýdager sekildi.

Jaılaý shildeniń basynda-aq shyjyı bastapty. Júzi tership, shóldep, kúnniń tal tús bolǵanyn jańa baıqady. Álgi shynymen adam ba álde túıe me degendeı, dáý qalmaqqa tańǵalyp taǵy bir kóz tastady. Ol da óńeshin sozyp sońynan súzilip tur eken, munyń burylǵanyn baıqap, qabaǵyn kótere ıek qaqty. «Ne kerek?» — degeni-aý? «Qap, uıat-aı!» — dep, qaraǵany aǵat bolǵanyn sonda sezdi.

— Álgi sháı ishetin jerge baraıyqshy! — dedi shóldegenine jeńgesi kinálideı-aq keıip. — Qanym keýip, qatalap kettim, tegi!

...Shólderin basqan soń, Jámesh úsheýi endi aýylǵa qaıtqaly jatqanda, qastaryna som deneli, basy da, beti de mol pishilgen, mańdaıy kere qarys, qyzara bórtken júzine qap-qara qoıý murty jarasa ketken qara sur jigit keldi de, ejelden tanys adamsha:

— Amansyzdar ma? — dep, jyly yqylaspen amandasty.

— Amanbyz, — dep, Júzik jutysynan jańylyp qalǵan adamsha qaqala-shashala jaýap qatty. — Ym, qudaı-aı, túkirigime shashalyp qalǵanym-shy.

— Maı qabyńyz, ápke! Nemene, qaıtqaly jatyrsyzdar ma?

Ekeýiniń amandasýynan-aq Sháıi birin-biri tanıtynyn túsindi. Jámesh onyń qasyna ózimsine jaqyndap, ıyǵyna erkeleı qolyn saldy da:

— Bizdi Myńjylqynyń etegine deıin shyǵaryp sap qaıtsańshy! — dedi.

Ózi de sóıteıin dep turǵan adamsha, jigit op-ońaı kóne saldy. Sol sát eki sary jigit sap ete qaldy da, álgimen baılanysa ketti:

— Bizdi adastyryp tastap, óziniń urlanyp kelip turǵan jerin qarashy!

— Sony aıtam-aý, biz ony sharq uryp saýdagerlerdiń ishinen izdep júrsek, ol munda jaıbaraqat qyzben qyljaqtasyp tur.

Bulardyń kózinshe olardyń óıtip óktem sóılegeni Sháıige sóketteý sezildi. Qara sur jigit qysylǵanynan olarǵa bir, bularǵa bir qarap, ne derin, ne isterin bilmeı sasty. Birese murtyn syıpady, birese jelkesin qasydy.

— Qoısańdarshy, kórip tursyńdar ǵoı qaryndasyma kelgenimdi, — dedi ıegimen Jámeshti nusqap.

— Kórip turmyz, — dedi irileýi kekete jymıyp. — Qaryndasyńa kelseń, qaryndasyńmen sóılese ber, bizge qaryndasyńnyń qasyndaǵy qudashadan qur qalmasaq ta jaraıdy. Bul qyzdyń aǵasy Aǵyntaı meniń myna Júzik ápkemdi ábden júdetip jiberipti. Sonyń esesin qudashadan qaıtaryp alsam ba dep turmyn, — dedi Sháıini kózimen iship-jep.

— Qoı-eı, bala, erkinsime! — dedi irileý saryǵa Júzik qabaǵyn túıip. — Ápkesin syılaǵan jigit ápkesiniń qaıynsińlisin de syılaýy kerek shyǵar?

— Ápkesi-aý, qaıynsińlińizden kóz ala almaı turǵanda, artyq birdeme aıtyp qoısam, aıypqa buıyrmańyzshy! Tazabekke qıtyndaı qudasha emes eken, qyzǵanyp qalǵanym ǵoı, qudaı atyp.

— Tazabekke sen qımaǵandy biz saǵan nege qyıady ekemiz? Qalaı-qalaı sóılep kettiń, bala?

— Jomart aǵa, altyndy kórip joldan taıǵan perishteshe, Sháıini kórgende, meniń aǵamdy jamandap shyǵa kelgenińiz qalaı? Óz dosyn jamandaǵan jigitti qaı qyz táýir kóre qoıady dep oılaısyz? — dep, Jámesh namys qyldy.

— Oıbaı, qarap turyp qyp-qyzyl daýǵa qaldym-aý! Qudasha, kórdiń ǵoı, sen úshin bulardan ne estimedim? Jigit tańdaǵanda, osy hálimdi eskerersiń.

—  Eskerermiz, — dedi Sháıi ázildeı kúlip.

Eki jigit jónine ketken soń bári anyqtaldy: Tazabek Jámeshtiń týǵan aǵasy bolyp shyqty. Jańaǵy ánshi Sopyıa Taldybulaqtan dıirmen salǵan ataqty kópes Vasılııdiń qyzy, al Tazabek solardyń atshysy eken. Sopyıanyń qazaqshaǵa sýdaı bolatyny Taldybulaqta qazaq ishinde týyp, jastaıynan qazaq balalarymen birge oınap ósipti. Qysta Almatyda oqyp, jaz boıǵy ómiri qazaq ishinde jaılaýda ótedi eken. «Bes qara kerdi» Almatydaǵy qazaqtardan úırenipti. Sháıiniń Tazabekti jóndi bilmeıtini onyń tirshiligi qysy-jazy Vasılııdiń aýylynda ótetin kórinedi. Qashan kórip edim dep oılanyńqyrap edi, bir-eki ret kóptiń ishinde kózi shalǵany emis-emis esine túskendeı de boldy. Sirá, balasynyp, ol da buǵan kóp kóńil bóle qoımaǵan bolý kerek.

Jármeńkeden uzaı bere jigitti Sháıi sózge tartty. Bir nárse suraǵysy keletinin ańǵartyp, atynyń tizginin ádeıi Tazabek jaqqa burdy.

— Atyńyz nege Tazabek? Bek, bı bolǵandy unatasyz ba? — dedi qaǵytyp.

— E, joǵa. «Taza» degen sózdiń maǵynasy bek pen bıden bıik qoı. Bizdiń Álmerekte osydan otyz-qyryq jyl buryn Tazabek Pusyrman balasy degen atamyz ótken. Kezinde bı bolǵan, el basqarǵan, bedeldi, eldi aýzyna qaratqan azýly adam bolypty. Qytaıdy zertteýge bara jatqanynda úıine qonyp, ekeýi uzaq áńgimelesip, Shoqan degen tóre-ǵalym atamyzdan kóp nárse jazyp alypty. Keıin sol atamyz orysqa baǵynbaımyn dep, albannyń biraz jurtyn sońyna ertip Shyǵys Túrkistanǵa ótip ketedi. Ótkende de jaı ótpeı, orys áskerimen atysyp-shabysyp ótipti. Oǵan qazirgi Uzaq atamyzdyń ákesi Saýryq batyr men onyń Shaltabaı degen seri inisi qosylady. «Meniń atym — Shaltabaı, Asyldan soqqan baltadaı», — deıtin Shaltabaı — sol. Qoly uzyn orys qoıa ma, Qytaıdan ustap ákelip, Tazabek pen Saýryqty «túrmede óldi» qylady da, Shaltabaıdy ıtjekkenge aıdap jiberedi. Tazabek atamyz, jalpy, ósip-óngen áýlet. Tezek, Sultanbek, Dambaı degen uldary bar. Qazirgi  Áýbákir, Sadyqbek, Ábilǵazy, Jaqypberdi, Ýaqas, Shoqpar aǵalarymyz so kisiniń bir Sultanbeginen týǵandar. Bári shetinen «sen tur, men ataıynnyń» ózi. Áýbákir aǵa bolys bolǵan, al Jaqypberdi aǵa — atqanyn qur jibermeıtin qolmergen. Ákem atymdy qoıǵanda, sol Tazabek atamyzǵa tartyp ósip-ónse eken, batyr bolsa eken, eldiń qamyn jese eken degen bolar?

— Alaıda Tazabek atańyz el qamyn jep orysqa qarsy bolsa, siz óz qamyńyzdy jep orysqa qyzmet jasap júrsiz ǵoı?

Mundaı mineýdi kúte qoımaǵan bolar, jigit áýeli úndemeı qalyp, álden soń baryp aqyryn kúrsindi. Sonan soń:

— Jan baǵys úshin ǵoı, — dedi qupıasy ashylyp qalǵanǵa uıalǵandaı bosań daýyspen.

— Baǵanadan beri Sopyıany da jan baǵys úshin maqtap keledi ekensiz ǵoı onda?

— E, joǵa. Sopyıa — ózgeshe bala, onyń tynys-tirshiligi túgeldeı qazaqsha, bizge jany ashyp, jaqtasyp turady. Maǵan, Qojashqa oryssha oqý men jazýdy úıretken — sol. Túbi, qudaı biledi, ol qyz qazaqqa tıetin shyǵar, tegi.

«Sizge me, Qojashqa ma?» — deı jazdap, Sháıi tilin tisteı qoıdy. Odan ary qazbalaı bergendi ábestik sanady, alaıda orysqa baǵynǵysy kelmegen Tazabek batyrdyń qylyǵyn túsine almady. Orys qazaqqa jaqsylyq oılasa, qazaqtyń orysqa qarsy shyǵyp nesi bar? Al orystyń pıǵyly durys bolsa, Qytaıǵa ótip ketken Tazabekti nege ustap ákep óltiredi? Sonyń bári — bul bilmeıtin, biraq bilgisi keletin jumbaq. Alaıda bir kórgen adamnan sonyń bárin qazbalap surap jatý — ári yńǵaısyz, ári ersi. İzetten asa almaı, kóp suraqty kómeıinde búgip qaldy.

Jármeńkeniń Tuzkól jaǵymen joǵarylap, Qarqara ózeninen ótkizip salǵan soń, Tazabek bularǵa qosh aıtty da, qaıta qaıtty. Sháıige bul jigittiń boıynda jurttyń kóbinde joq birdeme bar sıaqtandy, biraq onyń ne birdeme ekenin anyq ajyrata almady. Laǵyp sóılemeıdi, lepirip maqtanbaıdy, keregin ǵana aıtady; sirá, sonysy ma eken unaǵan? Álde alpamsadaı dene bitimi me? Biraq ondaı bitim qalmaqta da bolatynyn kórdi ǵoı mana.

Jámesh Taldybulaqqa burylǵan soń, Júzik pen Sháıi Qarqara ózenin boılaı shyǵysqa betalyp, at basyn Syrttyń jaılaýyna qaraı burdy. Jeńgesi ekeýi árneni áńgime etip kele jatyp, Shoqanasqannan óte bere Sháıi odan Tazabek týraly syr sýyrtpaqtady:

— Maqtaı beredi, Sopyıany alǵaly júr ǵoı deımin?

— Kimdi alatynyn qudaı biledi, biraq kimdi alǵysy keletinin men bilem, Jibek.

— Kimdi?

— Jármeńkege kelgen bir joly seni syrtyńnan kóripti de: «Qara domalaq qana qyz edi, qandaı ádemi bolyp ketken?!» — dep, senen kózin ala almaı tań qalypty.

— Sodan keıin Sopyıadan aınyp qalyp pa?

— Qoıshy, Jibek, Sopyıanyń oǵan qandaı qatysy bar?

— Ózi aıtty ǵoı jańa: «Qazaqqa tıedi», — dep.

— E, qazaqqa tıse, Tazabekke tıe me? Qazaq tolyp jatqan joq pa?

— Jaraıdy, sonymen...

— Sonymen, seni jaqsy kórip qalypty. Kórgisi, sóıleskisi kelip aınalsoqtap júrgeni sol.

— Kórdi, sóılesti, endi ne isteıdi?

— Endigisin ol bilmeıdi, sen bilesiń.

— Neni bilem?

— Unasa, tıesiń; unamasa, tımeımin deısiń.

— Túgi de unaǵan joq, tımeımin.

— Óıtip ótirik aıtpa, Jibek. Ol saǵan unady. Unaǵan soń Sopyıadan qyzǵanyp kelesiń.

Sháıiniń eki beti dý ete qaldy. Qyzaryp ketkenin sezip, qıastap, Júzikten júzin  buryp áketti.

— Sen zálimsiń! Sensiń oǵan meni ádeıi kórsetip júrgen, — dedi qyz burtyıyp.

— Ol — meniń jeńgelik boryshym, janym. Sebebi sen baqytty bolmaı, myna biz — áke-shesheń men aǵa-jeńgeń — baqytty bola almaımyz. Ony sen, aqylyń bar ǵoı, túsinýge tıissiń, Jibekjan.

Sodan sam jamyraǵanda, Syrttyń qaraǵaıly qoınaýyndaǵy úılerine jetip, attan túsken soń, Júzik jaıymen kelip Sháıini jaýyrynynan qapsyra qushaqtady.

— Janym Jibegim! — dedi erkelete eljirep. — Qazaq uldyń taǵdyryna onsha qam jeı bermeıdi, óıtkeni ol óz taǵdyryn óz eliniń ishinde ótkizedi, al qyzdyń taǵdyryn aq saqaldy atasynan tartyp asyq oınaǵan balasyna deıin ýaıymdaıdy, óıtkeni onyń baqyty syrt el, jat bosaǵaǵa baılanysty.

Solaı ekenin Sháıi de biletin, sondyqtan jaýap qatpaı, jeńgesimen únsiz kelisip, ony únsiz qushaqtady.

* * *

Tazabekke Sháıiniń ádemiligi men qylyǵy butaǵa qonyp alyp, moıyn júni úlpildep, tamaq júni búlkildep, jan-jaǵyna jaltaq-jaltaq qarap otyrǵan shymshyq torǵaıdyń balapanyn elestetedi. Kip-kishkentaı, súp-súıkimdi qyzdyń: «Bek, bı bolǵandy unatasyz ba?» — dep, birden qadala ketkeni qatty sastyrdy. Óıtip sóılegeniniń ózi ári erkeligi, ári ójettigi. «Ondaı qyzǵa qol jetkizý úshin, áýeli ana kelinshekten qol úzýim qajet», — dep sheshti ol boıyn áldebir úreı bılep. Qurǵyrǵa úsh jyl boıy ábden baýyr basyp qalypty, aıyrylysý qalaı bolar eken? Biraq: «Kisi jary kisige jar bolmaıdy, Baýryńa balapandaı basqanmenen», — degen ǵoı burynǵylar.

Dánekermen jıyrmaǵa jańa tolǵan jigit shaǵynda jolyqqan. At baqqan adamnyń ómiri kóbine dalada ótedi. Shildeniń kúni tóbesin tesip bara jatqan soń, qalyń qaraǵaıdyń shetine kirip, jalǵyz aıaq joldyń jaǵasyna jantaıa ketken. Attary da qaraǵaıdy shet pushpaqtaı jaıylyp jatqan. Butaq sytyr ete qalǵanǵa jalt qarasa, jalǵyz atty áıel qasyna taqaý kelip te qalypty. Jambasyn qaqqyshtap jalma-jan ornynan ushyp túregelgen. Áıel oń qolymen erdiń aldyńǵy qasynan ustap, sol qolymen artyna mińgesken jas balany súıemeldep, shylbyry jerge súıretilip, tizgini attyń jalyna syrǵyp ketip, berekesi qashyp-aq keledi eken. Muny kózi shalǵan boıda:

— Aǵataı, ustańyzshy! — dedi jylamsyraı jalynyp.

Aq quba áıeldi kórgen bette-aq tanydy: Taldybulaqtyń etek jaǵynda otyratyn Kemelbaı degenniń qatyny. Súıretilgen shylbyrdy qaıta-qaıta aıaǵy basyp, shylbyrdy basqan saıyn, basyn shylbyr qaıta-qaıta julqyp, at ta ábden tıtyqtaǵan bolý kerek, Tazabek janyna taqap: «Dyrr!» — degende-aq toqtaı qaldy.

Tazabek aldymen shubatylǵan shylbyrdy jınap áıeldiń qolyna ustatty. Sodan soń at moınyna syrǵyǵan tizgindi áperip, qorjynnyń ústinde uıyqtap kele jatqan balany qushaqtaǵan kúıi jol shetindegi tegisteý jerge aparyp jatqyzdy. Oıana ma dep, betine biraz qarap turyp edi, bala bylq etpedi: uıqysy qatty-aq eken bátshaǵardyń. Áıel attyń ústinde sol qoqyıǵan qalpy áli qozǵalmaı otyr eken.

— Ne, seni de kóterip alaıyn ba? — dedi ázildep.

— Kótere alsań, kóterip-aq alshy! Attan túser shamam da qalmady, tegi!

—  Kel! Qaıdan kelesiń artynyp-tartynyp?

— Tórkindep baryp em.

Áıel oń aıaǵyn úzeńgiden shyǵaryp, eńkeıip ıkemdele berdi. Oń qolymen qoltyǵynan, sol qolymen taqymynan ustap, Tazabek attan kóterip ala bergende, qulap ketpeıin dep qam jasaǵan áıel moınynan tas qyp qushaqtaı aldy.

— Men seni bilem, syrtyńnan talaı kórgem, — dedi áıel qolyn moınynan bosatpaı. — Tazabeksiń.

— Men de seni bilem: Dánekersiń. «Ádemisin-aı!» — dep júretinmin.

— Men de seni: «Dáýin-aı!» — dep...

— İ-i? «Dáýin-aı!» dep qyzyǵyp pa eń?

Kelinshek quptaǵandaı jymıyp, áýeli kózin jumdy da, artynsha basyn shaıqady.

— Joq, tańdandym.

— Nemenege?

— «Qandaı eken?» — dep.

— Qandaı ekenimdi bilgiń kelse, jerge túsip, jaqynnan qara. Aldymen qylǵyntpaı moınymdy bosatshy!

— Bosatpasam káıtesiń?

— Káıtýshi em? Aıaǵymnyń asty kórinbeıdi, qazir qulaımyz.

— Qulaıyqshy! Saǵan jolyqpaǵanda, ózim de qaı jerde qular ekem dep qorqyp kele jatqam. Apyrmaı, ana ıttiń uıqysynyń qattysy-aı! Búırek tusynan bir-eki ret túıip-túıip jibersem de, túk sezbedi. Uıqyshyldyǵy aýmaǵan ákesi. Tipti, ákesinen de asyp ketken. Ol da qoraǵa qasqyr shaýyp jatsa, oıanbaıdy-aý. Ózińdi jolyqtyrǵan qudaıǵa myń da bir rahmet! «Aqyr qulasam, qaraǵaıdyń ishinde qulasam eken, bir butaqtan ustaı alsam da ólmespin», — dep dalbasalap kele jatyr em.

— Ólmeı qalǵanyńa endi kóziń jetken shyǵar? — dedi Tazabek áıeldiń betine betin taqap.

— Jerge aıaǵym áli tıgen joq, qaıdan kózim jetedi? — dedi áıel kúlip.

— Endeshe, aıaǵyńdy jerge tıgizeıin.

Jerge túsken boıda shalǵynǵa shalqasynan qulaı ketip, Dáneker Tazabekke kózin tóńkere jymıdy:

—  Endi nemenege sostıyp tursyń?

—  Turmaǵanda káıtem?

— Jaqyndasańshy! Jep qoımaımyn.

—  Men jep qoıýym múmkin ǵoı?

— Jep qoısań jep-aq qoıshy. Janymdy saqtap qalǵan adam: «Endi janyńdy alam», — dese, odan aıap qalar eshteńem joq.

Janyna kep jantaıa bergeninde, Dáneker beri aýnap túsip edi, beti tup-týra Tazabektiń alqymyna kelip tyǵyldy. Áıeldiń yp-ystyq lebi atoılap oıanyp kele jatqan sezimge ot qoıyp jiberdi. Basyn kótere bergen Tazabek omyraý túımesi aǵytylyp ketken áıeldiń demigip jatqan tósin umajdaı qushaqtap edi, ańyraı jónelgen sezimder apyl-ǵupyl arpalysty da ketti.

— Aǵataı, joldan alysyraq keteıikshi, — dedi kelinshek qushaǵyn jazbaǵan qalpy.

— Tur onda!

— Tura almaımyn, kóterip aparshy!

— Qushaqta moınymnan!

Alpamsa jigit kelinshekti jep-jeńil kóterip, qalyń qaraǵaıdyń ishine ala jónelgen. Mine, sodan beri jigittik shaǵynyń eń qyzyǵyn sonyń qushaǵyna tosyp keledi. Qanǵan meıirdiń ǵalamaty men saǵyna kórisken sáttiń syıqyrly lázzátin tek sodan tatyp júr. Dánekerdiń qushaǵyna kirgende, basqa dúnıeniń bári sodan keıingi dúnıe bolyp, ysyrylyp qala beredi. Basynda ózin: «Munyń bári ýaqytsha, úılengenge deıin ǵana», — dep jubatatyn. Endi baıqasa, ekeýiniń arasy op-ońaı ajyraı salatyn jeńil-jelpi nárse emes sekildi. Byltyr bosanǵannan keıin: «Bul — seniń balań», — degen bolatyn qulaǵyna sybyrlap. Ázili bolar dep, bul kúlgen de qoıǵan. «Ekeýińdi salystyra qarasa, balanyń kimnen ekenin kúıeýim birden biler edi», — dep, jaqynda taǵy aıtty. «Kemelbaı meni kórip júr ǵoı», — dep edi, «Kúdiktenbeıdi ǵoı, kúdiktense, baıqar edi. Nemene, balań ekenine senbeı tursyń ba?» — dep, qylt ete qaldy. Sodan beri balany bir kórgisi kelip qyzyǵady da. Biraq endi balany da, balanyń sheshesin de birjola umytýy tıis. Óıtpeske amaly joq. Óıtkeni Sháıideı qyzdy jar qylý úshin, aldymen aldy-artyn aq Sháıideı tazartyp alýy kerek.

Jigittik jasaǵannyń da osynshama jan aýyrtar jazasy bolaryn ańǵal jastyqpen ańǵarmaǵan eken.

* * *

Sháıi ishteı: «Kelesi jumada jármeńkege barsam, Tazabek sonda ashyq sóıleser»,— dep dámelengen-di. Biraq eki kúnnen soń Tazabek pen Jámesh aýylǵa ózderi keldi. Shyny ma álde syltaýy ma, áıteýir, aıtýlaryna qaraǵanda, áke-sheshesi arnaıy jumsapty. «Orystyń oıy buzylypty, on toǵyz ben qyryq bestiń arasyndaǵy musylman balasyn áskerge alǵaly tizimdep jatyr. Aǵyntaı men Tazabekten aırylsaq, kúnimiz kún bola ma? Syrt — elden jyraq jaılaý, Taldybulaqqa kóship kelsin, irgeles otyryp oılasaıyq», — depti. Jaýabyn kesip aıtpaı, Aǵyntaıǵa bir, Tazabekke bir kúrsine qarady da, Tileýli:

— Kórermiz, — dedi kúńk etip.— Aqyldasaıyq. Jaqynda Ómekeńe ózim baryp qaıtam.

— Aqyldasqanda,— dep, áıeli Ájiken áldene aıtpaqqa oqtala berip edi, kúıeýiniń qabaq shytqanyn baıqap, jym bola qaldy.

— Júr, Jibekjan, qonaqtardy qyrǵa deıin shyǵaryp sap qaıtaıyq, — dep, Júzik Sháıini ádeıi ata-enesiniń kózinshe qolqalady.

Jolda Jámesh aǵasyn ájýálaǵansyp:

— Jurt áskerge alady dep, óz basymen qaıǵy, meniń aǵam senimen qaıǵy, — dedi Sháıige at ústinde eńkeıe jaqyndap.

Ol sózdiń mánisin Sháıi túsindi, biraq úndemeı elp ete qalmady. Ony qazir eń qınaıtyny — Tazabektiń ne unaıtynyn, ne unamaıtynyn óziniń kesip-piship bilmeıtini. Alpamsadaı tulǵasy, alyp-ushpaıtyn aýyr minezi unaǵanmen, áıelge emirene qoıatyndaı erkek emes sekildi. «Janyńda jatqan erkektiń janyńdy túsinbegeni jaman», — degendi áıelder kóp aıtady. Tazabek Sháıige dáp sondaı, janyn túsinbeıtin erkekteı kórinedi. Qýatty, qarýly bolǵanyna qaraı qatqyl da sıaqty. Ara-tura: «Erkek qatqyl bolmaǵanda, káıtýshi edi?» — degen bir oı sap ete túskenmen, oǵan kúdik báribir jeńistik bermeıdi. Sodan bir Sháıi ekige jarylyp, birimen biri kelise almaı jatady.

— Al, joldaryń bolsyn! — dep, Júzik osy aradan qaıtatyndaryn ańǵartqanda:

— Al, jaqsy! — dep, Jámesh te atynyń basyn tartqan.

Tazabek tap sol sát tike Sháıige qaraı júrdi. «Mynaý káıtedi?» — dep, qyz qıpaqtaı sasty. Tizgin ustaǵan sol qoly dirildep, oń qolynan qamshynyń búldirgesi sýsyp bara jatty, biraq, nege ekenin, bile tura ustap qalýǵa qam qylmady. Tyrs etip qamshynyń saby attyń aldyńǵy tuıaǵyna tıdi. Jaqyn kep qalǵan Tazabek atynan sekirip túsip kóterdi de, qamshysyn qolyna ustatty. Qamshymen qosyp saýsaqtaryn da ustady. Enesiniń baýyryna tyǵylǵan qoshaqansha jigittiń kúrekteı alaqanyna qyzdyń qoly kómilip ketti: Kútir etkizip kúıretip jibere me degen qyz nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, osy shynymen senbisiń degendeı, Tazabektiń betine tańdana qarady. Jigit jutyp jibererdeı eminip tur eken. Jasaýraǵany ma álde jalyndaǵany ma, janarynda bir túıir ot jalt-jult júgirip júrgen tárizdendi. Sol ot qyzdyń da jan dúnıesin qyzdyryp bara jatqandaı. Ne isterin, ne derin bilmedi.

— Uzatpaı aldyńa áke-sheshemdi jiberem, — dedi jigit tótesinen. — Endi meniń janymdy ózińdikimen birge dep uq! Janymsyń!

Týra aıtylǵan sóz týra atylǵan oqtaı Sháıini tyrp etkizbedi. Alaqanyn ashyp jiberdi de, Sháıiniń qolyn syrtynan shóp etkizip súıip aldy. Júzik pen Jámeshtiń kózinshe. Uıat-aı! Tazabekke qabaǵyn shytpaq bolyp edi, ol janaryn budan jantalasa ala qashyp, bul jantalasyp qýa almaı, ekeýi de qyzaryp ketti. Adam túsine qoımaıtyn alapat bir sezim qyzdyń óne boıynan taıǵanap baryp tabanyna tarap jatqandaı dýyldatyp ótti. Talmaýrap, attan jyǵylyp bara jatqandaı sezindi. Syr bermeýge tyrysyp, sabyryn shaqyrǵanda, kózimen aımalap, áli qumarta qarap turǵan Tazabekti kórdi. «Qudaı-aý, mynaý múlde basqa Tazabek qoı!?» — dedi keýdesinde bir qýanysh atoılap. Jigittiń tógilgeli turǵan meıiri men aǵytylǵaly turǵan sezimin janarynan baıqap, óziniń de erip bara jatqan ózgerisin sezip qoıa ma dep sasyp, dereý atynyń basyn aýyl jaqqa burdy. «Janymsyń!» degen qudiretti ún janyn da, tula boıyn da — bárin aımalap, bárin erkeletip, Sháıimen sanaspaı bara jatty.

* * *

Tazabek pen Dáneker biri jármeńkeniń ór jaǵynan, biri tómen jaǵynan urlana shyǵyp, Qarqara ózeniniń toǵaıyna enip ketkende, kún tas tóbede turǵan. Tazabek óz atyn shiderledi de, Dánekerdikin onyń quıysqanyna shylbyrynan ilmekteı saldy. Aqyrǵy jolyǵysýymyz ǵoı, durystap qoshtasaıyn degen oımen, qalqalaý jerge otyrǵan soń, qushaǵyn jaıa berip edi, Dáneker qolyn qaǵyp tastady. Erkeligi dep uqqan Tazabek taǵy umtyla bergende, kelinshek jaqyndatpaı, eki qolyn keýdesine tireı qoıdy. Aıaq asty ne bola qalǵanyn túsinbegen Tazabek Dánekerge suraýly keskinmen qarady. Kelinshektiń atylǵaly turǵan oq jylandaı túrinen tiksinip qaldy.

— Saǵan ne boldy?

— Ne bolýshy edi? Bildim seniń aramdyǵyńdy.

— Qandaı aramdyq?

— Búgin jármeńkege men úshin kelgen joqsyń.

— Endi kim úshin?

— Basqa úshin.

— Ony kim aıtty?

— Bildim.

— Kimnen?

— Jomarttan.

— Jomarttan? Qaı Jomart?

— Qansha Jomart bar edi? Ózińniń dosyń Jomart.

— Ol ne deıdi?

— Seni Sháıige úılenedi deıdi.

— E, deı bersin. Sháıige me, basqaǵa ma, túbi bireýge úılenerim haq qoı. Oda ne tur?

— «Basqaǵa ma?» — dep bultaqtama. Jomart aıtty, dáp Sháıige úılenetiniń anyq.

— Onyń anyq ekenin ol qaıdan bilipti?

— O da Sháıige sóz salǵaly júrse, sen onyń aldyn orap ketipsiń.

— Saǵan sony aıtyp aryzdandy ma? Sonshalyq onyń kimi ediń sen?

— Eshkimi de emespin. Tek ol maǵan da jaqyndaıyn dese, taǵy aldyn orap ketipsiń.

— Al meniń saǵan jaqyn ekenimdi oǵan kim aıtypty?

— Men aıttym.

— «Sháıige aıta bar, ol menimen júredi», — dediń be?

— «Aıta bar», — degem joq, menen kúder úzsin dep aıttym. «Qaıda barsam, aldymdy kes-kesteı berdi-aý!» — dep kijinde de, sonyń yzasymen seniń Sháıige úılengeli júrgenińdi aqtaryp saldy.

— Sonyń bárin saǵan qaı ońashada aıtyp júr?

— Ońashada emes, naǵashym nemeresin súndetke otyrǵyzǵan, sonda aıtty. Jomart bizdiń úıdegimen atalas qoı, sondyqtan «jeńge» dep qyljaqtaı beredi.

— Qyljaqtap júrip, qoınyńa qol salǵan boldy ǵoı?

— Salǵan joq. Qol saldyratyn jyndymyn ba?

— Jyndy bolmasań da, jyndandyryp jiberipti ǵoı.

— Iá, jyndandyrdy. Jyndanbaǵanda káıtem? Úıdegi baıym baı emes, naǵyz baıym sen dep, senen bala súıip, seniń qushaǵyńda ıt tirliktiń ıttigin umytyp júrsem... Tirideı óltirdiń ǵoı meni! Endi káıtem? Káıtip sensiz ómir súrem? Ózińmen birge júregimdi de sýyryp áketetin sıaqtysyń! Munyń ottan ystyq bolatynyn elden es bilgeli estip kele jatsam da, tap mundaı dep oılamappyn.

Eńirep jylap, Tazabektiń keýdesin qos qoldap toqpaqtap, aqyrynda Dáneker birte-birte basyla berdi. «Qudaı-aý, dál bulaı baýyr basyp keter dep kim oılaǵan?! Sumdyq qoı mynasy!» — dep, Tazabek qatty tańyrqady. Aıady, jany ashydy. Biraq ekeýiniki búgin bolmasa, erteń, erteń bolmasa, túbi bir kúni toqtam tabýǵa tıis áreket ekenin áýel bastan bilgendikten, syr bermeı sazaryp shydady. Jubatarǵa sóz de, jón de tappaı, tek únsiz baýyryna tartyp, solq-solq óksigen kelinshekti jon arqasy men jambasynan sıpalaı berdi.

— Túbi osylaı bolaryn ekeýmiz de áý bastan bildik qoı, — dedi kúrsinip.

— Bilgenmen, dál búıtip sorlap qalarymdy sezbedim ǵoı men sorly. «Oınas — ottan ystyq, qala bere boqtan sasyq» degendi qansha estip júrsem de, dál búıtip óz basyma túsedi demeppin. Bálkim, sırek te bolsa soǵyp turarsyń?

—  Joq, óıtip ekijaqty bola almaımyn.

* * *

Áskerge aǵasy Aǵyntaı ketse, Tazabek ketse, onda dúnıe Sháıige nesimen dúnıe? Kóktep úlgirmegen úmiti keýdesinde kómile me? Búkil tirshiligin bılep alǵan óńkeı úrkek oı men mazasyz belgisizdikten qutyla almaı alasurdy. Aqyrynda basqa amal tappaı:

— Jármeńkege baraıyqshy! — dedi Júzikke.

— Barsaq baraıyq.

Ákesi Tileýli de bularmen birge Taldybulaqtyń burylmasyna deıin baratyn bolyp, mal-jan Aǵyntaıdyń qaraýynda qaldy.

...Júzik pen Sháıi jármeńkeni qaq jara aralap, ne Jámeshti, ne Tazabekti jolyqtyrmady.

— Kelmegen ǵoı, — dedi Sháıi keıip. — Qaıtaıyq.

— Qaıtsaq qaıtaıyq, — dedi Júzik qasaqana. — Qyzdy izdemegen jigitti biz izdeımiz be?

— Qaıdaǵy jigit, Júzik? Men Jámeshti izdep júrmin.

— Men de sony izdep júrmin, Jibekjan. Tazabek ekeýi birge me degenim ǵoı ánsheıin. Áne, áne keledi Jámesh.

Jámeshtiń jalǵyz ekenin kórip, Sháıi sál ańyryp qaldy. Kórispegeli kóp bolǵan adamsha bas sap, Jámesh bularmen qushaqtasyp amandasty. Aldymen Júzik jón surady:

— Jalǵyz júrsiń be?

— Joq. Tazabek te osynda bolatyn, aıaq asty adasyp qaldym.

— Osynda bolsa, ózi tabar. Júrińder, jármeńkeni jóndep aralaıyq.

Jármeńkeni eki aralap shyǵyp ta olar Tazabekti jolyqtyrmady.

— Jer jutyp ketti me, qaıda ketti? — dep, Jámesh shala búlindi.

Úsheýiniń áńgimesi úılespedi. Sháıiniń mazasyn alǵan bir-aq suraq: ol qaıda ketýi múmkin? Qaryndasyn adastyryp ketýine qaraǵanda, tegin ketis emes qoı?

— Aǵań buryn da adastyryp ketýshi me edi? — dedi aqyry shydamaı.

— Joq. — Jámesh ne derin bilmeı sasty. — Búıtpeıtin.

— Ánshi Sopyıa alyp ketken shyǵar? — dedi Sháıi taqymdap.

— Qaıdaǵy Sopyıa? Ol qazir poshtada isteıdi, burynǵydaı qydyra almaıdy.

— Onda basqa bireý áketti.

— Ony áketetin sen mundasyń, senen basqa kim áketedi?

— Biz bilmeıtin bireý áketet te.

Sháıi jalt buryldy da, atyn baılaǵan jaqqa qaraı bettedi. Júziktiń Jámeshke: «Qap, qurtty-aý, júgermek! Bar, izde! Jerge kirip ketse de tap!» — degen yzaly únin estip bara jatty. Jeńgesiniń óksheleı ilesip kele jatqanyn bilse de, burylyp qaramady. Árıne, ol jerge kirip ketken joq. Jıyrma úshtegi soqtaldaı jigit tapa-tal túste qaıda joǵalyp ketedi? Qaryndasyn adastyryp ketken adam qatynǵa barmaǵanda, qaıda barady? Kózinen byrsh ete qalǵan yzaly jasty Sháıi Júzikten jasyra almady.

— Sensiń kináli! Sensiń sony taýyp júrgen! — dedi onyń omyraýyn toqpaqtap.

— Janym-janym! Jylamashy, jurttan uıat bolady. Erkektiń jumysy aıaq asty shyǵyp jatady, jamandyq oılamashy! Sen úshin kelmegende, jármeńkege ol kim úshin keldi deısiń?

— Endi kórmegenim jármeńke men Tazabek bolsyn!

—  Áne keledi. Anaý — sol! — dedi arttarynan jetken Jámesh alqynyp.

Jármeńkeniń jelke tusynan kele jatqan jalǵyz attyny Sháıi jazbaı tanydy. Jármeńkege kelgen adam ol jaqqa nege barǵan? Ar jaǵy — Qarqara ózeni. Onyń jaǵasy — qalyń toǵaı. Jalǵyz ózi ol jaqtan ne izdeıdi? Joq, jalǵyz emes. Taldybulaq jaqqa ketip bara jatqan ánebir áıel de sol toǵaıdan shyqty.

— Anaý atty áıeldi kórdiń be, Jámesh? Seni adastyryp, aǵań sony toǵaıǵa alyp ketken eken. Aǵań tabyldy. Menen sálem aıt: kózime kórinbesin!

Tý syrtynan Júziktiń daýysy taǵy shyǵyp jatty, biraq bul joly birde-bir sózi sanasyna jetpedi. Atyna qarǵyp mindi de, artyna qaıyrylmaı, tebinip qaldy. Tas bop qatyp bara jatqan tula boıy seziminiń bárin tysqa syǵyp, kózinen aǵyzyp jatty, aǵyzyp jatty. Eseńgiregen sezimi es jıǵyzbady.

...Bolǵan jaǵdaıdy Jámeshten estigende, Tazabek tynysy toqtap qalǵandaı sezindi. Qolym Sháıige jetti me degenshe, qolynan shyǵyp ta úlgiripti. Endi qáıtti? Tap qazir toqtatpasa, onda bári bitti.

— Jámesh, júr, qýyp jeteıik!

...Arttarynan shyqqan attyń dúbirine ekeýi de jalt qarady. O, qudaıdyń qudireti, qýanǵanynan Sháıiniń kózinen jas shyǵyp kete jazdady.

— Ápketaı-aý, bularyń ne? — dedi at ústinen Júzikti qushaqtaı alǵan Tazabek. — Búıtkenshe, meni óltirip ketpediń be? Sháıkentaı-aý, «Endi senimen janym birge», — demep pe em?

—  Maǵan endi jolama! Jaqyndama!

Tazabek úzeńgi qaǵysa kelip, shaýjaıynan shap berdi. Ony kórgen Júzik pen Jámesh oza shaýyp kete bardy.

— Janym! — dedi Tazabek Sháıiniń tizginin shyjymdaı tartyp. Eki at janasa toqtady. Ol qolyn soza berdi, bul bulqynyp, betin bura berdi. Qalaı, qaıtip aldyna kóterip alǵanyn ańǵarmaı qaldy. Mińgesip, Tazabektiń qushaǵynda otyrǵanyn bir-aq bildi. Qarýly jigit qarsylyǵyna qaramady, baýyryna qysyp, betinen, moınynan, aýzynan súıip jatyr, ıiskelep jatyr; bul tartynǵan sıaqty, bulqynǵan sıaqty; basy aınalyp bara ma, attan qulap bara ma, jigittiń jeıdesinen shap berip edi, omyraý túımesi aǵytylyp ketip, sý-sý beti jalańash keýdesine qaıta-qaıta tıdi. Qyz óziniń jylap kele jatqanyn sonda sezdi.

— Meni qyzǵanǵan júregińnen aınaldym, janym! Jaqsy kórmeseń, qyzǵanbas ediń ǵoı, janym!?

 «Janym! Janym!» degennen basqa bul dúnıede eshbir ún qalmaǵan sekildendi. Sháıi endi bulqynbady da, tartynbady da.

* * *

Taldybulaqqa baryp Ómirálige jolyǵyp qaıtqan Tileýli:

— Erteń el ishine kósheıik, — dedi tas túıin bekingenin qatqyl únimen ańǵartyp. — Ózimizge úırenshikti Orta Merkige qonaıyq. Sol aradan áliptiń aıaǵyn baǵarmyz.

...Orta Merkige kóship kelgeli Sháıige árbir saı-sala men taý-tasta tajal tyǵylyp turǵandaı kórinedi. «Maıdannyń qara jumysy» degen pále tek Tazabek ekeýine qurylǵan tosqaýyl tárizdendi.

Sodan úsh kúnnen keıin jármeńke jaqtan túndeletip oralǵan Ómiráli túnergen qalpy tórge shyǵyp otyrdy da, qatyny Qalısha men qyzy Jámeshtiń kózinshe Tazabekke ursatyn adamsha yzǵarly qarady. Úıdegilerdiń bári úreılene tynshı qaldy. Qart kenet kózin tómen sap, sol jaq alaqanymen betin sıpap, oń alaqanymen kózin, murnyn, odan soń asyqpaı aýzyn ýqalady.

— Balam! — dedi sonan soń bekem daýyspen. — Meniń bilýimde, adam ólimnen basqanyń bárine asyǵýy kerek. Bizdi bylaı qoıǵanda, qazaq ataýly kúni erteń jer betinde qala ma, joq pa, — ony bir qudaı bilmese, adam bilmeıdi. Maǵan tez arada urpaq súıgizbeseń, bul tirshiliktiń bári beker. El basyna kún týdy. Endi jaıbaraqat júrgeniń — aldymen ózińe jaýlyq. Áriden oılasań, elińe jaýlyq. Osy boıdaq júrgeniń de jeter, endi úılen. Kózińe túsip júrgen bireýiń bolsa, aıt; bolmasa, ózim baryp bireýge quda túsem.

— E, jaý qýyp kele jatqandaı ne boldy sonsha? — dep, Qalısha qozǵalaqtaı berip edi, qart ashýlana qolyn siltep qaldy.

— «Jaý qýǵanyń» ne, táıiri, jaý tónip tur. — Qatynyna qabaǵyn túıgen qalpy balasyna qatý buryldy. — Bar ma, joq pa  kóz sap júrgen bireýiń?

— Bar, áke! Bar, kóz sap júrgen qyzy, — dedi Jámesh Tazabekten buryn  jaýap qatyp.

Tazabek Jámeshke birdeme deı bermek edi, qart qolyn taǵy siltep, tyıyp tastady.

— Kim? — dedi Jámeshke jalt qarap. — Kimniń qyzy?

— Tileýli aǵanyń.

— Sháıi me? — dedi sheshesi qyzynyń betine qýana qarap.

— Iá.

— Boldy! — dedi Ómiráli betin sıpap. — Tileýliniń qyzy bolsa, qudaı tileýimizdi berdi. Kempir, dám-tuzyńdy ázirle, erteń ekeýmiz Tileýli men Ájikenniń aldyna baralyq.

— Aldyn ala aıtpaı, dáneńe etpeı, qalaı bolady?

— Solaı bolady. Aıtpaı keldiń dep, Tileýli bizdi qýyp shyqsa, qýyp-aq shyqsyn. Ári jónimizdi aıtamyz, ári erýlikke shaqyryp qaıtamyz.

Tazabek ornynan kúlim etip kóterildi. Jámesh te aǵasyna kúlim etip kóz tastady. Jymyıyp Qalısha shalyna qarady. Talaıdan beri sheshilmeı kele jatqan túıindi onyń op-ońaı sheshe salǵanyna ári tań, ári rıza.

* * *

Kúnniń kózi dál tóbege kelgende, jota jaqta oınap júrgen Aǵyntaıdyń eki ul, bir qyzy Sháıige júgirip kelip:

— Táte, Jaıdaq Bulaq jaqtan eki atty kele jatyr, — desti jarysa shýlap.

— E, kelsin, — dep, jalt qaraǵan Sháıi Jámeshtiń ker atyn birden tanydy, biraq ústindegi ol emes, egde áıel. «Sirá, sheshesi bolar, — dedi joramaldap. — Onda, anaý — ákesi».

Qonaq kele jatqanyn aǵasy men jeńgesine bosaǵadan bas suǵyp aıtty da, ózi úıdi aınala alystap ketti. Aǵyntaı men Júzik úıden júgire shyǵyp, qonaqtarmen dabyrlaı amandasyp jatty.

Sháıiniń joramaly dál shyqty: kelgen Tazabek pen Jámeshtiń áke-sheshesi Ómiráli men Qalısha eken. Dereý qoı soıylyp, jedel qýyrdaq ázirlenip jatqanynan-aq olardyń bul kelisine áke-sheshesiniń rıza ekenin ishi sezdi. Tazabektiń: «Uzatpaı áke-sheshemdi aldyńa jiberem», — degen ýádesinde turǵanyn da túsindi.

Ákesi Tileýli — qatal da ádil, árkim oılamaıtyndy oılaıtyn, árkim bile bermeıtindi biletin, Sháıiniń baǵalaýynsha, bitimi bólek adam. Qylyǵy da, minezi de oqshaý. Burynǵy qazaqtardy kóp maqtaıdy da, qazirginiń kóbine renjip otyrady. Ákesiniń áńgimesine qarasa, maqtanshaq ta; jalǵyz atyn kóńili qulaǵan adamyna túsip beretin jomart ta; qoryqqany men sasqanyn sezdirgisi kelmeıtin namysqoı da; óziniki durys-burys bolsa da aıtqanynan qaıta qoımaıtyn ári qaısar, ári qyrsyq ta; ózgeniń ózinen asyp bara jatqanyna kóz jumyp qaraı almaıtyn ishi tar da; búgingi «e, jaraıdysy» erteń ózine qazylǵan or ekenin ańǵarmaıtyn ańqaý da, bireýge syı qylǵandy da jaqsy kóretin, bireýden syı alǵandy da jek kórmeıtin, áıteýir, álemdegi bar jaqsy men jamandy boıyna túgel jınap alǵan jalǵyz halyq tek qazaq sekildi. Ol maqtasa, taýdyń shyńyndaı asqaqtap turǵan da qazaq; jaqtyrmasa, quzdan qulaǵaly turǵan da qazaq. Birde jer-kókke syıǵyzbaıdy, birde jerden alyp, jerge salady. Bir qyzyǵy, ákesiniń qaı aıtqany da Sháıige shyndyq sıaqtanady. Qazaq, rasynda, eshkimge uqsamaıtyn, ertegige aınalyp ketken ertedegi eldiń sarqynshaǵy syqyldy halyq.

Sonyń bárin biletin, sonyń bárin áńgime etip otyratyn ákesi búgin múlde basqa adam, eki sóziniń birinde «Ómeke, Ómeke» dep, Tazabektiń ákesi aldynda tek tómenshik tanytady. Tazabektiń turqy ákesine tartypty, Ómiráli aqsaqal maldas quryp otyrǵannyń ózinde kishigirim jartastaı kisi eken. Denesine saı sózi de, minezi de iri sezildi. Áńgimesin dastarqan basynda bir-eki ret tyńdaǵan soń, Sháıi ákesiniń iltıpátin de túsindi: Ómekeń áriden oılaıtyn tereń, oıyn búkpeı aıtatyn batyl kisi kórindi.

Qazaqty qara jumysqa alatyn patsha jarlyǵyn albandardyń qalaı qarsy alyp jatqanyn Ómiráli aqsaqal óz kórgen-bilgeni boıynsha aıtyp otyrdy. Aldymen Aqjelke-Podborkop albannyń biraz ıgi jaqsysy men bolys-bıin jármeńkedegi borlaǵan aq úıine shaqyryp alyp: «Úsh kúnniń ishinde maıdannyń qara jumysyna baratyndardyń tizimin berińder!» — dep buıyrypty. Sodan eki-úsh kúnnen keıin jármeńkeniń jelkesindegi Aıt tóbege 300—400-deı adam jınalyp: «Bala beremiz be, joq pa?» — dep aqyldasqanda, sonyń ishinde Ómekeń de bolypty. Jámeńke birden: «Aq patshanyń pıǵyly buzyldy. Endi oǵan aqyl úıretetin biz emes, aqylymyzdy tyńdaıtyn da ol emes. Bizdi aıaıtyn patsha joq bolsa, patshaǵa jaltaqtaıtyn alban da joq. Qysqasy, beldi býyp, bekem bolatyn kún týdy», — depti. Onyń sózin Uzaq ilip áketip: «Aq patsha aıtqanynan tandy. Biz oǵan alǵash qaraǵanda, «Qazaqtan soldat almaımyz, biraq ár tútinge bir som jıyrma tıynnan salyq salamyz», — degen. Ol ýádeniń hatqa túsken qaǵazyn Saýryq ákem Tezek tóreniń úıinen óz kózimen kórgen. Ýáde — qudaıdyń úıi. Óz ýádesin syılamaǵan patshany biz de syılamaımyz», — deıdi. Sol arada Yraqymbaı basý aıtqandaı bolyp: «Bala bermeımiz desek, deıik. Biraq úkimet ásker shyǵaryp, beıbit halyqty qyryp salsa, qaıtemiz?» — degen eken, Jámeńke oǵan: «Biz sheginetin jer qalǵan joq. Bersek, bala óledi. Bermesek, shal óledi. Bala ólgenshe, shal ólsin! Bala bermeımiz, bitti! Meniń aıtarym — osy. Basqasyn ózderiń bilińder», — depti. Tazabektiń Áýbákiri de zirkildep: «Aq patsha qazaqty bala berse de qyrady, bermese de qyrady. Óıtkeni oǵan el kerek emes, orysyn ornalastyratyn jer kerek. Qol qýsyryp qarap otyryp qyrylǵansha, keýdesinde jany bar adamsha jaǵalasyp óleıik. Álimiz jetpeı bara jatsa, Qytaıǵa qashyp qutylarmyz. Biraq jer-sýdyń ıesi bar ekenin aq patshanyń esine bir sap qoıaıyq!» — depti. Sodan Uzaq taǵy aıǵaı sap: «Qazaqtyń soıyl men taıaqtan basqa qarýy joq, qyryp tastaımyz», — dep, orystyń qoly qyshyp otyr. Qarýlanaıyq. Qapy qalmaıyq! Jas bala, qatyn-qalashty jaý kórmeıtin qaraǵaı, arshanyń arasyna kúni buryn kóshirip qoıaıyq. Bizdiń qazaq eshqashan bireýdiń jerin tartyp alý úshin soǵysqan emes, tek óz jerin qorǵap soǵysqan. Kúshti jaýǵa qarsy shyqqanda, erlik qandaı kerek bolsa, birlik te sondaı kerek. Eger ishimizden kimde-kim eldiń birligin buzyp satqyndyq jasasa, ózin de, urpaǵyn da aıamaıyq! Osyǵan ant eteıik!» — dep, ornynan qarǵyp túregelgende, jurttyń bári: «Ant etemiz! Ant!» — dep oryndarynan atyp-atyp turypty.

— E-e! — dedi sonda ákesi áldeneni esine túsire almaı otyrǵan adamsha qabaǵyn shyta oılanyp. — Elirip alǵan eldi endi toqtatý qıyn bolar. Áıtpese Yraqymbaıdyń qaýpi de qulaqqa kiretin qaýip: áskerge birde-bir jigit bermeımiz desek, oǵan qaharlanǵan orys birde-birimizdi qaldyrmaı qyryp tastaýy  múmkin. Onyń da tıiserge syltaý tappaı otyrmaǵanyn kim biledi?

— Ras aıtasyń, orysqa bul óte ońtaıly syltaý bolyp tur. «Aq patshaǵa qarsy shyqty», — deıdi de, shetimizden qyryp salady. Odan qazaqty kim aqtap alady, kim qorǵap qalady? Áýbákir sóılep bitkende, Saılybaıdyń Simtigi: «Erlikti sen de jaısyz jerde jasaısyń-aý, bátshaǵar!» — dep, jaqtyrmaı qaldy. Men dáp qasynda otyrǵam. Betine jalt qarap em, jaltarmady. «Aqyldyń túbine batyr boılamaıdy, batyrdyń táýekeline aqyl tóteı almaıdy», —dedi jumbaqtap. «Sonda qalaı, sizshe, bala bergenimiz jón be?» — dep em, «Ózińnen kúshtige ashýyńdy emes, aqylyńdy kórset. Ashý ashý shaqyrady, kúshtiniń ashýy aıtqanyna kóndirmeı qoımaıdy; al aqyl aqylǵa shaqyrady, álsizdiń aqylyna kúshti de ıligedi», — dedi.

— Sóz-aq. Onyń aıtpaǵyn men uqtym: bala ólgenshe shal ǵana ólmeıdi, bala-shaǵa da, kempir-shal da — bári óledi degeni ǵoı. Sol Simtiktiń aıtqany kep júrmese, ne qylsyn?

— Qalaı degenmen de, el basyna kún týdy, Tileýli. Endi urpaq qamyn oılamasaq, aram ólemiz, — dedi Ómiráli úıdegilerdiń bárine barlaı qarap. — Kóp baladan aman qalǵan Tazabektiń taǵdyry túnde uıqymnan, kúndiz kúlkimnen aıyrdy. Aqyrynda báıbishemiz ekeýmiz aqyldasýǵa ózderińe keldik. Asyǵys ekeni asyǵys, biraq asyqpasqa amal qalmady. Jalǵyz ul dep, betinen qaqpadyq. Ol úılenbeı júrip aldy. «E, aman bolsa, bir úılener», — dep, kóńilimizdi keńge salyp júre beriptik. Balańnan bala súıip qalmasań, myna qalaımaqan zamanda onyń ózinen aırylyp qalardaı qaýip týdy. Sol jaıynda ózińmen aqyldasqaly keldim.

— Jaraıdy, Ómeke, aqyldasaıyq, — dedi ákesi sol sózdi aıtqanda Sháıi jaqqa bir jaltań etip.

Onsyz da áńgimeniń aýanyn ańǵaryp otyrǵan Sháıi bul kelistiń mán-jaıyn óz qulaǵymen estigen soń, ne turyp keterin, ne otyra bererin bilmeı yńǵaısyzdandy. Sony ańǵardy ma, ákesi dereý sózdiń aýanyn basqa arnaǵa buryp jiberdi:

— Ádil dep sengen aq patshamyz alaqol shyqty, — dedi kúrsinip, — orysty ózim dep, oǵan sýly, shuraıly jerdi alyp berdi de, burynnan sol jerge ıe bolyp otyrǵan qazaqty buratana sanap, qaıdaǵy qyr men qıyrǵa aıdap tastady. Sondaǵy syltaýy — «Sender egin sala almaısyńdar». Nege sala almaımyz? Qajet ekenin túsinse, qazaq bárin de isteıdi. Qazaqqa senbeıdi bul patsha, kem sanaıdy. Qolyna qarý ustatpaı, qara jumysqa jumsap otyrǵany da sodan. Bireýlerdiń túsindirýinshe, qazaq, uıǵyr, shynynda da, soǵystyń ózine emes, soǵysqa bekinis jasaý úshin baratyn kórinedi. Ol bekinisti nemis atqylasa, sen soǵyssań da, soǵyspasań da ólmeısiń be? — dedi Tileýli óziniń de qaısysyna senerin bilmeıtinin ańǵartyp.

— Ókimettiń saıasatynda shyndyq bolýshy ma edi? — dedi Ómiráli Tileýlige túıile qarap. — «Shyndyq», «ádildik» degendi aldymen solar aıtady, biraq túptiń túbinde «shyndyq» degeni shyrmaý, «ádildik» degeni aldaý bolyp shyǵady. Shyndyq degenińniń ózi qat-qabat perdesi bar shymyldyq tárizdi nárse emes pe? Sonyń betki perdesin halyqqa kórsetip qoıady da, ókimet qalǵanyn sonyń astaryna aparyp jasyra salady. Ańqaý el bet perdege ılanady da, onyń arǵy qatparynda ne tyǵýly jatqanyn ańǵarmaıdy. Máselenkı, ıt te, qus ta ılana ketetin bir shyndyqty qazir senderge men de aıtaıyn. Myna otyrǵan kempirimdi tanıtyn, tanymaıtyn kez kelgen adamǵa: «Mynaý— meniń qatynym, Tazabek — osydan týǵan balam», — desem, eshqandaı kýáliksiz-aq, qazbalap suramaı-aq, bári nana ketedi, óıtkeni oǵan aqyldyń, bilimniń eshqandaı qajeti joq. Al endi bir surqıa: «Ómiráliniń Tazabegi oınastan týypty», — desinshi, «Joq, Tazabek óz balam», — dep, men qansha oıbaılaǵanymmen, Qalısha qansha bajyldaǵanymen, báribir oǵan bireý nanady, bireý nanbaıdy.

— Balalardyń kózinshe qaıdaǵyny aıtqany nesi? — dep, Qalısha kúıeýine ejireıe qarap edi, Ómiráli de oǵan ejireıe qaldy:

— Nemene, qýystanatyndaı urlyǵyń bar ma edi? Qoryqpa, men saǵan senbesem de, ózime senem, bar bala ózimdiki, — dedi kempirin kózimen erkelete kúlip. Sonan soń Tileýlige tiktep qarady. — Mine, qazaqtyń osyndaı bir jan qınaıtyn jaman ádeti bar: adaldan góri aramǵa ılanýǵa beıil turady, óıtkeni adal nárse týra, qatqyl aıtylady, al aram nárse arbap-aımalap aıtylady. Álgi bárimiz aıta beretin, biraq mán bermeıtin nadandyq degeniń — sol: týra aıtqan shyndyqqa emes, aımalap aıtqan aramdyqqa sený. Aqyl, bilimdi qajet etpeıtin ósek-aıańǵa sene salady da; oılanýdy, aqylǵa salýdy qajet etetin nársege óresi jetpeıdi. Sonan soń álgi ózine túsinikti, úırenshikti nadandyǵyn maldana beredi.

— Ras, ras aıtasyz, — dedi Tileýli súısine bas shulǵyp.

Aqsaqaldyń ol pikirin Sháıi de quptady. «Aqyldy kisi», — dedi aıtqanyna arbalyp. Jurttyń uıyp tyńdaǵany unady ma, aqsaqal odan ary aǵytyldy:

— Tazabek atamyz orysqa qarsy shyqqanda, ony quptap qasyna ergen Saýryq: «Tura-aq dese túbinde qazaqty qurtatyn orys deısiń, sol orysyń bizdiń anaý degen talaı atqaminerimizden táýir ǵoı?» — depti. Sonda Tazabek «Áı, Saýryq-aı, sen de jiptiń úziler jerin ańǵarasyń-aý! — degen eken. — Aıtsań-aq bitti uǵyla salatyn is bolsa, ekeýmizdiń bedelimiz ben aqylymyz jurtty dúr kótermes pe edi? Bul istiń eń qıyny búgingi táttiniń túbi ashty ekenine eldiń kózin aldyn ala jetkizý ǵoı. Oǵan meniń kózim jetkenmen, eldiń kózi jetpeı dińkeni qurtyp turǵan joq pa? Qansha kóregendikpen aıtsań da, sózdiń aty sóz, bireý senedi, bireý kúdiktenedi. Búgingi ómirdiń qısynyna qarap, áli bolmaǵan, biraq túbi bolatyn nárseni boljaý — qıynnyń qıyny. Sol qıyndy qazaqqa uqtyra almaı da óletin shyǵarmyz, kim biledi. Anaý Taldybulaqtaǵy orysty qarashy. Qaı qazaqqa qıanat jasady? Birimen tamyr, birimen syılas, qazaqtyń óz aǵaıynynan artyq. Sony kórip, soǵan kózi jetip otyrǵan qazaq seniń: «Ol orys — bir orys. Adamgershiligi bar orys. Birli-jarym bolǵan soń, orys bizben baýyrlasqysy kep turady. Erteń ol ekeý, úsheý, júz bolady, sóıte-sóıte ne ózińmen teń bolady, ne ózińnen kóp bolady jáne onyń bári ol orystaı ádil emes, aýzyńdaǵyny jyryp alatyn, astyńdaǵyny tartyp alatyn ozbyry da bolady. Bir orys — baýyr, bes orys — aýyl, júz oryspen sanasasyń, myń orysqa baǵynasyń», — degenińdi qazirgi qazaq túsine me? Qaısysynyń oǵan kózi jetedi? Ony orysqa qarsy qoıǵannan buryn: «Qaıdaǵy joqty aıtady ekensiń», — degizip, qaıta ózińe qarsy qoıyp alasyń. Óziń oılap qarashy, orys qazaqpen shyn syılasqysy kelse, óz jerinde otyryp-aq nege syılaspaıdy? Oǵan syılastyq kerek emes, seniń jeriń, sýyń kerek. Syılasqaly keldim dep, qaı qazaq orystyń jerine baryp ornalasyp jatyrmyz? Ańqaý, nadan eldi sózben aldap qul etkisi keledi. Qazir az keziniń ózinde ózen-kólińdi tartyp alyp jatyr. Erteń kóbeıgende, seni taý-tasqa, qum-shólge yǵystyryp tastaıdy. Oda bilim, aqyl-aıla bar, sende alaýyzdyq pen kúnshildik bar. Erteń jeme-jemge kelgende, aqyl-aıla men bilim jeńbegende, alaýyzdyq pen kúnshildik jeńe me? Eldiń búgin kórip-bilip otyrǵany — qazirgi shyndyq. Qazir, qudaıǵa shúkir, az orys kóp qazaqtyń aýzyna qarap otyr. Erteń ol kópke aınalǵanda, ol kezdiń shyndyǵy múlde basqa bolady, biz onyń aýzyna qarap qalamyz», — depti. Sonda Saýryq Tazabekti qushaqtap: «El senbese, senbesin, men saǵan endi sendim. Ólsem, birge ólem; tiri júrsem, qandaı qıyndyqta da qasyńda bolam», — depti. Aqyrynda, mine, Tazabektiń sol aıtqany keldi: «júz oryspen sanasatyn, myń orysqa baǵynatyn» zaman týdy.

— Iá, aıtqany keldi.

— Buryn, birli-jarym kezinde, orys bizden yǵýshy edi; qazir, kóbeıińkiregende, biz olardan yǵa bastadyq. Mine, aqyldynyń aqyldysy ǵana boljaǵan, qyryq jyl buryn Tazabek aıtqan shyndyq — osy.

— Apyrmaı, kórip otyrǵandaı qalaı aıtqan, á!?

— Óz basyn báıgege tigip, el namysyn qorǵaıtyn Tazabek pen Saýryqtaı erkek topyrlap týa bermeıdi. Elý jylda ma álde júz be, eldiń baǵyna, óziniń soryna týady. Alaıda, qudaıdyń qudireti, sol Tazabek pen Saýryq, Shaltabaılardy: «Biz úshin qurban bolyp edi-aý!» — deıtin alban balasy da azaıyp barady. Meniń bir baıqaǵanym, umytylǵan namys kómilgen qozdyń shoǵy tárizdi eken: uzaq jatsa, óshedi; uzaq úrleseń, qolamtadan qaıta tutanady. Basqa emes, bóten emes, taǵy el basyna kún týǵanda, sol baıaǵy Tazabektiń Tezegi, Áýbákiri men Jaqypberdisi, Saýryqtyń Uzaǵy kóptiń aldyna shyǵa kelgende, óshken shyǵar degen namystyń qaıta qozdaǵanyn kórip, ári qýandym, ári qaıran qaldym: namys ta qanmen beriletin qasıet eken!

Dastarqan qamymen kirip-shyǵyp júrip, Ómiráliniń ózge áńgimesin Sháıi estı almady, alaıda onyń bul jolǵy basty maqsaty Tazabek ekeýin atastyrý ekenin anyq bildi. Bilip qana qoımaı, aqylǵa salyp oılandy. Jik-japar bolyp kútip jatqandaryna qaraǵanda, áke-sheshesi, aǵasy, jeńgesi — bári solardyń yńǵaıyna jyǵylyp otyrǵan jandar. Óıtip bári bilip, bári quptap otyrsa, bul nemenege qarsy bolady? Ótkende qolynan shóp etkizgeni erkelete de bilgeni ǵoı Tazabektiń? Júzinde de, minezinde de aıǵaılap turǵan ábestigi joq.

Óstip ózimen ózi arpalysyp turǵanda, sheshesi ıtermelep, aǵa-jeńgesiniń otaýyna alyp kirdi.

— Sen endi boıjettiń, qarǵam. Myna kisiler saǵan úki taǵýǵa kelip otyr. Ne deısiń? Qarsylyǵyń bar ma? — dedi qyzynyń betine qadala qarap.

— Joq, — dedi Sháıi júzin taıdyryp.

— Aqylyńnan aınaldym! — dedi sheshesi betine shapshyp shyǵa kelgen shattyqtan nurlanyp.

...Tileýliniń úıi dereý toıǵa daıyndyqqa kiristi. Biraq toı qamymen jármeńkege baryp qaıtqan Aǵyntaı asa jaısyz habar ákeldi: orys ulyq Jámeńke, Uzaq bastaǵan albannyń sóz ustar on shaqtysyn aqyldasamyz dep aldap shaqyryp alypty da, Tazabek batyrdyń nemeresi Áýbákirdi de, sonaý Asydaǵy Qyzylbórik bolysy Serikbaıdy da solarǵa qosyp qamap tastapty.

— Qazaqtyń basyna qara kún týǵan eken, — dedi Tileýli álgini estigende qabaǵyn túıip. — El bedeldilerin aldyn ala tutqyndaǵany — olardyń úlken aram iske aldyn ala daıyndalǵany.

Kelin atanatyn kúnin asyǵa kútip júrgen Sháıi, eki keshtiń apaq-sapaǵynda Tazabek jetip kelgende, tiksinip qaldy. Tutqynda jatqan albandardyń aǵaıyn-týystary olardy qutqaryp alý úshin, erteń jármeńkege shabýyl jasamaqqa bekinipti. «Tileýli men Aǵyntaı sol kópke qosyla ma eken?» — depti Ómiráli.

Túnere tómen qarap biraz otyrdy da,

— Jaraıdy, — dedi Tileýli basyn ızep. — Baramyz.

Tazabek keterinde Sháıi jaqqa qıpaqtap qaraǵyshtaı berdi.

— Jibekjan! — dedi Júzik qaıynsińlisine sybyrlap. — Saǵan aıtary bar sıaqty, shyqsańshy!

Sóıtti de, Sháıini dalaǵa jetektep shyǵardy. İle-shala tysqa Tazabek te shyqty.

— Sháıken! — dedi Tazabek erkelete qolynan tartyp. — Myna alasapyran zaman tamashalatyp toı jasatatyn emes, eger sen renjimeseń, alyp qashyp úılensem, qaıtedi? Uıat bola ma?

— Búgin be?

— Joǵa, ózimiz kelisken kúni.

— Ol qashan?

— Ony Júzikpen keliseıik.

— Meıli.

Jigittiń qýanyp ketkenin úninen ańǵardy.

— Sháıken! — dedi tolqyp. — Aman bolsam, qabaǵyńa kirbeń túsirmespin, janym!

— Aman bolýǵa tyrys!

— Tyrysam, janym. Sen úshin aman bolýǵa tıispin men. Kelshi, qushaqtaıynshy!

— Keıin. Anaý qarap tur, — dedi teris qaraǵansyp turǵan Júzikti kózimen nusqap.

— Jaraıdy, janym. Habaryn ózim aıtam.

Úkisi taǵylyp, ata-anasy men ata-enesi quıryq-baýyr jesken soń, Sháıi ózin Tazabektiń zańdy qalyńdyǵy sanaǵan jáne onyń endi uryn kelýge de qaqysy baryn biletin, sondyqtan sózin jyqpaı, sonshalyq qýantqanyna ózi de marqaıyp qaldy.

Tazabek ketken soń Aǵyntaı ákesine kelip:

— Jáke, erteń men-aq baryp qaıtaıyn da. Shoqpar men soıyldan basqa qarýy joq qazaq myltyqty orysqa ne isteı alamyz? — dedi tekemettiń shetine otyryp jatyp. — Qartaıǵanda birdemege ushyrap qap júrersiń.

Sháıi ákesiniń jaýabyn demin ishine tartyp kútti. «Barmaı qalsa, qaımyqqany», — dep oılady.

— Balam, — dedi Tileýli balasynyń betine qyryn qarap otyrǵan qalpyn buzbaı. — Seni aman saqtaý úshin men ólsem, sheıitpin. Ata-babamyz ejelden urpaǵy úshin ózin qurbandyqqa baılaǵan. Ol dástúrdi buzyp, qarabet bolar jáıim joq. Al sen beride áke-shesheń men bala-shaǵańdy, áride elińdi qorǵaýǵa mindettisiń. Sondyqtan sózdi qoı da, qaıyńnan kesip ekeýmizge eki bos moıyn shoqpar jasa. Ne kórsek te elmen birge kóremiz. Óıtpesek, ant urady, balam. Aıtqan joq pa Ómekeń túneýgúni alban basshylarynyń qalaı ant etkenin?!

Bul sózden soǵysqa daıyndyqty sezgen Sháıi sheshesine úreılene qarady, biraq sheshesi úndemedi. Óıtkeni dál qazir erkekterdi bul joldan aınytý «Qyrylsa, halyq qyryla bersin, ózderiń aman bol» degenmen barabar-dy.

Ákesi men balasy áli keppegen bos moıyn shoqpardy taqymdaryna qysyp, tańerteń Qarqaraǵa attandy. Sol ketkennen ekeýi tún aýǵansha oralmady. Úı ishin úreı bıledi. Árkim oıymen ár kúdikti qýalap, biraq ony bir-birine aıtpaı kúrsinedi. Úshinshi kúni tań ata Aǵyntaıdyń jalǵyz ózi kelip attan túsip jatqanyn áýeli Sháıi kórdi de, tyrp ete almaı turyp qaldy, al Ájiken kórgen zamat daýys sap qoıa berdi:

— Qulynym-oý, ákeńdi qaıda tastap keldiń? — dep, súrine-qabyna ulyna qaraı umtyldy.

— Apa, Jákem aman, — dedi Aǵyntaı tórge otyryp jatyp.

Alakóleńkede aǵasynyń kózi Sháıige isińki kórindi. Jylaǵany anyq. Birden aıta salmaı, aldap otyr dep oılady.

— Aman bolsa, qaıda endi ákem?

— Tazabekterdikinde.

— Jaralanyp qaldy ma? — dedi sheshesi shoshyna joramaldap.

— Ómekeń oqqa ushty, apa.

— «Oqqa ushqany» qalaı? Aman ba?

Aǵyntaı basyn shaıqady.

— Jármeńkege qaraı qozǵala bergenimizde, qarsy aldymyzdan tars-turs myltyq atyldy. Ákem, men, Tazabek pen Ómekeń — bárimiz qatar kele jatqamyz. Ómekeń attyń jalyn qusha jyǵyldy. Tazabek ekeýmiz eki jaqtap súıemeldep úlgerdik. Biraq bylaı alyp shyqqan soń qarasaq, oq omyraýynan tıipti.

— Alda qudaı-aı, endi káıttik?! — dedi Ájiken shoshyna sasyp.

«Endi káıttim?» degen saýal Sháıini de qınap tur edi.

* * *

Ómirbek aqsaqaldy jerleýge úı ishimen birge Sháıi de bardy. Ózin ol úıdiń adamy sanaryn da, sanamasyn da bilmeı, kelin bop túspeı jatyp bul úıge jamandyq ákelgen adamdaı sezinip, jurttan shetteńkireı berdi. Bir sát aǵasy Aǵyntaıdyń qasyna kelip edi, onyń tóńiregindegiler óńkeı tizimge iligetinder eken, báriniń áńgimesi áskerge alýdyń aınalasynda.

— Nege alady, qaıda aparady, sony men áli uqpaımyn, — dedi tolyq deneli, sirá, ózin salmaqty adam sanaıtyn jalpaq bet jigit.

— Qaıda aparýshy edi? Orys pen nemis soǵysyp jatqan jerge aparady, — dedi birdeme bilińkireıtini. — Orystarǵa oqtan qorǵanatyn or qazyp beretin kórinemiz, ony «oqap» deıtin kórinedi.

— «Oqap» pa, «oqqap» pa?

— It bile me?

— E, biz or qazyp jatqanda, «qazyp bitsin» dep nemis qarap tura ma eken? Atyp jibermeı me?

— Árıne, atyp jiberedi. «Qoı, mynaý qazaq eken», — dep, aıaıdy ǵoı dep pe eń?

— Bizdi óıtip kópe-kórneý ólimge aıdaǵannan orysqa ne paıda?

— Bir paıdasy: nemis orystyń ornyna bizdi atady. Ekinshisi: biz ólsek, bizdiń jer-sýymyz túgeldeı orystyń qolyna ótedi. Iesiz qalǵan jerge ıe bolǵannan artyq oǵan qandaı paıda kerek? Onsyz da jyl saıyn kóbeıip, jyl saıyn jaqsy jerlerge jyljyp ornalasyp jatqanyn kórip júrgen joqsyń ba?    

— Barsań, orys dep nemis qyrady; barmasań, «barmadyń» dep orys qyrady deshi.

— Solaı.

— Solaı bolsa, aqyr bir ólim, óz jerimizde eń qurymasa jastyǵymyzdy ala jatpaımyz ba?!

— Men de sony durys kórem.

Jigitterdiń bul sózi Sháıiniń júregin shym-shym aýyrtqanymen, bekemdikteri jiger bergendeı de boldy. Alaıda Tazabek ekeýiniń arasy endi qalaı bolaryn bir qudaı bilmese, Sháıi bilmeıtin edi. İsiń túgil, ózińniń oıyńdy da bıleı almaıtyn ozbyr zaman týǵan sekildi. Adam túsinip bolmaıtyn áldebir úreı únemi tý syrtyńnan ańdyp turǵandaı. Qashan bas salatynyn ol aıtpaı, sen bilmeı, sendelip seziktenesiń de júresiń.

Óziniń Alban ishinde Sary degen atadan taraıtynyn, naǵashysy, ıaǵnı sheshesi Qyzylbórik rýynan ekenin Sháıi biletin. Bular jylda Jalańashtyń batys jaq betin qystap, jazda Syrtty jaılap qaıtatyn. El ishiniń tynyshsyzdyǵyna baılanysty, jylda birer kún ǵana otyryp shyǵatyn Orta Merkige bıyl uzaq qonystap qaldy. Tazabek — Alban ishinde Álmerek, onyń Jánibek degen jaýger urpaǵynan taraıdy. Onyń da sheshesi — Qyzylbóriktiń qyzy. Ol jaǵynan ekeýi naǵashylas. Ákeleriniń anda-sanda bajamyz dep qalatyny sondyqtan. Álmerekterdiń negizgi atamekeni — Qýlyq taýynyń arǵy-bergi baýraıy men saı-salasy túgel. Qýlyq taýy Sharyn ózeninen shyǵysqa qaraı kerilip jatsa, Jalańashtyń taýy onyń ońtústik qarsysynda Eki Ashaǵa deıin sozylyp jatyr. Ekeýiniń arasy shyǵysqa qaraı birte-birte keńeıip, bir-birinen alystaı beredi. Shyǵysqa qaraı ret-retimen jatqan Toǵyz Bulaq, Shet Merki, Aral, Orta Merki, Jaıdaq Bulaq, Keńsý nemese Bas Merki, Eki Asha dep atalatyn árbir saı, árbir sý — sol Jalańash taýynyń tósemsheginen taramdap jatqan kógal jerler. Solardan taraǵan ózen-sý men bulaq-jylǵalar Qýlyq taýynyń kúngeıin bókterleı aǵyp jatqan Kegen sýyna Aqtoǵaıǵa deıin qosylyp, odan ary Sharyn atanady. Sharynnyń basy Aqtoǵaı sanalsa, ortasy — Kórtoǵaı, etegi — Sartoǵaı. Sýdyń eki jaǵalaýyndaǵy kerish jarlar — zamana boıy sý men jel salǵan keremet sýretter: biri batyrǵa, biri aqylgóı abyzǵa uqsap qyzyqtyrsa, biri jádigóı albasty men qorqynyshty áldenege uqsap záreńdi alady. Qazaqty bılep-tóstep otyrǵan orys mundaı jerge qyzyqpaǵanda, nege qyzyqsyn? Jalańash aýylyn ázirdiń ózinde bılep-tóstep, ashsa alaqanynda, jumsa jumyryǵynda ustap otyr.

* * *

Ákesiniń ólimi Tazabekti kúrt eseıtip, ári qataıtyp, ári ózgertip jiberdi. Malǵa da, janǵa da endi ózi bas ıe ekenin túsinip, Vasılııdiń attaryn ózine ótkizip berdi de, aǵaıyndary otyrǵan Eki Asha jaılaýyna úı ishimen kóship bardy. Endigi onyń kókeıindegi jalǵyz túıtkil — qaıtkende de ákesiniń kegin alý. Qarqara jármeńkesindegi qalyń áskerge jalǵyz shaba almasyn da, biraq bir orysty oqqa baılamaıynsha baıyz taba almasyn da — bárin biledi. Alaıda ańdyı berse, túbi bir amalyn tabatyn sekildenedi. Sol oımen Vasılıı bergen qosataryn taqymyna qysyp, Qarqara jaqqa taǵy  attandy.

* * *

El ábiger. Orta Merkiniń bıiginen qarap, Jalańashtan Qarqaraǵa, Qarqaradan Jalańashqa qaraı jóńkilgen alashapqyn jurtty Sháıi kúnde kóredi. Tazabektiń kázir jármeńke jaqty torýyldap júrgenin bilgendikten, ár topty kórgen saıyn júregi aýzyna bir tyǵylady. Orystyń ozbyrlyǵyna shydamaı atysyp-shabysyp jatqan erlerdiń de, erlerge ilesip esi shyqqan adamdardyń da — báriniń taǵdyry nemen tynatyny buldyr birdeme. Tutqynda jatqan Áýbákirdiń aǵaıyndary tym qatty dúrligip jatsa kerek. Alaıda ol dúrligýdiń ar jaǵynda atys-shabys, ólim-jitim jatqanyn sol daýryǵyp júrgenderdiń ózi de túsiner-túsinbes kúıde. Ólimdi qaýip demeı, erlik sanaıtyn sekildi. Ákesi birde maqtap, birde dattap otyratyn qazaqtyń myna zulmattan qutylar joldy tabar-tappasy ázirge neǵaıbyl. Sháıi qazir oılaı-oılaı eseıip qalǵan sekildi. Onyń oıynsha, ólim men ómir betpe-bet kelgende, adam bárinen buryn aman qalýyn oılaýy kerek. Aqylyn da, aılasyn da tek soǵan jumsaýy tıis. Sondyqtan yrym-jyrym, káde-sádeni saqtamaı-aq tezirek Tazabektiń bosaǵasyna baryp alǵanyn durys sanady. Sol oıǵa bekinip, bataıyn dep bara jatqan kúnge jalynyshpen syıyna qarady. Tynysh atyp, tynysh batqanyn qalady. Sóıtip úıi jaqqa buryla berip, selk ete qaldy: apasy tyqyryn bildirmeı tý syrtyna kelip tur eken.

— Túý, apa, záremdi aldyń ǵoı, tegi!

— Sóıttim be, janym? Aınaladaǵy jaǵdaı meniń de záremdi alyp bitti. — Baýyryna tartyp, ıyǵyna qolyn saldy. — «Adamnyń ashýy kóbeıgen saıyn aqyly azaıa beredi» deýshi edi burynǵylar. Ákemniń kegin qaıtaram dep júrip, ana bala bir pálege urynyp qala ma dep qorqam. Aqyr solardyń tileýin tileıtin bolǵan soń, bosaǵasyna baryp-aq alǵanyń durys-aý, balam. Kórip tursyń ǵoı, búkil alban bosqyn bolatyn túrimiz bar. El búıtip búlinip jatqanda, bizdiń káde saqtap kergigenimiz kimge dári? «Oraza, namaz toqtyqta» degen. Nekeńdi toı-tomalaqsyz-aq qyıǵyza salaıyq ta. Ákeń de kóner, sen de túsin.

— Meıli, apa. Úreı qushaqtap úıde ýaıymdaǵansha, ne de bolsa Tazabektiń qasynda bolaıyn.

— Aqylyńnan aınaldym sol! «Elý-alpys qoıymyz ben jıyrma shaqty iri qaramyzdy aıdap, Qalısha qudaǵıdyń qasyna kóship alsaq pa eken?» — dep ákeń aqyldasqanda, «Qaraly úıdiń qasyna kóship barǵanymyz qalaı bolady? Onyń ústine qyzymyzdy ózimiz tyqpalaǵandaı bolarmyz», — dep, men kónbep em. Endi oılasam, jol ústinen aýlaǵyraq ketkenimiz de aqyl ma deıim.

Ertesi tús aýa Jalańash jaqtan qalyń atty kisi kele jatqanyn kórip, Sháıi úıge shoshyna júgirip kirdi.

— Áke, qaptap keledi! — dedi qolyn batys jaqqa qaraı úreılene siltep.

— Endi qaıttik? — dedi sheshesi jaý basyp qalǵan eken dep sasyp.

Túgel dúrligip dalaǵa shyqty. Qara qorym atty kisi bókterde saýlap barady eken. Báriniń kıim kıisteri, atqa otyrysy orysqa uqsamaıdy. Qoldaryndaǵy qoqaıǵan naızasy, taqymdaryndaǵy shoqpary men soıyly, keıbiriniń moıynǵa asqan myltyǵy — bári olardyń qazaq ekenin aıtpaı tanytyp tur. Bulardy baıqady ma, eki atty kisi toptan bólinip Jaıdaq Bulaqqa, taǵy ekeýi osylaı qaraı shapty.

— Qudaı-aı, beker kórindik-aý kózderine, — dedi Ájiken kúńk etip.

Eki jigit jaqyndaı bere sonadaıdan sańqyldaı amandasty.

— Bul ne joryq? — dedi Tileýli eki jigittiń qolyn ala amandasyp jatyp.

— Qarqaraǵa ketip baramyz, — dedi kóne taıjaqy kıgen balań jigit qasyndaǵy serigine bir jaltań etip. — Jalańashtyń orystaryn atamanymen qosyp úıdi-úıine qýyp tyqtyq. Endi Qarqaraǵa ketip baramyz. «Bizdi qoldaıtyn erkek bolsa, qosylsyn!» — dep, ekeýmizdi Jaqypberdi aǵanyń ózi jumsady. Qasynda Tezek atam da bar.

— Jaqypberdi aǵań men Tezek atań bastap bara jatsa, biz de balamyz ekeýmiz arttaryńnan jetemiz.

...Ákesi men aǵasy Qarqaraǵa ketken soń, ertesinde jeńgesi ekeýi eki at minip, Sháıi taǵy mal jaıýǵa shyqty.

Shyq keýip, gúl men shóptiń ıisi kún jylýymen burqyraı bastaǵan kezde ekeýi attaryn otqa jiberip, ózderi jalpaq saıdyń tómen jaq túgel kórinetin dóńesteý jerine shyǵyp otyrdy. Sol kez Sháıiniń oıyna Tazabek oraldy. Osy bir kúıeýi de sıaqty, kúıeýi de emes sıaqty dúdámál jaǵdaı ony múlde daǵdartyp bitti. Yntyǵyp, azar shydap júrgenin Tazabektiń túr-turpatynan ańǵarady: jurttan jasyryp kóz qıyǵymen qıylyp aımalaıdy.

— Jibek! — degen Júziktiń daýsy Sháıiniń oıyn short úzip jiberdi.— Ózińmen óziń sonsha ne oılap kettiń? Osyndaı ońashada aqyldasaıyq ta.

— Neni?

— Neni bolýshy edi? Tazabek ekeýińniń jaıyń da baıaǵy meni mazalap júrgen.

— Onyń nesin aqyldasamyz?

— Bárin. Tazabek búgin kelse, búgin; erteń kelse, erteń ekeýińniń basyńdy bir tósekte qosam. Sony bil.

— Qoıshy, Júzik. Oń jaqta júrip qyz óıtpeıdi, uıat emes pe?

— Túk te uıaty joq. Kúıeýiniń qoınyna jatý uıat bolsa, onda ájelerimiz ben sheshelerimizde uıat bolmaǵan.

— Tazabek áli kúıeýim emes qoı?

— Ony saǵan kim aıtty? Tyńda! Ata-anań kelisimin berdi me? Berdi. Qudalarmen quıryq-baýyr jestik pe? Jestik. Endi saǵan ne kerek? Qaıta Tazabek kóńilińe qarap, kútip júr ǵoı. Men bolsam, bir túnde uryn keler edim de, sharýańdy baıaǵyda bitire salar edim.

— Oı, ońbaǵan Júzik, qandaı jaýyzsyń!?

— Ol jaýyzdyq emes, meniń jeńgelik mindetim. Tazabekke tıgennen opyq jeseń, onda meni óle-ólgenshe kórmeı-aq ket. Biraq qaıdam, «Kúıeýdiń qyzyǵyna batyrǵan qaıran jeńgem-aý!» — dep, ár tún saıyn alǵys aıtarsyń qaıta.

— Túý, qoıshy endi!

— Qoımaımyn. Tyńda! Erkektiń qoıny qorqynyshty degendi kim aıtty saǵan? Onda aǵańnyń qoınynda nemenege jatyp júrmin men? Qorqynyshtan óleıin dep pe? Álde erkektiń qyzyǵyn kóreıin dep pe?

— Túý, Júzik, qandaı tártipsizsiń? Qaıdaǵy qyzyq, qoıshy!

— Iá, kórermiz áli kimniń tártipsiz ekenin. «Oıbaı-aı, mundaı ekenin nege erte aıtpadyń?» — dep, keıin keıip júrmeseń, jarar.

— Túý, Júzik, qoıshy endi! Ana shetine barshy maldyń! Jylqynyń sońynan qaraǵaıdyń ishine kirip ketse, buta-butanyń arasynda qoı qalyp qoıady, qaıyrshy, bar!

— Baraıyn. Qaıyraıyn. Biraq aıtqanym aıtqan, Tazabek kelgen túni sony isteımin, daıyndala ber! — Júzik sóıleı júrip atyna mindi de, jalpaq saıdyń shyǵys jaq betine qaraı shaba jóneldi.

— Aqyryn! Atyńnan aýyp túsip júrersiń.

— Qoryqpa, jyǵylsam, jer kóteredi.

Syrt izet qylǵanmen, ishteı Júziktiń qylyǵyn Sháıi qup kórdi, aqyr bolatyn nárse tezirek bolsa eken dep tiledi.

* * *

Jaqypberdiden: «Jármeńkeni shabamyz. Aǵaıyn, kómekke kel!» — degen habar jetkende, «Á, qudaı, tilegimdi berdiń-aý!» — dep qýandy Tazabek. Ańshylyq jasa dep Vasılıı bergen eski qosataryn moınyna ilip, atyna tas túıin mindi.

Sol kúni jármeńkege jetpeı, irgesindegi Bóleksazǵa kelip qondy. Atynan túsip jatyp baıqaǵany: ár úıdiń aldynda on shaqty, jıyrma shaqty baılaýly at, aýyl ishi qaptaǵan alashapqyn adam. Búgin bir top jigit Járkentpen baılanys jasap jatqan Temirlikti, ekinshi top Qaraqolmen habarlasyp turǵan Taldybulaq poshtasyn tas-talqan qıratyp kelipti. Qaharyna mingen halyq erteń Qarqara jármeńkesin shappaq. Adamy túgil, Qarqaranyń aýasy da búgin ashý-yzaǵa býlyǵyp turǵandaı: túıilgen qara bult ne jaýmaı, ne jyljymaı, jármeńkeniń ústin qara túndikshe qaptap alypty. «Taldybulaqty shapqanda, Vasılıı qaıtti eken, qońsy otyrǵan Dáneker ne boldy eken?» — degen oı bir jylt etti de, jalp sóndi.

Ertesi jurt jármeńkeniń jelke tusyna jınaldy. Jaqypberdi buıryq ispetti tapsyrma aıtty. İri deneli, susty, úni zor, ashýlanǵan adamsha zirkildep sóıleıtin susty kisi eken.

— Jamaǵat! — dedi basyndaǵy tumaǵyn julyp alyp joǵary kótere. Attyly jurt tyrp etpeı tynyp tyńdady. — Arǵy tegińde qol bastaǵan atań bar dep, jármeńkeni shabýdy maǵan tapsyrdyńdar. Jaýdan emes, men osy istiń jaýaptylyǵynan júreksinip turmyn. Óz basym osy jolda ólip ketsem de ókinbeımin. Óıtkeni osy elden aıap qalar eshteńem joq. Meniń mindetim  — orys óltirgen Tazabek atamnyń da, qazir orys tutqynynda jatqan Áýbákir baýyrymnyń da kegin qaıtarý emes, qorlanǵan qazaqtyń namysyn qorǵaý. Bárimiz búgin namys úshin biriktik, sol úshin atqa qondyq. Birikkendikten, biz kúshtimiz. Jármeńkede myltyq kóp, bizde az. Sondyqtan eldi qorǵaıtyn adam aldymen ózin qorǵasyn. Óıtkeni ólgen adam eshkimdi qorǵaı almaıdy. Ólimnen qoryqpaıtyn adam bolmaıdy. Biraq ajaly jetse, qoryqqan da óledi, qoryqpaǵan da óledi. Sondyqtan beker ólmeı, jaýyńdy jastana ólý kerek. Jaýdyń qolynan óle salý erlik emes, jaýdy óltirý — erlik. Osy este bolsyn. Al kettik!

Tebinip, shoqyta jónelip edi, qaýmalaı turǵan baýyrlary, bir jipke tizbektep qoıǵandaı, tobymen dúr ete qaldy. Jurt ta jappaı sońdarynan shoqytty. Jármeńkeni jep qoıatyndaı, bári birazdan keıin jóńkile shapqan. Áldekim kenet:

— Oıbaı, oń jaǵymyzdan orap keledi! — dedi qylǵynyp.

Jalt qaraǵan Tazabek shoqaqtap shaýyp bara jatqan jıyrma-otyz áskerdi kórdi.

—  Qorshaǵaly keledi! Áne! Aldyǵa qara! — dedi taǵy bireý baqyryp.

Sol jaq qaptaldan myltyǵy shoshaıǵan bir top jaıaý jaqyndap qalypty. Tazabek eń aldyńǵysyn kózdemeı atyp qaldy. Ajaly joq pa, oq tıetin-aq jerde tıgize almady. Ań atý men adam atýdyń aıyrmasy bar eken: adam atqanda, qolyń ǵana emes, júregiń de qaltyraıdy. Aınala pyrs-pyrs, tars-turs tútindedi de ketti. Oqqa ushqandardyń shyńǵyrǵan, qylǵynǵan jan daýsy ár tustan estilip jatty. Aqyrynda aman qalǵandary taýǵa qaraı jalt berdi.

— Qasha atys! Toqtamaı at! — degen Jaqypberdiniń aıqaıy estildi. — Jaý jasqanbaı atsa, túgel qyrylasyńdar!

Alaıda qazaqtar atysyp jarytpady. Jaqypberdiniń janyndaǵylar ǵana biraz oq shyǵarǵanmen, basqalar beıbereket birden, ekiden tars-turs etkizdi de, taýǵa qaraı tym-tyraqaı qashty.

Tazabek shaýyp bara jatyp artyna eńkeıip qaraǵanda, qalyń qaýdyń ishinen qarań etken bir áskerdi baıqady. Biraq qosataryn qaıta oqtaǵansha oq jeter shamadan tym alystap ketti. Sonda da sol jaqqa qarata basyp-basyp qaldy: tym bolmasa, jasqanar dep oılady. Qatar kele jatqan bireý at-matymen omaqasa qulady. Oń jaǵynda kele jatqan da yńq dep atynan ushyp tústi. Qyryldy qazaq.

Jurt jota asyp baryp at basyn tartty. Tazabek top ishinen atasy men Aǵyntaıdy izdedi. Qalyń nópirdiń qalqasynda Tileýli aqsaqal aman-esen shaýyp ótken shyǵar dep shamalaǵan. Eki-úsh toptyń arasynan tappady. Taǵy bir topqa kımeleı kirip bara jatqanynda, qasynan ótken bireý tanys kisi sekildendi. «Qaıdan kórip em?» — dedi esine túsire almaı. Ol da, sirá, sóıtken bolý kerek, ótińkirep baryp artyna buryldy.

— Tazabek aǵa! — dedi ol da kesh tanyp.

— Sopyıa! — Qyzǵa qaraı atyn tebine umtyldy.

Ekeýi at ústinde qushaqtasyp, arqa-jarqa amandasty.

— «Qaıdan kórgen jigitim?» — dep tursam, erkekshe kıinip apsyń ǵoı? Munyńdy qalaı túsinýge bolady? Sen kimge qarsysyń?

— Men ejelden ádiletsizdikke qarsymyn. Ony orys jasaı ma, qazaq jasaı ma, maǵan báribir. Árıne, óz ultyma oq atpaımyn, biraq qolymnan kelgen kómegimdi qazaqtan aıamaımyn. Óıtkeni men onyń jer-sýyn mekendep óstim.

— Áı, Sopyıajan-aı, orystyń bári osy sendeı bolsa ǵoı, átteń!

Ekeýi topty qaq jaryp ońasha shyǵyp ketti. Áldene aıtqysy kelgen adamsha, Tazabek qaıta-qaıta  Sopyıaǵa qaraǵyshtaı bergen.

— Aǵa, ne boldy? Óz kózińizge ózińiz áli senbeı kelesiz be?

— Joq, — dedi Tazabek julyp alǵandaı — saǵan súısingenimnen aýzyma sóz túspeı keledi. Dáp osyndaıǵa seni barar dep esh oılamappyn. Munyńa áke-shesheń, aǵań qalaı qarady?

— Olar menen at quıryǵyn kesip ketti. Men Qojaqqa ilesip qazaqtarǵa qosyldym.

— Qaı Qojaq?

— Ózińiz biletin dıirmenshi Qojaq.

— Sıyrshy Qojaq eken dep, júregim sý ete qalǵanynshy!

— Túý, tegi, maǵan durystaý qazaqty da qımaısyz ba? Áne Qojaǵyńyz sońymnan qýyp kele jatyr.

— Óı, sen Sopyıany qaıda ońashalap barasyń? Shyq jekpe-jekke! — dedi atyn tebinip.

— Shyqsań, shyq! — dedi Tazabek te qarsy tebinip. Tebinise jaqyndap, ekeýi qushaqtasa ketti.

— Barmysyń, eı, baýyrym?! Bir-birimizben qanjyǵada kórisetin kún týdy ma, ne boldy?— dedi Qojaq daýysy buzylyp.

— Qaıda kórisseńder de, aman kóriskenderińe táýbá qylsańdarshy, — dedi áldekim tý syrtynan:

Jomart eken. Qolynda qoqıǵan naızasy. Qaraǵaı saptyń ushyna temir qazyq baılap alypty. Sholań qaqqan batyrlarsha álgisin silkip-silkip qoıady.

— Naǵyz jaý túsiretin batyrǵa uqsaısyń, — dedi Qojaq keketkeni de, qoshemettegeni de belgisiz daýyspen.

— Tazabek qusap qorqyp, men alystan atpaımyn, jaýdyń dál janyna baryp, dál júreginen shanshımyn.

— Atyń jaraý eken, janyna barsań, baryp qalarsyń. Biraq bararyń baryp alyp, qaıta qasha almaı júrme.

— Jaýǵa shabýǵa jaraǵan at jaýdan qashýǵa da jaraıdy.

— Mine bul aıtqanyń — shyndyq. Sen shabýdan buryn qashýdy oılap at qamdaǵansyń.

— Aınalyp kelgende, sen meniń jaqsy at mingenimdi de kóre almaı tursyń. Al eger jaqsy qatyn alsam, onda jarylyp óletin shyǵarsyń.

— Qoısańshy, sen jeńildiń, — dedi Sopyıa Qojaqqa kúle qarap. — Seniń shoqparyńnan Jomarttyń naızasy uzyn, atyńnan aty júırik, seniń alǵan qatynyńnan onyń almaǵan qatyny sulý, endi jeńilmegende, neń qaldy?

— Áı, — dedi Jomart eleń etip, — sen qashan qatyn alyp júrsiń?

— Sen naızańdy qaırap jatqanda.

— Qyljaqtamaı, shynyńdy aıt, atpen oınasań da, qatynmen oınaýǵa bolmaıdy.

— Sen ǵoı qatynymmen oınap turǵan.

— Mynaý ne ottap tur, eı? Qatynyń Sopyıa ma?

— Iá, dáp ózi, Jomeke, — dep, Sopyıa at ústinde eńkeıip, sálem salýdyń ısharasyn jasady.

— Mynaý jyndy, eı, — dep Jomart shıq-shıq kúldi. — Biz orystarmen soǵysyp júrsek, bul olardyń qyzyn alyp júr. Óstisem, janym qalar degen qýlyǵy ǵoı.

— Qalaı oılasań, solaı oıla, Jomart. Sen qusap qý tizemdi qushaqtaǵansha, orystyń qyzyn qushaqtaǵanym artyq.

— Áńgime Qojaqta emes, Sopyıada, Jomart, — dedi Tazabek sózdiń tizginin tartyp. — Orys qazaqty qyryp jatqanda, qazaqqa kelin bop jatqan Sopyıanyń qylyǵy, qalaı aıtsań da, adam súısinetin qylyq. Qutty bolsyn, baqytty bolsyn! Men de, qudaı qalasa, jaqyn kúnderde úıleneıin dep júrmin, ákem kózi tirisinde Tileýli aǵanyń qyzy Sháıige quda túsip qoıǵan. Qaınatam men qaınaǵamnan atys kezinde kóz jazyp qalyp, solardy izdep kele jatyr em, Sopyıa kezdesip qaldy da, artynsha sender kelip, bógelip qaldym. Júrińder, birge izdeıikshi!

...Aǵyntaıdyń aldynda uzynynan sulap jatqan Tileýlini kórgende, Tazabektiń júregi tas tóbesine shyqty. Oń jaq qara sanynan tıgen oq jambas súıegine jetip toqtapty. Qýǵynshylardyń qolyna túspeı, qaıta bul araǵa qulamaı jetipti. Em-domnan habary bar Simtik deıtin shal toqym kúıdirip basyp, qanyn ázer toqtatypty. Aǵyntaıdyń jeıdesin jyrtyp jiberip, sonymen sanyn tańyp jatqanda qart kózin ashty.

— Aǵyntaı! — dedi kózimen balasyn izdep. — Meni tezdep úıge jetkiz, balam!

Qarttyń beti ári emes, beri qaraı bastapty: bir sát yńyranyp, bir sát tynym taýyp, áıteýir, tiri ekenin bildirip jatty.

— Oqty soryp alatyn emegen, ne tilip alatyn otashy tapsańdar, táýir bolar edi, — dedi Simtik Aǵyntaıǵa qarap. — Asqyndyryp almasań, ákeń bul jaraqattan óle qoımaıdy.

— Mende ıod bar edi, — dep, Sopyıa atynan túskeli jatqanda, áldekim:

— Oıbaı! — dep barq ete qaldy. — Jotaǵa qarańdarshy!

— E, kósh qoı, ne kórindi sonsha? — dedi jyldamdaý bireý jekip.

— Kóshtiń aldynda aq tý kótergen kók attyǵa qarańdarshy: er-turmany túgel kúmis, kúnge shaǵylysyp jalt-jult etedi. Aq tý kótergeni — biz beıbit adambyz degeni. Turqy bizdiń jaqtyń adamy emes-aý. Alystan kele jatqan bolar.

— Tóh, úlken kósh eken, tegi! Teń artqan túıesiniń ózi qyryq shaqty. Taýdyń qaptaly tolǵan mal, bir bolys el bir-aq kóterilgen bolý kerek.

— Oıbaı! — dedi manaǵy barq etken daýys. — Qyratyn boldy! Aldynan átiret shyqty.

— Óı, beıbit kóshti nege qyrady?

Jotaǵa shyǵa kelgen top attyny saıǵa tyǵylǵan bular da, kóship kele jatqandar da bir sátte kórdi. Kósh bastaǵan kók atty sál bógelgendeı boldy da, aq týyn tastaı berip, eki qolyn kókke soza shalqalaı baryp qulady. Myltyqtyń pyrs etken úni Tazabekterge sonda jetti. Bári shý ete qaldy. Japatarmaǵaı qarsy bettegi qaraǵaıǵa qaraı qashty.

— Endi qaıttik? — dedi Aǵyntaı alaqtaı sasyp.

— Atamdy maǵan áperińder! — dedi Tazabek atyna qarǵyp minip.

Aǵyntaı men Jomart qartty jerden qos qoldap kóterip aldy. Sopyıa da súıesti. Tileýli tistenip, dybysyn shyǵarmaı shydady. Tazabek ony qundaqtaýly balasha qushaqtap, aldyna óńgerip aldy. Jota jaqtaǵy tyrs-tyrs, pyrs-pyrs, shyńǵyrǵan, qylǵynǵan dybystan aspan tóńkerilip kele jatqandaı edi. Qańǵyǵan oqtyń dybysy yzyńdap, tıgen oqtiki tunshyǵyp shyǵatynyn Tazabek biletin. «Qyrdy-aý! Qyryldy-aý!» — dedi jany túrshigip. Qalǵan jurttyń qaıda qashyp tyǵylǵanyn bir qudaı bilsin, bul arany bes saýsaǵyndaı biletin Tazabek qaraǵaıǵa ilikken soń, «týra júr», «ońǵa buryl» dep otyryp, aqyrynda bulardy dáý jartastyń jalpaq tóbesine ákep shyǵardy. Tileýlini jerge túsirip, sol arada Sopyıa jaraqatyn qaıta qarap, qaıta tańdy.

— Sanyn tilip, oqty sýyryp alsaq, jaqsy bolar edi, — dedi. — Áıtpese irińdep kete me, kim biledi?

— Sen tilesiń be? Qoryqpaısyń ba? — Tazabek betine kúmánmen qarady.

— Atam atqan oqtan qoryqpaǵanda, men tynysh jatqan oqtan qorqam ba? Mende tek qural-saıman joq.

— Ony qaıdan tabamyz?

— Jalańashta Sergeıchýk degen pelshir bar. Ózi kelip qarasa, tipti jaqsy. Kelmese, qural-saımanyn bere turar.

— Onda atamdy áýeli úıge jetkizeıik. Sonan soń Jalańashqa ekeýmiz baryp qaıtaıyq.

— Joq, Tazabek, sen áýre bolmaı-aq qoı. Sopyıany ózim aparyp qaıtaıyn. «Sen kimisiń?» — dese, men «kúıeýimin» dermin, al sen sóz taba almaı qalyp, beker kúdik týdyryp alyp júrersiń.

— Oıpyrmaı, seni mundaı qyzǵanshaq dep kim oılaǵan?

— Qyzǵanaıyn, qyzǵanbaıyn, kelinshegimniń bóten erkekpen ketip bara jatqanyna qalaı jaıbaraqat qarap turarmyn?

— Boldy-boldy! — Sopyıa aqyryn ǵana Qojaqty ıyǵymen qaqty. — Qyljaqty qoıa turyp, áýeli jaraly adamnyń jaǵdaıyn oılasańdarshy.

Tazabek dereý óz oıyn aıtty:

— Jomart ekeýmiz qaraǵaıdyń ishinen eki-úsh syryq taýyp ákeleıik te, sodan kótergi jasaıyq. Sonda atam da, biz de qınalmaımyz.

— Biraq baıqańdar, — dedi Sopyıa qarttyń qasynan berirek kelip. — Mynalar Fon-Bergtiń baskeserleri bolar. Onymen oınamańdar. Ol jaýyz saıdyń aýzyn baǵyp jatýy múmkin.

— Berkiń kim? — Tazabek túkke túsinbeı, Sopyıa men Qojaqqa kezek-kezek qarady.

— Meniń qazaq ishine birjola kelýime, shynyn aıtsam, sol Berg sebep boldy. «Jaman syryn aıtam dep, shynyn aıtady» deıdi ǵoı; eger Qojaq renjimese, aıtyp bereıin.

—  Aıta ber, elden estigenshe, ózińnen estisin.

— Sizder bilesizder me, bilmeısizder me, meniń Qojaqqa qosaq bolǵanyma bir-aq kún ótti.

— Mine qyzyq! — dedi Jomart kúlip. — Men bulardy baıaǵyda úılenip alǵan dep júrmin ǵoı. Birge júredi, birge jatady, qaıdan bileıin?

— Ótirik aıtpa, Jomart. Birge júrdik, biraq birge jatqan joqpyz.

— Orystar úılengenshe de óıtip-búıte beredi deıdi, qaıdan bileıin?

— Mynaǵan qoı deıtin bireý bar ma, joq pa? Adamǵa, tegi, aýyz ashtyrmady ǵoı.

— Qoı, eı! Atamnan uıalsańshy! Berik degen báleniń kim ekenin bileıik te.

— Tazabek aǵa, onyń ákesi de, ózi de osy Járkent jaqta qyzmet jasap kele jatqan adamdar. Fon-Berg degenine qaraǵanda, arǵy túbi taza orys ta emes shyǵar. Keshe erteńgisin ákem syrttan sup-sur bop keldi. «Keshe qazaqtar Basharın men Zýbkovtyń omartasyn talqandap, ózderin óltirmek bopty. Bári úı ishimen toǵaıǵa tyǵylyp aman qalypty. Olar bizge de tıisýi múmkin. Basharınge baryp, anyq-qanyǵyn óz kózimizben kórip qaıtaıyq», — dedi. Ákeme aǵam ekeýmiz ilestik. Barsaq, aýlasy tolǵan ásker. Sanadym. Bergtiń ózin qosqanda, barlyǵy jıyrma toǵyz adam. Berg eki kómekshisimen birge Basharınniń qasynda otyr eken. Ákem jaǵdaıdy surap edi, sol-aq eken, al kep Berg aǵytyldy deısiń, qudaı saqtasyn, ondaı maqtanshaqty ómirimde kórgen emespin. «Meni rotmıstir Kravchenkonyń ózi jumsady, — dedi, dáp bir aq patshanyń ózi jumsaǵandaı. Daýsy da barabannyń qýysyndaı dúńkildegen birdeme eken. «Orystardyń omartasyn qıratyp, ózderin uryp-soǵyp jatyr eken qazaqtar. Baryp byt-shytyn shyǵar!» — dep buıyrypty Kravchenko. Sodan Qarqaradan shyǵyp, túngi birde Taldybulaqqa jetipti. Túngi ekide qazaqtardyń qaraýylyna kezigip, ony atqylap qýyp tastapty. Kádimgi qan maıdanda júrgen jaýyngerdeı maqtanady. Sózine qarasań, qazaq pen orystyń arasynda qyrǵyn soǵys júrip jatqandaı. Tańǵy beste Túp ózeninen ótip, bir aýyldyń ústinen shyǵady. Aýyldyń shetinde eki qaraýyl tur eken, ekeýin de atyp salady. Ol qaraýyl ma, jaı turǵan adam ba, anyǵyn bir qudaı bilmese, eshkim bilmeıdi. Óıtkeni ol ekeýi Bergke esh qarsylyq kórsetpegen. Berg olardyń qasyna barmaǵan da sóılespegen, kórgen bette atqan da tastaǵan. Berg pen olar bir-birine soǵys jarıalaǵan eki memlekettiń adamdary sıaqty. Álgi eki qaraýyldyń ólerdegi aıqaıynan aýyl oıanyp, bularǵa qarata beıbereket oq atypty. Bergtiń nókerleri ýralap aýyldy shaýyp, tańǵy beste tátti uıqyda jatqan qazaqtyń elýin qyrypty. Ózi «qazaqty óltirdim» demeıdi, «kóterilisshilerdi óltirdim» deıdi maqtanyp. Onyń kóterilisshileri, kórdińiz be, aýylda beıqam uıyqtap jatqan qazaqtar. «Qalǵany úı-jaıyn, mal-múlkin tastap, taýǵa qashyp ketti», — dedi beti búlk etpeı. Qarýsyz qatyn-bala taýǵa qashyp ketpegende, qaıda qashyp ketedi endi? Qaıta taýdyń pana bolǵanyna shúkir! Jynym kelgeni sondaı, zyǵyrdanym qaınap zorǵa tyńdadym. Kádimgi ózi tektes qarýly áskermen soǵysyp júrgendeı bósti: «Sol shabýylda Aısa degen taranshy erlik jasap, eki kóterilisshini tapanshaman jaıratyp saldy», — dep soqty. Qarýsyz qazaqty jaıratyp salǵandy da erlik sanaǵan essizge ne dersiń?!

— Olardyń ishinde taranshy qaıdan júr? Qazaqta onyń qandaı kegi bar eken?

— Ony men qaıdan bileıin, Jomart. Bergtiń aıtqany solaı. Ol aýyldy qyryp salǵannan keıin Túpti quldaı kelip tańǵy segizde taǵy bir aýylǵa tap kelipti. «Álgi aýyl bizdi kórip, naızalaryn ustap bizge qarsy shyqty», — deıdi Berg. Munyń kóterilisshileri, kórdińiz be, shetinen óz aýylynda tynysh ómir súrip jatqan qazaqtar bolyp shyǵady. Áskerin eki topqa bóledi de, aýyldy qorshap alyp qylyshtap qyrady. «Sol qolma-qol shaıqasta seksenin óltirip, on ekisin jaraladyq», — dedi qysylyp-qymtyrylmaı. «Qolma-qol shaıqasta», — dedi uıalmaı, tap bir qazaqtar da qylysh ustap qarsy shyqqandaı. Aıtýynsha, munda da «qalǵandary» taýǵa qashyp qutylypty, úılerin órtepti, biraq ol úılerdiń bala-shaǵasy men qatyn-qalashy qaıda ketkeni jaıynda aýzyn ashpaıdy. Qarqaraǵa qaraı betalyp kele jatqan jolda óz qolymen taǵy tórt adamdy atyp óltirip, on úıdi órtep, Basharınge qaıta kelip otyrǵan kezi eken.

Men shydamaı ketip: «Úılerdi órtegende, ol úıdiń bala-shaǵasy men qatyn-qalashyn qaıda jiberdińder? Olardy da órtep jiberdińder me?» — dep edim, Berg ornynan ushyp túregeldi. «Jaýda bala-shaǵa, qatyn-qalash degen bolmaıdy. Nemene, janyń ashyp otyr ma?» — dedi túkirigi shashyrap. Men de ornymnan ushyp turyp: «Ózińizben soǵys dalasynda kezdesken jaýmen emes, Reseıdiń óz jurtyn, óz halqyn óz aýylynda, óz úıinde uıyqtap jatqanda qyryp salǵanyńyzǵa sonsha maqtanǵannan uıalmaısyz ba? Tym qurysa, bir adamyńyzdy atyp óltirip, sol úshin olardy qyryp salsańyz, onda men sizdi túsiner edim. Al, aıta qoıyńyzshy, sonsha adamdy qandaı sebeppen qyryp saldyńyz?» — dedim. Qalshyldap, qolyn eki-úsh ret naganyna aparyp qaıtaryp, aparyp qaıtaryp, ne isterin bilmeı, ábden doldandy. Aqyrynda: «Ýh! Satqyn qanshyq!» — dedi basyn kekjıte silkip. «Tart tilińdi, turpaıy! Áke! Aǵa! Sender de osy jaýyzdy jaqtap otyrsyńdar ma? Jazyqsyz, qarýsyz halyqty qyryp salǵanyna maqtanǵan mynalar orystyń jaýyngeri degen attan sadaǵa ketsin!» — dedim de, úıden shyǵyp júre berdim.

— Áı, aınalaıyn Sopyıajan-aı! Sen sóıtpeseń, Sopyıa bolarmysyń?! — dep, Tazabek qushaqtaı aldy. Kózinen jas ta shyǵyp ketti.

— Mine, batyr dep osyny aıt! — dedi Jomart kúlip. — Al ákeń men aǵań qaıtti? Ananyń qasynda qaldy ma, joq senimen birge ketti me?

— Ekeýi artymnan qýyp jetti. «Qaı jerde qalaı sóıleýdi bilmeısiń. Óz memleketińe ózińdi qarsy qoıasyń. Ony da, Kravchenkony da memleket jumsamaǵanda, kim jumsady ǵoı dep eń?» — dep ákem sókti. «Endi bizdi Kravchenko da, qazaqtar da qorǵamaıdy, bosqa qyrylamyz», — dep aǵam urysty. Qysqasy, endi maǵan bul úıde beıbitshilik joq ekenin túsindim de, bir kıerimdi ústime ile sap, «Qojaq, qaıdasyń?» — dep tarttym da kettim.

— Áke-shesheń Qojaqqa tıip alǵanyńdy bile me?

— Bilýi de, bilmeýi de múmkin. Qoradan shyǵyp bara jatqanymda sheshem: «Áı, qaıda barasyń?» — degen. «Qazaqtarǵa» — dedim. Ony qalaı túsingenin qaıdan bileıin. Mine, Jomart myrza, Qojaq ekeýmizdiń kenet tabysýymyzdyń qupıasy osylaı.

— E, Berik zálimniń paıdasy jalpy qazaqqa tımese de, Qojaqqa tıgen eken.

— Jańaǵy beıbit kóshti qyryp salǵan da sol. Ol — Kravchenkonyń osyndaǵy qolshoqpary. Erteń ol, sóz joq, aq tý kótergen beıbit kóshti emes, qalyń kóterilisshini qyryp saldym dep maqtanady. Odan óte saq bolyńyz, Tazabek aǵa. Qazaqtardyń  qaraǵaıǵa tyǵylǵanyn kórdi, odan qaıtkende de bir shyǵatynyn ol bále biledi. Bir jerde buǵyp jatpasyn.

— Biz de buǵynyp baryp baıqarmyz. Kótergi bolmasa, atamdy atpen alyp júre almaımyz ǵoı.

* * *

Buǵyna-buǵyna, saqtana-saqtana saıdyń tabanyna túsken soń, tym ashyqqa shyqpaı, Tazabek pen Jomart shoq-shoq butanyń qalqasyna tyǵylyp, biraz tyń tyńdady. Kúdik shaqyratyndaı eshteńe estilmedi.

— Qaraǵaıdyń ishimen joǵarylap baıqaıyq, — dedi Jomart. Ekeýi qaıtadan qaraǵaıdyń ishine kirdi. — Berik degen bále Taldybulaqtyń tóńireginde tiri jan qaldyrmady. Olardy da qyryp ketken be álde kóship ketken be, Kemelbaıdyń da qury jurty jatyr.

Ol sózdiń ózine arnalǵan habar ekenin Tazabek birden túsindi.

— Bálkim, aǵaıyn-týystaryn saǵalap ketken shyǵar?

— Men de solaı joramaldadym. Dánekerdiń tórkini Tasashy jaqta ǵoı. Jón suraıtyn tiri pende tabylmady. Tapsam, senen shúıinshi alatyn edim.

— Jaraıdy, eski jaranyń aýzyn tyrnap qaıtesiń? Qaljyńdaımyn dep, Sháıiniń júregin aýyrtyp alarsyń.

— Ońashada esińe sap qoıǵanym ǵoı ánsheıin. Óıtpesem, qylt etkendi qaǵyp ketesiń ylǵı.

— Meniń aıaǵym baılandy, endi bári seniki.

— Iá, qaryq qyldyń. Qazir bári — bulyńǵyr dúnıe. Qatyn almaq turmaq, jan saqtaýdyń ózi qolymyzdan kele me, kelmeı me, bir qudaı bilsin.

— Toqtashy!

— O ne?

— Tyńdashy! Qulaǵyma bir dybys shalynǵandaı boldy.

— Iá, bireý yńyrsıdy. Myna arada.

Ushqat pen qaraqat uıysyp ósken jyńnyń túbinde qamqa beshpentti jap-jas jigit qan-josa bop jatyr eken. Oń qoltyqtan qylyshpen shaýypty. Tuqyl ıyqtan aqqan qan belýaryna deıin uıyp, bozókpeshe bógip qalypty. Tazabek atynan túse sap tamyryn ustap, keýdesin tyńdady.

— Jany bar! — dedi qýanyp. — Shap, Jomart, Sopyıany alyp kel!

— Óziń shap, men ol arany taba almaımyn.

Tazabek janushyryp asyqqanymen, Sopyıa men Qojashty alyp jetkeninshe jas jigit baqılyqqa júrip ketipti.

— Qansyrap ólgen, — dedi Sopyıa ary-beri qarap. — Sál erterek tapqanymyzda, aman alyp qalǵandaı ekemiz. Bálkim, budan basqa bireýlerge kómegimiz tıer, betkeıge deıin baryp kóreıik.

Áýelde úrkektep, jaltaqtap, birazdan keıin eptep únderi shyǵa bastady.

— Oıpyrmaı, tóńirek typ-tynysh qoı! — dedi Qojaq jota jaqqa kún sala qarap. — Tegi, túk bolmaǵandaı.

— Oıbaı, áne jatyr!

Bári Jomart jaqqa jalt qarady. Úıme-júıme toǵyz ólik teńnen shashylǵan múlikshe teńkıip-teńkıip jatyr eken. Atpapty. Birin qylyshpen basynan eki-úsh shapqylap, birin myltyqtyń istigimen áldeneshe shanshyp-túırep óltiripti. Óliktiń birde-biriniń qolynda ıá mańaıynda ne shoqpar, ne naıza, tym qurysa, baqan da joq, tek shetki jatqan jigit qamshysyn qolynan shyǵarmaı sulapty. «Toǵyzyn da bir-aq soldat óltirdi me eken? — dep oılady Tazabek. — Qashyp bara jatqan jurtty artynan qýyp jetip, birinen keıin birin qulatqan-aý?!» Atynyń basyn tartpaı, meńireý adamsha kete bergen eken. Kenet aty toqtaı qalǵan soń, es jıyp, atynyń aıaq astyna qarady da, bireý myıyna ıne shanshyp alǵandaı shimirkenip ketti. Shoshyna túrshikti. Tap aldynda ekiqabat áıel at-kórpesimen jaırap jatyr eken. Qoltyqtan qıǵashtaı shapqan qylysh áıeldiń ishek-qarnyn aqtaryp tastapty. Qan-jynǵa aralasyp jatqan sharana shaqany kórgende, yńyrana ókirip jiberdi.

— Jaýyzdar-aı! — dedi úniniń shyqqan-shyqpaǵanyn ózi de estimeı. Úni kómeıinen emes, júreginen shyqqandaı boldy. Kózi buldyrap, bet aldy kórinbeı, áldeneden, áldekimnen kómek izdegendeı jan-jaǵyn qarmanyp, at ústinde teńsele shaıqaqtap ketti. Bir adamy ólse, búkil aýyly baýyrymdap jylaıtyn qazaq qynadaı qyrylyp jatqanda nege únsiz? Bári ólgen be álde namysy ólgen be? Namysty óltiretin ne, úreı me? Úreı sonda ólimniń ózinen de úreıli me? Shynynda, tiri óliktiń tartar azaby shyn ólikten áldeqaıda aýyr, áldeqaıda zor shyǵar? Sodan, sirá, óziniń de kózinen jas shyqpaı jylap kele jatqany?! Biraq mynandaı jaýyzdyqqa baqyryp jylaǵanyń jaýap bola ma? Oǵan jaýap — tek kek alý. Tebindi me álde tizginin tartty ma, aty, áıteýir, ólik-óliktiń arasymen osqyryna jelip ketti. Búkil betkeı jaıraǵan ólik. Kóbin basynan, keýdesinen, keıbirin ishinen, biren-saranyn tórt-bes jerinen shapqylap, túırep, týralap, ıt tartqylaǵan týlaqtaı dal-dulyn shyǵaryp tastapty. Aıtsa, adam nanbaıtyn, kórip turyp, kóziń senbeıtin sumdyq! Osynshama orys óshigetindeı, munshama kektenetindeı bul baıǵustardyń ne kinási bar edi? Erkekti erkek dep, qolyna qarý tıse, qarsylyq kórsetedi dep qyrsyn-aq,  al áıel-anany qylyshtap óltirgen ásker qandaı ásker? Ony adam deýge kimniń aýzy barady? Jendet! Jaı jendet emes, qanisher jendet! Qazaq bolǵany úshin ǵana qyrylyp jatqan qaıran qyrshyndar! «At!» — dep Berik jaýyz buıryq bersin-aq, aldynda áıel turǵanyn, onyń júkti ekenin kórgen soń, qylyshy qolynan túsip ketpegen qandaı haıýan? Onyń nesi jaýynger? Áıeldi jaý sanap, oǵan munshama jaýyǵatyndaı ne kún týdy bulardyń basyna? Jer betinen qazaq ataýlyny joq qylýdy maqsat qylǵandary kórinip tur. Áıtpese ásker degen ózine qarsy shyqqan áskermen ǵana soǵyspaı ma? Beıbit jurtta, kempir-shal men bala-shaǵada ne ákesiniń quny bar?

Tazabektiń myıy da, sezimi de tas bop qatyp qalǵan sıaqtandy. Keıbir ólikke kóz salmaı da ótip bara jatty. Kóre-kóre kózi de úırenip, shoshyna-shoshyna júregi de sharshap, kóńili de kóndigip, ólgen adamǵa endi ózi de óli kózben qaraı bastaǵandaı. Qalaı óltirgileri kelse, solaı óltire beripti. Qumary tarqap, aıyzy qanǵansha qyrypty. Bireýin de jemeı, qoıdy tek qyra beretin qasqyr bolýshy edi, qylyqtary qandaı uqsas?! Jazyqsyzdan-jazyqsyz qanshama ǵumyr, qanshama taǵdyr tapa-tal túste qıylyp tústi?! Ony kim sanaıdy, kim suraıdy? Qudaı bularǵa nege munshama artyqshylyq bergen? Qazaqtyń qaı kúnási úshin? Momyndyǵy, ózin ózi qorǵaı almaǵany úshin be?

Úreı ólgen adamnyń kózine tyǵylyp, janarynyń ishine kirip óledi eken. Qaı adamnyń qalaı ólgen sátin kózine qarap túsinesiń. Báriniń kózi sharasynan shyǵa jazdap shatynap, biraq ol shyǵyp úlgergenshe, adamnyń jany shyǵyp úlgeredi eken. Ár ólikke qaraǵan saıyn óziń de bir ólesiń. Ár óliktiń janarynda ólgen sátiniń sýreti siresip tur. Mynaý shal ózin óltirgeli jatqanyna senbeı turyp-aq ólip qalǵan syqyldy. Bórki bir aıdalada, ózi bir aıdalada jatyr. Qulaq shekeden shapqan qylysh bas súıegin qulaǵymen qosa qaq bólip tastapty. «Maǵan ne boldy?» — dep, ne bolǵanyn ań-tań janary senen surap jatqandaı. Kempiri shalyna qaraı qolyn soza sulapty. Meni qorǵa dedi me eken álde óziń qorǵan dedi me eken, beıbaq? Qalaı bolǵanda da, qoly uzyn aq patsha bul kempir-shaldy Myńjylqynyń jotasynda qýyp jetip, aqyry jazalapty. Olardy Berik óltirdi me, Beriktiń sherigi óltirdi me, buıryq aq patshanyń aýzynan shyqqan soń,  bárine sol kináli.

— Birde-bir tiri qalǵany joq! — dedi Qojaq tańdana kúrsinip. — Jaraly bolǵannyń bári qansyrap ólgen.

Tazabek atynyń basyn tartty. Ózgeler de toqtady.

— Ólikterdi sanap shyqpasaq, endi aralap qaıtemiz? Bul kórgenimizdi umytsaq, bizdi ata-babamyzdyń arýaǵy da umytar. Qaıtaıyq.

Bular qozǵala bergende, Sopyıa:

— Toqtańdarshy! — dedi entigip. Bári jalt qarasty. — Myna qyrylyp jatqan ólikterdiń qasynda turyp ótinem: meni budan bylaı orys demeńdershi! Búginnen bastap men qazaqpyn. Qojaq qabylda dese, musylmandyqty da qabyldaımyn. Qazaqtyń kelinimin. Qojaqtyń qatynymyn. Albanmyn. Sofá da emespin, Sopyıamyn. Men bilsem, qazaqtyń kóretini áli alda. Taldybulaqtyń poshtasynda otyrǵanymda óz qulaǵymmen estidim, qazaq pen qyrǵyzdy jazalaý úshin, Járkentten, Vernyıdan, Táshkentten, Pishpekten kúnde járdem surap jatatyn. Kázirdiń ózinde qazaqtyń kórgeni mynaý bolsa, ol járdem kelip jetkende kúni ne bolady? Sondyqtan Qytaıǵa qashý — ólimnen qashý. Meniń oıymsha, qazaqqa aman qalýdyń odan basqa amaly qalǵan joq.

* * *

Tileýlini Orta Merkige jetkizgenshe qas qaraıdy. Ertesi Jalańashqa baratyn bolǵandyqtan, Qojaq pen Sopyıa sonda qondy da, Tazabek túndeletip Jomart ekeýi Eki Ashadaǵy óz aýylyna keldi. Sheshesi men Jámesh áli uıyqtamapty, bulardyń dúbirin estip, qaryndasy dalaǵa júgirip shyqty.

— Bir ketseń, mol ketesiń, qaıda júrsiń? — dep, shyǵa bas saldy. — Apam ekeýmiz seni ýaıymdap óletin boldyq. Men: «Sháıiniń aýylynda qasynan shyǵa almaı, shyr aınalyp júrgen shyǵar», — deımin, apam Qarqaraǵa baryp, birdemege urynyp qaldy ma dep qorqady. Seniń qaıda júrgeniń biz úshin bilip bolmaıtyn jumbaq.

— Apańdiki de, seniki de durys. Qarqaraǵa da bardym, Sháıinikinde de boldym. Áńgimemdi úıge kirgen soń aıta jatarmyn, aldymen ana Jomart aǵańmen amandassańshy.

— Oı, aǵa, amansyz ba? Óz aǵamdy aman kórgenime qýanyp, sizge tipti qaramappyn ǵoı.

— Qyzdy qaratatyndaı qasıetimiz bolmaǵan soń, biz baıǵus kimge ókpeleıik?

— Oıbaı, Jomart aǵamdy ókpeletip alyppyn, endi qaıttim? Ókpelemeńizshi, budan bylaı eń aldymen sizben amandasam.

— Tazabekti qushaqtaǵandaı, qushaqtap amandas.

— Maqul, sóıtem.

Tileýliniń jaǵdaıyn estigen soń, Qalısha qatty muńaıdy.

— Alda qudaı-aı, naǵyp bizdi shyr aınaldyryp ketti? Sháıini jýyq arada taǵy túsire almaıtyn boldyq qoı?! Jámesh, samaýrynyńyńdy qoı, Jomart balam shaı ishsin.

— Apa, men Jámeshke ókpelep otyrmyn.

— Nege, kóńilińe keletin sóz aıtyp qoıdy ma?

— Qarqarada Tazabek alystan tıetin myltyq alyp shapsa, men janyna baryp shanshıtyn naıza ustap shaptym. Odan góri meniń ómirim qaýipti boldy. Biraq Jámesh óz aǵasynyń aman kelgenine qýandy da, maǵan qýanbady. Sol durys pa?

— Onysy durys bolmapty. Áı, Jámesh, Jomart aǵańnyń ókpesin jaz, qant-maıyńdy shyǵaryp, jaqsylap shaı ber.

— Sóıtem, apa, sóıtem. Soıtaldaı adamnyń ókpesi de soıqandaı bolady eken, tegi. Úıge kirmeı jatyp aıta bastap edi, áli biter emes. Jomart aǵa, ókpeleı bermeńizshi, aǵamnyń qasynda aman júrgenińizdi apam ekeýmiz de tileımiz.

— Endi myna sózińnen keıin ókpem tarqady. Endi Tazabek ekeýmizge oq tımeıdi: qyzdyń tilegi qudaıdyń qulaǵyna erkekterdikinen tez jetedi.

Tazabek myrs kúlip jiberdi.

— Ony qaı kitapten oqydyń?

— Oqyǵandardan estidim.

 «Osy báleniń qaryndasyma qyryndaǵysy bar ma?» degen kúdigi qylt ete qaldy da, órshimeı óshe qoıdy. Ertesi ekeýi tús aýa Orta Merkige qaraı shyqty. Jolda Jomart: «Jámesh qaryndasyń tym erke, á?» — dedi. «Ym-m», — dedi de qoıdy Tazabek.

Qojaq pen Sopyıa Jalańashtan tym kesh oraldy.

— Nege keshiktińder? — dedi Jomart olardyń attan túskenin kútip jatpaı.

— Oıbaı, Jóke, qaıta aman qaıtqanymyzǵa qýan. — Qojaq turǵandarǵa qol berip amandasa júrip jónin aıtty. — Olaryń naǵyz ońbaǵan orys bolyp shyqty. «Ol qaıda júrip jaralanǵan qazaq? Oryspen atysqan qazaq bolsa, seniń nege oǵan janyń ashyp júr? Qasyńdaǵy mynaýyń kim? Baıyń ba? Qazaqtan buryn seniń ózińdi atyp óltirý kerek!» — dep, Sopyıanyń ózin sóge jóneldi.

— Qural-saımanyn berdi me? — dedi Tazabek tyńdaı berýge shydamy jetpeı.

— Bermedi, — dedi Sopyıa surlanyp. — Men olardyń surqynan shoshydym. Ánebir edireńdegen eki inisi adamdy óltire salýdan esh taıynbaıdy. «Ol qazaǵyń Orta Merkiniń qaı jerinde otyr?» — dep qadalyp suraǵanynan seziktendim. Túrleri de, sózderi de surqaıy. Bul aradan dereý kóshý kerek.

— Oǵyn almasaq, qalaı kóshemiz? — dedi Aǵyntaı Sopyıaǵa jáýteńdeı qarap.

— Baıqaımyn, bul oqtan atama tóngen qáýip joq. Óıtkeni irińdemedi. Kúıgen kıiz basqannan bolý kerek. Súıek pen ettiń arasyndaǵy oq qaraqotyrlanyp jazylyp ketetin shyǵar.

— Oıbaı-aý, oqty alyp tastamasa, óz-ózinen qalaı jazylyp ketedi?

— Qulantaza jazylyp ketpese de, janyn kúnde qınaı bermeıdi, aǵa. Oqty alyp tastasaq, árıne, jaqsy bolar edi, biraq oǵan qural-saımanymyz bolmaı tur ǵoı.

   — Táýekel, men erteń Qarabeldekke baraıyn, — dedi Tazabek. — Sonda qyrǵyz otashy bar, qolynan bári keledi deıtin. Sony taýyp ákeleıin.

— Elden estýimshe, qyrǵyzdyń jaǵdaıy qazaqtan da jaman. Sondyqtan barsaq, toptanyp bárimiz birge baraıyq, — dedi Sopyıa. — Áıtpese: «Qyrǵyzdarmen sóz baılasýǵa kelgen qazaqsyń», — dep, ne qamap, ne atyp tastaýy múmkin. Al aralaryńda men bolsam, «E, ishinde orys áıeli bar eken ǵoı», — deıdi.

Olar óstip sóz saýdalasyp turǵanda, úıden Sháıi shyqty.

— Ákem bárińdi úıge kirsin dep jatyr.

Aryzdasqaly jatqany ma dep, Tazabek shoshyp ketti.

— Bir jeriń aýyryp jatyr ma? Balalardy jaısha shaqyrdyń ba? — dep, Ájiken de seziktengennen báıek boldy.

Qart basyn shaıqady. Sonan soń aýyrsynyp, biraz ýaqyt únsiz kózin jumyp jatty.

— Tazabek! — dedi kenet kózin ashyp. — Sháıi ekeýiń janyma kelshi! Áı! — dedi Ájikenge ıegin qaǵyp. — Eki balańnyń qolyn ustat! — Ájiken qyzynyń qolyn Tazabekke ustatty. — Qalǵanyń qoldaryńdy jaıyńdar, qaraqtarym! Keshte bar adam tańerteń joq bolatyn zaman týdy. Ómekeńniń arýaǵy razy bolsyn, keýdemde janym barda quda bolaıyq degen ótinishin oryndap, eki balama atalyq batamdy bereıin:

A, qudaıym ońdasyn!

Paıǵambarym qoldasyn!

Dám-tuzdaryń elden bólinbesin!

Ul-qyzdaryń aǵaıynnan ajyramasyn!

Qudaı bir-birińe meıir bersin!

Qosaqtaryńmen qosa aǵaratyn ǵumyr bersin!

Jazyqsyz jaladan, mezgilsiz qazadan saqtasyn!

Qazaqtyń baqytty bolǵan kúnin kórińder!

Halyqpen birge ósip-ónińder!

Ámın!

Búgin qosylsańdar da qarsylyǵym joq, qaraqtarym. «Oraza-namaz toqtyqta» degen. Toqtyq zaman týyp jatsa, toı-tomalaqqa oryn tabylar. Qazirshe, kempir, qoldan keler káde-sádeńdi iste de, eki balańnyń basyn qos!

Tazabek ne isterin bilmeı, bir qyzardy, bir bozardy. Qaıtem degendeı, birese Sháıige, birese Ájikenge jaltaqtady. Aqyrynda:

— Ata! — dedi daýysy sál qyryldap. — Bata-yqylasyńyzǵa rahmet! Keýdemde janym barda Sháıini jylatpaımyn. Eki úıdiń bereke-birligin bólip-jarmaı saqtaımyn, ata!

— Degenińe jet, balam!

Odan ary ne isteýi keregin Ájiken de bilmeı, shaly jaqqa jaltaqtaı berdi.

— Balalar kete bersin be, jo taǵy birdeme deısiń be?

— Endigisin Júzik ekeýiń jónde. Qalıshaǵa sálem aıt, daıyndalsyn. Sen de arqańdy keńge salma, asyq. Qytaı aspasaq, endi munda tynyshtyq joq.

— Oıbaı-aý, myna túrińmen qalaı asasyń?

— Assam, asarmyn; aspasam, janym shyqqan jerge kómip kete berińder. Men úshin emes, ana úsh kúshigimdi aman saqtaý úshin qashamyz. Men úshin olardyń ómirin qaýip-qaterge baılaǵansha, solar úshin meni qurban etińder. Sháıini qutty ornyna qondyraıyq ta, qozǵalaıyq.

Tańerteń Tazabekter Qarabeldekke ketti de, Sháıi men Júzik taǵy maldaryn jaıýǵa shyqty. Tileýlini dáretke otyrǵyzýǵa, ári-beri qozǵaltýǵa Ájikenniń shamasy kelmeıtin bolǵan soń, Aǵyntaı ákesiniń qasynda qaldy.

Jaıbaraqat janynda kele jatqan Júzik kenet Sháıini jeńinen julqyp qaldy.

— Jibek, anań qara.

Nusqaǵan jaqqa Sháıi jalt buryldy. Aqtoǵaı jaqtan kósh deıin dese, artqan úıi men júgi joq; mal aıdaǵan jaı adam deıin dese, bala-shaǵasy men ıtin de ertip alǵan bir shoǵyr týra bulardyń úıine qaraı shubap keledi eken.

— Orystan qashqan qazaq qoı, — dedi Sháıi jobalap.

— Kim de bolsa bizdi jaqsy tanıtyn bireý, — dedi Júzik te tez baıymdap. — Ash mal ázirshe uzap jaıyla qoımas. Júr, apama qonaq kútiseıik.

Bosyp kele jatqan Sultanbektiń Áýbákiri bolyp shyqty. Qaraqoldyń abaqtysynan qashyp shyqqan bette Saryqyrda otyrǵan úıine soqsa, bári Qytaıǵa úrkip ketipti. Jalǵyz qalǵan qatyn-balasyn alyp, úı-jaıyn tastap, malynyń da kóbin qaldyryp, Qytaıǵa qashqandardy qýa shyqqan beti eken. Ádetki aman-saýlyq surasqan soń, jastyǵyn bıiktetkizip, Tileýli keýdesin kóterińkirep otyrdy.

— Ózgeden estisek, ósegi kóp bolady, óziń aıtshy, Qaraqoldyń túrmesinen qalaı shyqtyń? Qasyńdaǵy Jámeńke qaıda, Uzaq qaıda?

— Onyń bári uzaq áńgime. Tyńdaý sizge de aýyr, aıtý maǵan da aýyr. Qysqasy bylaı. Qarqaradan jaıaý aıdap aparǵan soń, Qaraqoldyń qamaǵynda týra on kún jattyq. On birinshi kúni alty soldat kelip Jámeńke, Uzaq — úsheýmizdi kisenimizben aıdap shyqty. Jámeńke aýrý, men súıemeldep júrdim. «Suraqqa alatyn shyǵar. Sózimiz bir jerden shyqsyn», — dedim ekeýine sybyrlap. Sot aldymen meni surady. «Jigit berýge qalaı qaraısyń?» — dedi tilmásh arqyly. «Qarsymyn», — dedim. Ana eki shal estisin dep, ádeıi aıqaılap sóıledim. — Senderden soldat almaımyz dep, qanshama salyq saldyńdar, qanshama jún-jurqa jınadyńdar, ústimizdegi úıimizge deıin aldyńdar. Jigit beretin bolsaq, solardyń bárin qaıtaryńdar», — dep em, «Bopty buıamaıt» dep, sot meni boqtap jiberdi.

— O ne degeni?

— E, ıt bile me, Tike? Sirá, áke-sheshemdi sybaǵany shyǵar? Áıteýir, qatty ashýlandy. Ústeldi ústi-ústine úsh qoıyp qaldy. Onysynan yqpadym. Aqyr bir ólim dep, aıanǵanym joq. Menen keıin Jámeńkege kezek keldi. «Sen de jigit bermeısiń be?» — dedi mysqyldap. «Bermeımin deńiz», — dep em, qasymda turǵan soldat myltyǵynyń dúmimen meni bir túıip qaldy. Men de ony bir qoıyp qaldym da, qolyndaǵy myltyǵyn julyp aldym. Shetimizden atyp tastaıdy dep shoshysa kerek, báriniń kózi baqyraıyp ketti. Biri saldatqa ursyp, ekinshisi tilmáshke birdeme aıtyp, aıaq asty ábiger boldy da qaldy. Aqyrynda tilmash jalynyp, myltyqty menen surap aldy.

— Qap, bireýin atyp salmaǵanyńyz-aı, aǵa! — dep qaldy Aǵyntaı.

— Onda áli bizdi qyryp salatynyn bilmedim ǵoı. Bilsem, aqyr bir ólim dep, sóıter edim. «Bala beresiń be?» — dedi sot qaıtalap. «Men 75-tegi shalmyn, — dedi Jámeńke. — Berem dep ýáde qyla almaımyn. Bireýdiń balasy turmaq, bıligim óz balama da júrmeıdi». «Nege júrmeıdi? Qazaq úlkendi syılaıdy ǵoı. Bergiz!» — dedi sot jekip. «Sen úlkendi syılap jetistirip otyrsyń ba? Olar da úırenip jatqan joq pa senen? Beretin balam joq. Bermedi deseń, meniń shandyr mynaýymdy kesip al da, pisirip je!» — dedi butyn qos qoldaı saptap. Tilmásh álgi sózin aýdarǵan soń, sot boqtap, ústeldi taǵy toqpaqtady. Uzaq birden: «Bala ber deseń, bizdi bosat!» — dedi. «Bosatýǵa buıryq joq», — dedi sot. «Endeshe abaqtynyń ishinde jatyp jıyp beretin balam joq», — dep edi, sot taǵy boqtap, taqtaı edendi tepkilep, bulqan-talqan boldy.

— Suraqtarynyń syıqy joq qoı, — dep qaldy Tileýli jaqtyrmaı.

Áýbákirdiń zirkildegen úni birte-birte Sháıiniń qulaǵyna jaǵyp bara jatty. Anaý-mynaýdan yǵa qoımaıtyn, aıtatynyn qaımyqpaı qaı jerde de aıtyp salatyn adam ekenin susy men turqy da ańǵartyp turǵandaı eken.   

— Sodan úsheýmizdi qaıta ákep abaqtyǵa tyqty. Birazdan keıin bir saldat Jámeńkege qumyramen dári ákelip berdi. «İshpeńiz! Andaǵy — ý», — dep em, Uzaq turyp: «Óıtip bizge qastyq qyla qoımas. Qorqytyp qoıaıyq dep, dombytqany shyǵar», — dedi. Aýrýy janyna batqan soń shydamady ma, Jámeńke dárini iship saldy. İshti de, dóńbekship ketti. Talmaýrap baryp, ekindide kóz jumdy.

— Jatqan jeri jaıly bolsyn jaryqtyqtyń! Jaqsy adam edi. — Tileýli betin syıpaǵan soń, bárine qosylyp Sháıi de syıpady.

— Ertesi qanboımen júrip, Jámeńkeni musylmandar qoryǵyna jerledik. Odan keıin taǵy alty kún jattyq. Janymyzda jeti orys jatatyn, bireýi — áıel. Álgilerdi «munapas boldy» dep bosatyp jiberdi. Túrmede tek qazaqtar qaldyq. Túste úsh saldat esigimizge kelip: «Áýbákir batyr, patshadan senderge munapas keldi, saǵat ekide shyǵasyńdar», — dedi keketip. «Áı, toqta! — dedim álgilerge. — Ol munapasyń baǵana orystarmen birge nege kelmedi? Odan da ekide atamyz deseńshi. Óı, ákeńniń aýzyn...», — dep saldym. Sonymen óletinimiz belgili boldy. Káribozdy ımam qylyp besin oqydyq. Ata-babamyzdyń arýaǵyna duǵa qyldyq. Bir kezde álgi úsh saldat taǵy keldi. Arsa-arsa esikten bári kórinip tur: biriniń qolynda besatar, ekinshisinde berdeńke myltyq, úshinshisiniki tapansha. Kele sap temir esiktiń tesiginen bizdi atqylaı bastady. Burq-burq, aınalamyzdy kók tútin basty da ketti. Atyp túregelip qalpaǵymdy kıgenshe eki oq arqamnan tıdi. Aınala bergenimde, úshinshi oq súbeme qadaldy. Jandármen temir esiktiń tasasyna tyǵyldym. Qasymdaǵy alty adam alty jerde teńkıip qaldy. Aqyr óldim dedim de, atqylap jatqan besatardyń uńǵysyn shekpenimniń shetimen shap berdim. Tómen qaraı tartyp qalyp em, saldattyń sheneli qolyma qosa ilikti. Julqı tartqanymda, álgi qoryqqanynan baqyryp jiberdi. Ana ekeýi kelip kómektesip, myltyqty jabylyp tartyp aldy. Saldattyń jyrtylǵan etegi qolymda qaldy. Úsheýi aldy-artyna qaramaı zytty. Nege óıtti desem, túrmeni ózderi órtep jibergen eken.

— Qap, qudaı-aı, oqtan ólmegeni otqa kúıip ólsin degen eken ǵoı?! — dep, Ájiken túrshigip ketti.

— Sol kezde Uzaqtyń: «Oıbaı, ókpemnen oq tıdi, — degen daýysy shyqty. — Ne de bolsa jaryqqa shyǵyp óleıik, buzyńdar qabyrǵany!» — dedi. Yrǵap-yrǵap, bosaǵa jaqtan bir taqtaıdy sýyryp aldym. Taqtaımen urǵylap jatyp, esiktiń tórt shegesin túsirip tastap em, zildeı neme syrtqa qaraı shalqasynan tústi. Jurt dúrkireı dalaǵa umtyldy. Uzaq, Sybanqul úsheýmiz eń sońynda qaldyq. Syrtqa shyqqan bette qorshaǵan dýalǵa qaraı umtyldyq. Uzaqty kóterip dýaldan asyryp jiberdim. Kisendeýli bes qyrǵyzdy taǵy ary laqtyryp jiberip, yrǵyp ózim de dýalǵa shyqtym. Etegimnen ustaı Sybanqul da shyqty. Qarǵyp jerge túse bergenimde, qarsy úıdiń buryshynda bizge myltyq kezep turǵan saldatqa kózim tústi. «Sybanqul, qarǵy!» — dedim baqyryp. Úlgirmedi. Yńq etken únin estidim. Oǵan sol arada oq tıdi. Uzaqty izdep taba alsamshy. Álgi ózim laqtyrǵan bes qyrǵyzdy kórdim, biraq Uzaq joq. Kók ala tútinniń ishinen qashyp shyǵyp, bir noǵaıdikine kirip ketip em, ol qaqpasynan súırep shyǵaryp tastady.

— Apyrmaı, kápir eken-aý, á?

— Kim biledi, Ájike, ol da janynan qoryqqan shyǵar? Qashqyndy panalattyń dep, bala-shaǵasymen qyryp tastaıdy. Sonymen qoıshy, ábden álsiredim. Bir tobylǵy taıaq taýyp aldym. Sol da taıanysh boldy. Ajalymnyń joqtyǵy shyǵar, buzylǵan eski qoraǵa tap kelip, qarańǵy túskenshe sonda tyǵylyp jattym. Túnimen jaıaý júrip, Balpaq degen tanys qyrǵyzdikine tań ata azar jettim. Ol otashy taýyp ákelip, úsh oǵymdy soǵan aldyrdym. Asqynyp ketpesin dep, jaýymnyń aýzyna myltyqtyń dárisin quıǵyzdym. Qyrǵyzdar bir at taýyp berip, aýlyma kelsem, el-jurt túgel Qytaıǵa úrkip ketipti. Qatyn-balamdy alyp, endi mine ózim de solardyń sońynan qýyp baram.

— Úsh oqtan aman qalǵanyń qudaıdyń qaqqany shyǵar. — Ájiken Áýbákirge sóılep otyryp, kózimen shalynyń da bet-pishinin bir baqylap qoıdy.

— Jandy jerime tımeı, janym qalyp otyr ǵoı. Áıtse adam bir oqtan da qalmaıdy.

— Biz de áne-mine ketemiz dep qopańdap otyrmyz. Tek aǵańnyń jambasynan oqty alyp tastaıtyn adam tappaı, balalar alashapqyn bolyp júr.

— Káne, aǵa, kóreıinshi jaraqatyńyzdy. Qyrǵyz otashynyń súbemnen oqty qalaı alǵanyna qarap jattym. Adam istegendi adam isteıdi. Maǵan kómektesetin bir adam qalsyn da, qalǵandar shyǵa tursyn.

— Biz qazan kótere bereıik, — dedi Ájiken kelinine ymdap.

Ákesi men Áýbákirdiń qasynda qalǵan Aǵyntaı bir kezde júgirip shyǵyp:

— Júzik, úıge ot jaq! — dedi elpektep. Ózi bir qushaq otyndy úıge alyp kirdi.

Keshikpeı shańyraqtan tútin shyqty. Artynsha Aǵyntaı taǵy shyǵyp, taǵy bir qushaq otyn alyp kirdi. Birazdan keıin úıden Júzik te shyqty.

— Ne istep jatyr? — dedi Sháıi shydamsyzdanyp.

— Pyshaǵyn otqa kúıdirip jatyr. Oqty tilip alatyn sıaqty.

— Oıbaı-aı, óltirip almas pa eken?!

Sálden keıin Tileýliniń tistene yńyranǵany estildi. Artynsha: «Ah!» — dep aıqaılap jiberdi. Sodan keıin dabyr-dybyr, kúbir-kúbir estilgenmen, syrttaǵylar birde-bir sózdi anyq túsine almady. Bir kezde  taǵy «Ah!» dep aýyrsynǵan daýys shyqty da, artynsha dybyr da, kúbir de tyıyla qaldy.

Bir kezde pora-pora bolyp terlegen Áýbákir samaıyn súrtip syrtqa shyqty. Sháıi janyna jetip bardy.

— Aǵa, ne boldy?

— Durys boldy. Ákeń endi atqa shaýyp ketedi.

— Oı, aǵataı-aı, sizdiń kele qalǵanyńyz qandaı jaqsy boldy. Biz úshin qut boldyńyz, aǵa.

— Aýzyńa maı, aınalaıyn! Baqytty bol!

...Kóńilderi jaılanǵan Sháıi men Júzik tús aýa qaıtadan maldaryna ketti.

Júzik maldyń shyǵys jaq shetin qaıyryp, Sháıi batys jaǵyna shyqty. Atyn otqa jiberip, ózi jalpaqtaý tasqa endi otyra bergende, kenet batys jaq qaraǵaıdan sopań etip eki atty shyǵa keldi. Olardyń orys ekenin Sháıi asynǵan myltyqtary men kıim kıisterinen birden tanydy. Qoryqqanynan aıaq-qoly dirildep, Júzikti shaqyraıyn dese, tamaǵy qurǵap, daýysy shyqpady. Jalma-jan atyna qaraı júgirdi. Eki-úsh attaı berip súrinip jyǵyldy. Tura berip taǵy súrindi. Ábden úreı bıledi. Sonda da súrine-qabyna atyna jetti. Shylbyrynan endi ustaı alǵanda, bir orys artynan kelip shap berdi. Jalt qarap, entige dem alyp turǵan jıren murtty jas jigitti kórdi. Kúlgeni me, kijingeni me, tisin aqsıtyp birdeme dedi.             

— Meniń jazyǵym joq! — dedi Sháıi ózinshe orysqa zalaly joǵyn bildirip. Urady eken dep, betin kólegeıleı bergende, qolynan shylbyry sýsyp ketti. Eńkeıip, ony ile berem degenshe, ekinshi orys kelip tý syrtynan qapsyra qushaqtaı aldy. Murtty jigit yshqyrynan áldeneni sýyrǵaly jatqan sıaqtandy. Sirá, baýyzdamaq bolyp, pyshaǵyn shyǵaryp jatqan syqyldy.

— Júzi-i-k! — dedi shyńǵyryp. Bulqynyp, art jaǵynan qushaqtaǵan orystyń qolynan sytylyp ketti de, taǵy atyna qaraı umtyldy. Sol sát dál qulaq túbinen myltyq gúrs ete qaldy. Qoryqqanynan jerge jalp ete tústi. Jyǵylyp jatyp, áli tiri ekenin sezdi. Oq, baıqaýynsha, jany jyldam shyǵa qoımaıtyn jerinen tıgen sekildi. Eki orys umar-jumar jabyla bas saldy. Buǵan ba álde bir-birine me, ekeýi dińk-dińk sóıleıdi. Tý syrtyndaǵysy Sháıiniń eki qolyn artyna qaıyryp, silkı julqyp shalqasynan túsirdi de, murtty jigit qarǵyp keýdesine mindi. Kóılegin qaq aıyryp, etek kıimine qol salǵanyn sezgende baryp, onyń oıy óltirý emes, basqa ekenin ańǵardy. Jantalasa tepkilep, typyrlaı bulqyndy. Qolyn qaıyrǵan orys kúrekteı alaqanymen aýyz-murnyn bir-aq qamtyp, tyrp etkizbeı tunshyqtyryp barady. Jer, álem — bári buldyrap bara jatty. Baltyr jaǵy tyrjalańash, múlde qorǵansyz qaldy. Sharasyzdyqtan shyńǵyra óksidi. Baj etken Júziktiń daýysy dál qulaq túbinen shyqty. «Áı, tıme oǵan! Maǵan kel! Meni iste, ıttiń balasy!» — dedi yshqynyp. Shatynyń arasynan jylymshy birdemeni sezgende, «Kesh qaldyń-aý!» — dedi Sháıi ólimsireı óksip. «Meıli, óltirse, óltirsinshi!», — dedi myna kúıinen góri ajaldy abyroı sanap.  

Sháıi óziniń óli ekenin ne tiri ekenin túsine almaı, shalajansar kúıde biraz jatty. Áldekim aıqaılap, alystan myltyq atylǵandaı boldy. Júziktiń daýysy birese jaqyndaıdy, birese alystaıdy. Jylap júr, boqtap júr. Tap jaqynnan taǵy tars ete qalǵan myltyq Sháıini oqys tiriltip jibergen tárizdendi. Basyn kóterip qalǵanda, murtty orysqa qamshysyn kótergen kúıi Júziktiń at-matymen omaqasa qulap bara jatqanyn kórdi. «Júzi-i-ik!» — dedi daýysynyń shyqqan, shyqpaǵanyn ózi de estimeı. Ólý degen osynshalyq ońaı nárse me edi degen sezim Sháıiniń sanasynda bir jylt etti de, jalp sóndi: búkil taý, tas, qaraǵaıymen qosa jalpaq saı quz tereńge qaraı zyrqyrap qulap bara jatty...

Esin jıyp, kózin qaıta ashqanda, basyn qushaqtap jylap otyrǵan Júzikti kórip, Sháıi esinen taǵy tanyp qala jazdady.

— Jibekjan! — dedi Júzik eńkeıip, keýdesimen bet-júzin jaba qushaqtap. — Syr bermeýge tyrys, túregel. Aǵyntaı men Áýbákir aǵa bar janymyzda.

Qozǵala berip, Sháıi óziniń qolaısyz jaǵdaıyn qorlana sezdi: sanyndaǵy jabysqaq suıyq taǵy tómen syrǵydy. Sylq etip jeńgesiniń qushaǵyna qulady. Ólip ketpegenine ókindi. Óksip, muńyn shaǵa jylady.

Súıemeldep Júziktiń atqa mingizgenin, sonan soń ózi artyna mińgesip qushaqtap otyrǵanyn, aǵasynyń at basyn jetektep kele jatqanyn — bárin Sháıi bilip kele jatty, biraq sonyń bárine esi bar adamsha esin jyıyp qaraǵysy kelmedi. Budan bylaı búkil ómiri óstip óli men tiriniń arasynda, esin biler-bilmes jaǵdaıda ótetin sekildendi.

Aǵyntaı men Áýbákir attan qaýmalap túsirgen soń, Júzik Sháıini qoltyǵynan súıemeldep otaý úıge engizdi. Oń jaq irgege tekemet tósep jiberip, dereý tósek saldy da, kıimsheń jatqyzdy. Ol kezde Sháıi esin de jıdy, aqylyna da keldi, biraq esi bar, aqyly bar adamsha basyn kóterip, tósekten túregelgisi kelmedi; eshkimdi kórmeı, eshkimmen sóılespeı, bárinen bezinip, osy kúıi úzilip ketkisi kelip jatty. «Orys masqara qylyp ketken muny Tazabek endi ne qylady?» Solaı oılaǵanda, óziniń qalaı ańyrap jibergenin ańǵarmaı qaldy:

— Apa-a-a!

— Qulynym-oý! — dep, Ájiken jyǵyla-súrine jetip bas saldy. — Bul qorlyqty kórsetkenshe, qudaı meni nege almady, jaryǵym-oý?! Adam aıamaǵandy qudaı da aıamady, endi qaıtem, qulynym-oý! Qolyma tússe, ol jendetti parshalap óltirer em, amal ne?!

— Apa! — dedi Júzik jekigendeı qatqyl daýyspen. — Aqyryn! Átıim estıdi ǵoı. Siz so kisiniń qasyna bara turyńyzshy! «Attan jyǵylyp qaldy» dersiz. Aldyn ala jamandyq shaqyrmaıyqshy! Men bilsem, Jibekke jamandyq jasap úlgermedi ol ıttiń balasy!

— A? Qaıdan bilesiń?

— Kórgen soń bilem. Kishkene shyǵa turyńyzshy, áýeli ústi-basyn qarap shyǵaıyn.

Álemtapyryq óńine kenet qan júgirip, Ájiken Júzikke úmittene qarady da, ún-túnsiz shyǵyp ketti.

— Jibekjan! — dedi Júzik esik jaqqa bir jaltaqtap alyp. — Sen maǵan bárin jasyrmaı aıtshy, janym. Murtty orys men shaýyp jetkenshe saǵan tıip úlgerdi me, joq pa, sony aıtshy?

— Aıtatyn nesi bar, kórdiń ǵoı óziń: bárin jyrtyp, bárin sypyryp tastady, ıttiń balasy.

— Ony kórdim ǵoı. Ony aıtpaımyn, basqasyn aıtam. Bir jerińdi aýyrtty ma?

— Bilmeımin. Alysyp jatyp aýyrtqan-aýyrtpaǵanyn sezgem joq.

— Sol alysyp jatqandyqtan, aman qaldyń ba dep úmittenip turmyn. Ólip bara jatsań da ony baıqamaýyń múmkin emes. Aman bolǵanyń ǵoı baıqamaǵanyń.

— Óıtip aldama, Júzik. Sanymnyń sý-sý bop ketkenin sezip jattym ǵoı?

— Sanyń sý bolsa, bola bersin. Ana jaǵyń... aýyrmady ma, sony aıtshy!

— «Joq!» — dedim ǵoı saǵan, joq!

— Onda qudaı saqtaǵan eken, janym. Aptyqqan sorly syrtyńa súringen boldy. Aýyrmaǵany — aman qalǵanyń.

— Júzik! Aldama meni! Qalaı aman qalam?

— Solaı, janym, amansyń. Endi kóter basyńdy! Jasyryp-jabatyn eshteńe joq, Tazabekke bárin ózim túsindirem. Nanbasa, óziń kózin jetkizesiń. Boldy, qaıta táýbá de qudaıǵa. Áýbákir aǵany búgin aýylǵa keltire qoıǵan qudaıdan aınalaıyn! «Oıbaı, joǵary jaqtan myltyq atyldy!» — dep, Aǵyntaıdan buryn so kisi umtylypty. Sol aǵa tómennen myltyq atpaǵanda, ana eki orys eshteńeden qaımyqpaı, seni de, saǵan qosyp meni de masqaralap ketetin edi. Oı, alla-aı, nanaıyn ba, nanbaıyn ba, budan aman qalarmyz dep kim oılaǵan!?

— Men seniń attan qulap bara jatqanyńdy kórdim. Saǵan oq tıgen eken, endi qurydyq dep, talyp qaldym.

— Meni atpaǵanda, atymdy atty ǵoı deımisiń? Qudaı seni de, meni de bir saqtaýyn saqtady, Jibekjan. Endi Tazabektiń betin qaqpa, qaı kúni áıel etem dese, ete bersin.

— Qoıshy, aıtpashy ondaıdy!

— Ol sen oılaǵandaı bylǵanysh birdeme emes, janym. Óle-ólgenshe esińnen ketpeıtin ómirdiń úlken belesi. Soǵan ishteı daıyndal. Ata-babań mán bergen nársege sen de mán ber, Jibekjan. Janym sol! Aqyldym!

— Joq, Júzik, olaı bolmaıdy! Aıtpa maǵan ondaıdy!

— Jibekjan, erkek áıeldiń berilip jaqsy kórgenin birden baǵalaıdy. Birdemeni búgip, jasyryp jatqanyn sezse, ómirbaqı senbeı ótedi. Sondyqtan kúıeýińdi jaqsy kórgennen uıalma, qaıta jaqsy kóre almaýdan uıal.

— Osynyń bárin sen bále apammen aqyldasyp alǵan shyǵarsyń? Men júrmin uıalmaı-qyzarmaı, apam eshteńeni bilmeıdi dep.

— Kelinniń enege neni aıtyp, neni aıtpaıtynyn kóp uzamaı óziń de bilersiń. Ázirshe meniń aıtqanymdy isteı berseńshi.

— Sen zalymsyń, Júzik. Bárin kúni buryn oılap, kúni buryn daıyndap qoıasyń.

— Burynǵylar aıtady eken «Jaqsynyń bir aty bar zalym degen, Jamannyń bir aty bar momyn degen» dep. Zalymnyń qolynan áıteýir birnárse keledi. Qalaı da qarap ólmeıdi, ólse de bir áreket jasap óledi. Al momynnan ne úmit, ne qaıyr? Tuıaq serippeı, aram qatady. Men zalymdyq jasasam, seniń baǵyń ashylsa eken dep jasaımyn, janym. Ony men jasamasam, basqa eshkim jasamaıtynyn jáne jasaı almaıtynyn jaqsy bilem.

Endigi sózdiń artyq ekenin uǵyp, Sháıi jeńgesin qushaqtap, betinen súıdi.

— Aqyldy zalymym! — dedi kóziniń jasyn syǵa sybyrlap.

...Ózderi mynandaı kúıge dýshar bop jatqanda, kózge shyqqan súıeldeı bolmaıyq dedi me álde, shynynda, qarańǵylyq túskenin kútti me, Áýbákirdiń úı ishi kesh bata údere qozǵaldy.

— Kómirshide kishkene aıaldarmyz, — dedi Áýbákir Tileýlige. — Qytaı bizge qaı qushaq jaıyp otyr deısiń? Malymyzdy saqtamasaq, janymyzdy da saqtaı almaspyz.

— Jolyń bolsyn! Tiri júrsek, jolyǵarmyz.

...Sháıiniń jaǵdaıy úreılerin ushyryp, Tileýliden ózgeniń bári túnimen kóz ilmeı, tańǵa jýyq qana talmaýrap jyǵylǵan. Ákesiniń úı syrtynan jótelgenin estip, Sháıi ornynan ushyp túregeldi. Ákesiniń dalaǵa ózi shyqqanyna qýanǵanynan júgirip shyǵa jazdap, keshegi kesapat esine túsip, qalt toqtaı qaldy. Shyqsa, bárin ákesi bet álpetinen bilip qoıatyndaı kórindi. Jylap jiberem be dep, ózine de senbedi. Sol sát Tazabekti taǵy esine aldy. Bárinen buryn ol qaıter eken? Orys aramdady dep, almaı ketetin shyǵar?

* * *

Bular joqta bir tosyn jaǵdaı bolǵanyn Tazabek Júzik pen Sháıiniń bet-júzinen baıqady. Birdemeni búldirip alǵam joq pa degendeı, Júzik Sháıige ádetten tys jaltaqtaı berdi. Al Sháıi oǵan biliner-bilinbes qabaǵyn túıedi.

— Ápke, qaıta-qaıta Sháıige jaltaqtaı beresiz, ekeýiń birnárse joǵaltyp alǵan joqsyzdar  ma?

— Joǵaltqanymyz joq, biraq joǵaltyp ala jazdadyq. Qudaı ońdap, Áýbákir aǵanyń arqasynda aman saqtap qaldyq.

Júziktiń tuspalynan Tazabek bul joly kádimgideı tiksindi. Qyrǵyz otashy Tileýlini qarap jatqanda, Júzik Sopyıany ońashalap otaý úıge alyp kirdi. Artynsha Sháıini shaqyryp aldy. Sonyń bárin syrttaı baqylap turǵan Tazabek: «Áı, mynalary beker emes-aý?» — dep túıdi.

— Áýbákir durys emdepti, — dedi qyrǵyz otashy syrtqa shyǵyp. — Aıtpady ma, onyń túrmede tıgen oqtaryn men alyp  bergem.

— Ony suraıtyndaı bolmadyq. Asyǵys Qytaıǵa qashyp barady eken, — dedi Aǵyntaı aqtalǵandaı bolyp.

Sol arada Sopyıa da otaýdan shyǵa kep Tazabekke jymyń etti:

— Kelinshegińiz shaqyryp jatyr, aǵa.

Sháıi jylap, Júzik ony qushaqtap otyr eken.

— Kel, — dedi Júzik qatqyldaý únmen, — kelinshegińniń qasyna otyr.

Sháıi jeńgesine qabaǵyn shytyp shamdana qarady. — «El qulaǵy — elý» degen. Báribir bireýden estısiń. Dúdámál bolmas úshin, báriniń basy-qasynda bolǵan meniń ózimnen esti.

Tazabektiń tula boıy tastaı sýynyp ketti. Biraq syr aldyrmaı, sazaryp tyńdady. Júzik aıta bastaǵannan-aq Sháıi bet-aýzyn oramalymen búrkep, álsin-álsin óksip otyrdy. Júzik aıtyp bitkende, Sháıini baýyryna tartyp, Tazabek shashynan sıpap edi, qyz qushaǵyna qulap ókirip jiberdi.

— Orys aıamasa da, qudaı aıapty ǵoı, — dedi Sháıini qushaqtap. — Ápke, yrym-jyrymyńyzdy kúndiz jasap alyńyz, búgin keshke Sháıini alyp ketem. Apam men Jámesh kútip otyr.

...Dereý qoı soıyldy, qazan kóterildi. Qyrǵyz kisiniń eptep moldalyǵy bar eken, nekelerin sol qıatyn boldy.

Qanshalyq qýanyp tursa da, Sháıiniń kóńil túkpirinen bir kirbeń qulantaza ketpeı qoıdy. Ana eki orystyń taǵy aınalyp soqpaýy múmkin emes sıaqtanady. Áýbákir sońdarynan biraz jer qýalap baryp, bireýiniń oń qolyn jaralap qaıtypty. «Qolynan myltyǵy ushyp ketti», — depti. Ondaıdan keıin olar qalaısha tynysh jatady? Júzik pen Sopyıanyń úıge birge kirip, birge shyǵyp, tym shúıirkelesip ketkeni de Sháıini kúmánge ıtermeleıdi. Amansyń dep, ekeýi muny aldap júrmegeı.

— Sopyıa, Jalańashta kórgen eki orysyń qandaı edi? Jıren murt, aryq jigit emes pe? — dedi Júzik.

— Iá, kishisi týra sondaı.

— Úlkeni shi?

— Ol túksıgen, túri qorqynyshty, abajadaı bireý.

— Endeshe kelgen — sol ekeýi. Aınymaıdy.

— Aıttym ǵoı olardyń oıy jaman dep. Taǵy aınalyp soqpaı turǵanda, bul aradan kóship ketý kerek. Áýbákir aǵa bireýin jaralasa, onda olar, sóz joq, pyshaqtaryn qaırap jatyr.

Qyrǵyz otashy neke sýyn ishkizgennen keıin Tazabek pen Sháıi erli-baıly adam sanaldy. Qazan túsirilip, dastarqan jaıyldy. Tileýli aqasaqal men Ájiken: «Osyny ulan-asyr toıdaı kórip, ulan-asyr bop otyryńdar!» — degen yqylas bildirgen soń, keshtiń bıligi Júziktiń qolyna kóshti.

— Jármeńkede ánińdi jaqynnan estı almaı armanda qaıtyp em, óz úıimniń tórinde kósilip otyryp tyńdaıyn, átıim men apamnyń da kóńilderi bir serpilsin, jańa otaý qurǵan eki jastyń qurmetine shyrqap jibershi, Sopyıajan!

— Sóıte ǵoı, aınalaıyn! Shalym shaýyp keter me eken, kóńilin bir kóterip tastashy!

— Júzik jeńge, qazaqtyń zańy boıynsha, áýeli aýyldyń alty aýyzy degen bolmaýshy ma edi?

— Sopyıajan-aı, sen de oıda joq nárseni oıǵa salady ekensiń. Endi qaıttim? Jaraıdy, alty aýyz aıtpasaq ta, bir aýyzǵa shamamyz jetip qalar. Aıt degenge aıta jónelgenim durys bola ma, apa?

— Búgin senikiniń bári durys, shyraǵym. Bárin rettep júrgen ózińsiń, óleńdi de óziń bastap jiberseń, onyń esh sókettigi joq.

— Al kettim endeshe!

Ańshylar taý men tasty aralaıdy

Qashqan ań saı-jyrany saǵalaıdy.

Jaqsylar bir sózimen jandy emdese,

Jamandar saý janyńdy jaralaıdy.

 

— O, Júzik jeńgem keremet óleńshi eken ǵoı?! — dep, Sopyıa máz boldy. — Dombyramen aıtyp daǵdylanǵandyqtan, jeńgemshe aıta berýden bir túrli júreksinińkirep otyrǵanym.

— Aıta ber, qalqam. Balýanǵa ońy da bir, soly da bir emes pe? — dep, Tileýli demep qoıdy.

— Jaılaıdy İle boıyn alban, sýan,

Qýǵany qysy-jazy qyzyq dýman,

Qytaıǵa bas saýǵalap bosyp jatyr,

Orystyń ozbyrlyǵy — bárin qýǵan.

 

Bolǵanmen zatym orys, jarym — qazaq,

Ol tartqan maǵan da ortaq muń men azap.

Orystan qazaq qashsa, men de qasham,

Qazaqtyń kelini dep qylar mazaq.

— E, aınalaıyn, aıtty-aý! — dep Ájiken de, ózgeler de máz bolysty.

Ánnen ánge kóship, Sopyıa qyza kele: «Qojaq ta maǵan qosylyp aıtady», — dedi. Ekeýi Shanshar aqynnyń bul araǵa keń jaıylǵan «Syrǵaly erkemin» qosyla shyrqap:

 «Júziń kórkem-aı,

Kúnde kórsem-aı!

Ahahaı,

Syrǵaly erkem-aı!» —

dep, bir-birine erkeleı jymıysty.

— Jarasyp tur-aý!» — dep qyzyqty Sháıi.

— Qazirshe qazaqty jaqtaǵan men jalǵyz oryspyn, — dedi Sopyıa qınala kúlimsirep. — Bir meniń jaqtaǵanym bir Bergtiń qyrǵan qazaǵyn, árıne, qaıta tirilte almaıdy. Alaıda jer betinde ádilettilik bar bolsa, «Biz beıbit adamdarmyz!» — dep, aq tý kóterip kele jatqan jazyqsyz kóshti qyrǵan jaýyzdy, sóz joq, keleshek urpaq aıyptaıdy. Biraq ondaı kún týǵansha biz tiri júremiz be, joq pa, ony eshkim bilmeıdi.

— Sen tiri júrýge tıissiń, Sopyıa. Jazyqsyz qazaqtyń qyrylǵanyna sen kýá bolmasań, kim kýá bolady?

— Jaýyzdar aldymen kýániń kózin qurtady ǵoı? Men qazir olarǵa qazaqtan da qaýiptimin. Óıtkeni poshtada istegendikten, olardyń Vernyıǵa, Járkentke, Táshkent pen Pishpekke áskerı kómek, qarý surap qandaı hat joldaǵanyn, ne dep málimetter men buıryq berip, buıryq alǵanyn — bárin bilem ǵoı. Bir Bergtiń ózi Qarqara men Qaraqoldyń arasyn qan-josa qylyp qyrdy. Erteń álgi qalalardan qarý men ásker kelgende, qazaq pen qyrǵyzdyń kúni ne bolatynyn men tipti boljaýǵa qorqam. Sondyqtan kózsiz batyrlyq pen orynsyz namysqa barmaı, bárimiz Qytaıdy panalaı turaıyq. Qysqasy, toıdy osymen doǵaryp, qashýǵa daıyndalaıyq.

Áńgimeniń odan arǵy túıinin Aǵyntaı aıtty. Qyrǵyz otashy osynda qonyp, aýylyna erteń qaıtady. Sháıini qazir qutty ornyna qondyrysýǵa jeńgesi Júzik pen inisi — Aǵyntaıdyń úlken uly — Sámen ilesedi. Al Qojaq pen Sopyıa, Jomart — bári olarǵa serik bolady. Mundaǵy maldy erteń Eki Ashaǵa ózi aıdap aparyp qosyp, Júzik pen Sámendi keri alyp qaıtady. Sodan oralǵan boıda kidirmeı bular da kóshedi. Osynda otyrǵan bári, qudaı buıyrtsa, Kómirshide bas qosyp, ary qaraı ne kórse de birge kóredi.

...Sháıini ákelgen top Eki Ashaǵa túndelete jetti. Ondaǵylar kútip otyr eken, Tazabektiń bes-alty úıli týysqany úı ishine áp-sátte toldy da ketti. Shashýlaryn shashyp, kelinniń betin ashty. Qalısha:

— A, qudaı, kelinimniń qadamyn qutty qyla kór! — dedi kózine jas ala Sháıini qushaqtap.

— Aıtqanyńyz kelsin, apa! — dedi Sháıi de enesine emirenip.

— «Apa» degen aýzyńnan aınalaıyn! Bu kúnge jetkizgen qudaıdan aınalaıyn!

Sheksiz, shetsiz qýanyshtan sheshesiniń dúnıe-jumaqtyń dál tórinde otyrǵanyn Tazabek túrine qarap, kóńilimen túsindi. Anany qýantýdyń qudiret-lázzátin jan-tánimen sezinip, baqyttan basy aınalǵandaı boldy.

Eki Ashanyń eki saıynda otyrǵan bes-alty úıdiń adamy tún aýǵansha toılasyp, «Ornynda bar ońalar degen. Ómiráliniń oty óshpedi», — desti. Eldi sál de bolsa sergiteıin dep, Sopyıa qulaq quryshyn qandyra án saldy. Aldaǵy kúnimiz qalaı bolady, oınap-kúlip qalaıyq dedi me, jurt maıshamnyń maıy taýsylǵansha tarqamady. Tazabek sheshesi men Sháıini óz otaýyna kirgizip aqyldasty.

— Al, kelinshegim, — dedi kúlip, — osyndaǵy bes-alty úı túgeldeı ákemmen aralas, qoralas ómir súrip kele jatqan aǵaıyn-týys. Alar áıelimdi aldym, endigisin ózderiń bil dep, erteń ún-túnsiz qastarynan kóship kete berem be, qaıtem? Álde qazir jónimdi aıtyp, ne kórsek te birge kóreıik, birge kósheıik deıin be? Toı ústinde olaı degenim álde uıat bola ma?

Shynymen menen aqyl surap tursyń ba degendeı, Sháıi baǵjań etip kúıeýiniń betine sekemdene qarady. Onyń sazaryp syr bermegen betinen eshteńe ańǵara almaǵan soń, jaýtańdap enesine buryldy.

— Menen suraǵanyń ne, apamnan surasańshy!

— Mundaıda ákeń bolsa qaıter edi, balam? Sony oıla da, óziń sheshe ber. Biz Sháıi ekeýmiz seniń sońyńnan ere beremiz

Qazirgi jaǵdaıda Qytaıǵa qashýdan basqa qaıla joǵyn Tazabek túsingen. Alaıda mal-múlki men baspanasyn tastaı qashsa, aldynda sýyq kúz ben qaqaǵan qys tur, halyq odan qalaı saqtanbaq? Al malyn aıdap, kóshin qomdap qashqan qazaqty aıdaǵan maly, artqan júgi joq orys op-ońaı qýyp jetip qyrmaı ma? Sondyqtan aqyr qashýǵa bel býǵan soń, ári qýǵyn túspeı turyp, ári qara sýyq qyspaı turyp kóshkenderi aqyl emes pe?

Osy oıyn ortaǵa salǵanda, bir-ekeýi kúńkildegenmen, qalǵan aǵaıyny batyl qostap, tańerteń aldymen maldy aıdaıyq ta, artynsha úıdi jyǵaıyq desti.

— Joq, olaı bolmaıdy! — dep, sózge Ádilbek aralasty. — Kúndiz kóship kózge túspeıik. Jalańashtyń orystary jalańdap ańdyp júr. Olarǵa kórinbeı, kesh bata qozǵalaıyq.

— Iá, sóıtken durys, — desti bári.

— Kelistik! — dedi Tazabek te sózdi kóbeıtpeı.

Úıdegi men túzdegini túgel jaıǵastyryp bitken soń, Júzik arnaıy tigilgen otaýǵa Tazabekti jetektep kirgizdi.

— Jata ber, — dedi tósekti ymdap. — Qazir kelinshegińdi ákelem.

 «Shynymen qolymnyń Sháıige jetkeni me?» — dedi Tazabek kókiregin kernegen shattyqqa azar ıe bop.

Qazir degen Júzik biraz zaryqtyrdy. Aqyry bir kezde kıiz úıdiń syqyrlaýyǵy syrt etip ashyldy-aý!

— Myna aradan kir, — dedi Júzik shymyldyqtyń shetin kóterip. — Bismillá! Al, jandarym, qadamdaryńdy qudaı hosh kórsin! Tósekteriń jumaq bolsyn!

Syqyrlaýyq syrt etip jumsaq jabyldy. Endigi jaǵdaı óz bıliginde ekenin Tazabek túsindi. Aldymen sol jambasyna aýnap, Sháıige qarap jatty. Sol jaq bilegin moıyn astyna sozyp edi, basyn sál kóterip, qushaqtaýyna qyz ózi yńǵaı jasady. Únsiz ózine tartyp edi, únsiz ıkemdelip jatty. Sonan soń qushaqtap baýyryna tartty. Bar-joǵy bilinbeı jabysyp, qyz qushaǵyna kómilip, ózimen kirigip ketti. Tıtteı tartyný baıqatpady. Tazabek taǵatyn zorǵa tejedi. «Qudaı-aý, myna qyz qushaǵymda tunshyǵyp ólse de úndemeı me?» — dep oılady tań qalyp.

— Janym Sháıkenim! — dedi qylyǵyna eljirep. — Qushaqtaıynshy! — dedi qushaqtap jatyp. Tamaǵynan ıiskep, alaqanymen omyraýyn aımalady. — Sen de qushaqtashy, janym!

Otqa qaryp almaıyn degen adamsha qyzdyń qoly qaltyrap kelip samaıyna tıgende, ot tıgen qaý otynsha Tazabektiń denesi dúr órtenip qoıa berdi. Ózin órtep jatqan Sháıige ózi umtylyp, betine betin úıkelep jantalasyp ketti. Ernin erni tapqanda, esi aýyp bara jatqan sekildendi.

— Aǵytshy omyraýyńdy! — dedi alqynyp.

Sháıi úndemedi. Sálden keıin ekeýiniń qoly túımebaýdyń ústinde toqaılasyp qaldy. Ot sezim odan ary aqylǵa bıletpedi. Ústindegi aspan astyna qulap bara jatqandaı sezimmen Sháıi eki kózin tars jumyp aldy.

* * *

— Oý, jas jubaılar, turyńdar! Jibekjan, uıqy tátti me, Tazabektiń qoıny tátti me, — qaısysy? Aıtpap pa em saǵan, nege erte aıtpadyń dep áli maǵan ursarsyń dep?

— Túý, Júzik! — dedi Sháıi kórpeniń shetimen betin búrkep. — Aqyryn! Apam men Jámesh estıdi ǵoı.

— E, estise, estı bersin. Bul tósekke qyz qalpyńda ákelip edim, endi kelinshek kúıińde áketsem, onyń nesi uıat? Ol — jeńgelik mindetim. Ádeıi el oıanbaı turǵanda ózim oıataıyn dep keldim.

— Ápke, taýyq bop ketkensiz be, tegi? Jaryq túskenshe jata turaıyq ta. Túnimen kórsetpedi, jaryqta aldymen ózim kóreıin de kelinshegimniń júzin.

— Oıbaı-aý, til bitip, batyr bop qalypsyń ǵoı?! Biz ketken soń, kúni-túni aýdarystyryp kórip alarsyń kelinshegińdi. Tapqan ekensiń jaryq túskenshe jatatyn jaıly tósekti! Biz — búgin kóshetin adam, sen — ketetin adamsyń, asyqqanyń durys bolar, baýyrym. Botaqanǵa shókken býra qusap, qaıynsińlimniń qabyrǵasyn syndyryp jibergen joqsyń ba, áıteýir?

Jeńgesiniń nege búıtip alageýimnen kelip turǵanyn Sháıi túsindi. Ózi de oǵan qýanyshyn tezirek bildirýge asyq edi. Bul bajyldap ara túspese, ana eki orys óıtip asyp-sasa ma? Aman qalǵany — osynyń arqasy.

Tazabek tysqa shyǵysymen Júzik kórpeni Sháıiniń ústinen julyp aldy.

— Júzik! — dep, Sháıi kórpeniń shetin shap berdi.

— Janym-oý, qutty bolsyn! — dedi jeńgesi bas salyp qushaqtap.

Ekeýi bir sát keshegini eske alyp solq-solq jylasty, artynan sylq-sylq kúlip, sybyrlasyp jatty.

...Kósheıik degen oıdy ózi bastaǵan soń, ony uıymdastyratyn da ózi bolaryn ishteı uqqan Tazabek taý bókterlep baryp oılandy. Qamsyz, ýaıymsyz jandardaı typ-tynysh uıqyda jatqan bes-alty úıdi betkeıge shyǵyp biraz baqylady. Taýdyń qaraǵaıy etekke jete bere sıreksipti. Bul aýyldyń endigi úlkeni Ádilbek shaldyń úıi qaraǵaı shetinen eki-úsh-aq qadam jerde tur. Búgin kóshemiz-aý, asyǵaıyq-aý degen ábiger ázirshe baıqalmaıdy, úı-úıdegi adamdar da, qora-qoradaǵy maldar da — bári tynysh, tym-tyrys. Bir sát: «Osylar aınyp qalǵan joq pa?» — dep kúmándandy. Joq, oıana bastady, Ádilbek aqsaqal úıinen shyǵa sap, jan-jaǵyna qaramastan, birden qaraǵaı ishine enip ketti. Tazabek te shyq shóptiń tyqyrlaý jerin daǵdap basyp, qaraǵaıdyń qalyń shoǵyryna kirdi. Oraǵyta kerlep úlken jartastyń jelkesine kóterildi. Qarsy bettegi Keńsý jaqqa kóz tastady. Kókbıiktiń batys etegin ala jatqan alyp saı bul aradan kórinbedi, kóldeneń jota kólegeılep qalady eken.

Bıiktiń aty bıik-aý! Adamdy arqalandyryp jiberetin qudireti bar. Betin samal sharpydy. Shapanynyń shalǵaıyn jel túrdi. Áldebir yńyrsyǵan sezim júregin shymyrlatty. Týǵan jerdi tastaı qashqanyn ata-baba arýaǵy keshe me, keshpeı me? Tula boıy sol oıdan titirkenip ketti. Keńsýdyń saǵa tusyndaǵy doǵal shyńǵa dúdámál kúıde kóz qyıyǵyn tastady. Qaraǵaıly, arshaly, butaly saı-sala da, shalǵyny jaıqalǵan jazyq betkeı de — bári tap-taza, tańǵy aýanyń salqynyna shomylyp shyqqan kúıde. Aýa emes, ǵajap bir nár jutyp turǵan sekildisiń. Ata-babanyń kózindeı kıeli jer buǵan jáýdirep, áldene kútip, jáýteńdep qarap qalǵandaı. Tili bolsa, dál qazir birdeme der edi-aý degen oı kókiregin tyrnap, kómeıin qyrnap ketti. Mólt ete qalǵan kóz jasyn silkip tastap, bolashaq taǵdyry belgisiz bes-alty úıge tóbesinen kúrsine qarady. Únsiz tistengen qalpy tómenge túse bastady.

Taýdyń keremetin taý kórmegender qaıdan biledi? Taý degendi tegistikten góri bıik jer dep qana oılaıtyn shyǵar? Al taý bıiktik qana ma? Jartasy men shyńy, qalyń qaraǵaıy men tutasqan butasy, bulaǵy men bastaýy, saıy men jyrasy, shóbi men gúli, ańy men qusy, qudaı-aý, qyrýar tirshilik-tynysy — bári basqa jerde bolmaıtyn, basqa jerden tabylmaıtyn tańǵajaıyp qoı! Biraq sol ádemilikti árkim kóre de bermeıdi, kórýge kele de bermeıdi. Óıtkeni taýdyń kóringen shyǵa almaıtyn quz-qı ıasy, kez kelgen túsine bermeıtin qyr-syry tolyp jatyr. Tóbedeginiń kórgenin tómendegi kórmeıdi.

Etekke túsip taǵy toqtady. Myna etekten qaraǵan adam taýdyń nesin kóredi? Tek syrtqy sulbasyn ǵana. Al taý tóbeńnen tóne qarap, seniń búkil tula boıyńdy aqtara kóredi. Basqalar bilmeıtindi biletin, ózgeler kóre almaıtyndy kóre alatyn sırek adamdar da taý sekildi, sirá. Ákesi de sondaı edi, marqum! Áı, ondaı bolý qaıda buǵan! Túnde bári: «Endi ákeńniń ornyn sen bas», — dep jatyr, basa alsa, jaqsy; basa almasa, masqara da!

Oıdan oı týyndap, oıdy oı qýalap, Tazabekti tynym taptyrmaı mazalady. Óziniń ǵana emes, endi ózgeniń de taǵdyryna jaýap beretini qınaıdy. Kóshemiz degeni — qashý. Baratyn jaǵy — Qytaı. Panalata ma, tonap ala ma, — belgisiz. Qalaı da qalmaq aýyldaryn basyp ótetinderi — anyq. Olardyń emeshegi qazaqqa qaı ezile qoısyn? Qashyp barǵan bularǵa ol aradaǵy qazaqtyń ózi qalaı qararyn da bir qudaı biledi. Táýekelden bóten súıenerleri joq.

Qonaqtarynyń da oıanǵanyn kórip, solarǵa qaraı aıańdady.

— Jas kelinniń shaıyn isheıik te, biz endi jónimizdi tabaıyq, — dedi Qojaq ázildep.

— Iá, sóıteıik, — dedi Jomart ilip áketip. — «Bireý qatyn alyp qashsa, bireý bosqa qashypty» demekshi, meniki bosqa qashý boldy. Áke-sheshem meni orys óltirip ketti dep jylap otyrǵan shyǵar?

— «Jaqsy sóz — jarym yrys», jaqsy sóz aıtsańshy. Bir-birimizdi kútip, endi bárimiz Kómirshide bas qosaıyq! — dedi Tazabek.

...Ózderi ońasha qalǵan kezde Júzik óz-ózinen ábigerlenip, tez-tez kıine bastady.

— Ómiri búıtpeýshi edi, júregimniń órekpip turǵanyn qarashy, — dedi keýdesin alaqanymen basyp. — Átıim qaıtalap aýyryp qalǵan joq pa eken?

— Bálen kúnnen beri shapqylap, sharshaǵan bolarsyń, balam. Jóndep tamaq ta ishpeıdi ekensiń ózi. — Qalısha júktiń buryshyndaǵy kebejeni ashty. — Mynaý meniń bir kıip saqtap qoıǵan qamzolym edi, osyny ıgiligińe kıshi! Saǵan kıgizgen kıtim bolsyn.

— Kóp jasańyz, apa! Eshteńe kıgizbeseńiz de, men qaıynsińlimdi qutty ornyna qondyrǵanyma qýanyshtymyn. Kómirshige barǵansha Sámeshtaı ápkesiniń qasynda qala tursyn. Aǵyntaı maldardy aıdap kele jatqan bolar, Tazabek ekeýmiz aldynan shyǵa bereıik.

— Meıliń, aınalaıyn. Balam, qasyńa Bıaǵańnyń Kenjeǵarasyn qosyp alsańshy, mal qaıyrysýǵa es qatady ǵoı.

— Ózim de sóıtkeli turmyn, apa.

...Aǵyntaı biraq aldarynan shyqpady. Aýylǵa jaqyndaǵan saıyn alańdap, Júzikten múlde maza ketti. Bir sebep baryn boljap, Tazabek te báımaza kúıge tústi.

— Úı joq qoı! — dedi Júzik kenet toqtaı qalyp.

— Kóship ketken be? — dedi Tazabek tańdanyp. Artynsha-aq qaraıǵan jurttyń qomaǵyn baıqap, bir sumdyqtyń bolǵanyn zamatta sezdi. Kózi qaraýytyp baryp qaıta ashyldy. Ne de bolsa bekem bolýǵa tyrysty. Jelip aldyǵa tústi. «Qap, myltyǵymdy ala shyqpaǵanym-aı!» — dedi ókinip. Kózi kórip, qulaǵy estip kele jatty, biraq eshtemeni oılaı almady, eshtemeni túsine almady. Úıdiń ornynda úıilip jatqan kúl-qoqysty kórgende, júregi toqtap qalǵandaı kórindi. Jalma-jan Júzikke jalt qarady. Atynyń jalyn qusha es-tús joq talyqsyp barady eken. Umtylyp qushaqtaı aldy.

— Atty usta! — dedi Kenjeǵaraǵa. — Jerge tús! Aıaǵyn úzeńgiden shyǵar! — Ózi de atynan sekirip túsip, Júzikti kóterip aparyp kók shóptiń ústine jatqyzdy.

— Júgir! Ánebir tastyń túbinde bulaq bar. Má, sý ákel! — dep, basyndaǵy tumaǵyn usyndy.

Ony almaı, Kenjeǵara óz tumaǵyn ustap júgire jóneldi.

Betine sý sepkende bir sát kózin ashty da, Júzik qaıtadan bylq-sylq talyp qaldy. Sóıleı da almady, jylaı da almady.

— Aǵaǵa shap! — dedi Tazabek Kenjeǵaraǵa. — Tez alty-jeti adam alyp jetsin. Apam men Sháıige ázirshe bildirmeı-aq qoısyn. Bizdiń oshaqtyń túbinde súımen jatyr, sony ala kel.

Tazabek qasyna barmaı-aq, baryp kórmeı-aq bul da qyrǵynnyń bir túri ekenin kúl-talqan bop jatqan eki úıdiń turqynan tanydy. Kózinen jas shyqpady. Tula boıy qara tas bop qatyp qalǵandaı. Keshikpeı bir top adammen Ádilbek jetti.

Tańǵa jýyq tátti uıqynyń kezinde órtegen bolý kerek, shańyraqtyń shoǵy áli sónbepti. Tileýli men Ájikendi, qyrǵyz otashyny úlken úıde, Aǵyntaı men bir ul, bir qyzyn otaý úıde áýeli óltirip, artynan órtep jiberipti. Tigerge tuıaq qaldyrmaı maldy aıdap áketkenderine qaraǵanda, kóp adam kelip, qoryqpaı, aspaı-saspaı istegen.

— Súıekteri de shala janyp ketipti, — dedi Ádilbek qulaǵyna sybyrlap. — Úıdiń syrtyna otyn úıip órtepti.

— Endi ne isteımiz?

— Qalǵan-qutqan súıekterin jınap jerleıik. Basqa amal joq.

Eki úıdiń adamyn bir tómpeshik qylyp Orta Merkiniń etegine kómdi. «Sol eki orys. Sol ekeýi», — degen oı Tazabektiń myıyn tesip jep jatty. «Ne istesem eken?!» — dedi ishinde ulyǵan yzany basa almaı yńyranyp.

Óli men tiriniń arasynda eseńgirep jetken Júzik bolǵan sumdyqty Sháıiden jasyrtpady. Keshe kelin túsirip qýanǵan aýyl búgin ólik shyǵaryp óksip jatty.

— Aǵaıyn, bul ara endi bizge qonys bolmaıdy, — dedi Ádilbek ýlap-shýlaǵan jurtqa basý aıtyp. — Orystyń osy alǵany alǵan, endi ýysynan bosatpaıdy. Qaıta aınalyp kelemiz, týǵan jerdi kóremiz dep dáme qylmańdar. Budan bylaı baǵymyz da, sorymyz da Qytaı jerinde bolady. Búgin kóshpesek, búgin túnde bizdi de qyrady. Orystyń qolyn qaǵatyn qudaı da, qudiret te joǵyna kóz jetti. Ólgenge jylaıtyn, jylaǵandy jubatatyn jaǵdaı joq. Qazir bárimiz de óli men tiriniń ortasyndamyz. Jaıylymǵa aıdaǵandaı yńǵaımen maldy kázirden jyljyta bereıik.                                                                                                        

Ádilbektiń sózi Tazabekti tastúıin etti. «Ras, qazir óliniń emes, tiriniń qamyn jeıtin jaǵdaı!» — dedi ózin ózi qaırap.

* * *

Tazabekter mal-janymen kesh bata Qýlyq taýyna qaraı kóshti. Orystardan qorqyp, Qarqara men Qaraqoldyń ortasynan ótýge júrekteri daýamady. Túndelete jetip, Shybyshy degen qaraǵaıly taýdy panalady. Úı tikpeı, teńderin sheship, kıiz-tekemettiń ústine kıimsheń qısaıa ketisti. Ertesi Aqshoqy aınalyp, tún jarymda Aqtastyǵa jetip damyldady. Sodan keıingi túni bir qısyq saıdy qalqalaǵan top adamnyń qasyna qondy. Erte oıanǵan Sámen Tazabekke júgirip kelip:

— Jaıdaq Bulaqta bizben kórshi otyrǵan Qojabek atalar eken. Samsaly degen balasy ekeýmiz birge oınaıtynbyz, — dedi.

Qaıǵyly jaǵdaıdy qaıdan, qalaı estigenin kim bilsin, jurt jappaı oıanyp, qybyr-jybyr tirshilik bastalǵan kezde, Qojabek bastaǵan biraz kempir-shal Júzik pen Sháıige kelip kóńil aıtty. Teń-teńniń ortasynda otyryp, ashyq aspannyń astynda shaı ishisti. Tazabek pen Sháıiniń úılengenin estip, qutty bolsyn aıtysty.

— Tańǵa jýyq bastalǵan sol atystan biz zorǵa aman shyqtyq, — dedi Qojabek áńgimeniń aýanyn ańǵarǵan soń. — Áldekimderdiń jol silteýimen bir top orys túnde kelip Jaıdaq Bulaqtyń astyndaǵy kók tóbege jasyrynypty. Adam kórinetin alageýimde al kep aýyldy atqylaı bastady. Buzaý baılaýda, qozy-laq kógende, tigýli úı tigýli qalpynda qaldy, bárimiz tek balalarǵa júgirdik. Eki jasar Raýanymdy sheshesi tósekten tyrjalańash sýyryp áperdi. Segiz jasar Samsalyny artyma mińgestire sap, Keńsýdy quldaı Kegenniń ózenine qaraı qashtyq. Keńsýdyń arǵy betine jetkenimizde, Egimbaıǵa oq tıdi. Til tartpaı ketti. Balasy Qaldybek baqyryp, ákesin shyr aınalyp jylap júr. Atymnan túse sap, qoınymdaǵy tyrjalańash ulymdy jerge qoıa sap, Qaldybekke urystym. «Ákeńmen qosa óziń de oqqa ushaıyn dep tursyń ba? Min atyńa!» — dedim de, ákesin aldyna óńgerip berdim. Shybyshyǵa ákelip jerledik. Jastar túndeletip baryp, qalǵan úı-jaıymyzdy, tapqan maldy aıdap ákeldi, áıteýir. Ólgenmen birge óle bersek, artymyzda el bolatyn kim qalady? Sondyqtan tiri qalǵanymyzǵa táýbá deıik. Bárinen de Tileýli aqsaqaldyń tútinin tútetetin Sámenniń aman qalǵanyna myń shúkir dep otyrmyn.

Qojabek aqsaqaldyń sóz saptasy men áńgime aıtysyn Tazabek ákesine uqsatty. Az sáttiń ishinde ózimen ilesip kele jatqandardy túgel tanystyryp shyqty. Bári de atalas adamdar men solardyń úrim-butaqtary eken. Kókshegir degen kelinine kóbirek kóńil aýdardy. Asydan aýyp kele jatqanyn aıtty. Qyzylbórik bolysy Serikbaı degen inisiniń áıeli, aıtýly qyrǵyz batyry Qojekeniń qyzy eken. Tip-tik otyryp, tip-tik júretin áıel eken. Eldiń nazary ózine aýatynyn bilip, syr bermeýge tyrysatyn sekildi.

Qojabek aqsaqaldyń aýylymen birge qozǵalyp, Tazabekter ol aradan Kómirshige kelip birge aıaldady. Burynnan tanys adamdar bir-birin súıeý kórip, el ishine kelgendeı sezindi.

Kómirshi — taýdyń kúngeı betkeıindegi tuıyq shatqal. Kúngeıde bolǵanymen, kún túse bermeıtin tik shat, tar taban saı. Kún tús kezinde ǵana bir jylt etedi de, qaıta joq bolady. Tyǵylýǵa qolaıly qalqa. Tar ári qysqa shatqaldyń ór jaǵy doǵalanǵan ashyq jazyq.  Kádimgi keń qora sekildi. Álgi jer ári yq, ári mal jaıýǵa óte qolaıly. Bosyp kelgen halyqtyń búkil malyn bala-shaǵa osynda jaıady. Kómirshiniń ásirese sýy ózgeshe. Jartastan, quz tastan órim-órim bop tamshylap aǵady. Jurt ony Tamshy bulaq, Qasıetti bulaq deıdi. Osy arada bular biraz aıaldady. Óıtkeni tosyn jolyqqan eki aýyldyń adamdary tez arada baýyr basyp, bir-birinen ajyraǵysy kelmedi. Jáne de habar-osharsyz ketken Serikbaıdyń bir habaryn bilmeı kete bergendi Qojabek ózine min sanady. Aqyrynda Qojabektiń aǵaıyn inisi Núsipbek: «Serikbaıdy men izdep qaıtaıyn. Ári baýyrym, ári qurdasym. Ony men izdemegende, kim izdeıdi? Ólsem, ólermin. Odan janym artyq pa? Eretinderiń erińder. Ermeseńder, ózim kete berem», — dedi.

Ary oılasyp, beri oılasyp, Áıimbek, Kelgembaı atty qurbylary ilesetin boldy.

— Men de birge shyǵyp, Qojaq, Jomart degen dostarymdy izdep qaıtaıyn, — dedi Tazabek.

Sháıi kúıeýine úreılene qarady. Onysy syltaý ekenin ishi sezdi. Alaıda ana orystardy izdegeli barasyń ǵoı deýge batyly jetpedi.

* * *

Keń dalada el qalmapty. Saı-salanyń qaltarysyna tyǵylǵan sanaýly aýyl bolmasa, búkil Qarqara men Kegenniń jazyǵynda ne tiri jan, ne tiri mal qarańdamaıdy. Ár saıdyń ishi men ár qyrqanyń ar jaǵynda orystyń oǵy ajalyńdy daıyndap turǵandaı qorqynyshty. Qyrkúıektiń qara sýyǵy sál ashylǵan jerińdi muz tıgendeı qarıdy.

Tazabek Jalańashqa, al Núsipbekter Temirlik arqyly Qyrǵyzsaı men Ketpenge soǵatyn bolyp, Qaıqynyń tusynda eki ajyrasty. Keńsýdyń etegin bókterleı ótip bara jatyp, ana jer-myna jerde qaptap jatqan qap-qara tómpeshikke Tazabek tańdana qarady. Buryn bul arada mundaı nárse bolmaǵan. Ne ekenin bileıin dep, solaı buryldy. Jaqyndap kelgende, óz kózine ózi senbedi. Úıme tómpeshikter óńsheń órtengen úıdiń kúli eken. Dál ata-enesin órtegendeı otyn jınap ákep órtepti. Qaptaǵan qaıdaǵy úı? Qaıdan kelgen úı? Bular qashqanda, bul arada eshkim joq bolatyn. Úılerdiń arasy jıi, úıme-júıme tigilipti. Árıne, qashqan qazaqtar. Qazǵan oshaqtaryna qaraǵanda, birer kún aıaldaǵan. Atynan túsip, eki-úsh jurttaǵy kúldi aǵashpen aýdarystyryp qarady. Adamy joq úılerdi júk-múgimen órtegen sekildi. Adamdary aman qutylǵan bolý kerek. Munshama úıdi shetinen órtep kele jatqanda, qashan meni órter eken dep, qalǵandary qarap jatsyn ba? Úısiz, múliksiz adamnyń aldaǵy kúz ben qystan ózi de aman qalmaıtynyn órteýshiler túsingen. Qashqandardyń aqyly da qashyp, qýǵandardyń aqyly da asyp turǵan zaman-aı deseńshi!

Shet Merkiniń qaraǵaıly jotasynan bir elik atyp aldy. Jalańashtyń jelkesine kelip, shaǵyn úńgirdiń aýzyna toqtady. Oıy — osy aradan orystardy baıqaý. Qarańǵy túskenshe eliktiń etin qaqtap jedi. Er-toqymyn jastanyp, úńgirge túnedi. Tańerteń bıikten Jalańashqa qarady. Biren-saran kóringen kazak-orys soǵys jaǵdaıynda júrgendeı túgel myltyq asynyp alypty. Oǵan barý kópe-kórneý ólimge barý ekenin uqty. Kek almaq oıy da sap sýyndy.

Qaıtarynda qaraǵaıly jotamen Eki Asha arqyly Taldybulaqtaǵy Jomarttyń aýylyna soqty. Onyń typ-tıpyl bop jatqan jurtyn kórdi. Áıteýir, órtten aman. Oǵan da táýbá dedi. Alaıda Kómirshige nege soqpaǵanyn oımen de boljaı almady, Jaman oıǵa barǵysy kelmedi.

Jińishkeleý bulaqtyń jaıylma etegin aınala berip, jaırap jatqan úsh ólikke tap keldi. «Astapyralla!» — dedi jaǵasyn ustap. Qaraqolǵa baratyn kúre joldan qyryq-elý qadam shette teńkıip ólip bir áıel jatyr. Omyraýy kúl-talqan, etegi túrilgen, jalańbut. Biri bozbala, ekinshisi áli sábı — eki uly eki jaǵynda ólip jatyr. Úsheýinen árirekte on eki — on úsh jasar balanyń basyn qylyshpen qaq aıyrypty. Oǵan da aıyzy qanbaı, tońqaıtyp qoıypty da, artqy tesigin aýmaǵymen oıyp alyp tastapty. Ol da ana áıeldiń balasy ma, basqa ma, — belgisiz. Bir atanyń tuqymy osylarmen tyıpyl boldy ma, kim biledi? Bar qazaq qarsy bolsa da, áı, osy tórteýi aq patshanyń jarlyǵyna qarsy bola qoıǵan joq shyǵar?! Tipti, aq patshanyń, qara patshanyń kim ekenin bildi me eken?

Tazabektiń qany basyna shapshydy. «Shynymen biz adam emespiz be álde orys adam emes pe? — dedi kúıinip. — Qudaı nege mundaı jaýyzdardy artyq qylyp jaratady? Qaı qylyǵy úshin?»

Kesh bata alasa saıdyń qyltasynda otyrǵan jalǵyz úıge tap keldi. Kóshetin kóligi de, qara jumysqa beretin balasy da joq kempir-shal eken. İleniń arǵy betine uzatqan eki qyzy qozǵalmaǵan soń, bular da qozǵalmapty. Qart jalǵyz atymen arǵy-bergi tóńirekti túgel aralapty. Qaıqynyń asýyna jetpeı, Sholan Qulaǵan degen jerde bir top tutqyndy orystar tapa-tal túste atyp tastapty. Biraq atylǵandardyń kim ekenin bilmedi. Núsipbekter izdep júrgen Serikbaı sonyń ishinde shyǵar-aý dep Tazabek joramaldaǵanymen, qart oǵan aıǵaq bolar áńgime aıtpady.

Ertesi taý saǵalaı bókterlep, Tasashydaǵy Qojaqtyń aýylyna jol tartty. Jolmen júrmeı, ádeıi jota asyp jelke tusynan shyqty. Jalpaq keń saıdyń óńirinen ne bir úı, ne adam, ne qaraıǵan mal kórmeı, adasyp ketken adamsha, ańyraıyp turdy da qaldy. Saıdyń tabanyna túsýge dáti barmady. Áldekim áldebir arada ańdyp jatqandaı sekemdendi. Myltyǵyn erdiń qasyna kóldeneńinen ońshap qoıdy. Bul jan-jaǵyn ańdyp, muny jan-jaǵy ańdyp biraz turdy. «Jaý shapty, jaý aldy degen — osy», — dedi túńile kúrsinip. Qojaq pen Sopyıanyń, Dánekerdiń aýyly osy arada bolýy kerek edi. Jotamen saqtana eńistep, bir jyrany qalqalap, Kegennen Narynqolǵa ótetin qara jolǵa jaqyndady. Jyradan shyǵa kelgende, jol jıegindegi aǵashqa asyp ketken áldekimniń denesin kórdi. «Asyp ketipti», «shaýyp ketipti» degendi kóp estigennen bolar, odan shoshynbady. Budan ary barmaımyn degendeı, aty toqtaı qaldy. Tebinip, asýly turǵan jalańbut erkekke tý syrtynan taqamaq bolyp edi, osqyrynyp, aty oǵan kónbedi. Alystaý bir aǵashqa atyn baılap, sonan soń jaıaý jaqyndady. Shashylǵan jún-jurqa, teri-tersek, qarań-qurań birdemelerden attap-buttap ótti de, oraǵytyp, asýly adamnyń aldyńǵy jaǵyna shyqty. Betin kórgende, tóbesinen bireý bir qoıǵandaı boldy: asýly turǵan Qojaq edi! Aýzyna erkektik múshesin tistetip ketipti. Biraz kún osylaı turǵan bolý kerek, buzylǵan ıisin de baıqady. Bákisin aldy da, murnyn basyp baryp, moınyndaǵy jipti qıyp jiberdi. Qaqaıyp qalǵan dene qaqaıǵan kúıi qulady. Betine qaramaı, joldan aýlaqqa súırep apardy. Sol aradan jarlaýyt shuńqyr tapty da, qamshysymen, ókshesimen topyraq qulatyp, óliktiń betin japty. Jyrtqysh ań qazyp júrmesin dep, mańaıdan dáý-dáý tastardy kóterip ákelip ústine úıdi. Qoly-basyn qaǵyp, ózi úıgen beıitke ózi ańtaryla qarady: «Itter-aı, orystyń qyzyn qatyn qylǵandy kórseteıik degen eken ǵoı? Sopyıany qaıtti eken? Ony da óltirdi me eken?»

Tasashydan uzaǵanynsha tún boldy. Qaraıǵannyń bári ózin ańdyp turǵan qaraqshy syqyldy. Ólim sebilgen dalada ólimnen qoryqpaý múmkin emes edi. Qoryqqannan jany qalsa, qazaqtiki qalar edi. Qoryqqanynan emegende, batyrlyǵynan qyrylyp jatyr ma? Jastyǵyn ala jatýǵa jaraǵany da shamaly. Tipti, «Jámeńke men Uzaqtyń kegin alamyz!» — demeıdi, «Jámeńke men Uzaqtan janymyz qymbat pa, ólsek ólermiz!» — deıdi. Ólýdi erlik sanaıdy. Anaý artyn oıyp alǵan balanyń, myna aýzyna múshesin tistetip ketken Qojaqtyń kegin kim alady? Eshkim. Qashyp, bosyp bara jatqan jurt kek alýǵa jaraı ma? Osyndaı sumdyqty kórdim dep Tazabek kimge aryzdanady? Kim tyńdaıdy? Úı ishi me? Olar odan beter úreılenbeı me? Aıtýǵa da qorqady. Qorqýdan basqa qolynan eshteńe kelmeıdi. Naǵyz qorlyq — osy. Orysty qorǵaıtyn patshasy, áskeri, zańy bar, al qazaqtyń qorǵanatyn qarýy da joq.

Kómirshige túndeletip kete berýge batyly barmady, biraq kelinshegin qatty saǵynǵanyn sezdi. Bul joqta eki kózi jáýteńdep, seneri men súıeneri joq Sháıi qaıta-qaıta saıdyń aýzyna jaltaqtap júrgen tárizdendi. Júregi shym-shym syzdady. Anasyna, Júzik pen Sámenge — bárine jalǵyz tirek ózi ekenin osy aıdalada esine aldy. Olardan alystaǵan saıyn olardyń jaqyndyǵyn sezine bastady. Oılap qarasa, munyń amandyǵy ózinen góri solarǵa keregirek. Ary aıt ta, beri aıt, amandyqtyń ózi — ómir. Kezdeısoq orys tún ishinde atyp tastasa, onyń zardabyn ólgen bul emes, tiri solar tartady. Óıtip óle salǵysy kelmedi. Jarlaýyt saıdyń qalqasyna tyǵyla jatyp túnedi. Ertesinde Kómirshige kesh bata jetti. Sheshesi men qaryndasy, Júzik pen Sháıi — bári jabyla bas saldy.

— Qasyńdaǵylar qaıda? — dedi apasy ózgelerden buryn es jıyp.

— Olar Qyrǵyzsaı jaqqa ketken, men Kegende qalǵam.

— Qojaq pen Jomartty izdeımin demep pe eń?

— İzdedim. Ekeýin de tappadym.

* * *

Áıel saǵynyshynyń qudiret shárbátin Sháıi jan-tánimen tatty. Tósekke azar sıatyn Tazabekti qushaǵynda qantsha eritti. Aıtpaıtyn sózdi qushtarlyǵy eriksiz aıtqyzyp: «Saǵyndym!» — dedi balqyp. «Janym!» — dedi Tazabek te degbiri qashyp. Súıgen jar ǵana syılaı alatyn sıqyr baqyttan Sháıiniń basy aınaldy. Eshbir sóz, eshqandaı áýen jetkize almaıtyn áser ekeýin de esinen tandyrdy. «Bir túnińniń rahaty búkil ǵumyryńa sáýlesin shashyp turady», — degeni Júziktiń shyn sózi eken. «Sáýlem!» degendi sol úshin aıtqan eken qazaq.

— Janym! — dedi jar qushaǵy janyn kirgizip.

— «Janym!» degen aýzyńnan aınaldym! — dedi Tazabek aýzynan súıip. — Kókte kún qandaı jalǵyz bolsa, jerde maǵan sen de sondaı jalǵyzsyń!

Janyn kirgize Tazabek qushaqtaǵanda, súısingeninen Sháıiniń jany keýdesinen shyǵyp kete jazdady.

— Men saǵan at qoıdym, — dedi Sháıi kúıeýiniń arqasyn alaqanymen sıpap.

— Qandaı at?

— Sen meni Sháıken deseń, budan bylaı men seni «Táıken» deımin.

— Buǵan apam qalaı qaraıdy?

— Apama da aıttym, qýanyp ketti. Batyr atamyzdyń atyn atamaǵanyń durys dedi.

* * *

Sháıi Tazabekke táńirdiń syıyndaı tabynady. Eger oǵan sol túni tıip úlgermese, bir atadan tuıaq qalmaı qyrylatyn eken. Ásirese Sámenniń ere kelgenine aıryqsha táýbá qylady. Júzikti ózimen jalǵap turǵan — sol. Eger Tazabek qastarynda bolmasa,  bular — óńkeı áıel — baıaǵyda kim kóringenge jem bolmas pa edi?! Táýbá! Bularǵa qorǵan bolsyn dep, Tazabekti qudaıdyń ózi aman saqtaǵan sıaqty.

Samaýrynǵa shoq salyp jatyp, tý syrtynan tyqyr estidi. Bir bala ertken Kókshegir jeńgeı eken. Buryla salyp sálem saldy.

— Kóp jasa, ul tap, aınalaıyn! Qaınym keldi degen soń, kelip turmyn.

— Iá, keldi. Úıge kirińiz.

Kıiz esikti kóterip, syqyrlaýyqty ózi ashyp berdi. Kókshegirdiń kelistirip kıim kıisine, salmaqty júrisine, kisige týra qarap til qatatyn ádetine — bárine Sháıi kórgeli beri tánti. Baıypty, baısaldy, batyl sóıleıtin batyr áıel bola tura eshqashan ádepten aspaıdy. «Eldiń sharýasyn syrtta Serikbaı sheshedi, aǵaıynnyń jaǵdaıyn úıde Kókshegir jóndeıdi», — degen sózdiń tegin taramaǵany ár qylyǵynan kórinip turady.

— Qaınym, ne anyqtap keldiń? — dedi Tazabekke, quraq kórpeniń shetin ala otyryp jatyp.

— Biz qýanatyndaı birdeme bile almadym, jeńge. Jón suraıtyn da jóndi adam jolyqpady. Aqshoqynyń túbindegi bir qoıshyǵa qyrǵyz dosy: «Kegennen bir top adamdy Járkentke aıdap barady eken, ishinen Serikbaı bolysty tanydym», — depti. Sony estigen soń, Núsipbek aǵalar solaı ketti de, men Taldybulaq pen Tasashydan qaıttym. Qaraqol túrmesinen qashyp shyqqannan keıin Áýbákir aǵa Sháıiniń ákesine áńgimesin aıtqan eken. O kisi Serikbaı aǵany Qaraqoldan kórmepti. Soǵan qaraǵanda, qyrǵyzdyń kórgeni ras shyǵar.

— Áıteýir, tiri shyǵar dep dámetemiz. Tiri bolsa, tiri ekenin úsh-tórt aıda bir bildirmeıtindeı adam emes edi. Úmit ólmeıdi deýshi edi burynǵylar, ras eken, — dedi Kókshegir kúrsinip. Oǵan qosylyp Qalısha da kúrsindi.

— Bolysqa mundaı kún týǵanda, qara qazaqtyń kúıi ne bolady deseńshi!? Aldynan shyqqanyn aıamaı qyryp jatyr, albannan adam qalmaıtyn shyǵar.

— «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, ajaldy óledi» degen, apa. Qudaıǵa jalbarynǵannan basqa qazaqta amal qalmaı tur ǵoı.

— «Qudaı ózi bergen janyn ózi alady» deýshi ek, qudaı emes, janymyzdy orys alatyn boldy. Qalasa, atyp tastaıdy; qalamasa, qamap tastaıdy, oıyna kelgenin isteıdi. Sol Serikbaı el saılaǵan, ózderi qalaǵan bolys emes pe edi?

   — Ne kiná taqqanyn biz de bilmeımiz. Keterinde orys hatshysyna: «Men kelgenshe tizim jasama. Jaǵdaıdy ózim bilip kelem», — degen. Sol sózin jetkizýshiler boldy ma, kim biledi? Onyń ústine, tamyzdyń úshinde oıda joqta bir shataq bolyp edi, sonyń da kesiri tıgen bolar dep boljaımyn.

— E, biz estimegen shataqty orys qaıdan estıdi?

— Olar orysqa qatystynyń bárin estıdi, apa.

— E, orysqa ne istep qoıyp edińder?

— Jaz shyqqaly qazaqtardyń malyn tizimdep sanap jatqan orystar bar edi aýylymyzda. İshinde Anna deıtin áıel me, qyz ba, ádemishe bireý bar. Soǵan qyryndap júretin Qylynop degen ulyq on bes nókerimen tamyzdyń basynda saý ete qaldy. Qazaqty qorqytýǵa orys ulyǵy shetinen sheber ǵoı, óziniń úlken bastyq ekenin kórsetip, ana áıeldiń aldynda maqtaný úshin: «Maǵan qara jumysqa baratyn qazaqtardyń tizimin kórset», — deıdi. «Tizim joq», — deıdi orys hatshy da, sol aradaǵy qazaqtar da — bári. «Nege joq!» «Serikbaı Qanaıysh men kelgenshe tizim jasama degen». «Jasaısyń. Bes saǵattyń ishinde tizimdi jasap ákelmeseńder, osy turǵandaryńdy túgel atyp tastaımyn. Bol tez!» — deıdi aqyryp. Qarsylyq aıtqan tórt-bes aqsaqaldy sanaqshylar jatqan kıiz úıge qamap tastaıdy. «O qarttardyń ne jazyǵy bar, bosatyńyz», — dep, jigitter aldyna úsh ret barady. «Tizimdi úlken kisilersiz jasaı almaımyz, kimniń qansha jasta ekenin solar biledi», — deıdi túsindirip. Tyńdamaı, bárin qýyp jiberedi. Otaǵasy joqta el-jurt oıran bolmasyn dep, ý-shý bolyp jatqan jerge men de bardym. Qany qaraıyp, qazaqtyń jigitteri qatty shıryǵyp tur eken. «Sabyr etińder!» — dep basý aıtyp tur edim, álgi áýmeser: «Ket!» — dep, keýdemnen ıterip qalǵany. Qamsyz turǵan adam shatqaıaqtap baryp shalqamnan tústim. Meni turǵyzbaq bolyp bes-alty jigit tura umtylyp edi, álgi áýmeser ózine tap berdi dep qorqyp, tapanshasyn aspanǵa atyp-atyp jiberdi. Ne bolǵanyn túsinbeı qalǵan qasyndaǵylar, atýǵa buıryq berilgen eken dep, bizdiń eki adamdy atyp tastady. Qaıyrgeldi degen ańshy qaınym bar edi, taban astynda ol da olardyń bireýin atyp óltirdi. Qalyń qazaq az orysty qaýmalap birdemde qorshap aldy. Jan kerek eken, olar odan keıin oq shyǵarmady. Men jalynyp, aqsaqaldar araǵa túsip, áıteýir, eki jaqty azar ajyrattyq. Sonymen burynnan sanaq jasap júrgeni bar, keıin kelgeni bar — barlyq orys aýyldan jaıaý shubap qashty. Qysqasy, qýyp shyqtyq.

— Oıbaı-aý, kádimgideı soǵysypsyńdar ǵoı? — dedi Qalısha tańyrqap. — Kópshilik birikpeıdi ǵoı, birikse, anaý-mynaýǵa boı bere me? «Kóp qorqytady, tereń batyrady» degen ǵoı burynǵylar. Sonymen ne boldy?

— Ne bolsyn? Qýyp shyǵarymyz qýyp shyǵyp alyp, artynan qoryqtyq. Biraq birer kúnnen keıin: «E, olardan bir adam ólse, bizden ekeý óldi, sonymen áńgime bitti», — dedik te, júre berdik. Sóıtsek, jaıaý shubyrǵan orystar Túrgenmen quldap kórshi aýylǵa barypty. Bárin búldirgen álgi áýmeser sol aradan bir at taýyp minip, týra Almatyǵa tartypty. Barǵan adam men kinálimin deı me, «Qazaqtar qarsylyq kórsetti, tizim jasamady, bir kisimizdi atyp óltirdi», — deıdi de. Onyń jamandaýynan keıin Almaty bizdi jazalaýǵa arnaıy átiret jiberipti. Tómengi aýyldy qyryp salypty degen habar qulaǵyna tıgen jurt aldy-artyna qaramaı qashty. Tigýli úı tigýli qalpynda qaldy. Malǵa qaraıtyn mursha bolmady. Úreı bılegen el ótkel izdep áýre bolǵan joq, kez kelgen jerden sekirip túsip, birtalaı adam bekerden-beker sýǵa batyp óldi. Ólimnen qashqan adamnyń ólimge ózi baryp qyrylyp jatqanyn kórdik. Qanshama áıel, qanshama bala kóz aldymyzda ózenge aǵyp, kóz aldymyzda ózenge batyp jatty, — esep joq. Árkim óz basymen qaıǵy, ózine ólim tóngen adam ózgeni oılamaıdy eken. Biz de qashyp qaınaǵalardyń qasyna keldik. Osynyń bárin istep otyrǵan orys bizdiń otaǵasyn aıaıdy deımisiz?

— Jańa óziń aıtpaqshy, «qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, ajaldy óledi». Orys aıamasa da, qudaı aıar, qaraǵym, qaıdan bileıik.

— Qazaq qashsa da, qashpasa da ajaldan qutylmaı tur ǵoı, apa.

* * *

Buǵan deıin Serikbaıdy joqtaǵandar endi ony izdep ketken Núsipbek, Áıimbek, Kelgembaı — úsheýin qosa joqtaı bastady. Tazabekpen birge shyqqan olar áli oralmady. Ásirese Qojabektiń qabyrǵasyna bul jaǵdaı qatty batty: bir baýyryn izdeımin dep, ekinshisinen taǵy aıryldy. Endi olardy ózi izdep qaıtýǵa bekindi. Oǵan Serikbaıdyń kenje inisi Turlybaı, taǵy birneshe adam ilesti. Turlybaıdyń óz myltyǵy bar eken, Qojabek Tazabektikin aldy.

— Qatyn-qalash, mal-jan — bári saǵan amanat, — dedi keterinde Tazabekke. — Saıdyń aýzyn kózden tasa qylmańdar. Tutqıyl kelip, qyryp ketip júrmesin.

* * *

Qazaqtyń ólýi, orystyń óltirýi adam tańdanatyn oqıǵa bolmaı qaldy. «Anaý ólipti», «anany atyp ketipti», «mynany shaýyp ketipti» degen sóz qazir eshkimge áýelgideı áser etpeıdi. «Bala bermeımiz» degenimiz úshin dál bulaı qyryp salady dep birde-bir qazaq oılamaǵan. «Bizben de sanasar» degen sandalbaı sáýegeılikke sengen. Qazir, mine, qashýdan basqa qaılasy joq. Onda da tún jamylyp qana. Óz jerinen, óz elinen bezip, ózgeden pana izdeýge májbúr. Erkegimiz búgin ólmese, báribir erteń óledi deı me, qazir áıelder kúıeýinen buryn bala-shaǵasyn qorǵashtaıdy. Onysy aqyl ma, túısik pe álde úreıdiń úıretken úmiti me — ony Sháıi bilmeıdi.Talaı nárseni Júzikke qarap túsinedi. Balalarmen birge mal baǵyp júrgen Sámendi ol bir sát kózinen tasa qylǵysy joq. Onsyz kúnim qarań dep uǵady. Sháıige de Sámen — jalǵyz baýyrynyń kózi. Ony kórgende, búkil órtengen úı ishi kóz aldyna keledi. Solardan qalǵan sarqynshaq sanaıdy. Túske taman jeńgesi:

— Jibekjan, júrshi, Sámenderdi bir baıqap qaıtaıyqshy. Jaqyn jer ǵoı, — degende, sonyń bárin túsingennen Sháıiniń júregi bir sát toqtap baryp, qaıta júrip ketken tárizdendi.

— Apam jiberse, baraıyq, — dedi Qalıshaǵa kóz qıyǵyn tastap.

— Bara ǵoı, qalqam. Jalǵyz emespin, janymda Jámesh bar ǵoı.

— Onyń da bizben birge barǵysy keletin shyǵar?

— Jeńgeń ekeýińniń ońasha áńgimelerińe kedergi bop qaıtem, ózderiń bara berińder.

— «Bara ber» deseń, bara bereıik.

Bylaı shyqqan soń, áńgimeni Júzik bastady:

— Men baqytsyz bop qalsam da, sen baqytty boldyń, Jibekjan. Ol da maǵan medet. Tazabek — tekti bala. Arǵy-bergini — bárin oılaıdy, ákesine tartqan.

— Maǵan onyń kek alam degeni unamaıdy, Júzik. Aıtpaıdy, biraq baıqaımyn, ótken joly Qojabek aǵalarmen birge ketkende, Jalańashtaǵy eki orysty izdep qaıtty. Olardy óltirem dep júrip, ózi ólip qala ma dep qorqam. «Ashý aqyldy azaıtady», — deýshi edi ǵoı apam.

— Qorqýyn qorqasyń ǵoı, Jibekjan. Biraq eldiń kegin erkek qaıtarmasa, endi kim qaıtarady? Óziń oılap qarashy, men jesir bolatyndaı, seni men Sámen jetim qalatyndaı ne jazyǵymyz bar? Qolymnan kelmeıdi, kelse, men de kegimdi alar edim, átteń! «Sýdyń da suraýy bar» deıdi qazaq, sonda nemene, halyqtyń qany suraýsyz ba? Ony men bilgende, Tazabek bilmeı me? Biledi. Tek ishinde ıt ólip jatsa da, syrtqa shyǵarmaıdy. Óıtkeni ol — erkek. Naǵyz erkek solaı bolýy kerek. Sen onyń aıtqan sózin emes, aıtpaǵan sózin túsin.

— Ol úshin men de naǵyz áıel bolýym kerek qoı?                                  

— Sen de naǵyzsyń, teńisiń.

— Júzik, men bir syr aıtsam, mazaq qylmaısyń ba?

— Obaı, men seni qashan mazaq qylyp em?

— Uıalam.

— Buryn men áıel, sen qyz kezińde uıalam degeniń oryndy edi, endi ekeýmiz de áıel bolǵanda, uıalam degenińe jol bolsyn. Áıel áıelden uıalýshy ma edi? Aıta ber.

— Men buryn erkek tek bala súıý úshin kerek dep oılaıtynmyn.

— Sóıtseń?

 — Sóıtsem, ol, tegi, san túrli óneri bar sıqyrshy sekildi eken ǵoı: súısinip, qumartyp, birese janyń kirip jantalasasyń, birese janyń shyǵyp bara jatqandaı jantalasasyń. Qudaı-aý, janyńdy qoıarǵa jer tappaısyń. Baqaıyńnyń  tyrnaǵyna deıin balqyp bara jatqandaı bolasyń.

— Solaı ma? Esińde me, baıaǵyda: «Mundaı ekenin nege erte aıtpaǵansyń dep, áli maǵan bále salarsyń» degenim.

— Boldy, boldy. Jańa mazaqtamaımyn degensiń.

...Sheshesi men ápkesin kórip, Sámen qastaryna ózi keldi.

— Balam-aý, syrt kıimińdi sheshpeı oınasańshy, muzdaısyń ǵoı, — dedi Júzik balasyn keýdesine qysyp.

— Bári sheship tastady, ystyqtap kettik.

Sháıi Sámendi qushaqtap, shashynan ıiskedi.

— Ter qatyp qalmasyn, oınap bitken soń tez kıinip al. Qarnyń ashqan joq pa? Qaltamda bir qurt júr eken. Má, aýzyńa sala qoıshy!

— Ákel, ápke. Kettim, apa.

— Bara ǵoı, qulynym. Baıqap júgirshi!

Júzik pen Sháıi kózderi jasaýrap, Sámenniń sońynan eljirep qarady. Ekeýine de bolashaq ómirleri Sámenmen birge shapqylap bara jatqandaı kórindi.

— Qudaı endi osymnyń qyzyǵyn kórsetse, eshteńeden kende qaldym dep qynjylmaımyn. Tuqymymen tıpyl bop jatqandardy estigende, bul kúnime de ishteı táýbá qylam. Bir Tazabektiń ortamyzda júrgeni — ol da qudaıdyń bizge jasaǵan qaıyrymdylyǵy. Ol bolmasa, óńkeı qatyn jylap-eńirep, es jyıa almaı júretin ek.

— Men seniń aman qalǵanyńa, sol kúni Sámendi ala ketkenimizge táýbá qylam. Sámen ekeýiń bolmasańdar, meniń kúnim ne bolatyn edi? Túý, basym aınalyp ketkeninshi. — Sháıi Júziktiń ıyǵyna basyn súıedi. — Qaı-qaıdaǵyny oılaǵandiki me?

— Jibekjan, beri, maǵan týra qarashy! Júregiń aınymaı ma?

— Sál-pál.

— Qudaı qutty qylsyn, janym! Kóterip qalǵansyń ǵoı.

— Qoıshy, tep-tez-aq pa?

— Jańa óziń de moıyndadyń ǵoı báriniń tep-tez bop jatqanyn.

— Túý, saǵan beker aıtqan ekem sony. Qaıta-qaıta betime basa beresiń endi.

Biri ókpelegensip, ekinshisi ókpesin tarqatqansyp, eki kelinshek bir-birine súıkene, birine biri súıene sylq-sylq kúlip úıge qaıtty.

* * *

Qyryq shaqty adam mal-janymen, kósh-kóligimen Kómirshige túndeletip jetti. Toqtamaı, ertesi tańbozynan taǵy kóshti. «Orys jazalaıtyn ásker shyǵarypty. Endi albannan tiri jan qaldyrmaıdy», — dedi bastaýshysy artyq sóz aıtýǵa da sabyr tappaı. Úreı bılegen bárinde óń-tús joq. Ertesi ubap-shubap taǵy elý qaraly úı ótti. «Orystar toqtamaı atatyn myltyǵyn, ot shashatyn zeńbiregin súırep keledi», — dedi. Ózderi kórmese de, ózgeni úreılendire aıtady. Qalaı degenmen de, qashqan el jıileı bastady. Solardy kórip, Qojabektiń áıeli Bóbek jylaıdy. «Qytaıǵa qalaı jetemiz? Bizdi kim alyp ótedi?» — deıdi ýaıymdap. Ashyp aıtpasa da, aıǵa jýyq habarsyz joǵalǵan Qojabekti óldige sanaıdy. Qımaǵanmen, tiri ekenine Tazabek te kúmándi, tek aıtýǵa aýzy barmaıdy. Jazalaýshylar kelip qyryp ketse, kópshiliktiń obalyna qalarmyn, endi bir-eki kúnde esh habary bolmasa, onda aqyryndap shegaraǵa jaqyndaı berermiz dep túıgen. Keshkisin apaq-sapaqta Qojabekter saý ete qalǵanda, qýanǵannan balasha júgirip ketti. Bir ókinishtisi, Núsipbekterdi bular da tappapty. Qarabulaq, Taýshilik, Saty, Esikti, Túrgen, Qyrǵyzsaı, Tastyqara, Ketpendi túgel aralapty. Tek Kóktal men Járkentke bara almapty. İleden atpen ótýge áli muz qatpapty, orystardyń ótkelegine barýǵa, tekseredi dep, aǵaıyndary jolatpapty. Núsipbekterdi Qarabulaqtaǵy el ǵana kóripti, basqa esh jerdegiler ne kórdik, ne estidik demepti.

— Bir jyraǵa úsheýin kóme saldy ma, kim biledi? — dep kúrsindi Qojabek. — Asyǵaıyq, yrǵalyp-jyrǵalatyn zaman joq.

Aıdaǵan maldyń jaýǵa buıyrary da, ózińe qalary da belgisiz bolǵandyqtan, jurt birer malyn soıyp, etin qaqtap alýdy uıǵardy. Sonan soń dúr kóterilip, Súmbe degen jerge bardy. Qazaq pen qyrǵyzdy qosaqtap qýyryp jatqan qazan shuńqyr osynda eken. Orystar artynan qýady, qytaılar odan ary ótkizbeıdi. Pishpekten, Qaraqoldan qashqan qyrǵyzdyń kóbi malsyz, úısiz. Oranǵan kıiminen ózge  ne baspanasy, ne ústinde lypasy joq. Kıiz jamylǵan kempir-shal men terige oranǵan bala-shaǵany, buta-butaǵa jún-jurqa jaýyp, sonyń astyn panalaǵan qatyn-qalashty kórgende, Tazabektiń tóbe shashy tik turdy. Jaısyz, kúısiz jurt jalańash aǵashtaı jutaǵan. Ashtan qyrylǵansha jybyrlaı turatyn kóbi az kúnniń ǵana adamy. Bularǵa ne qytaıdyń, ne orystyń jany ashymaıdy. Buralqy ıtten beter beınet tartqan halyq. Iesi de joq, eli men jeri de joq. Janashyry da joq. Ne kókke ushyp kete almaıdy, ne jerge kirip kete almaıdy. Eshkimge kereksiz.

Qazaq pen qyrǵyzdy kiriptar qylyp, qalmaqtyń tileýin qudaı beripti. Taý arasynan tutqıyl shyǵa kelip shabýyldaıdy eken. Malyn aıdap, ádemi qyz-kelinshegin óńgerip áketedi eken. Sol áketkennen keıbiri qaıtpaı qalyp jatqan kórinedi. Ashtan ólgenshe, qalmaqqa qatyn bolaıyn degen shyǵar, bálkim, óltirip tastaǵan shyǵar, anyǵyn eshkim bilmeıdi. Kóbin bir tún asyryp qaıta ákep tastaıdy eken. Selge aqqan salyndydaı ne óń joq, ne tús joq, sólbireıip qaıtady eken qyzdar. Jany olja bolǵan soń, qalǵanyna kóz jumady eken bári. Qorǵansyz jandardyń tózýden ózge sharasy joq.

Shegaraǵa uılyqqan jurtty aralap qaıtqan soń: «Bul — Albanǵa kelgen aqyrzaman», — dep baǵalady Qojabek. Solaı ekenin qasyna ergen Tazabek te túsindi. Shekarany kúzetken qytaımen de, olarmen sybaılas qalmaqtarmen de sóılesip kórip, qaıterin bilmeı, biriniń betine biri qarady. «Men kóshterińdi aman-esen ótkizip berem. Tek on jylqy, elý qoı jınap berińder», — dedi bir qalmaq. Onyń sóıte alatynyna bular sendi. Óıtkeni onyń kirip-shyǵyp júrgen jerine ózgeler mańaılap ta bara almaıdy. Biraq onyń suraǵan malyn jınap berse, ózderi osy qysta-aq ashtan qyrylyp qalar edi. Sondyqtan onyń sharty «Eger maǵan ómirińdi qısań, men seniń ómirińdi saqtap qalar edim» degenmen barabar-dy.

—  Kónemiz be, qaıtemiz? — dedi Qojabek qynjylyp.

— Basqa amal joq bolsa, kónbegende qaıtemiz? — dedi Tazabek te unjyrǵasy túsip.

— Áýeli elmen aqyldasaıyq, — dedi Qojabek. — Ekeýi sheshti, biz bilmeı qaldyq dep júrmesin keıin. Kimde qansha qaldy eken, maldyń da esebin alaıyq.

Ekeýi aýyl qonǵan mańǵa jaqyndaı bergende, arǵy shetten baj-buj etken shý shyqty. «Uryp ketti!» — degen Sámenniń daýysyn Tazabek jańylmaı tanyp, tura shapty. Balalar tóbelesip qalǵan bolar dep boljady. Qojabek ekeýi jetip kelse, bir Sámen emes, Samsalynyń da, ekeýinen eresekterdiń de  bet-aýyzy men bas-kózi qan-qan, jyrym-jyrym.

Bir top qalmaq bular mal jaıyp júrgen jotanyń arǵy betinen shyǵa kelipti de, shoqparmen, qamshymen, taıaqpen shetinen uryp jyǵyp, bar maldy túk qaldyrmaı aıdap áketipti. Áıteýir, eshkimdi atpapty, biraq asynǵan myltyqtary da bar eken. Astyndaǵy atynan basqa eshkimde mal qalmady. Naǵyz aqyrzaman endi týdy. Ashtan ólýdiń osylaı bastalatynyn Tazabek túsindi. Ólimniń ózinen góri ólem-aý degen qaýpi zor sekildi. «Endi qaıttik?» — dep, qatyn-qalash, bala-shaǵada es qalmady.

— Tazabek, — dedi ony Qojabek ońashalap, — jany alqymǵa taıanǵanda, adam eń aqyrǵy amalǵa barady. Biz de sóıtpesek bolmas. Óziń Dáýletbaı degen aǵamyzdy kórip júrsiń, Kókshegir kelinniń jaqyn qaınaǵasy. Jasy jetpisten asty. Osydan tup-týra elý alty jyl buryn bu kisi qazaqtyń qolyna túsken tutqyn edi. On alty jasar qalmaq bolatyn. Ony Serikbaıdyń aǵasy asyqty jilik usatyp asyrap alǵan. Qatyn áperdi, úıli-barandy qyldy. betinen qaqpaı ósirdi. On altydaǵy bala onyń bárin biledi. Birde-birimiz ol jaıly kózinshe sóz qozǵap kórgen emespiz. Qazir toǵyz uly bar, bári qazaq, bári alban, bári qyzylbórik. Endi, amal joq, sol áńgimeni áıgileýge týra kelip tur. Óıtpeske ary oılap, beri oılap, amal tappadym. Myna bizdi tonap, shaýyp áketip jatqan qalmaqtardyń bir dókeıi osy kisiniń týǵan inisi Qarǵa eken. Soǵan endi Dáýkeńdi jumsamasaq, kimdi jumsaımyz? Es bilgeli aǵalap kele jatqan adamyma «sen qalmaqsyń» degendi betim kúımeı qalaı aıtam? Keshke úıge qonaq shaqyraıyn. Sen menen góri syrt adamsyń, áńgimeni Kókshegir ekeýiń bastańdar, ar jaǵyn men alyp ketermin. Buǵan qalaı qaraısyń?

— Qojeke-aý, onyń ne «qalaı qaraıtyny» bar? Kópshilik úshin bet kúımek turmaq, jan kúıip jatqan joq pa?

...Keshkisin áńgimeni Tazabek qalmaqtar aıdap áketken maldan bastady. Maldan aırylýdyń arty jannan aırylýǵa aparatynyn eskertti. Odan ary uzaq ospaqtatqandy orynsyz sanap, qalmaq ishinde Tórge, Jyrǵal, Batmolda sekildi kósemderi bar ekenin, solarmen kelispese, isteriniń ońalmaıtynyn qadap aıtty. Solardyń ishinde Qarǵa degen erekshe batyr, ataqty kósemi bar ekenin aıtqanda, Dáýletbaı selk ete qalǵandaı boldy. Sonan soń tóteleı kelip:

— Sol Qarǵaǵa ortamyzdan Dáýletbaı aǵany jumsamasaq, basqa amal qalmaı tur. Qınalǵan myna eli úshin, qatyn-balanyń qamy úshin, aǵamyz oǵan renjimes, — dep toqtady.

— Nege men barýym kerek? — dedi Dáýletbaı áldebir astardy ańǵaryp.  

— Ata, aıypqa buıyrmańyz, — dedi Kókshegir sózdi ilip áketip. — Bar senerimiz siz bolǵan soń, buǵan amalsyz baryp otyrmyz. Ózińiz bilesiz be, bilmeısiz be, ol jaǵy bizge beımálim, biraq sol Qarǵa degen batyrdyń sizge ini ekenin elden estidik. Estigen qulaqta jazyq joq, sony estip, sózdiń shyny kerek, qýandyq. «Qyrylýdan, ashtan ólýden aman qalatyn boldyq. Qudaı bala-shaǵamyzdyń kóz jasyn kórgen eken», — dep qýandyq. Óıtkeni inińiz bolsa, ol Qarǵa sizdi tyńdamaǵanda, kimdi tyńdaıdy?

— Sonda sender meni qazaq emes, qalmaq dep jumsap otyrsyńdar ma? Soǵan kózderiń men jetpisten asqanda jetti me? Toǵyz balam men qatynym qazaq ta, men qalmaqpyn ba? Bul ne qorlyqtaryń? — dep, qart eńkildep qoıa berdi.

Búldirip aldyq pa, endi qaıttik degendi ańǵartyp, Tazabek Kókshegirge qarady. Ol kózin jumyp, basyn shaıqap, úndeme degendi uqtyrdy.

— Ata! — dedi sálden keıin sózdi ózi bastap. — Men sizge kelin bop turǵanda, balalaryńyz ben jeńgemiz qazaq bolyp turǵanda, siz qalaı qalmaq bolasyz? Biraq qalmaq ta bolsa Qarǵa baýyryńyz ǵoı, óz qazaǵyńyz úshin óz baýyryńyzǵa bir aýyz sóz aıta ma degen tilek qoı bizdiki.

Sodan keıin qarttyń  ıi jibıin dedi. Basqalar da qaýmalap, ashtan qyrylmas úshin, amalsyz solaı isteýge týra kelip turǵanyn aıtqansyp jatty.

Qarǵaǵa tórt kisi attandy: Dáýletbaı, Qojabek, Tazabek jáne Kókshegir. Olar aýyldan uzap bara jatqanda, Sháıi esik aldynda turǵan. Úsh atty úı syrtynan ótip bara jatty. Kenet eń aldyńǵysy tizginin tartyp, buǵan buryla qarady. Onyń túrin kórgende, Sháıiniń júregi sý ete tústi: jazda jármeńkede kórgen jalpaq bet qalmaq. Úreılengennen óne boıynan ál ketip, esikke deıingi eki-úsh qadamdy áreń attady. Enesi betine bir qarady da, qushaqtaı aldy.

— Qarǵam, ne qyldy? Bir jeriń aýyrdy ma? Jata qoıshy! Júzik, Jámesh, júgirseńdershi! Qudaı-aı, ishindegisi aman bolsa eken!

Bári Sháıini qaýmalap, tekemettiń ústine kórpe tósep jantaıtty.

— Aıaq asty ne boldy? Kózińe birdeme kórindi me? — dedi Jámesh basyna jastyq tósep jatyp.

— Kózime ol kóringenshe, shaıtan kóringeni jaqsy edi. Esterińde me, jármeńkede Sopyıanyń ánin estıtin kúni dáý bir qalmaqtyń qasynan murnymyzdy basyp qashyp edik qoı? Jańa sony kórip, turǵan jerimde qulap qala jazdadym. Meni tanydy-aý deımin, burylyp, bir sumdyq qarady. Qaıta oralyp kelip, bárimizdi qyryp ketip júrmese jarar edi.

— Men Ádilbek atama aıtaıynshy, Kenjeǵarasyn qasymyzǵa jibersin. Erkegi bar úı eken dep, qaımyǵar, —dedi Jámesh.

— Sóıteıik, — dedi Júzik te qostap.

...Keshki apaq-sapaqta esiktiń aldy kenet tasyr-tusyr etti. Júgirip shyqpaq bolǵan Júzikti áldekim keýdesinen ıterip jiberip, úıge kirip keldi.

— Oıbaı, Sámen, atama júgir! — dedi jyǵylyp jatyp.

Eńgezerdeı tórt-bes qalmaq áı-sháı joq Sháıi men Jámeshti bas saldy. Qalısha men Júzik bajyldap ara túspek bolyp edi, ekeýin eki jaqqa ushyryp jiberdi. Esiktiń aldynda taǵy úsh qalmaq at ústinde ázir tur eken. Jármeńkede kórgen jalpaq bet qalmaq Sháıini óńgerip aldy da tura shapty.

— Men qyz emespin, qatynmyn! — dedi Sháıi dalbasalap.

Dáý qalmaq qyńq degen joq. Qulaǵyna Júziktiń daýysy bir jetip, bir jetpedi. Baıqaýynsha, arttarynan qýǵyn túspedi. Qalmaqtar qashpaı-pyspaı taý ishine kirdi. Á degenshe qas qaraıdy. Endi tipti qýǵyn túspeıtinin Sháıi sezdi. Qojabek pen Tazabek bolmasa, bul aýyldyń aýyl bolmasyn osy joly baıqady. Qalmaqtyń qarasy jıyrma shaqty edi, kóbi jolaı bólinip ketti de, aqyrynda úsheýi qaldy. Bajyldap kele jatqan Jámeshtiń de úni óshti.

Ózgelerinen bólinip shyqqan eki qalmaq taý ishine enip baryp toqtady. Ekeýi eki jaǵynan ustap, Sháıini jerge túsirdi. Julqynyp edi, ekeýi eki ıyǵynan basyp tyrp etkizbedi. Ózderinshe birdeme desti. Áldenege kelise almaı turǵan sekildi. Osy arada zorlamaq-aý dep, Sháıiniń záresi ushty.

— Maǵan tımeńder!— dedi olardyń uıatyn oıatqysy kelip. — İshimde balam bar. Baıy bar áıelmin. Senderdiń ápkeleriń, qaryndastaryń joq pa? Jylatpańdar meni!

— Ápkemiz de, qaryndasymyz da bar, tek sendeı qatynymyz joq, — dedi bireýi kekete kúlip.

— Qazaq ishinde júrip, qazaqqa qas qylasyńdar ma? Jiberińder meni!

— Kóp sózdi qaıtesiń, buǵan deıin qazaqqa qatyn bolsań, endi qalmaqqa qatyn bolasyń, — dedi jańaǵy jigit jekip.

Qasyndaǵysy qapsyra qushaqtap turdy da, ekinshisi aýzyn oramalmen býyp, qolyn jippen tas qyp baılap tastady.

— Al endi áńgimeńdi aıta ber, — dedi keketip.

Sonan soń dáý qalmaq taǵy óńgerip aldy. Bulqynyp baıqap edi, ony anaý qumyrsqanyń qybyrlaǵanyndaı da kórmedi. Sál júrgen soń aldarynan ıt úrdi. Malqorany aınala alqaqotan otyrǵan bes úıli aýylǵa keldi. Jeke bir úıge kóterip kirgizdi de, aıaǵyn qosa baılap, tekemettiń ústine dóńbekshe tastaı saldy. Esikti syqyrlatyp, tyqyrlatyp uzaq japty. Sirá, ábden myqtaǵan bolý kerek. Syrttan dabyr-dubyrdy estigenimen, ne bolyp jatqanyn túsinbedi. Álden ýaqyttan keıin dáý qaranyń ózi kirdi. Ústine ton japty da, ún-túnsiz qaıta shyǵyp ketti. Aýzymdy ash deıin dep jer tepkilep edi, tipti moınyn da burmady. Esik te, túńlik te jabyq, tas qarańǵy. Nege ákeldi, nege qol-aıaǵyn sheshpeıdi, — túsiniksiz. Bekerden-beker ákelmeıdi, beker qol-aıaǵyn baılamaıdy, ol — túsinikti. Sonda ne istemek? Óltirse, aıdalada-aq óltirip ketpes pe edi? Shynymen-aq zorlap qatyn qylmaq pa? Osy oıdan Sháıiniń tula boıy túrshigip ketti. Balaǵynan jylan jyljyp kele jatqandaı tyjyryndy. Osymen ómiriniń bitkeni me? Ákeden, shesheden, baýyrdan, týǵan el men týǵan jerden — bárinen aırylsa da, áli tirshiliktiń taýqymetin Tazabekpen birge tataıynshy dep talpynyp edi, ony da qudaıdyń kóp kórgeni me? Átteń-aı, qolyna bir qarý tıse, dáý turmaq, taý qalmaq bolsa da alysyp óler edi! Keýdesinen jany shyqqansha keýdesine mingizbes edi! Orysqa da, qalmaqqa da qor qylǵan qudaı-aı! Budan da jaratpaı-aq qoısa qaıtetin edi?!

Aýzy baılaýly bolsa da, oıy baılaýsyz Sháıi sharasyzdyqtan shyńǵyryp jylady. Biraq júregi shyńǵyrǵanmen, úni shyqpady. Baýyzdalǵan qoıdyń baqylyndaı birdeme óz qulaǵyna azar jetti. Býynyp ólýge de múmkindigi joq miskin dármensizdikten býlyǵyp óksidi.

Bir kezde esik ashyldy. Biraq esikten eshqandaı jaryq kirmedi. Esikten engen  qarańǵylyq tynyshtyqty buzbaı biraz turdy. Sonan soń esikti ishinen myqtap japty. Áldenemen baılady. Jaqyndap keldi de, ústindegi tondy aqyryn alyp tastap, janyna jantaıdy. Jat ıis te jaqyndady. Artynsha qushaǵymen qaqpannyń shappasynsha keýdesin qysyp aldy da, zildeı qalmaq bar salmaǵyn saldy. Áıel boıynda dúleı kúshke bógeý bolatyn esh qudirettiń joqtyǵyna Sháıiniń kózi jetti. Kúshtini toqtatatyn qudirettiń biri — uıat. Taǵy biri — aıaýshylyq. Jáne biri — meıirim. Munyń birde-biri boıynan tabylmasa, onda kúshti ne istese de, bári — zań.

Qalmaq aıaǵyndaǵy jipti aldy da, aýzy men qolyn sheshpedi. Bárin túsindi: baqyrmasyn, qarsylaspasyn dedi. Eńirep jylaǵannan ózge eshteńe qolynan kelmedi. Úni shyqpaǵan soń:

— Táı-ke-e-en! — dedi júreginiń daýsymen shaqyryp.

* * *

Qarǵa kósem dese, degendeı adam eken. «Qazaqtar keldi» degennen-aq daıyndalsa kerek, ornynan turmaı, bárine bajaılap bir-bir qarap ótti. Áldene kenet esine túskendeı, Dáýletbaıǵa qaıta jalt qarady, sonan soń esine eshteńe túsire almaǵan adamsha qabaǵyn shytty.

— Iá, tanysa otyraıyq, jónderińizdi aıtyńyzdar, — dedi.

Aldymen Qojabek sóıledi.

— Meniń atym — Qojabek. Myna bizdi bastap kep otyrǵan aqsaqaldyń aty — Dáýletbaı. Men bu kisiniń inisi bolam.

— Men Tazabekpin. Qojabek aǵanyń inisi bolam.

— Men Dáýkeńniń kelinimin, qyrǵyz Qojeke batyrdyń qyzymyn. Ákemniń qoıǵan aty — Qanykeı, albandardyń qoıǵan aty — Kókshegir.

Bas shulǵyp tyńdap otyrǵan Qarǵa ornynan ushyp túregeldi.

— Apyrmaı, Qojeke batyrdyń qyzymyn dediń be? Seniń ákeńniń qalaı ólgenin óz kózimmen kórip em, aınalaıyn. Qytaılar qyp-qyzyl shoqqa tirideı laqtyryp órtegende, qyńq dep bir dybys shyǵarmap edi! Sony kórgen qalmaqtar kúni búginge deıin túsinen shoshyp oıanady. — Kókshegirdiń aldyna kelip qolyn ustady. Betine súısine qarady. — Meniń úıim — seniń de úıiń, Qojeke batyrdyń qyzy: Tórge shyq! — dedi qoltyǵynan súıep.

— Siz meniń ákemdi ardaqtaıtyn adam bolsańyz, sizdiń úı maǵan da úı bolmaǵanda, kimge úı bolady, Qarǵa aǵa?

— Dál aıtasyń, Qojeke batyrdyń qyzy. Al endi durystap jónderińdi aıtyńdarshy, meni qalaı taptyńdar, qaıdan kelesińder, qandaı sharýamen júrsińder?

— Ony Jákem aıtsyn, — dedi Kókshegir Dáýletbaıǵa burylyp.

Dáýletbaı áńgimesin qazaqtarǵa qalaı tutqyn bolǵanynan bastady. Qolyn qaqpaı, mańdaıynan shertpeı, qazaq ákesi qanshama baǵyp-qaqqanymen, óz elin, ásirese kishkentaı inisin kóp jyl boıy umyta almaǵanyn aıtqanda, Qarǵa ornynda otyra almaı qozǵalaqtap ketti.

— Dáýletbaı — meniń qazaq ákem qoıǵan at, óz atym — Dórbójin, — degen kezde, ornynan Qarǵa eki umtylyp tura almaı, úshinshisinde áreń turdy.

— Áı, júregim sezip edi-aý! — dedi Dáýletbaıǵa qaraı táltirekteı attap. — Sezip em-aý seniń tiri ekenińdi!

Dáýletbaı túregelgen boıy turyp qaldy. Eki baýyr qushaqtasyp, eńkildep edáýir jylasty. Oǵan qazaqtar jarty jumysy bitkendeı jymyńdasty.

— Qalaı umyttyń, qalaı? — dep, Qarǵa basyn shaıqaı berdi.

— Qashan balaly-shaǵaly bolǵansha umyta almadym, esimnen shyqpadyń.

— Apyrmaı, bala baýyrdy umyttyrady eken-aý, meniń umyta almaı júrgenim balamnyń joqtyǵynan eken ǵoı? — dep, Qarǵa kózine taǵy jas aldy.

— Baýyrdyń balasy baýyrǵa bóten bolmaıdy, siz búgin aǵa ǵana tapqan joqsyz, aǵamen qosa bala da taýyp otyrsyz, Qarǵa aǵa. Jylaıtyn jónińiz joq, — dedi Kókshegir.

— Durys aıtasyń, Qojeke batyrdyń qyzy. Durys aıtasyń, — dep, Qarǵa ózin ózi zorlap, azar jymıdy.

Dáýletbaı sodan keıin nege kelgen jónderin aıta bastap edi, sózdiń mánisin túsine qoıǵan Qarǵa ornynan turdy da, aǵasyna qarap qolyn qýsyrdy.

— Boldy, boldy! Aldyma Qojeke batyrdyń qyzy kelse, qolǵa túsken aǵamdy qul etpeı, ul etken qazaqtar kelse jáne jaı kelmeı, bir aǵamdy toǵyz uldan órbigen bir aýyl etip ákelse, men qazaqtardyń qandaı sharýasy bolsa da sheship berýge daıynmyn!

Qarǵa bulardy baıtal soıyp qonaq etti. Keterlerinde qazaqy jónmen buıymtaı surady.

— Qam jemeı qaıta berińder. Maldaryńdy kim alsa, sonyń ózine apartyp bergizem. Shegaradan qaı kúni ótetinderińdi bildirseńder, so kúni sherikterge tapsyrma bergizem, bári oıdaǵydaı bolady, — dedi.

Qarǵadan qaryq bop qaıtqan bular úsh qyz ben Sháıini qalmaqtardyń tartyp áketkenin estigende eseńgiregen adamsha es-tússiz uzaq otyryp qaldy. Jaryq dúnıeniń túndigi jabylyp, jer álemdi qapas qarańǵylyq qymtap alǵandaı kórindi. «Endi qaıttim?» — dedi Tazabek túńilip. Ózinen ózi surap, ózine ózi jaýap bere almady. Jaýaby da joq, sheshimi de joq tyǵyryq tárizdi.

— Qarǵam, — dedi sheshesi dem berip, — ákeń ólgennen keıin de ómir súrip jattyq qoı. Tiri adam tirshiliktiń tozaǵyn da tartady, azabyn da kóredi, odan tek óli adam ǵana qutylady. İshinde urpaǵyń bar áıeldi jaýda qaldyrma. Ol — seniń bolashaǵyń. Tek ishindegisi aman bolsa eken! Qaryndasyń da aǵam qutqarady dep senip jatqan shyǵar. Bárimiz bir saǵan senip júrmiz, shyraǵym.

Tazabek anasynyń aıtqanyn da, aıtpaǵyn da túsindi. «Keýdemde janym barda Sháıini jylatpaımyn!» degen ýádesi de esinde.

— Sabyryńdy joǵaltpa, — dedi Júzik Tazabek myltyǵyna qol sozyp jatqanda. — Ana eki qyzdyń aǵaıyn-týysy da daıyndalyp jatqan. Dáýletbaı aǵanyń eki úlken balasyn qasyńa alsań, onda Qarǵa taǵy kómektesetin shyǵar?

Dáp osy aqyldyń der kezinde aıtylǵanyn túsinip, Tazabek Júzikke súısine qarady.

* * *

Ertesi qas qaraıa dúleı qalmaq taǵy kelgende, «Budan da ólgenim jaqsy edi!», — dedi Sháıi túńilip.

— Qatyn bolýǵa kónemisiń? — dedi qalmaq eńkeıip.

Sháıi basyn shaıqady. Anaý bir qolymen qapsyra qushaqtap aldy da, ekinshi qolymen aıaǵyn sheshe bastady.

— Táı-ke-e-en! — dedi Sháıi tunshyǵa shyńǵyryp. Tula boıy typyrlap qashty. Biraq janyn da jaralaǵan, aryn da aramdaǵan qarańǵylyqtan qutyla almady.

* * *

Tazabek bastaǵan alty jigit Qarǵaǵa taǵy keldi. Ol bulardy ún-túnsiz túnerip tyńdady.

— Tórgeniń adamdary ekenin aıtýlaryńnan boljap otyrmyn, — dedi qabaǵyn túıip. — Maldaryńdy aıdap áketken de solar. Búgin qaıtaryp berýge tıis. Jigitterim ony ózderi jaıǵastyrady. Al mynaǵan ózim aralaspasam, bolmas. Sizder shaı iship jaıǵasa turyńyzdar, men jigitterimdi ázirleı bereıin.

Jıyrma shaqty saqadaı saılanǵan jigit áp-sátte jınaldy. Qarǵanyń sońynan taý bókterleı tike soltústikke tartty. Dáý qorany tóńirekteı otyrǵan bes úıli aýylǵa bular tús aýa jetti. Qarǵa áldene dep qalyp edi, jigitteri lezdemde ár úıdi tórt-besten qorshap ala qoıdy. Sonan soń ózi aldyǵa shyǵyp, aspanǵa eki dúrkin oq atyp edi, bar úıdiń adamdary syrtqa ytyp-ytyp shyqty. Tek úshinshi úıdiń esigi ashylmady.

— Áıeliń ana úıde, — dedi Qarǵa sol úıdi Tazabekke ıegimen nusqap. — Alyp shyq!

Myltyǵyn júre kezep, Tazabek solaı bettedi. Aıaǵy baılaýly, aýzy tańýly Sháıini kirgen bette bas saldy. Áýeli aýzyn sheshti de, kóterip aldy.

— Endi meni óziń de alma, qalmaqqa da qatyn qylma, óltirip ket! — dedi Sháıi baj etip.

— Sháıi! — dedi birinshi ret oǵan jekip. — Eger osy sózińdi eldiń kózinshe taǵy aıtatyn bolsań, onda, shynynda, óltirip ketem! — Syrtqa kóterip shyqqan soń, aıaǵyndaǵy jibin eldiń kózinshe bákisimen kesti de, Sháıini kóterip ákep atqa mingizgeli jatqanda:

— Tura tur! — dedi Qarǵa qamshysyn kóterip. — Atty da, erdi de mynaý taýyp beredi. — Tazabek jalt qarap, Qarqara jármeńkesine jylda keletin jalpaq bet qalmaqty birden tanydy. Myltyǵyn soǵan qaraı kezene bergende, taǵy Qarǵa toqtatty. — Sabyr qyl, Tazabek! Áýeli áıelińe at alyp kelsin! — Aqyryp birdeme dep edi, dáý qalmaq úıi jaqqa empeńdeı jóneldi. Artynsha ertteýli at jetektep ákeldi. — Endi ana atqa áıelińdi mingiz!

— Qaryndasym men basqa qyzdar qaıda?

— Olarǵa bizdi osy dáý bastap barady. Bárin de tabamyz. Al endi, Tazabek, myna dáýdiń boıjetip otyrǵan óz qaryndasy bar. Jazasyna sen sony toqaldyqqa al!

— Al, Táıken, al! — dedi Sháıi ashyna ún qatyp.

— Aǵasy mynandaı bolǵanda, qaryndasy qaı ońǵan deısiń, Qarǵa aǵa? Almaımyn!

— Onda kettik.

Jámeshti, taǵy eki qyzdy taýyp alǵansha qas qaraıdy. Bulardy shyǵaryp salyp turyp, Qarǵa dáý qalmaqty atynan túsirdi.

— Muny atyp tastaǵannan qalmaq azaımaıdy, qazaq kóbeımeıdi, Tazabek. Qamshyńdy al da, ashýyńdy bas!

— Atyp tastańyz! — dedi bir qyzdyń aǵasy ashýlanyp.

Atynan túsip, qamshysyn salmaqtap, Tazabek dáý qalmaqtyń qarsy aldyna bardy.

— Qarǵa aǵa, qaq mańdaıdan ursam, myna dúleı til tartpaı ketedi. Biraq odan, ózińiz aıtpaqshy, qalmaq ta azaımaıdy, qylmys ta azaımaıdy, qazaq ta kóbeımeıdi. Onyń ústine, sizden jaqsylyq kórip turyp, bir qandasyńyzdyń qanyn júktep ketsem, sizdiń abyroıyńyzǵa daq salyp ketkendeı bolam. Alaıda siz ruqsat berip turǵandy paıdalanyp, men muny óltirmeı, múgedek qylyp keteıin. Óle-ólgenshe esinde júrsin, ózgege de sabaq bolsyn.

— Ýáı, — dedi bir qalmaq kúdiktenip, — ol qamshyǵa ólmeıdi!  

Tazabek tistenip kózin jumdy. Búkil ashýyn, yza-kegin bilegine jınady. Qalmaqqa qarama-qarsy turyp, sol aıaǵyn aldyǵa sozdy da, bir ornynda ary-beri teńseldi.

— Ah! — dep, aqyra siltep qalǵanda, óńkıip turǵan qalmaq shókken túıeshe ókirip etpetinen tústi. Tumsyǵymen jer súze jyǵyldy. Úsh qalmaq jigiti júgirip kelip, jerden kóterip turǵyzbaq bolyp edi, ol jany shyǵyp bara jatqandaı shyńǵyrdy. Oń ıyǵy salbyrap, bos arqannyń ushynsha qoly men jeńi salańdady da  qaldy.

— Qolyńnyń qattysy-aı! — dedi Qarǵa basyn shaıqap. — Tańdanǵany ma, dáý qalmaqqa jany ashyǵany ma, ony Tazabek ajyrata almady. — Al endi joldaryń bolsyn! Ótetin kúni habar berseńder, osy jigitterim qarsy alady.

— Qarǵa aǵa, sizge myń da bir rahmet!

...«Kegim qaıtty ma, ókinishimniń orny toldy ma?» — dedi Tazabek ózin ózi ishteı tergep. Qatynyn zorlady, qaryndasyn qorlady. Bar qalmaqty qyryp tastasa da, orny tolmaıtyn opyq. Baqyryp jylasa da, aqyryp attandasa da, bolar is boldy, endi ony eshqandaı qudiret qalpyna keltire almaıdy. Zorlanǵan qatyn, qorlanǵan qaryndas turmaq, búkil halyq qorǵan tappaı qyrylyp, qor bolyp jatqan joq pa? Qyrylyp jatqandarǵa qaraǵanda, tiriniń ómiri táýbá emes pe? Sondyqtan jasyǵanyn jaýy turmaq, dosy da kórmeýi kerek. Óıtse, ol da jeńilis. Sháıi de, Jámesh te kinásiz. Óıtkeni qorǵaýsyz qalǵan olarda qorǵanatyndaı shama joq. Erkek basyna is túskende synalady. Basyna is tústi. Jaý qorlaǵan qatyny men qaryndasyn endi óz eli qorlamaýy kerek. Jaýdyń jaýyzdyǵyn kórgeni úshin, qaryndasy qaryndas, qatyny qatyn bolmaı qala ma?

Ózin ózi qaıraǵan Tazabek qatý minezben jan-jaǵyna qabaǵyn túıip qarady. Sháıige janasa kelip, tizgininen tartyp Jámeshke qaraı jaqyndatty.

— Eńselerińdi kóter! — dedi ózgelerge de estirte. — Jarty álemdi qaratqan Shyńǵysqannyń da qatynyn jaýlary tartyp áketken. Sol Bórte keıin oǵan jer betinde teńdesi joq tórt ul týyp bergen. Sender de, qudaı buıyrtsa, qazaqtyń kegin qýatyn qaharman ul-qyz týarsyńdar. Biz tartqan qorlyq pen zorlyqtyń esesin solar qaıtarady.

* * *

Qalmaqtardan áıeli men úsh qyzdy qaıtaryp ákelgen soń, jurt Tazabekti batyr atady. Ásirese onyń ataǵyn jalpaq bet qalmaqty qamshymen qalaı uryp jyqqanyn aıtyp kelýshiler jaıdy. Aralarynan qorǵan bolarlyq bir uldyń shyqqanyna úlken-kishi táýbá desti. Alaıda dúnıeniń etek-jeńi birte-birte tarylyp kele jatqanyn bári ańǵardy. Sondyqtan árkim ózgeden buryn óz qamyn oılaýǵa kóshti. Qalmaqtyń qylǵany mynaý bolsa, qytaıdyń kórseteri tipti zor shyǵar degen oımen Qalısha balasyna oıda joq ótinish aıtty:

— Balam, ary ótpeı-aq, Júziktiń áke-sheshesiniń qasyna baryp, Kúrmetiniń bir qýysyn panalasaq káıtetin edi?

— Apa, qalmaq — bir kezde qazaqtan jeńilgen jaý. Qangeldi, Raıymbek babalarymyz olardy elden, jerden qýyp shyqqan. Al orys — bizdi bılep otyrǵan el. Taýdyń qýysy turmaq, jerdiń jeti qat astyna tyǵylsaq ta taýyp alady. Tuqymymyzdy tuzdaı qurtady.

— Óziń bil, qarǵam. Meniki ánsheıin bosqa ábiger bolamyz ba degen áıeldik áńgime ǵoı.

Súmbeniń soltústik taý betine qazaqtar jınalsa, ózen boılap, jazyqqa qyrǵyzdar uıysty. Olardyń jaǵdaıy adam shoshyrlyq. Kóbiniń ne baspanasy, ne sýyqta kıer syrt kıimi joq. Biraq bala-shaǵasy kóp jáne áıelden erkegi az. Qaıyr surap, qazirdiń ózinde qazaq arasynda qańǵyp júrgeni qanshama. Qystyń bir sýyǵynan qala ma, qalmaı ma, qudaı biledi. Ózi de ólim aýzynda júrip, olarǵa qazaqtyń qaıyr beretinin qaıtersiń?!

Qas qaraıǵan kezde qyrǵyzdar jaqtan tars-turs myltyq atyldy. Olardyń ý-shýy qazaqtardy da shoshytty. Et pisirim ýaqyttan keıin áreń tynyshtaldy. Ne bolǵanyn bilý úshin, Qojabek ertesi Tazabekti ertip bardy. Qaptaǵan qyrǵyzdan azyn-aýlaq qalǵanyn bular birden baıqady. Kıiz jamylyp otyrǵan júdeý áıelden jón surady.

— Bala-shaǵany basyp kete jazdap, bir top atty shaýyp keldi de: «Oıbaı, orystar kelip qaldy, qashyńdar!» — dedi. Artynsha tars-turs myltyq atyldy. Bireý oıbaılady, bireý shyńǵyrdy, balalar jylady, tóńirek opyr-topyr boldy da ketti. Jurt japatarmaǵaı shegaraǵa lap qoıdy. Aldynan shyqqan qytaıdyń sherikterine de toqtamady. Toqtata almaǵan soń, olar da atty. Jurt batpaqqa batqandardy basa-kóktep qashty. Sýǵa aǵyp bara jatqandardy kórip turyp, sýǵa sekirip jatqandar boldy. Birtalaıy qolynan túsip qalǵan balasyna qaıryla almaı zytty. Qudaı ózi keshirsin, talaı qatyn qolyndaǵy balasyn tastaı qashty. Ózennen óte almaı qanshasy qyrylǵanyn bir qudaı biledi. Men á degende súrinip jyǵyldym da, sol ornymda ólgen kisishe jata berdim.

— Orystar saǵan tımedi me?

— Qaıdaǵy orystar? Qalmaqtar eken bári. Jurt tura qashqanda qaraýsyz qalǵan maldy túgel qýalap áketipti. Endi ashtan óletin boldyq.

Qojabek pen Tazabek ózen boıyndaǵy ólikterdi kórip, jaǵalaryn ustady. Kórip turyp, óz kózderine ózderi senbedi. Ár jastaǵy jıyrma shaqty bala qaırańǵa batyp, batpaqtan shyǵa almaı, túngi sýyqta sol kúıi qatyp ólipti. Qol ushyn beretin bir adam tabylmaǵany ǵoı? «Suraýsyz ólim!» — dedi Tazabek ózine ózi sybyrlap.

— O ne? — dedi Qojabek betine qarap. — Birdeme dediń be?

— Aıtyńyzshy, aǵa, osynyń bárine kináli bireý bar ma, joq pa? Álde óz kinámizden qyrylyp jatyrmyz ba? Óıtkeni patshanyń suraǵan adamyn bersek, orys ta, qalmaq ta bizdi bulaı qyrmaıtyn edi ǵoı?    

— Ony men de oıladym, Tazabek. Biraq namys ólimnen de kúshti ǵoı, bárin namysqa shabamyz dep bastadyq emes pe? Bizge eshkim eshtemeni jóndep túsindirmeı, «Bul jabaıylarǵa túsindiretin túgi joq, aıt ta, adamyn ala ber!» — dedi ǵoı. Jýas halyqty júndeı salamyz dep oılady.

— Júndeýin júndedi ǵoı, kórip kelesiz!

— Á-áı, Tazabek-aı, jany shyǵyp ketpegen soń, kim baryp óz erkimen kórge kire qoısyn, bolashaqtan bir jaqsylyq kútýmen ótemiz de bárimiz.

* * *

Kóshti Qarǵanyń jigitteri Mystyń sýynan ótkizip, Attyń taýy degen jerge alyp keldi.

— Osy mańaıǵa ornalasyńyzdar, eshkim tımeıdi, — dedi bastap ákelgen adam.

Olar ketken soń, kesimdi sózdi Qojabek aıtty:

— Bárimiz bir saıǵa syımaımyz, mal-jannyń yńǵaıyna qaraı bólineıik.

— Biz bárimiz ana bir saıǵa syıarmyz, — dedi Tazabek shıli ózekti alystan baıqap. — Qıyn-qystaý kúnde qabatyńyzǵa alǵanyńyzǵa, Qojabek aǵa, sizge myń qaıtara rahmet! Alda da aralasyp turarmyz.

— Biz de saǵan baýyr basyp qaldyq, Tazabek. Tórt qyzymyzdy qalmaqtan qaıtaryp ákep, úlken qaırat qyldyń. Dáý qalmaqty qamshymen qalaı uryp jyqqanyńdy jigitter jyr ǵyp aıtyp júr. Kek qaıtaryp júrmesin, abaı bol!

...Tazabek Ádilbek aqsaqaldy balalarymen qasyna aldy da, saıdyń aýzyna otyrdy, al ózgelerdi saıdyń túbine jiberdi. Otyz shaqty qoıy, eki buzaýly sıyry, eki ógizi, eki bıe, alty aty, jalǵyz túıesi aman jetken ol kele sala sharýasyn yńǵaılaýǵa kiristi. Qasyna Sámendi ertip alyp, áýeli buta shaýyp ákeldi de, sonymen qorshaýlap qora jasady. Batys jaq saıda bir úı qalmaq otyrady eken, sýdy sonyń bulaǵynan tasıtyn boldy. Ádilbektiń balalary men basqalar da budan kórgenin istep jatty.

— Apa, — dedi Júzik erteńgi shaı ústinde. — Tazabek bolmasa, biz de qyrǵyzdar qusap Súmbeniń boıynda qyrylyp qalatyn ba edik, kim bilsin?

— E, qarǵam, bárine táýbá! Sámeniń de serik bop qasynda júrgen joq pa? «Ornynda bar ońalar» degen — osy.   

Ertesinde Tazabek qalmaqtyń qoıyn jaıyp júrgen qazaqpen jolyǵyp, jónin surap edi, ol:

— E, baýyrym, — dep ańyraı jóneldi, — keıde adam ólmeı qalǵanyna da ókinedi eken. Áke-sheshemnen, bir aǵa, bir inimnen; olardyń úı ishi, bala-shaǵasynan; ózimniń eki ul, bir qyzymnan túgel aırylyp, bir qatyn men bir balamdy aman alyp shyqqanyma da táýbá dep júrgen beıbaqpyn. Bári sýǵa ketip óldi. Qatynymdy jetektep, kenje ulymdy qushaqtap, basqa eshkimge kómek jasaı almadym. Búıtip tiri qalǵany qurysyn! Endi mine ashtan ólmeý úshin, qatyn-balamyzben qalmaqqa qul bop júrmiz.

— Qalmaq úı berdi me?

— Úı deıtindeı úı emes, degenmen, áıteýir, baspana. Jarqabaqtyń astyn úńgip qýystap aldyq. Eńkeıip kirip, eńkeıip shyǵamyz. Áli ońalyp ketermiz degen úmit qoı ánsheıin.

— Úmitten úlken ne bar deısiz, aǵa? Atyńyz kim?

— Amalbaı.

* * *

Qarashanyń aıaǵynda qar jaýyp, qys tústi. Syǵyraıǵan bilteshamnyń jaryǵymen bári keshki tamaqqa bas qoıǵan kez edi. İrgeniń syrtynan gúrs etip áldene súıkene qulady. Bári úreılenip, bir-birine qarasty. Tonyn ıyǵyna ile sap Tazabek tysqa umtyldy.

— Baıqashy! — dedi Júzik saqtandyryp.

Artynsha Tazabek bir áıeldi úıge súırep kirgizdi. Jany bar eken, ernin qybyrlatty.

— Birdeme aıtqaly jatyr-aý, baıǵus! — dep, Qalısha qasyna bardy. Áıel kózin bir jumyp, bir ashty.

— Qasynda taǵy bireýler bar-aý, sirá? — dedi Júzik joramaldap.

Tazabek taǵy syrtqa shyqty. Dybys biline me dep, tóńirekti biraz tyńdady. Qarańǵyǵa kózi úırengen soń, áıeldiń qarǵa túsken izin baıqady. Sony qýalaı baryp, etpetinen qulaǵan eresek balaǵa tap keldi. Álgini kótere sap úıge alyp kirdi. Keýdesin ashyp tyńdap, tamyryn ustap kórip, tirshilik belgisin taba almady.

— Baıǵus bala etpetinen jyǵylǵanda, qarǵa tunshyǵyp ólgen tárizdi, — dedi topshylap.

— Bul áıeldiń kúıeýi de bolý kerek, balam, qarap kelshi! — dedi Qalısha. Tazabek taǵy tysqa umtyldy. İz qýyp, daýys jeter jerge deıin bardy. Endi keri qaıta bergeninde, búıirlep ketken taǵy bir izdi baıqady. Sál júrgen soń, súrinip jyǵyldy ma eken, buta túbinde búk túsip jatqan erkektiń ústinen tústi. Alaqanyn murnyna tosyp edi, jyly lep bilingendeı boldy. Ony kóterip ákep oshaqtyń qasyna jatqyzdy.

— Áıel baıǵustyń áli bitken eken, — dedi Qalısha, — úzilip ketti. Erkeginiń jany bar ma?

— Bar, — dedi Tazabek dereý onyń aıaq-qolyn qarmen ysqylaı bastap. — Kıimderi juqa, jaýraǵan, ash ta shyǵar, qalaı jetti eken bul araǵa? Kıimine qaraǵanda, qyrǵyz bolý kerek. Jaǵy qarysyp qalǵan-aý deımin? Bir qasyq jyly sút urttatshy, Júzik!

— Oıbaı, men qorqam, apam ishkizsinshi.

— Ákel sútińdi! Tiri qalsa, bala-shaǵama saýaby tıer.

— Má, apa. Sámenime saýaby tısin.

...Ketpen-kúregi joq Tazabek ólgen áıel men balasyn jarqabaqtyń astyna aparyp betin jasyrdy. Erkek tús aýa áreń basyn kóterdi.

— Balam? — dedi Tazabektiń betine ári úmitpen, ári kúdikpen qarap.

— Balań sheshesiniń qasynda...

* * *

Eki kún tolastamaı jaýǵan qar jer álemdi búrkep tastady. Qoı men sıyr qorada qamalyp, jylqy ekesh jylqy da tebindeı almaı qaldy. Munyń túbi jut ekenin Tazabek boljady. Sasqanynan shóp surap kórshi qalmaqqa baryp edi, «Jıǵanym óz malyma da jetpeıdi», — dep, ol shynyn aıtty. Endi ne de bolsa dep, ákesinen estigen áreketke kiristi. Eń áýeli Ádilbektiń Kenjeǵarasy men Sámendi ertip, taýdan eki qý qaraǵaı kesip ákeldi. Bireýin úshke bóldi de, jýan bórenesine dál ortadan jetek jasady. Al qarsy jaǵyna eki jerden basytqy qaqty. Sóıtip daıyn súıretpeni úsheýlep jotanyń kúngeı betine apardy. Eki basytqyǵa Kenjeǵara men Sámendi otyrǵyzdy da, ózi jeteginen tartyp tómenge súıredi. Súıretpe betkeıdiń bos qaryn sypyra jóneldi. Arshylǵan qardyń astynan qoǵajýa taýyp alǵan Tazabek eki balaǵa kórsetip edi, taǵy tabamyz dep, olar odan beter qulshyndy. Úsheýi máz bolyp, betkeıge on shaqty ret túsip shyqqanda, ájepteýir jaıylym arshydy. Qaıter eken dep, qoradaǵy maldy qoıa berip edi, betkeıge jabysyp, kún batqansha túrtinektedi de jatty. Ertesinde barlyq úıdiń úlken-kishisi arpalysyp, osy ádispen jaıylym arshýǵa kiristi. Taǵy bir kúni Tazabek buta men shıdi shaýyp ákelip, baltaman týrap aralastyrdy da, malǵa jem jasady. Aǵaıyndaryna da sony istetti.

— Aramtamaq bolmaı, men de bir jaǵyńa shyǵaıyn da, — dedi jańa-jańa ońalyp kele jatqan qyrǵyz yńǵaısyzdanyp.

— Qys uzaq. Sizge de áli jumys tabylar. Ázirshe kúsh jınaı berińiz, — dep kúldi Tazabek.

Qyrǵyz Ystyqkóldiń sarybaǵyshy eken, aty — Tabaı, qyryq segizde. Bir aǵasy, bir inisi úı ishimen Tekeske deıin birge úrkip kelipti de, orystar zeńbirekpen atqylaǵan kezde, kimniń qaıda qashqanyn bilmeı, byt-shyttary shyǵypty.

Úlken eki ulynan da sonda adasyp qalypty. Kenjesin jetektep, qatynyn aldyǵa sap áreń-páreń beri ótipti. Qalǵandaryn kútip, eki kún sol mańaıda aıaldapty. Talǵajý etip júrgen qurttary da taýsylyp, aqyrynda ashtan óletin bolǵan soń, qashqandarǵa erip tentireı beripti. Tórt kún boıy ne qazaq, ne qalmaq ne úıine kirgizbeı, ne tamaq bermeı, ábden álsirepti. Endi óldik dep, bárinen kúder úzgen kezde, kenet osy úıdiń ot jaryǵyn qatynynyń kózi shalyp qalypty. Aldyǵa túsip umtylǵan eken, ajalyna asyǵypty, baıǵus!

Jaz ben kúzde jóndep qoń jınaı almaǵan qoı maly, Tazabek qanshama tyrbansa da, kúnara jaýǵan qardyń qysymyna tótep bere almaı, ólgeni ólip, ólmegeni kóterem boldy. Kóktemge salym qorasynda on shaqty qoıy, jeti jylqysy, bir sıyry men bir túıesi ǵana qaldy. Undary bitip, etten basqa qorektiń bári taýsyldy. Aman-esen kókke ilinse, osy malymyz da asyrar dep úmittendi. Bir kúni keshkisin:

— Baýyrlarym-aý, barsyńdar ma? — dep, Jomart úıge kirip kelgende, ólgen adam tirilip ketkendeı, áıelder shý ete qaldy. Bári jylap kóristi. Jylap júrip kúlisti. — Óńkeı tasbaýyrlar, ólip qalsam da meni izdemeısińder, — dedi ol da kózi men murnyn kezek-kezek súrtip.

—  Kómirshige kelmeı, óziń ǵoı qashqan, — dep, Tazabek aqtalǵan boldy.

— Aýylymyzdy orystar tún ishinde atqylap, qaıta áke-sheshemdi aman alyp shyqqanymdy aıtsańshy. Kómirshige kelmek turmaq, kórge kirip kete jazdadyq.

— Aınalaıyn-aı! — dedi Qalısha kımesheginiń ushymen kózin súrtkilep. — El kóship kelgendeı qýanttyń ǵoı bárimizdi!

— Apa, myna kisini tanymadym ǵoı? — dep, Jomart tebegen atqa qaraǵandaı Tabaıǵa sekemdene qarady.

— Ol — meniń qyrǵyz ishinde júrgen baýyrym. El alasapyranda bir-birinen adasyp jatsa, biz tabysyp qaldyq.

— E, qutty bolsyn, apa. Jámeshke úılenip alǵan bireý me dep, júregimniń sý ete qalǵany.

— Jomart aǵa men jaıynda, áıteýir, jaqsy oılamaıdy.

— Kúıeýge tıgendi jaman dep kim aıtty? Jaman bolsa, saǵan jaman shyǵar, bizdiń qolymyz oǵan jetpeı júr.

— Sonda qalaı, sizdiń kúıeýge shyqqyńyz kelip júr me?

Bári dý kúldi.

— Apa, myna qyzyńyz ne bolyp ketken? Meni keleke qylyp otyr ǵoı!

Qalıshadan buryn Júzik jaýap qatty:

— Óziń ǵoı «bizdiń qolymyz oǵan jetpeı júr» degen.

— Ózderiń esimdi shyǵaryp jiberdińder shýlap. Qýanǵandaryńdy da, renjigenderińdi de adam bilmeıdi.

Qojaq pen Sopyıanyń jaǵdaıyn Jomart bilmeıtin bop shyqty.

— Men senderdi izdep Tasashyǵa bardym, — dedi Tazabek birinshi ret sol saparynyń syryn ashyp. — Qojaqty jol shetinde atyp tastapty. Sol araǵa kómip, beıitin taspen bastyryp kettim. Sopyıadan habar-oshar joq.

— Imandy bolsyn! Jaqsy jigit edi. Ony óltirgender Sopyıany aman qaldyrdy deımisiń? Qazaqqa tıdiń dep, tirideı soıǵan shyǵar?!

— Bizge ony aıtqan joq, — dedi Júzik basyn shaıqap. — Qaıran Qojaq-aı, jatqan jeri jaıly bolsyn!.. Óziń bizdi qalaı taptyń?

— Kómirshide jolyqpaǵan soń, senderdiń meni ólige sanaıtyndaryńdy bildim. Biraq jer bóten, el bóten, izdep shyǵýǵa júreksindim. Kele-kele kózim úırendi, kóńilim ornyqty. Aldymen Tekes óńirin bir súzip shyǵaıyn dep oıladym. Talaı adamǵa jolyqtym, talaıdan surastyrdym. Sóıtip júrip, Qojabek degen kisini taptym. «O, Tazabekti bilgende qandaı!» — dep, Qobylandyny jyrlaǵandaı zýlata jóneldi. So kisiniń silteýimen tóbelerińnen top ete tústim.

— Qojabek aǵalar qaıda otyr eken?  İzdeýge mursham bolmaı, uıat boldy. Senimen birge baryp qaıtpasam bolmas.

— Aıtýyna qaraǵanda, áý basta o kisi de osy mańaıǵa toqtapty. Biraq malǵa da, adamǵa da jaıly tımegen soń, qys ishinde Tekestiń kúngeıine kóship barypty. Qalmaqtar qoqańdap kórgen eken, yrqyna kónbepti. «Atasy jeńilgen qalmaqtyń balasyn da jeńdik», — dedi maǵan.

* * *

Qojabektiń aýylyna bara jatqan jolda Tazabek Jomarttan Dáneker jaıyn surady.

— Ne ózin kórmedim, ne habaryn estimedim, — dedi Jomart.

...Qojabektiń aýyly ekeýiniń kelgenine ári jylap, ári kúlip, artynan kishigirim jıyn-toı jasap jiberdi. Aýyp kelgen aýylda alǵash ret án aıtyldy. Qalmaqtar alyp ketip, bir aıdan keıin áreń oralǵan bir áıel saı-súıekti syrqyrata ánge saldy:

— Jaılaýynda Qarqara jatýshy edik,

Toptap maldy bazarǵa satýshy edik.

Baımen qatar kedeıge shyǵyn salyp,

Shash etekten boryshqa batýshy edik.

 

Byltyr qulyn — bıyl taı,

Búgin kedeı — erteń baı.

Dıirmenniń tasyndaı

Shyr aınalǵan dúnıe-aı!

 

Kereýette kerilip jatýshy edik,

Túske taman túńlikti ashýshy edik.

Jármeńkege mal satqan qalmaq kelse,

Murnymyzdy sasyq dep basýshy edik.

 

Endi qalmaq qoınymda erim boldy,

Bul ne degen, jurtym-aý, kerim boldy?

Pańsyp jatqan mamyqta qaıran basym,

Bosaǵasy qalmaqtyń tórim boldy.

 

Óz ornyna el qaıtyp qonar ma eken?

Osy qorlyq kóńilden qalar ma eken?

Tentiretpeı el-jurtyn, tepkiletpeı,

Bir azamat tizgindi alar ma eken?

Tazabektiń tóbe quıqasy shymyrlap ketti. Bul zardy bir áıel emes, búkil el aıtyp tur edi. Oshaq basyndaǵy áıelden osynshama zar shyǵar dep oılamaǵan. Bári bas amandyǵynan basqany oılaı almaı qalǵan zamanda bulaısha muń shaǵatyn áıeldiń tabylǵanyna tańǵaldy. «El esin jıa bastaǵan eken», — dedi ózinshe oı túıip. «Dıirmenniń tasyndaı shyr aınalǵan dúnıe-aı!» — dedi ishteı qaıtalap.

Sol sát syrttan alqam-salqam bireý aptyǵa kirip keldi. Eki ezýi eki qulaǵynda, bórki qolynda. Shyrqymyzdy buzady-aý degendeı, oǵan bári jaqtyrmaı qarasty.

— Baýyrlar! — dedi álgi basynyń býy burqyrap. — Qurıat! Qurıat boldy!

— Mynaý ne deıdi? «Qurıaty» ne? — dep, Jomart Tazabekke qarady.

— Áı, quryp qalǵyr, «qurıatyń» ne? — dep, bir áıel jekı surady.

— «Qurıatym» sol, aq patsha qulapty. Qashqan qazaq pen qyrǵyz elimizge qaıtatyn boppyz.

— Ony saǵan kim aıtty?

— Kórshi aýyldan úsh jigit kelip, jaǵalaı shúıinshi surap júr, solardan estidim.

Jurt senerin de, senbesin de bilmeı sendelip qaldy.

— «Jaqsy sóz — jarym yrys», aıtqanyń kelsin! — dep, Qojabek betin syıpap edi, bári japatarmaǵaı betterin syıpasty.

* * *

Tabaı men Sámen malǵa qarap, Qalısha men Jámesh úı jınap, bir sát ońasha qalǵan Júzik pen Sháıi qora aınalyp ketti. Júzik qapsyra qushaqtap, Sháıini ózine tartty.

— Shynyńdy aıtshy, Tazabektiń yqylasy burynǵydaı ma? «Qalmaq ne istedi?» — dep suramady ma?

— Eshteme aıtqan da joq, suraǵan da joq.

— Áı, janym-aı, naǵyz erkek qoı! Ózi qalaı iri bolsa, minezi de sondaı iri. Bireýdiń bes balaly qatynyna da qyzyǵyp, burynǵy atalarymyz tartyp alyp úılenedi eken. Jaqsy kórgen soń sóıtet te. Tazabek te seni jaqsy kóredi. Jaqsy kóredi demekshi, Jomartqa sen qalaı qaraısyń, osy?

— «Qalaı qaraǵanyń» ne? Sony jaqsy kórip qaldyń ba?

— E, joǵa. Sen de qaıdaǵyny aıtady ekensiń.

— Endi óziń ǵoı «jaqsy kóredi demekshi» dep otyrǵan.

— Kózinen baıqadym, sol bizdiń Jámeshti jaqsy kóretin sıaqty.

— Múmkin. Biraq Jámesh beıil bere qoıar ma eken?

— Ekeýlep ıip kórsek qaıtedi?

— Kóreıik. Seniń meni ıigeniń sıaqty.

* * *

Aq patshanyń qulaǵany, onyń ornyna Ýaqytsha úkimettiń ornaǵany, Qytaıǵa qashqan qazaq pen qyrǵyzdyń óz Otanyna qaıtatyny — bári shyndyq bolyp shyqty. Qojabekpen aqyldasyp, Tazabek jaqyn kúnderde Attyń taýy degen jerge jınalýǵa kelisti. Qýantaıyn dep, bul jańalyqty Tazabek Amalbaıǵa da aıtyp edi, alaıda ol qýanbady.

— Týǵan-týystyń bárinen aıryldym, elde meni kim kútip tur deısiń? Kóshetin kóligim de joq, orta jolda beker ashtan ólermin, — dedi.

Tazabek ne derin bilmedi. Aýzyna sóz túspeı sasty. Qasynan kete berip:

— Ózińiz bilińiz,— degendi zorǵa aıtty.

...Attyń taýyna eldiń aldy bop Qojabek aýyly kelgenin estip, Tazabek kóshýge asyqty. Kóshin túzep, endi júrgeli jatqanda, shaýypkeli men taýypkelin ertip sol aranyń aqalaqshysy kele qaldy.

— Kósh kólikti bolsyn! — dedi yqylas bildirip. — Qashyp kelgen qazaqtardy túgel qaıtar degen buıryq aldyq. Bireý-mireý qalyp qoımasyn, taǵy qaıda bar?

Aıtsam ba, aıtpasam ba dep, Tazabek sál oılandy.

— Kelesi saıda qalmaqtyń qoıyn baqqan bir úı bar.

...Jurt Attyń taýyna jan-jaqtan jınaldy. Balasy men áıelin alyp Amalbaı da jetti. Kıimderi jyrtyq, jamaý; basynda úıi, astynda aty joq, jaıaý. Jaǵdaıynyń, shynynda, qıyn ekenine Tazabektiń anyq kózi jetti. Alaıda aıaǵannan basqa oǵan ne isteı alady? Adamnyń azǵany, kıimniń tozǵany árkimnen-aq ańǵarylady. Bári tek amandyǵyna rıza. Malda da sıyq qalmaǵan: aryq-turaq, jaman-jáýtik. Kókshegir men Turlybaı aýyly qatar keldi. Sol túni qar jaýyp, tútegen boran soqty. Aryq-turaqtan azdaǵan ǵana tuıaq qaldy, kókke ilinse, kóterilip kete me degen dáme júzege aspady. Qardyń qalyńdyǵy sonshalyq, ólgen sıyrdy kórsetpeı kómip tastady. Sıyrynyń ústine kıizden jabý jaýyp, saýlyq qoıyn bosaǵaǵa baılap baǵyp, Tazabek kúni-túni tynym tappady. «Sıyrym men áıelim bir kúnde bosanyp qalmas pa eken!?» — dedi ázildep.

Ne úıi joq, ne jóndem kıimi joq Amalbaıdy bala-shaǵasymen óz otaýyna kirgizip aldy. On kún ishinde kún qaıta ońaldy. Kókek aıynyń shýaǵy jerdi de, eldi de jylytty. Alaıda maldyń qońy qaıta kóterilgenshe jurt amalsyz biraz aıaldap qaldy.

Qytaıdyń úlken-kishi bastyqtary qashyp ótken eldi qýalap qaıtara bastady. «Qashyp kelgenderdi bir kún ustap qalǵanyń — úkimet buıryǵyna qarsy shyqqanyń» dep, adam jasyryp qalǵandardy qatań jazalaı bastady. Qul men kúńge, qyz ben kelinshekke qaryq bop qalǵan qalmaqtar ońaı oljadan aırylǵysy kelmeı, san alýan aıla-sharǵy jasap jatty. Erkekti óz týysym, ol da qalmaq dese; áıeldi óz toqalym, ejelgi áıelim dep jatty.

Mamyrdyń basynda Attyń taýyndaǵylar elge bet burdy. Júk artqan túıesi, eki ógizi, azdaǵan qoıy men býaz sıyry bar Tazabek ózgelerden jaǵdaıy kósh ilgeri ekenin kóship kele jatyp baıqady. Úıi de, maly da joqtardyń usqyny adam shoshyrlyq: kózderi shúńireıgen, jaqtary sýalǵan, moınynda ishi qabysqan dorbasy nemese yıyǵynda myj-tyj qorjyny ǵana bar; ilbip júredi, ybyljyp sóıleıdi, keýdesindegi jany qalaı shyǵyp ketpeı turǵanyna qaıran qalasyń. Osynshama azap pen ashtyqqa tótetip kele jatqan bar qýaty — tek «Týǵan elge jetsek, týǵan topyraqta ólsek!» qana. Adam senbeıtin aqıqat.

Kóre-kóre ólikke de Tazabektiń kózi úırendi: ash adam áýeli aýyrady eken, al aýyryp álsiregen adam júre almaı táltirekteıdi eken; bir kezde jyǵylady eken de, qaıtyp turmaıdy eken. Qaltańdap ketip bara jatqan áıeldiń shóge qulaǵanyn, sol qulaǵannan turmaǵanyn óz kózimen kórdi. Atynan túsip, tamyryn ustasa, jyǵylǵan bette-aq júrip ketken eken baıǵus. Jol shetinde kórpege oranǵan qalpy qatyp qalǵan kelinshek, shapanynyń shalǵaıyn jamylǵan kúıi siresip qalǵan qart, sheshesiniń baýrynda qatyp ólgen bala — bárin kórdi. Shegaraǵa jetýge bir kún qalǵanda, taý etegine toqtasty. Kóshken jurtta týyrlyqpen japqan kishigirim tómpeshik jatty. Bul ne qylǵan týyrlyq dep, Jomart bir pushpaǵynan tartyp qalǵanda, astynan bir-birine tyǵylǵan kúıi qatyp qalǵan alty kisi shyqty.

Qalmaq pen qytaı sherigi qazaqtardy mal baǵyp júrgen jerinen aıdap ákep orystarǵa tapsyryp jatty. Shegaraǵa jete almaı jolda ólip jatqandarda qısap joq. Qashqanda qalaı qyrylsa, qaıtqanda da solaı qyrylyp jatyr. Ne ana jaqtyń, ne myna jaqtyń jany ashymaıdy. Biri ary qýady, biri beri qýady. Byltyr qýalap qyrǵan orys bıyl qaıta ótkizip alyp jatyr. Nege óıtip ózgere qalǵanyna qazaqtyń aqyly jetpeıdi. Ót dep turǵanda, týǵan jerge jetip alaıyq deıdi bári.

Mal tynyqsyn dep, birer kúnge aıaldaǵan aýyl abyr-sabyr bolyp jatqan. Bir kezde Tabaıdyń oıbaılaǵan jaman daýsy shyqty:

— Ana jerde bir top adam ólip jatyr!

Tazabek óz kózine ózi senbedi. Balasyn qushaqtap qyrynan jatqan áıeldi áýeli uqsatty, artynsha tanydy: Dáneker. Qatparlanǵan mańdaıynan, shalbarlanǵan betinen beınet pen azaptyń tabyn tanyp, soǵan ózin de kináli sezindi. Eńkeıip, aldymen balany ajyratpaq bolyp edi, tas qyp qushaqtap alǵan eken, bosatpady. Tartyp alaıyn dep, balany qolynan ustap edi, alaqany áli jyly kórindi.

—  Tabaı, má, balany alshy! — dedi. — Qarashy, jany bar ma?

—  Moıny jyly.

—  Apar apam men Júzikke!

Jomart, Tabaı úsheýi Kemelbaı men Dánekerdi bir bólek, qalǵanyn tobymen jyraǵa aparyp betin jasyrdy. Sheshesi men Júzik ot jaǵyp, balany tyrjalańashtap quıryq maımen sylap jatyr eken.

—  Tiri me? — dedi Tazabek tiri ekenin kórip tursa da.

— Adam bolar-bolmasyn kim biledi, ázirshe, áıteýir, keýdesinde jany bar, — dedi Júzik. — Sámenime serik bolady, aman qalsa, asyrap alam.

— Kórgen men ǵoı, men bala qylyp alam, — dedi Tabaı talasyp. — Ólgen balalarymnyń ornyna qudaıdyń maǵan bergen oljasy shyǵar?

— Qatynyń joq, sen qaıtip baǵasyń? Óltirip alasyń ǵoı, — dedi Qalısha ara túsip.

— Ekeýińe de bermeımin, men alam, — dedi Tazabek oıyn-shyny aralas, — balanyń janyn alyp qalǵan — meniń sheshem. Sondyqtan bul bala maǵan ini bolady. Álde ózimiz bala qyp alamyz ba, Sháıi? Káne, sen aıtshy!

— Apam kimge berse, sol alady. Bir-birimizge bóten emespiz ǵoı.    

— Apa, aıtyńyzshy, jol da, jón de meniki emes pe? — dedi Tabaı degbir tappaı.

— Iá, seniki, — dedi Qalısha jymıyp.— Biraq aıttym ǵoı sen baǵa almaısyń dep. Balaǵa ákeden buryn sheshe qajet. Eger Júzik sheshe bolýǵa kelisse, onda bala seniki.

Bári ańyraıyp, bir-birine qarasty. Tabaı shyn-ótirigin ajyrata almaı, birese Qalıshaǵa, birese Júzikke jáýteńdep otyrdy da qaldy. Balany qımaǵan soń aıtqany-aý dep túsindi.

— Apa, shyn aıtyp otyrsyz ba? — dedi Júzik te betine sener-senbes qarap.

— E, shyn aıtpaǵanda. Jarty-jarty bop júrgenshe, bútin bolǵandaryń durys emes pe?

— Ózińizden alystatqanyńyz ba bizdi?

— Seni de, Tabaıdy da ózimnen alystatpaı, birjola qasyma baılap qoısam degen nıet meniki. Maǵan syılas kerek, Tazabegime týys kerek. Sóıtip kóbeıip septespesek, bizge bireý syrttan kelip súıeý bola ma?

— Sámenim es bilip, adam bolyp qaldy, ákesiniń jyly ótpeı jatyp ondaıdy oılaǵanym kúná emes pe, apa?

— Saǵan búgin-erteń tıe qoı dep jatqan men joq, seni tap qazir ala qoıaıyn dep otyrǵan Tabaı da joq. Sózdiń reti kelgen soń, retin aıttym, qalǵanyn ózderiń oılana-tolǵana jatarsyńdar.

Balany Júzik baýyryna basty. Atyn Sámenge uıqastyryp Áben qoıdy.

* * *

Shekarada Tazabekterdi alty orys qarsy aldy. Bastyǵy ózin Ivan Karagozın dedi me, Karazogın dedi me, áıteýir, kereńge aıǵaılaǵandaı, daýystap tanystyrdy.

— Zdrastıte! — dedi Tazabek qolyn usynyp.

— Aga, zdrastı, — dedi Ivannyń qasyndaǵy orys osqyryna qarap. — Tart ary aq patshaǵa oq atqan qolyńdy! Qanyń juǵady.

Ivan kórmegensip qolyn almady. Tazabek tiksinip, alty orystyń túrine qarady. Birde-birinen jyly yqylas ańǵarmady. «Aldap ótkizip alyp qyryp tastamas pa eken?» — dedi seskenip.

— Tazabek, ne deıdi mynalar? Biz de bileıik, aıtsańshy!

— «Jomart, jolyń bolsyn! Hosh kelipsiń!» — deıdi.

— Ótirik aıtpa, ondaı túrlerin kórip turǵam joq.

— Budan bylaı tek osyndaı túrdi kóresiń, úırene ber.

— Qýǵan orys basqa, shaqyrǵan orys basqa dep oılap em, olaı emes-aý, sirá?

— Senshe, nemene, qashqan qazaq basqa da, qaıtqan qazaq basqa ma? — dedi bir orys tap-taza qazaqsha sóılep.

Jomart jym boldy.

Shegaradan ótken soń, onsha uzamaı bir saıǵa qondy. Mal da, kólik te, adam da aryq bolǵan soń, Qojabektiń aýyly ekeýi bir-birinen qara úzbeı, kúnine on-on bes shaqyrymdaı ǵana jyljyp otyrysty. Bir kúni Esek Artqan degen taý bókterine jetti. Kógi kóterilip qalǵan shuraıly jer bolǵan soń, mal úshin bes-alty kún aıaldaı turaıyq desti. Túnde jylqy jaıýǵa ketken Tabaı tańerteń shapanyna orap bir qushaq arpanyń masaǵyn alyp keldi.

— Muny qaıdan ákeldiń? Bireýdikin urladyń ba? — dedi Júzik tańyrqap.

— Bókterdiń kúngeıi tolǵan masaq. Ótken kúzde soldattar pisip turǵan egindi órtese kerek. Sabaǵy janǵan kezde, dán toly masaǵy óz salmaǵymen úzilip túse bergen. Kóbi kúımegen, keıbiri jartylaı janypty. Kúzde jańbyrdyń, qysta qardyń astynda jatqandyqtan, azdap dattanypty, jýyp jiberip keptirseń, jeı berýge bolady.

— Jýmaı-aq jeı berse qaıtedi?

— Onda ishiń ótedi. İshiń ótken soń, berekeń ketedi.

Erteńinde Qalısha, Júzik, Sháıi, Áben — tórteýinen basqasy túgel masaq terýge shyǵyp, úıdiń irgesin sol kúni-aq arpaǵa toltyryp tastady. Qojabektiń aýyly men Amalbaı da, artarynan kelgen birer úı — bári jappaı masaq terip jetisip qaldy. Toqshylyq ashtyqty az-azdap yǵystyra bastady. Ázil, kúlki jyl qusymen qabat qaıta oralyp jatty.

— Tabaı balam eldiń alǵysyn aldy, — dedi Qalısha, sirá, ádeıi sóz qozǵap. Kóz qıyǵymen Sháıini bir shalyp ótti. — Tileýli qudam men Ájiken qudaǵıym qandaı edi?! Eki perzentimen birge ketken Aǵyntaıdy aıtsańshy! «Tileýlimen quda bolam!» — dep qýanyp, sol qudalyǵynyń qyzyǵyn bir kún de kórmeı Tazabektiń ákesi de ketti. Jazý solaı ma, jaýyzdyq solaı ma, bárinen aıryldyq. Bizge ǵana emes, búkil elge kelgen náýbet bolǵan soń, «kóppen kórgen — uly toı» dep otyrmyz. Elge jetip, esimizdi jısaq, báriniń jylyn birge qosyp bersek pe dep oılap júrmin. Ony Tazabekpen aqyldasarmyz. Sodan keıin kúıeýge tıem dese, Júzikke de, áıel alam dese, Tabaıǵa da ruqsat etermiz. Sóıtemiz be, Sháıi? Álde seniń basqa oıyń bar ma?

— Basqa oıym joq, apa. Júzik maǵan qazir jeńgeden de jaqyn adam bolyp qaldy, ózińiz bilesiz. Sámen ekeýinsiz esh ómir súre almaıtyn sıaqtymyn men.

Ekeýi — áke-sheshemniń de, baýyrlarymnyń da kózi.

— Solaı ekeni solaı, aınalaıyn! Búıtip qalarmyz dep kim oılaǵan? Astań-kesteńimiz shyqsa da, aman-esendigimizge táýbá deımiz. Tiri qalǵan soń, tirshiligimizdi jasamasaq, taǵy bolmaıdy.

—  Apa, birnárse aıtsam, renjimeısiz be?

—  Aıta ǵoı, nege renjıin.

— Tabaıdyń, Júziktiń jaıyn aıta beresiz, nege Jámesh jaıynda túk aıtpaısyz?

— E, onyń nemenesin aıtam? Aıtatyn birnársesi bolsa, sender aıtyńdar.

— Balańyzdyń Jomart degen dosy bar emes pe?

— E, oǵan ne bopty?

— Sol bizdiń Jámeshke kózin súzip júrgen kórinedi.

— Oǵan bizdiń qyz qalaı qaraıdy?

— Aǵasynan qorqady.

— E, aǵasyna Júzik ekeýiń nege aıtpaısyńdar?

— Biz de qorqamyz.

— Qoryqpaıtyn jerde qorqa qalady ekensińder ásheıin. Qyzdyń ózi qarsy bolmasa, aǵasy qaıda barýshy edi? Júzik ekeýińnen artyla qoıatyn jumys pa sol?

— Boldy, apa, boldy. Sizdiń aldyńyzdan óttik, — dedi Júzik kúlip. — Endigisin Sháıi ekeýmiz jóndeımiz.

— Jóndeńder. Kúıeýsiz qalý — hannyń qyzyna da kemistik. Joqtan bar jaqsy, jalǵyzdyqtan jup jaqsy. Jaqsyǵa umtylǵannyń nesi sóket?

* * *

Mol masaqqa bola, onyń ústine tórt qoıy qozdap, qozysy aıaqtansyn dep, Tazabekter Esek Artqanda eki apta aıaldady. Kóshkende Qojabekterge de, bularǵa da ilespeı, Amalbaı sol arada qaldy. Az kún bolsa da dámdes-tuzdas boldyq dep, Qalısha olarǵa bir kıizi men kórpesin berip ketti. Taǵy eki qonyp, baıaǵy Kómirshige jetti. Sol arada Qojabektermen qaıta bas qosty. Serikbaı bolystyń Myrqasym deıtin balasy Qaraqolda oqyp júrip, kóterilis kezinde úı ishinen kóz jazyp qalǵan eken, surastyra júrip, otbasymen Kómirshide kezdesti. Sodan úsh kún ótken soń tús áletinde saıdyń aýzynan bir top atty baýyrymdap qoıa berdi. Jańylmaı, týra Kókshegirdikine tartty. Jónin bilmekke bir jaǵynan Qojabek, bir jaǵynan Tazabek kelip, esik aldynda jolyqty. Sál toqtap, ekeýi ishke kirdi. Kókshegirdiń:

— Eli úshin ólgen ardaǵym-aý!

Basyńa bir ýys topyraq salmadym-aý! — degeninen-aq top jigit Serikbaıdyń qazasyn estirtýge kelgenin túsine qoıysty. Aldabergen atty keń jaýyryndy, otty kóz jigit áńgimesin aıtty:

— Shildeniń on birinde albannyń aqsaqal-kóksaqaldary Qarqaranyń jelkesindegi Aıt tóbege jınaldy. Sonyń ishinde boldym, — dep bastady. — Bala bermeýge kelistik. Men Shalkódedegi aýylyma qaıttym. Bolystyń pesiri tizim jasap júr degendi estidim. Sodan pesirdi taýyp aldym da, kinágesin tartyp alyp, jyrtyp tastadym. Úsh-tórt kúnnen soń Ábdiqalyq bolysqa jolyqsam, «Seni ulyqtar tap dep jatyr, júr, baraıyq»,— dedi. Barsaq baraıyq dep, Kirápshińkege keldik. «Tizimdi nege jyrtasyń?» — dep, ol meni birden tergeýge aldy. «Elden jasyryp, eshkimmen aqyldaspaı jasaǵan tizim eken», — dedim. «Uzaqtykindegi jıynda boldyń ba?» — dedi. «Joq», — dedim. Suraq-jaýabymyzdyń bolǵan-bitkeni sol ǵana. Sodan keıin Ábdihalyqtyń qasyna aparyp abaqtyǵa japty da tastady. Serikbaı da sonda eken. Sóıtip orystyń qolyna ózimizdi ózimiz tapsyrdyq. Eki kún jatyp, úshinshi kúni úsheýmizdi keshke taman úsh atty soldat Qaraqolǵa qaraı jaıaý aıdap shyqty. Aldymyzdan bir arbaly orys qarsy kezdesti. «Qyrǵyzdar atysyp-shabysyp búlinip jatyr», — dedi. Úsh soldat ne isterin bilmeı úreılenip turǵanda, artymyzdan jasaýyl qýyp jetti de, Qarqaraǵa qaıtadan alyp keldi. Ákelip abaqtysyna qaıta tyqty. Erteńine ústimizge on eki taranshyny ákelip taǵy qosty. Kelesi el jatarda úsh qazaq, on eki taranshy — on besimizdi Járkentke qaraı on bes soldat týra ógizshe tompyldatyp qýalady. Bir kezde Mansur degen taranshy boldyryp, múlde júre almaı qaldy. Joldastary qaýmalap biraz jer kóterip júrip edi, bolmady, sulap jatyp qaldy. Bir soldat at ústinen myltyǵynyń istigimen shanshydy da tastady. Baıǵustyń qulyndaǵy daýsy shyqty. Bizdiń záre-qutymyz qalmady. Qalǵanymyzdy tańǵa jýyq Kegenniń poshtasyna aıdap ákeldi. Soldattar sol arada shaı qaınatyp ishti. Bir-bir ojaý bizge de berdi. Sonymen tańdaı jibittik.

Tazabek Aldabergenniń áńgime aıtysyna rıza boldy: oraǵytpaı, ospaqtamaı, naq-naq aıtady. Ysylǵan, kezinde bolys bolǵan kisi eken.

— Soldattar taǵy júrýge daıyndaldy. Sol arada Serikbaı turdy da. «Biz Ábdihalyq ekeýmiz budan ary júre almaımyz. Aqyr atatyn bolsańdar, ekeýmizdi osy araǵa atyp ket», — dedi. Soldattar ózdi-ózi byldyrlasty da, bireýi: «Júrińder, jańa ketken taranshyny qýyp jetip, senderdi sonyń arbasyna otyrǵyzaıyq», — dedi. Kóndik. Qaıqynyń asýyna jaqyndaǵanda Ábdihalyq pen Serikbaı múldem júre almaı qaldy. Sol araǵa biraz demaltty. Orystar myltyqtaryn oqtap, tasty atyp, biraz oınap-kúlip otyrdy. Taǵy júrdik. Birazdan keıin Ábdiqalyq pen Serikbaı taǵy sharshady. Kórgen kózim jazyqty, sol arada soldattar ekeýin attyń baýyryna alyp qamshylady.

— Itter-aı! — dedi Kókshegir sol sát yshqyna ún qatyp. — Qazaqtyń ardaǵyn kápir sabady degen ne sumdyq?!

— Sodan keıin Serikbaıdy men demep alyp júrdim. Sharshap, bárimiz de kibirtiktep qaldyq. Sáske boldy. «Mynalardyń surqy jaman, — dedi Serikbaı qulaǵyma sybyrlap. — Imanymyzdy úıireıik, bular bizdi atady. Qushaqtasa qulaıyq, sonda, bálkim, bireýmiz aman qalarmyz». Serikbaı da sony aıtyp bitti, art jaǵymyzdan myltyq tars ete qaldy. Dál aldymyzda kele jatqan taranshy jalp ete tústi. Yńq deýge de murshasy kelmedi. Serikbaı meni qushaqtaı aldy. Tars-turs atqylap jatyr. Ekeýmiz qabattasa quladyq. Aınalamyz kók tútin. «Áı, Ábdiqalyq, kóter basyńdy!» — dedi Serikbaı aıqaılap. Serikbaı meni basa qulaǵan, qozǵala berip em, «Jat! Jybyrlama!» — dedi Ábdiqalyq jekip. Jalp etip ústime sol kezde bir taranshy qulady. Baýyzdaǵan malsha qyryldap, jany shyqpaı biraz typyrlady. Sodan keıin atys toqtady. Men áli tirimin. Bir zamatta úzengi baýyn saldyrlatyp, bir saldat bas jaǵyma kelip atynan tústi. Myltyǵyn sytyrlatyp oqtap atqaly jatyr. Men jabysyp jerge kirip baram. Keýdemde janym bar ma, joq pa, bilmeımin. Ólip bara jatqan sekildimin. Kenet dál qulaq shekemniń tusynan myltyq shaq ete qaldy. Óldim dep oıladym. Jer-álem sanamnan óship ketti. Bir kezde orystardyń dabyr-dubyryn estı bastadym. Ábdiqalyqtyń ústi-basyn tintti-aý deımin, etikteriniń tyqyry dál qulaq túbimnen shyǵyp jatty. Bireýi alqymymnan kóterdi de, qoıny-qonshymdy aqtardy. Tilimdi salaqtatyp, ólgen kisishe dem almadym. Sylq etkizip tastaı saldy. Sol kezde esimnen tanyp qalyppyn.

— Aınalaıyn-aı, ajalyńnyń joqtyǵy ǵoı! — dep qaldy bir kempir.

— Qansha jatqanymdy bir qudaı biledi. Bir kezde ana dúnıeden myna dúnıege qaıta orala bastadym. Qan men topyraq aralasyp, bir jaq shekem shoqpardaı bolyp qatyp qalypty. Eki kózim kórmeıdi. Shyǵyp ketken eken dep shoshydym. Kózimdi japqan qandy topyraqty sıpalap, az-azdan úgitip alyp tastap em, kózim ashyldy. Mine myna qulaǵymdy kórdińizder ǵoı, oq tesip ótipti. Dál qasymnan shaq ete qalǵanda, osyǵan tıgen eken. — Aldabergen tymaǵyn sheship tizesine qoıdy da, qoınynan sýsar bórik shyǵaryp Kókshegirge usyndy. — Mine, mynaý Serikbaıdyń oq tıgen bórki.

Kókshegir bas sap kókiregine basty.

— Ardaǵym-aý, ajalyń orystan bolǵan eken ǵoı!?

— Kelin, sabyr qyl! — dedi Qojabek. — Ol oq — bir Serikbaıǵa emes, bárimizge atylǵan oq. Ajaldymyz óldik, ajalsyzymyz qaldyq. Ol oqtyń áli qanshaǵa atylatynyn, odan qanshamyzdyń ólip, qanshamyzdyń aman qalatynymyzdy bir qudaı bilmese, basqa eshkim bilmeıdi. Bári typ-tynysh, bári tap-taza bola qalady degenge basqa sense de, men senbeımin. Iá, Aldabergen, sózińdi bólip jiberdik pe, sodan keıin qaıttiń?

— Qaıtýshi em? Tura sap Aqshoqynyń taýyna qaraı qashtym. Bir shıleýit jerge jetip buǵyndym. Tiri ekenime áli sener-senbespin. Ańdyp jatqan orystar atyp sala ma dep, jan-jaǵyma alaq-julaq qaraımyn. Tilim aýzyma syımaı shól áketip barady. Júre berýge júreksindim ári álim de qalmapty. Shapanymnyń shalǵaıymen betimdi kólegeılep jata ketip em, kózim ilinip ketipti. Ekindi kezinde bir-aq oıandym. Kishkene júrip kep bir bastaý taýyp aldym. Sý iship em, sol arada taǵy uıyqtap qalyppyn. Kesh bata oıanyp, jaıaý salpaqtap kele jatqanymda eki atty kisi jolyqty. Bireýi mińgestirip alyp, Aqtastydaǵy aýylǵa jetkizip saldy. Sonda qonyp, ertesi tórt adam baryp Serikbaı men Ábdiqalyqty, on bir uıǵyrdy Shoǵan Qulaǵan saıyna jerlep qaıttyq. Sonda Serikbaıdyń bórkin alyp qarasam, oq onyń basynan tıipti de, qany meniń bet-júzimdi jaýyp ketipti. Sol qandy meniki dep uqqan soldattar meni de óldige sanaǵan syqyldy. Oılap qarasam, meniń janymdy sóıtip Sekeń marqum alyp qalǵan eken. Sol úshin Sekeńniń arýaǵyna razymyn, al urpaǵyna óle-ólgenshe qaryzdarmyn!

Aldabergen kózine jas alyp edi, otyrǵandar qosyla pysyldasty.

— Al qazir qaıdan kelesiń? — dedi Qojabek áńgimeni ary jalǵastyrǵysy kelip. — Kókshegirdiń munda ekenin qalaı bildiń?

— Byltyr Qytaıǵa qashqanymda, úı ishimdi osy Kómirshide qýyp jetkem. Shegaradan ótken soń, toqtamaı Quljanyń túbinen at basyn bir-aq tarttyq. Mal joq, baspana joq, azyq taýsylǵan. Ólýden basqa bolashaq qalmady. Tiri qalǵanyma táýbá qylmastaı jaǵdaıǵa jettim. Aqyry bir qyzymnyń arqasynda qytaıdyń úıin qystap shyqtyq. Quryıat degendi estip, eldiń aldymen qaıta oraldyq. Sizderdiń Esek Artqanda aıaldaǵandaryńyzdy jalpaq el bilip otyr. Kómirshige jetkenderińizdi estidim de, Sekemniń ólimin estirtýge ádeıi keldim.

— E-e, jón, jón, — dedi Qojabek soza kúrsinip. — El dep bárimiz eńirep kelemiz, elde ne kútip turǵanyn bir qudaı bilsin!

* * *

Mamyrdyń ekinshi jartysy mamyrajaı boldy. Kómirshiden kóshýdi Qojabek bastady.

— Tazabek, — dedi kósherinde jurttyń kózinshe, — qoısha úrkip Qytaıǵa birge bardyq, qýǵyn men qorlyqty birge tarttyq. Qudaıǵa shúkir, týǵan jerdiń topyraǵyna tabanymyz birge tıdi. Keshe ǵana qýǵyn-súrginge salǵan orystyń pıǵyly oqys ózgere qaldy degenge ózge sense de, ózim senbeımin. Bılikten shyqqan bir buıryq bar shyǵar. Qalaı bolǵanda da, elge qaıtarǵany — adamgershilik. Biz saǵan aýyl-aımaǵymyzben baýyr basyp qaldyq. Qıynshylyqta tabysyp edik, jaqsylyqta da jup jazbasaq, qalaı qaraısyń? Qarabulaqqa bizben birge barsań, qaıtedi?

— Sóıtseńshi, qaınym! Sóıt! — dep qaldy Kókshegir de. Buryn baýyrym deýshi edi, bul joly qaınym dedi ishtartyp.

— Men de sizderge baýyr basyp qaldym. Birge júrsem de, bólek júrsem de, endi óle-ólgenshe baýyr bop ótem. Biz, balalardy qospaǵanda, ákemmen aǵaıyn-týys bes-alty úımiz. Solardy shashyratpaı elge jetkizý — meniń mindetim. Ata-babamnyń aldyndaǵy boryshym. Qarabulaq pen Jylysaıdyń arasy aǵaıyndy jatbaýyr qylyp jiberetindeı alshaq jer emes. Meniń jónim osyndaı, Qojabek aǵa.

— Jón eken. Onda bizge ruqsat et, elge qaraı jyljıyq.

— Joldaryńyz bolsyn!

— Aǵa! Aǵa! — dep júgirip kele jatqan Sámenge Qojabek te, Tazabek te jalt qarady. — Shúıinshi! Sháıi ápkem bosandy!

— Ala qoı shúıinshińdi, ala qoı, balam! — dep, Qojabek Sámendi baýyryna qysyp. — Bildiń be, kim kelipti ómirge?

— Ul, ata, ul!

— Shúıinshińe menen bir taı min, balam! Qalısha ájeńe aıta bar: ári elge aman-esen oralǵanymyzǵa yrym qylyp, ári Tazabekke uıqastyryp, nemeresiniń atyn Oralbek qoıaıyq.

— Bolsyn, aǵa, siz aıtqan atty qoıamyz! — dedi Tazabek te Sámendi qushaqtap.

* * *

Tazabekter ornalasqan Jylysaı Qýlyq taýynyń teriskeıinde, Jalańashtyń soltústik shyǵysynda, al Qojabekterdiń Qarabulaǵy Jalańashtyń batysynda. Eki aýyldyń arasy — jarty kúndik jer. Jalańash — osy óńirdegi kazak-orystardyń ortalyǵy, júz elý-júz alpys úıli úlken aýyl. Qazaqtar úshin óte úreıli meken. Óıtkeni ondaǵy turǵyndar: «Sender aq patshaǵa qarsy shyqqansyńdar», — dep, olarǵa kekti. Al kek degen bir kezde bitetin, taýsylatyn nárse emes: bireý kek alsa, ekinshiniń onda óshi ketedi; ol óshin alsa, ananyń kegi qaıta oıanady, sóıtip jalǵasa beredi, toqtamaıdy. Sondyqtan kegimiz ketti dep túsingen orystarǵa áli jetken qazaqty uryp ketý, ońashada óltirip ketý túk te emes, tartynbaıdy. Sebebi zańdy biletin de ózderi, zańdy el ishinde júrgizetin de ózderi, eshkimnen qaımyqpaıdy. Qazaqtyń olarǵa qarsy keletinderi qyrylyp bitken. Osylardyń bárin oılaı-oılaı, aqyrynda Sháıige álimjettik jasap, ata-enesin bala-shaǵasymen qyryp ketken eki orystan kek almaı-aq qoıaıyn degen sheshimge Tazabek ishteı ıkemdele bastady. Ótkenniń ókinishi kóp bolǵanmen, búgingi berekeden aırylyp qalmaýdy da oılady. Kek báribir ótkenniń olqylyǵyn toltyra almaıdy. Qaıta odan beter qaýsatyp ketýi múmkin. Ketken eseńdi tek tynyshtyq qana óteıdi. Ósip-óný men kógerip-kókteýdiń odan ózge ońtaıly joly joq. «Ornynda bar ońalar» degendi, qazaq, sirá, osyny oılap aıtqan.

Namys degen tek, áıteýir, qarsylyq jasap ólý me? Álde aqylmen aıla jasaý ma? Keshe qazaqty qyrǵan sol orys áli qazaqty bılep otyr. Bılik kimniń qolynda bolsa, quryq ta sonyń qolynda. Quryqtaýly asaý bulqynǵanmen, quryqtan qutyla ala ma? Qutylar edi, eger asaýdyń shamasy quryq salýshydan asyp tursa. Ondaı zaman týyp ta qala ma, kim biledi? Tek ázirge qoldan keletin qarsylyq — qyrylyp azaıyp qalmaý. Óıtkeni «Jalǵyzdyń úni shyqpaıdy, jaıaýdyń shańy shyqpaıdy». Qazaqqa kóbeıýden ózge úmit joq.

Tazabek shildeniń sońynda ákesi Ómiráliniń, qaınatasy Tileýli men enesi Ájikenniń, qaınaǵasy Aǵyntaı men onyń ul-qyzynyń jylyn berdi. Qarabulaqtan Qojabekti, Asydan Kókshegirdi, Tasashydan Jomartty shaqyrdy. El tarqap, kóńilderi jaılasqan sol túni Sháıi men Tazabek ashylyp syrlasty.

— Sońǵy kezde tuıyqtaý, jumbaqtaý bolyp barasyń. Menen jerinip júrgen joqsyń ba? — dep, áńgimeni Sháıi bastady.

— Senen nege jerinem?

— Orystyń qorlaǵany — anaý, qalmaqtyń zorlaǵany — anaý, sonyń bári kóńilińe kir baılaıtyn shyǵar, qaıdan bileıin?

— Onyń bári oıda turatyny ras. Esime túsken saıyn kek qaıtarsam dep arpalysam. Seni solardan qorǵaı almaǵanyma qorlanam. Biraq ondaı qorlyq pen zorlyqty sen ǵana kórip, oǵan men ǵana kónip júrgem joq qoı? Ony bir sen, bir men emes, kúlli qazaq bastan keshti. El kórgendi ekeýmiz birge kórdik. Kinámiz — tek qazaq bolǵanymyz. Halyq qutyla almaǵan náýbetten biz de qutyla almadyq. Aldabergenniń ne degenin aıttym ǵoı: bir qyzyn qytaıdyń qoınyna salyp, qys boıy sonymen kún kóripti. Sol endi jaımashýaq zamanda qazaq isteıin qylyq pa? Amalsyzdyqtyń, aman qalýdyń qaılasy. Ózge urpaǵyn óltirmeýdiń amaly. Eń bastysy, sen — meniń urpaǵymdy ósiretin anasyń. Qalǵanynyń bári — búgin, búgin bolmasa erteń umytylatyn ótkinshi nárse. Sen men úshin sol baıaǵy Sháıi qalpyńdasyń. Qazaq orystan jeńildi, qazaq qalmaqtan qorlyq kórdi dep, óz halqymnan teris aınalyp ketpeımin ǵoı, sol sıaqty senen de men eshqashan sýymaımyn. Óıtkeni men seniń tánińdi de, janyńdy da tabynyp jaqsy kóremin. Tabyný degenniń ne ekenin túsinesiń be?

— Nege túsinbeıin, túsinem ǵoı.

— Túsinseń, álgindeı áıeldik sózińdi budan bylaı maǵan aıtýshy bolma!

— Tek shynyńdy aıt, meni aıap aldama! — Sháıi kózine jas aldy.

— Qyzyqsyń, Sháıken, seni aldaǵanym ózimdi aldaǵanym emes pe? Sen kórgen qorlyqty qaryndasym da kórdi. Óziń oılashy, soǵan bola Jámesh endi qaryndasym bolmaı qala ma? Sen de sondaısyń: oǵan deıin de áıelim bolǵansyń, odan keıin de áıelimsiń. Sen qylmys jasaǵan joqsyń, jasaǵan — orys pen qalmaq. Olardyń qylmysy úshin sen nege jazyqty bolýyń kerek?

— El kórdi, el estidi, sodan qorqam, seni kemsitedi-aý dep qysylam.

— Eldiń aýzyna qaqpaq bola almaısyń. Aıtady, aıtady da qoıady. «It úredi, kerýen kóshedi» de de, júre ber.

— Eldiń bári senshe túsinbeıdi ǵoı!

— Saǵan meniń túsingenim jetpeı me, janym-oý?

— Sony uqpaǵan men aqymaqty nesine jaqsy kóresiń?

— Jaqsy qatyn bolǵan soń, jaqsy kórem.

— Men de seni ólerdeı jaqsy kórem, janym!

— Ol degen qanshalyq? Kórsetshi!

— Kórsetýge qushaǵym jetpedi!

Shalqaıǵan áıeli, eńkeıgen erkegi qushaqtasa ketti. Artynan áńgime-dúken ary jalǵasty. Taǵy Sháıi tutatty:

— Oralbektiń túr-túsin baıqadyń ba?

— Naǵypty?

— Orysqa uqsap barady.

— Iá, solaı sıaqty. Sonda qalaı, seniń qyz ekenińdi óz kózimmen kórdim ǵoı?

— «Orystyń uryǵy ketken», — deıdi Júzik.

— «Ketkeni» qalaı?

— Syrtqa aqqanda, ishine de ketken kórinedi.

— Olaı bola ma eken?

— Bolǵany ǵoı. Endi ne isteımiz? Ony elden qalaı jasyramyz? Álde balany bireýge berip jiberemiz be?

— Qoı, qaıdaǵyny aıtpa. Adam óz balasynan ózi bas tarta ma eken?

— Sony ósektep, dushpandaryń saǵyńdy syndyrar dep qorqam.

— Ósek te, sóz de bizdi bılemeýge tıis, Sháıken. Ózimizdi ózimiz bıleımiz. Ondaıǵa opyryla qalatyn meni kim dep júrsiń? Men ómir súrýge, ol ómirdi tek senimen birge súrýge birjola bekingen adammyn. Dátim berik, kúdiktenbe!

— Janym! Seni qudaı áke-sheshemniń, týǵan-týystyń — báriniń óteýine bergen shyǵar? Qushaqtashy! Jalǵyzym!

* * *

«Qyrǵyz Saıǵa ketip bara jatyr em», — dep, Qojabek jolaı Jylysaıǵa soqty. Qasynda qıaq murtty qara tory jigit bar. «Baıǵabyl degen jaqynymyzdyń balasy, aty — Qapez, Ystambuldan oqyp keldi», — dep tanystyrdy. Jınaqy, qaǵylez jigit Tazabekke bir kórgennen unady. Adam jatyrqamaıtyn ashyq-jarqyn eken.

— Patsha qulaǵanmen, orystar ornynda ǵoı, — dedi Qojabek kúlip. — Biz qyryldyq, qashqyn boldyq, al orystar bizdiń ıesiz qalǵan malymyzǵa ıe bolyp, shetinen baıyp alypty. Endi ózimizdi sol maldy baǵatyn malaı qylyp jatyr.

Qazaqta qazir mal da joq, baı da joq. «Kedeıshilik jigitke qoı baqtyrardyń» kebin kıippiz. Jan baǵys úshin men de Samsalyma Kópzip degen orystyń malyn baqtyrǵaly otyrmyn. Ekeýi bir-birin burynnan biledi eken, «Maǵan malymdy baǵatyn bir-eki qazaq taýyp ber», — depti Baıǵabylǵa. Qasyna Tabaıdy qosyp, Sámendi jiberseńshi soǵan. Samsaly ekeýine bas-kóz bolady.

— Oǵan orysyńyz kónse, tym jaqsy bolar edi.

— Qapez ekeýmizdiń shamamyz Baıǵabylǵa jetedi, al ol Kópzipti kedeı kúninen biledi eken, kóndirer. Ony ýaıymdama, seniń ýaıymdaıtynyń basqa nárse. Orysshań bar, jazasyń, olardyń qyr-syryn bir kisideı bilesiń, qazaqsha aıtqanda, kóziń ashyq adamsyń. Sen sekildi elge sózi ótedi-aý deıtinderdi orystar ońashada óltirip ketip jatyr. Soǵan qaraǵanda, sóıtý kerek deıtin olardyń qupıa uıymy bar. Baıqap, saq júr.

— Qaıdaǵyny aıtyp, qorqyta bermeńizshi, Qojeke.

— Tazabek-aý, qaıdaǵydan qorqa beretin sen emessiń, qaıdaǵyny aıta beretin men emespin. Ańdyǵan jaý almaı qoımaıdy, qapy qalyp júrme. Abyıyr Túrkebaev deıtin endi-endi elge tanylyp kele jatqan jigit bar edi, oryssha oqyǵan, óz bilgenin qazaq balalaryna oqytyp júrgen, sony qaltarys jerde óltirip ketipti. Qaraqol jaqtyń orystaryna malaı bop júrip oryssha úırengen Bekmyrza deıtin bizdiń bir baýyrymyz bar edi, ony da tún ishinde úıinen aldap alyp shyǵyp, uryp óltiripti. Birqasym Serikbaev deıtin inimizdi de óltirmek eken, ol, áıteýir, sezip qalyp, qashyp qutylypty. Bular ózdi-ózi sóıleskende, qazaqty meńzep: «Eki aıaqty ań atýǵa barasyń ba?» — deıtin bolypty. Sonyń bárin kóre-bile turyp saqtyq qylmasań, qalaı bolǵany?

— Ózimiz óıtip olardan qoryqsaq, onda nege olardyń malyn balalarymyzǵa baqtyramyz?

— Kópzip alǵash aryp-ashyp Reseıden kelgende, Baıǵabyl onyń otbasyn bir jyl baǵypty: saýynǵa bir sıyryn berip, kıim-keshegi men qazan-oshaǵyna, iship-jemine deıin qaraılasypty. Al Kópzip qazir Jalańashtyń atamanymen jaqsy sybaı, sondyqtan oǵan orystar soqtyqpaıdy. Sonyń bárin salmaqtap otyrmyz men de, Baıǵabyl da.

— Onda durys eken, aǵa.

* * *

«Tabaı men Sámendi Jalańashqa jetkizsin» degendi Tazabekke Qapez aıtyp keldi. Tazabek Qojabekpen Baıǵabyldyń úıinde Toǵyzbulaqta jolyqty. Sodan Tabaı men eki balany ertip Qojabek ekeýi Kobzevtikine keldi. Júzi jyly orys eken, bulardyń Baıǵabylmen birge kelgenin kórip, ornynan túregep amandasty.

— Mende, eki balamda — úsheýmizde eki júz qaraly sıyr, tórt júzge tarta qoı, bir úıir jylqy bar. Qysqasy, jumys kóp. Úlken balam Konstantınniń aýlasy keń, mal da, sender de sonda sıasyńdar. Kıiz úılerińmen kelińder, mende beretin úı joq, — dedi Kobzev.

— Kelýin kelermiz-aý, biraq bizdi buzaqy orystardan qorǵaı alasyz ba? — dedi Qojabek.

— Qorǵaı almasam, kelińder dep nem bar? — dedi Kobzev kúlip. — Búgin kelseńder de men daıynmyn. Qoryqpańdar, balalarǵa da, basqaǵa da eshkim tımeıdi.

...Bul sheshimdi Tazabek otbasyna jetkizgende.

— Oıbaı, men qaıtem? Sámendi eshqaıda jibermeımin! — dep, aldymen Júzik shorshyp tústi.

— Seni eshkim balańnan ajyratpaıdy, birge barasyń, — dedi Tazabek ol jaǵyn oılastyryp qoıǵanyn ańǵartyp.

— Sonda qalaı, bizdi bólek shyǵarasyńdar ma?

— Bólek shyǵaramyz. Sháıi ekeýimizdiń otaýymyzdy alasyń. Biz jaz shyqqansha apammen birge tura turamyz. Qojabek aǵanyń qasynda bolasyńdar. Sámen men Samsalyǵa Tabaı bas-kóz bop júrsin dep sheshtik.

— Tabaı qaıda turady?

— Ony endi dalaǵa jatqyzbaıtyn shyǵarsyń?

— Apa, myna balań ne deıdi?

— E, ne deıdi?

— Tabaımen birge turasyńdar deıdi.

— E, birge tursań, tistep ala ma? Mynandaı búlingen zamanda balań ekeýińdi qorǵaıtyn da bir erkek kerek shyǵar?

— Yńǵaıyńyzdy baıqadym, apa. Meni balań ekeýiń baılap bergeli otyr ekensiz. Jibekjan, sen ne deısiń? Qalaı qısaıasyń?

— Sámen — meniń jarty júregim bolsa, sen meniń bir tiregimsiń. Ekeýińdi de kózimnen tasa qylǵym kelmeıdi. Óıtkeni senderden ózge mende tórkin joq. Sen áke-sheshemniń de, baýyrymnyń da kózisiń. Saǵan apamnyń da, Tazabektiń de jamandyq oılamaıtynyn jaqsy bilesiń. Olardyń da oılaǵany Sámen ekeýińniń qamyń. Sonyń bárin kórip, bilip otyryp, men ne deıin? Tabaıdyń Sámenge, Sámenniń Tabaıǵa qalaı baýyr basyp ketkenin óziń de kórip júrsiń ǵoı. «Eki jarty — bir bútin» bolǵandaryńa men qarsy emespin.

— Apa! — dep, Júzik taǵy birdeńe deı berip edi,

— Boldy, maǵan eshteme aıtpaı-aq qoı, — dedi Qalısha. Sonan soń: — Balam, — dedi Tazabekke, — bir qoıyńdy soı da, keshke Ádilbek aǵańdy shaqyryp, Tabaı men Júziktiń nekesin qıdyr. Áýeli Sámennen sura. «Sen kelisesiń be?» de. Ol  kelisse, ózgemiz qaıda baramyz? Sóıt, balam. Toıǵa shamamyz kelmese de, musylmandyqtyń yrymyn jasaıyq.

— Maqul, apa. Biraq buǵan Tabaı kónbeı qoıyp masqara qylmasyn.

— E, ol kónbese, Júzik jylap qalar deımisiń? Bir áıel, eki balaǵa birdeı ıe bolǵanǵa qaıta onyń júregi jarylyp keter. İsińe kirise ber, balam. Tabaımen men áldeqashan sóılesip qoıǵam.

* * *

Qojabek pen Tabaıdyń kıiz úıi Konstantınniń aýlasyna qatar tigildi. Tabaı jylqyǵa, Samsaly sıyrǵa, Sámen qoıǵa ıe boldy. Tabaı men Júzikti kóshirisip kelgen Tazabek keterinde ázildep kúldi:

— Ápke, baıqańyz, orystyń jylqysyn aıdap kúıeýiń qyrǵyz asyp ketip júrmesin.

— Sóıter edim, — dedi Tabaı da qarap turmaı.— Ol jaqtan, átteń, Júzikteı áıel tabylmaıdy; áıel tabylsa da, Sámen men Ábendeı bala tabylmaıdy; tipti olar tabylsa da, tap sendeı týys tabylmaıdy, — dep, Tazabekti Tabaı qushaqtaı alyp, jylap jiberdi. — Sondyqtan sen endi budan bylaı jaman jezdeńdi qyrǵyz-qyrǵyz dep qońashtaı bermeı, qazaq-qazaq dep qolpashtaı berseńshi!

— Sózińe quldyq! Seni qolpashtamaǵanda, kimdi qolpashtaımyn? Júzik, Sámen, Áben — tórteýiń jer betindegi eń jaqynymyzsyńdar bizdiń. Úıimiz bólek bolǵanmen, tirligimiz bir.

— Sol birlikti qurǵan sensiń,— dedi Tabaı kózin súrtkilep. — Sen aman júr. Biz saǵan atqosshy bola alsaq ta jarar.

...Tazabek Jalańashqa jıi kelip turatyn boldy. «Kórip kelshi!» — dep Sháıi jumsaıdy, «Bilip kelshi!» — dep sheshesi jumsaıdy, óziniń de kelgisi, kórgisi kelip turady. Qıraǵan, kúıregen ómirdi qaıta qursaýlaǵan Júziktiń qylyǵyna qaıran qalyp rıza. Tabaıdyń qybyn taýyp, birese: «Sámenniń atasy-aý!» — deıdi, birese: «Ábenniń ákesi-aý!» — deıdi. Dardaı erkek soǵan dalaqtaı bolady, sony ár estigen saıyn basy baqyttan bir aınalmaı, myń aınalyp ketedi-aý, sirá?! Bir kelgeninde Júzik óńi qashyp, úreılenip qarsy aldy.

— Ne boldy? Óńiń qashyp ketipti ǵoı? — dedi Tazabek tiksinip.

— Oıbaı-aı! Jańa ǵana baıaǵy eki jaýyz orystyń bireýin kórdim, — dedi dál sol orys aldynda turǵandaı qalshyldap. — Ekeýmiz de bir-birimizge bajyraıa qarap qaldyq. Tanydy, ıttiń balasy. Ol atty, men jaıaý. Tap beredi eken dep, tizem dirildep, jyǵylyp qala jazdadym. Ótip baryp, artyna burylyp qarady. Syrtymnan qaı qoraǵa kirgenimdi baqylady ma, joq pa, onysyn bilmeımin, men artyma qaraýdan qorqyp, úıge zorǵa jettim. Áı, beker kelgen ekemiz Jalańashqa. Meniń kúıeýim ekenin bilse, ol aldymen, qudaı biledi, Tabaıdy óltiredi. Balalarǵa da zıan jasaı ma, kim biledi. Sen saq bolshy. Endi bizge kóp kele berme. Kózine tússeń, seni ańdıdy. Jalǵyz-jarym qazaqty kózge túspeıtin jerde orystar óltirip ketip jatqan kórinedi. Ondaı sózdi osyndaǵylardan kúnara estımiz.

— Kórgeniń qaısysy?

— Jıren murt jastaýy. Shiltıgen aryq. Kózi biraq óńmenińnen ótedi: sondaı sýyq, yzǵarly.

— Menen buryn Tabaıdy saqtandyr, ózine de, balalarǵa da abaı bolsyn.

Taǵy birer kúnnen keıin Tazabek Jalańashqa kelip, keshteý, biraq kún batpaı qaıtty. Toǵyzbulaqty basyp, Jylysaıǵa Aqtoǵaı arqyly ótpek boldy. Aqtoǵaıǵa jete bergeninde kún batty. Nege ekenin, «Sen saq bolshy» degen Júziktiń sózi esine tústi. Jan-jaǵyna qarady. Qarańǵy túskenshe Aqtoǵaıdan ótip keterin boljady. Atyn tebinip, jedeldete júrdi. Áldebir saqtyqpen tómengi ótkelge burylmaı, Sarqamys jaqqa órlep ketti. Sol sát ótkel jaqtan myltyq tars ete qaldy. Zyń etken oq jelke tusyn janaı ótti. Ólimniń úreıi óne boıyn muzdatyp jiberdi. Jalt qarap, myltyq kezengen eki attynyń ózen jaqtan shyǵa kelgenin kórdi de, tura shapty. Ekinshi oqtyń atylǵanyn tý syrtymen estidi. Sarqamystyń qorysyna kire bergende, úshinshi oq tap qasyndaǵy shyrǵanaqty kirsh etkizip qıyp tústi. Ajaldyń aınalsoqtap júrgenin júregimen sezdi. Qalyń aǵashtyń arasynda jol — bireý, adastyra almaıdy, atpen tyǵyla da almaıdy, ne isteýi kerek? Ne de bolsa táýekel dep, Sharyn ózeninen ótpesten atynan qarǵyp tústi. Kók shubardy qamshymen bir-eki salyp jiberdi de, ózi oń jaqtaǵy Aqtoǵaıdyń qalyńyna qoıdy da ketti. Qýǵynnyń kelip qalaryn boljap, onsha uzamaı jata qaldy. Eki orys qyryq-elý qadam jerden qoqańdap óte shyqty. Ornynan turyp, ańnyń jymy ma, maldyń izi me, bir taptaýrynǵa túsip, órdegi Moınaqtyń jotasyna qaraı tartty. Toǵaı bir jerde shalań, bir jerde qalyń, jaltaqtap, saqtana qashty. Birazdan keıin oılana bastady. Ekeýlegen orys qutqarmaýy múmkin. Aqyr óletin bolǵan soń, jastyǵymdy ala jatyp, tym qurysa bireýin men de óltireıin dep bekindi. Kenet at kire almaıtyn qorysqa jata qalǵysy keldi de,  at kire almaıtyn jerge oq kire alady ǵoı dep, qaıta qobaljydy. Kókshubardyń ústinde ıesi joq ekenin kórgen soń, sóz joq, eki orys keri qaıtady. Sonda qaıda barady, muny qaıdan izdeıdi? Jaıaý adam ózennen óte almaıdy, sondyqtan olar muny Sharynnan ótip alǵan soń tyǵyldy deýi múmkin. Bir shatassa, sodan shatasady. Olaı oılasa, ekinshi ret shatasyp, onda ózendi quldaı qashty dep qýady. Al eger ózennen ótpedi dep eseptese, ótkeldiń tek ór jaqta ekenin biledi, onda ózendi boılaı qýady. Alda-jalda oǵan da, buǵan da dúdámál bolsa, onda ekeýi eki bólinip, biri ózendi quldaı, biri boılaı izdeıdi. Qudaı sátin berse, sonda birge bir kezdesip qalýy múmkin.

Qarańǵy túsken saıyn Tazabek batyldanaıyn dedi. Qasha-qasha toǵaıdyń shetine jaqyndady. Órgi ótkel osy arada. Jaıaý adam toǵaı ishinde baıqalmaıdy, al atty adam alystan qarańdaıdy. Olar budan qarsylyq kútpeıdi, qashqynnyń maqsaty tek qashý, qáıtse de qutylý dep sanaıdy. Sony paıdalanýy kerek. Ótkeldiń tusyna kelip biraz oılandy. Qýǵyn arǵy betten kelse, osy aradan beri ótedi; bergi jaqtan kelse, ary ótedi. Budan keıin tyǵylatyndaı toǵaı joǵyn biledi, sondyqtan osy aradan ustaımyz dep senedi.

Ótkeldiń bergi betindegi sámbi talǵa kózi tústi. Shashaqtary jerge jetkenshe salbyrap, qurǵan shymyldyqsha dóńgelenip tur eken. Soǵan tyǵylsa, kórinbeıtinin birden boljady. Sýdan ótip kele jatqan qýǵynshy, sóz joq, sodan — sámbi taldan — sekemdenedi. Al joldyń ekinshi jaǵyndaǵy ıtmuryndy elemeıdi. Biraq ol da bir adamdy qalqalaı alady. Seziktengen adam sámbi talǵa alańdap kele jatqanda, ıtmuryn jaqtan atylyp baryp bas salýy kerek. Sol oıǵa bekindi de, qamshysyn ońtaılap ıtmurynnyń túbine tyǵyldy.

Qarań etken attylyny Tazabek arǵy betten baıqady. Qol-aıaǵy sýynyp qoıa berdi. Ol — atty, bul — jaıaý. Onyń myltyǵy bar, bul qurqol: qamshysynan basqa qarýy joq. Onyń aldynda Tazabektiń jazyǵy joq, al ol munyń búkil qaıyn jurtyn qyryp salyp, alǵaly otyrǵan áıelin zorlady. Onymen qoımaı, endi ózin óltirmek. Qazir qaısysy qatelesse, sol óledi. Ol da saq, bul da saq. Bárin sáttilik sheshedi.

Ótkelden ótip kele jatyp, qýǵynshy sámbi talǵa jaltaqtaı berdi. Ol ózennen óte shyqqanda, Tazabek ıtmurynnyń tasasynan saqpansha atyldy. Sol qolymen atynyń shylbyrynan shap berdi de, oń qolymen etegine jarmasty. Myltyqtyń dúmimen urmaq bop, orys qolyn kótere bergende, bul qamshymen qaq bastan bir tartty. Myltyǵy qolynan sýsyp, jıren murt eki búktetilip erdiń qasyna qulady. Tazabek attan julyp aldy da, keýdesin tizesimen basyp turyp, shylbyrdyń bir ushyn keńirdegine orap, ekinshi ushyn yshqyna tartqanda, qylǵynǵan orystyń typyr etýge ǵana shamasy keldi.

Tazabek tez qımyldady. Áýeli orystyń atyn aǵashqa baılap qoıyp, ózin kóterip aparyp ózenge aǵyzyp jiberdi. Sonan soń myltyǵyn alyp, atyna minip, ótkelden arǵy betke ótti. Ekinshi orys aman ketse, taǵy tynyshtyq bolmaıtynyn túsindi. Sondyqtan endi sony ańdydy. Eger ol ózenniń tómengi jaǵyna ketse, ol aradan muny tappaǵan soń, sóz joq, keri oralady. Oralady da, serigin izdeıdi. İzdegende, osy ótkelge kelmegende, qaıda barady?

Sol oıy durys bolyp shyqty. Biraz júrgen soń qarsy aldynan atty adam qaraıdy. Tanytpaý úshin, Tazabek erdiń ústine etpettep jatyp aldy. Ol muny óz serigim dep oılap:

— Ty cho? Cho s toboı? — dedi daýystap.

Tazabek tym jaqyndasam, tanyp qoıar dep, basyn kótere berip atyp saldy. Anaý yńq dedi de, jalp ete qaldy. Kóterip aparyp ony da, eki myltyqty da Sharynǵa laqtyrdy. Sol arada eki attyń er-turmanyn, toqymyn sypyryp alyp, ózi mingen attyń júgeninen basqasyn túgeldeı ózenge aǵyzyp jiberdi. Bos atty qýyp jiberdi de, ózi ekinshi atty jaıdaq minip Jylysaıǵa jetip aldy. Sonan soń onyń júgenin, shylbyryn bákisimen týrap-týrap tastyń astyna bastyryp ketti. Aýyl mańyn aınala qarap júrip, Kókshubaryn jaıylyp turǵan jerinen taýyp aldy. Aman keldiń be degendeı, aty oqyranyp qarsy aldy.

— Janýarym! — dedi jalǵyz kýáni basynan qushaqtap. — Bir aman qalýyn qaldym, alda ekeýmizdi áli ne kútip turǵanyn kim biledi?!

* * *

Jalańashqa barsam ba, barmasam ba dep, Tazabek kóp tolqydy. Barmasa, bárinen buryn Kobzev kúdiktenýi múmkin; barsa, Júzikke bárin ózi bildirip qoıýy kádik. Ary oılap, beri oılap, «Jaraıdy, Júzik bilse, bile bersin», — dep sheshti.

Tabaıdikine kirip, Ábendi betinen súıip jatqanda, Kobzevtiń kishi balasy kelip:

— Sizdi ákem shaqyryp jatyr, — dedi.

Júzikpen júre amandasty da, shyǵa jóneldi. Kobzev qýlana kózin syǵyraıtty.

— Sende, osy, myltyq bar ma?

— Bar. Ańshylyq jasa dep Vasılıı Berbıtskıı eski qosaýyzyn bergen.

— Sen onymen adam atyp kórgen joqsyń ba?

— Bir-eki ret oqtaldym, biraq reti kelmedi.

— Qupıa bolmasa, aıtshy, qaı kezde oqtaldyń?

— Birinshi ret ákemdi atyp ketkende. Ekinshi ret ata-enemdi, qaınaǵam men onyń eki balasyn óltirip, ólikterin úı-múlkimen birge órtep ketkende.

— Olardy kim óltirgenin bilemisiń?

— Ákemdi óltirgen Kirápshińkeniń áskeri, al áıelimniń áke-sheshesi men baýyrlaryn óltirgen — Jalańashtyń eki kazak orysy. Olardyń aty-jónin de, túr-túsin de bilmeımin. Óıtkeni ózim olardy kórgem joq.

— Kórseń, káıter eń?

— Óltirer em.

— Durys. Seniń ornyńda bolsam, men de sóıter em. Al endi ekeýmiz bylaı keliseıik. Sen budan bylaı burynǵy kegińdi umyt. Kináli eki kazak orys óldi, kim óltirgeni belgisiz. Olardy sen óltirseń de, men seni kinálamaımyn. Óıtkeni olar ózine tıisti jazasyn aldy dep sanaımyn. Olardyń ondaı adam ekenin men de biletinmin. «Saqtyqta qorlyq joq» deısińder qazaqtar. Saqtanyp, myltyǵyńdy budan bylaı taqymyńa basa júr. Ásirese aıdalada. Qarýyńnyń bar ekenin bilse, kim de bolsa qaımyǵar. Al eger meniń tilimdi alsań, jaǵdaıyń kelse, ne Jalańashqa — Tabaıdyń qasyna, ne Toǵyzbulaqqa —Baıǵabyldyń qasyna qys túskenshe kóship al. Seniń Jylysaı men eki arada jalǵyz júre beretiniń maǵan unamaıdy. Janym ashyǵan soń, seniń myna týystaryńdy jaqsy kórip qalǵan soń aıtyp otyrmyn muny. Adamnyń adamǵa jany ashýy kerek qoı, solaı emes pe?

— Solaı. Sheshemmen aqyldasyp kóreıin. Tabaıdyń áıeli — meniń qatty syılaıtyn adamym. Áıelim de ony menen artyq kórmese, kem kórmeıdi. Solar úshin ǵoı eki arada shapqylap júrgenim.

— Onyń jaqsy. Adamdy syılaǵan adam — jaqsy adam. Men de seni sol úshin syılaımyn.

...Júziktiń záresi ushyp otyr eken.

— Nege shaqyrypty? — dedi tabaldyryqty attar-attamastan. Jaǵdaıdy Tazabek túsindirgen soń, Júzik onyń betine bir sát seziktene qarady. — Báse, birazdan beri kórinbeı ketip edi. Shynyńdy aıtshy, seniń eshqandaı qatysyń joq pa? Osy joly bizge uzaq kelmeı kettiń ǵoı?

— Olardy men óltirsem, kegimniń qaıtqany; basqa óltirse, qudaıdyń jazasyn bergeni; al saǵan keregi olardyń ólgeni emes pe? Sondyqtan ony sóz qyp qaıtesiń, odan da kóship keleıik pe, joq pa, sony aıtsańshy.

— Ony Qojabek aǵamen aqyldassańshy, kópti kórgen kisi ǵoı.

...Qojabek birden quptady:

— Salt basty, sabaý qamshyly emes, mal-janyń bar adamsyń, Jalańash saǵan qol bolmaıdy. Toǵyzbulaq taıaq tastam jerde, meniń aqylymdy alsań, Baıǵabyldyń qasyna kósh. Aınalasy ashyq, mal ustaýǵa qolaıly.

Osy oıdy sheshesi Qalısha da, aýyldyń aqsaqaly Ádilbek te qup kórdi. Sháıi tipti qýanyp ketti. Sóıtip qarashanyń qara sýyǵynda qaýyrt kóshetin boldy. Aýylymen qoshtasyp, aǵaıyndaryn shaıǵa shaqyrdy. Ádilbek aqsaqal kútpegen qoshemet kórsetti:

— Jas bolsań da, bizge bas boldyń, — dedi Tazabekke. — Birigip júrsek, basqaǵa jem bolmaıtynymyzǵa kózimizdi jetkizdiń. Saǵan arqa súıep ary óttik, aman-esen beri óttik. Bireýden ilgeri, bireýden keıin kún keship jatyrmyz qazir. Bas aman bolsa, bári birte-birte ornyna keler. Óz otaýyńdy ózgege berip, alys-jaqynnyń jaǵdaıyn jasap jatqanyńdy bárimiz de kórip-bilip júrmiz. Seniń de basyńa adam tózbeıtin teperishter tústi. Sasatyn jerde saspadyń, júnjıtin jerde júnjimediń. Óziń túgil, ózgeniń qamyn jediń. Men ákeńniń baýyry ári ózińniń aǵań retinde saǵan dán rızalyǵymdy bildirip, kenje ulymnyń jańa otaýyn kelin ekeýińe syıladym. Ony sen meniń ǵana syıym demeı, osynda otyrǵan ózińe barsha aǵaıynnyń syı-sıapaty, qurmeti dep túsin.

Tazabek ne derin bilmeı, tek. «Oı, aǵa! Oı, aǵa!» — deı berdi.

— Al, qaınym! — dedi Ádilbektiń áıeli áńgimeni ádeıi jyldam jalǵastyryp — Men saǵan kári daýsymmen bir án salyp bereıin.

Dúnıe — qyzyl túlki bulańdaǵan,

Baq taısa, erge dáýlet quralmaǵan.

Kúnine myń bir pále jolyqsa da,

Sonda da kúder úzbe bir alladan!

— Myń jasańyz, jeńge! — dep, Tazabek kelip qushaqtap jatqanda, Sháıi jeńgesiniń basyna aq túbit sháli ákelip japty.

Jurt merekege tap kelgendeı máz-meıram bolysty.

* * *

Baıǵabyl Tazabektiń eki úıin óz qasyna qondyrdy. Kelgen kúni-aq erýlikke shaqyrdy. Kishigirim toı jasaǵandaı qurmettep, Qapezge án aıttyrdy. «Balam, shesheń ekeýmiz as-sýymyzdy berdik, endi sen ánińdi aıt. Baýyrlaryńdy baýyryńa tart!» — dedi. «Sizden ruqsat bolsa, nege aıtpaıyn?!» — dep, Qapez dombyrasyna dereý qol sozdy. Kózin jumyp, sál-sál teńselip, uzaq únsiz tartty.

Muńdy saryndy Tazabek titirkene tyńdady. Qapez qabaǵyn shytty. Dombyrasy kenet qatqyldaý únge kóshti de, artynsha Qapezdiń daýsy arqyraı jóneldi:

— Shaltabaı — meniń atym, ákem Alpar,

Óleńge jas kezimnen boldym ińkár.

Orystyń myń soldattyq baǵasyndaı,

Tazekem ótip ketti-aý qaıran suńqar.

Meniń atym Shaltabaı,

Asyldan soqqan baltadaı.

Úı keńeıip dalaǵa aınalyp ketti me, dala úıge kirip, úı keńeıip ketti me, Tazabek túsine almaı qaldy. Qapezdiń án aıtysy adamdy syıqyrlap tastaıdy eken. Sonshalyq áser etken sózi me, áni me, ajyrata almaı qaldy. «Qazaqqa atym shyqqan qyran edim, Qaırylyp qanatymnan jarǵa qondym», — deıdi qaıran Shaltabaı atam. Tazabek aǵasynyń ózin de, zamanyn da ańsaıdy. Atyn ardaqtaǵan qazaǵy arasha túse almaıdy: sharasyz. Óz elin, óz jerin qorǵaǵany úshin jazyqty. Bárinen túńilip, bárinen kúder úzip, daýysym qudaıǵa jete me dep kijine bulqynady.

Dombyrasyn únsiz kúıledi de, Qapez ekinshi ándi shyrqaı jóneldi:

— Aýylym kóship barady taýdan asyp,

Taýdan asqan bultpenen aralasyp.

Kóshtiń sońy ketkende kókke sińip,

Baýyrymdy jyladym jerge basyp.

Árıdaı, kókem,

Bir ketken soń kókemdi

Kórer me ekem?!

Ári saǵynǵan, ári ókingen sezimdi Qapez sonshalyq bir aıryqsha áýenmen jetkizdi. Tazabek túsindi: ánge qosyp óz muńyn da shaqty. Ózi de baıqamaı, Tazabek qatty kúrsinip qaldy. Qapez betine jalt qarady. Janary jalt ete tústi. Tazabek yńǵaısyzdanyp, qozǵalaqtap qaldy.

— Jalańashtyń taýynan kekilik qýdym,                        

Jetkizbeıtin bolǵan soń, sekirip qýdym.

Kóshińe ergen kóńilimdi jubata almaı,

Jalańaıaq sońyńnan ókinip qýdym.

Qaıran erkem,

Qaıta aınalyp ózińdi

Kórer me ekem?!

Tazabek alkúreń tartqan Qapezge tesile, syr tarta qarady. Anandaı sózdi eshbir ánshi ánsheıin aıta salmasyn sezdi.

— Qaıran erkem,

Bir kórmeı-aq ózińdi

Óler me ekem?!

— Boldy! Qaıdaǵyny aıtyp kettiń, — dedi Baıǵabyl jaqtyrmaı.

— Men emes, áke, el ǵoı bul ándi shyǵarǵan.

— E, men de birdeme bilem, eldiń ánin jamylyp, ózińniń syryńdy aıtyp otyrsyń.

Baıǵabyl Tazabektiń oıyn tap basty: áýen eldiki bolǵanmen, ondaǵy muń Qapezdiki edi. Sol joramalyn anyqtaı túsý úshin, syrtqa shyqqanda Qapezdiń ózine saýal tastady:

— Bir ǵajap qyzdan aırylyp qalǵansyń-aý, sirá?

— «Ǵajap» degen jaı sóz ǵoı, ol qudiret bolatyn. Ony kórgen saıyn men qaıta týǵandaı bolatynmyn.

— Endeshe nege aıryldyń?

— İlim izdep Ystambulǵa ketkenniń ókinishi ǵoı!

Osy kúnnen bastap Tazabek Qapezdi áýlıedeı syılaıtyn boldy. Onyń shyrqaǵan kezi turmaq, yńyldap án salǵan sátiniń ózi júregin sýyrardaı súısintetin. Ne degen sıqyrly daýys?! Mamyq ún, asqaq sezim, muńdy ókinish, erke minez, tapqyr oı, nazdy qylyq, sypaıy peıil — bári onyń áninen, túrlengen úninen syǵalap, sezilip turady. Ashyq-jarqyn adaldyǵy men daýsynyń móldir tazalyǵy astasyp, adamdy eriksiz baýrap áketedi. Adam túsinbeıtin bir qudireti bar.

Qaraǵaı kesisip, mal qorasyn jasasyp, Qapez kóp kómektesti. Biraz jas kishiligine qaramaı, Tazabekpen teń qurbysynsha qaljyńdasyp ketti. Kórshileriniń peıil-yqylasyn kórip, Qalısha men Sháıi qutty qonys taptyq dep rıza. Jumystyń aýyry men jeńiline qaramastan, Qapez ylǵı yńyldaıdy da júredi. Anda-sanda daýsyn shyǵaryp: «Ajaryń appaq eken atqan tańdaı», — dep, kóz aldyna kelip bir sulý tura qalǵandaı, basyn shaıqap, tańdaıyn qaǵyp qoıatyny bar. Eki-úsh ret baıqady: Sháıiniń tý syrtynan kóz almaı qarap qalady.Qyzyǵa ma, súısine me, nege óıtedi? Tazabek yńǵaısyzdanyp, baıqamaǵansıdy. Biraq urlyq jasap qoıǵan adamsha kópke deıin ózine ózi kele almaı júredi. Aqyry bir kúni aıtyp saldy:

— Jeńgeńe qaraǵyshtaı beresiń, qyzyǵyp júrsiń-aý, shamasy?

— Qap, baıqap qaldyńyz ba? Uıat boldy-aý! Sháıiniń sál qara torylyǵy bolmasa, búkil tula boıy men aırylǵan adamnan aınymaıdy eken, Táke. Ásirese kisiniń ishin kórip turǵandaı jalt qaraıtyny ǵajap uqsaıdy. Jadylap qoıǵandaı, umyta almaı-aq qoıdym sony. Qalaı eken, bir kórip qaıtaıynshy dep, ótkende aýylyna da bardym. Eshkim bilmeıdi. Qytaıǵa qashyp barýyn barypty, biraq qaıtpaı qalǵan sıaqty. Kúıeýi qyzǵanyp, ádeıi sóıtti me dep te oılaımyn. Ózim eseńgirep júrip, kóńilińizge keletin qylyq jasap qoıyppyn, aıyp etpeńiz, Táke!

— E, qaıdan bileıin, áıelińniń ádemi bolǵany da bir pále eken-aý! — dep, ýaıymdap qalyp em.

— Ýaıymdamańyz, Táke! Jamanǵa jaman qalaı uqsasa, jaqsy da jaqsyǵa solaı uqsaıdy eken, Sháıi jeńgemdi kórgen saıyn qandaı asylymnan aırylǵanymdy bilip, jurtta ulyp qalǵan ıtteı kóńilim aıaq asty buzylyp ketedi. Ózime ózimniń shamam kelmeı qalady.

— Onda so qyzdy elestetip bir án aıt!

— Aıtaıyn. Ózimniń de aıtqym kelip tur.

 

«Ajaryń appaq eken atqan tańdaı,

Nurly eken eki kóziń jaqqan shamdaı...»

«Qandaı ǵajap!» — dep tańdandy Tazabek. Saǵynyshyn da, ińkárligin de — bárin áýenmen jetkizip, erkeletip, aıalap, bar dúnıeni tabanyna tósep tastaǵandaı aıtady. Shirkin-aı, óstip Sháıige bul da bir án arnasa-aý!?

* * *

Bir túni Sháıi Tazabekke tosyn qylyq kórsetti.

— Jalańashqa nege seniń jaqyn kelgenińdi ishim sezedi, — dedi tósine alaqanyn salyp. — Erkektiń kór-jerdi áıeline aıta bergenin unatpaımyn. Sondyqtan qupıa saqtaǵanyńa renjimeımin. Biraq seniń keıbir syryńdy sezip júrem. Seniń amandyǵyńdy ózimniń amandyǵymdaı kórgen soń, keıde qáýiptenem. Jaqynda Jalańashtyń eki orysy iz-túzsiz joǵalyp ketipti. Ony osy óńirdiń orystary da, qazaqtary da aıtyp júr. Sol baıaǵy Júzik ekeýmizge jabylǵan jaýyzdar kórinedi. Sońǵy kezde túsińde shoshıtyndy shyǵardyń. Men soǵan qarap, solardyń joǵalyp ketýine qatysyń bar-aý dep shamalaımyn. Júziktiń aıtýyna qaraǵanda, meniń áke-sheshem men baýyrlarymdy óltirgen, óltirgenimen qoımaı órtegen, ózimdi zorlaǵan solar kórinedi. «Batyr — bir oqtyq» degen ǵoı burynǵylar, baıqap, orystardan aýlaq júrseńshi! Zań da, zaman da solardiki bop turǵan joq pa?

— Ondaı oımen basyńdy qatyryp qaıtesiń? Bar jaýdan joq jaý jaqsy emes pe? Eki orys óldi eken dep, búkil qazaqty orystar qyryp tastamaıtyn shyǵar? Qazaqtyń da talaıy talaı jerde ólip jatyr ǵoı. Meniń myltyǵym bar ekenin Jalańashtyń barlyq orysy biledi. Qazaqqa kerek jan orysqa da kerek. Sondyqtan men olardan qalaı saqtansam, olar da menen solaı saqtanady. Sonyń ózi — men úshin jeńis.

— «Ańdyǵan jaý almaı qoımaıdy», ańdyspasańshy! Senen basqa meniń tiregim de, panam da joq. Meniń senimen ótkizgen eń baqytsyz kúnim ózge áıeldiń eń baqytty kúnine bergisiz. Seniń baǵańdy bilýden, qádirińe jetýden basqa mende bóten oı joq. Denemniń tıtimdeı túıirine deıin seni ańsap, saǵynyp turady. Kórmegen qorlyqty kórip, tartpaǵan azapty tartyp, ne óli emes, ne tiri emes shalajansar kúıde jatqanymda, «Eger osy sózińdi eldiń kózinshe taǵy aıtsań, onda, shynynda, óltirip ketem!» — degen óktem daýysyń meni kórden sýyryp alǵandaı áser etken. Men ony óle-ólgenimshe umytpaımyn! Erkektik órligińe, kesip sóıleıtin márttigińe men aqyl-sanammen beıilmin. Baǵyma jolyqqan baıym dep táýbá qylam. Ózińe jolyqtyrǵan Júzikke sol úshin rızamyn. Janymmen, tánimmen, óne boıymda ne bar, sonyń bárimen seni ólip-óship jaqsy kórem. Sondyqtan senen aırylý — men úshin tek ólim. Osyny umytpashy, janym! Jalǵyzym!

Tazabektiń kózine úıirilgen jas kómeıine quıylyp, túıir tamshy tamaǵyna keptelip turdy da qaldy. Qapezge sener-senbes kúdikpen júrgeninde, Sháıiniń myna qylyǵy qorǵasynnan beter balqytty.

— Janym! — dedi úni qyryldaı shyǵyp. — Aqyldym! Qushaqtashy!

— Aldymen óziń qushaqtashy! Sen eńkeıip, tónip kele jatqanda, óne boıym kún eńkeıip kele jatqandaı qýanady. Sony bilesiń be, Táıkentaı?

— Budan bylaı bilem, Sháıkentaı! Ashshy qushaǵyńdy, kúniń eńkeıip kele jatyr, janym!

— Eńkeıshi, janym, kelshi! Eńkeıe bershi!

* * *

Kegen, Jalańashqa qarashanyń ortasynda qar tústi. Qazaq pen orystyń arasy qatty ýshyqty. Sońǵy kezde Jalańashtyń aınalasynan ǵana alty qazaqtyń óligi tabyldy. Túngi júristen qazaq pyshaq keskendeı tyıyldy. Úreı úlken-kishini túgel bıledi. Tiri júrgenniń bári ázirshe ǵana tiri júrgender sekildendi. Qaı qazaqtyń da bolashaǵy orystyń qolynan ólý tárizdendi.

— Kúnimiz kún bolmaı qaldy ǵoı, qaıtemiz? — dedi Tazabek Qapezden syr tartyp.

— Qaıtýshiek? Tózemiz, — dedi ol da osy suraqty kútip júrgen adamsha julyp alǵandaı jaýap qatyp.— Árbir adam sıaqty halyqta da taǵdyr degen bolady. Qazaqtyń taǵdyry osyndaı. Orystar bizdi syılamaıdy, tipti kóbi adamǵa sanamaıdy. Nege? Óıtkeni olar bizdi mensinbeıdi. Qazaq jerinde turǵanmen, qazaqpen olardyń eshqandaı rýhanı, mádenı baılanysy joq. Tarıhymyzdy, salt-dástúrimizdi, ádet-ǵurpymyzdy bilmeıdi. Keıbireýi bizde ondaı halyqtyq erekshelik bar dep oılamaıdy da. Óıtkeni bekerden-beker bizdi jabaıylar demeıdi ǵoı? Tarıhy, óner-bilimi, salt-dástúri, eshteńesi joq halyqty, óziń oılashy, olar ne úshin syılaıdy?

— Óı, Qapez, sen ne aıtyp tursyń? Sonda olardyń bizdi adam sanamaǵany durys pa?

— Árıne, durys emes. Biraq olardy qaıtip ózimizben sanasatyndaı qylamyz? Ol úshin biz aldymen solardan úırenýimiz kerek. Osynshama orys jerdiń túbinen nege osy araǵa kelip jatyr? Orys memleketin kúsheıtý úshin. Onyń jerine jer qosyp, úlkeıtý úshin. Al qaı qazaq qazaqty kúsheıtý úshin birdeme istep jatyrmyz? Óz basymyzdan asyp jatqan bizde eshteme joq. Bári qara basymyz ben qarnymyzdyń qamy úshin.

— Oıbaı-aý, endi qazaq óz jerinde otyrǵany úshin de orysqa jazyqty ma?

— Qazaqtyń jazyǵy álsizdiginde, bilimsizdiginde, kúshtige qarsy turatyndaı qaýqarynyń joqtyǵynda. Ne patshasy joq, ne áskeri joq qazaqty, óziń oılashy, kim qorǵaıdy? Qorǵaýsyz jatqan eldi patshasy bar, áskeri bar orys keldi de aldy. Ózi memleket qura almaǵan eldi memleketi bar el baǵyndyrdy. Biz birikpedik, bir-birimizge baǵynbadyq, ózimiz sekildi bir baýyrymyzǵa baǵynǵandy qor sanadyq. Aqyrynda jat jurtqa jem boldyq. Bul — bir kúnniń nemese bir jyldyń emes, uzaq jylǵy alaýyzdyǵymyzdyń nátıjesi. Birigetin kezde birikpedik, bir-birimizdi qoldaıtyn kezde qoldamadyq, endi sonyń zardabyn tartyp otyrmyz. Osy kúıimizge jazyqty ata-babamyz baıaǵyda jer astynda jatyr, olar bizge jaýap bermeıdi, biz olardy jazyqtaı almaımyz, biraq solarǵa syıynamyz, solarǵa qulshylyq jasaımyz: «Ata-babamyzdyń arýaǵy, qolda!» — dep. Mine qazaqtyń jaǵdaıy osylaı.

— Sonda osy baǵynǵanymyz baǵynǵan ba? El bolýdan birjola qaldyq pa?

— Ony aıta almaımyn. Búkil halyqtyń taǵdyry turmaq, ózimdikin de boljaı almaımyn. Kázir orystyń az kezinde kúnimiz mynandaı bolsa, keıin olar kóbeıgende qandaı bolatynyn bir qudaı bilmese, men bilmeımin.

— Seniń sóziń kisiniń záresin alatyn sóz eken. Olardiki durys bolsa da durys, burys bolsa da durys bolady deshi.

— Durys aıtasyń. Zorlanǵan qyzdaı ózimiz jylap, ózimiz jubatyp, kiná zorlaǵan adamda emes, zorlanǵan qyzda dep, ózimizben ózimiz kinálesip ótetin shyǵarmyz, kim biledi?!

— Qaıdaǵyny aıtyp, kóńilimdi qulazytyp jiberdiń ǵoı, tegi. Qazaqtyń jaǵdaıyn «Japalaqty taspen ursań da japalaq óledi, taspen japalaqty ursań da japalaq óledi» qyldyń. Shynymen-aq qazaqtyń eshqandaı bolashaǵy joq pa?

— Joq deýge aýzym barmaıdy. Óıtkeni bolashaqty boljaı almaımyn. Al biraq jaǵalasyp, ólispeı berispeýge qazaqtyń múmkindigi bar.

— Qandaı?

— Óziń oılashy, ańdysqanda, aqyldy jeńe me, qý jeńe me?

Tazabek tez jaýap bere almaı oılanyp qaldy.

— Myna suraǵyń jumbaq syqyldy eken, ıt bile me qaısysy jeńetinin?

— Qazaqqa osynyń ekeýi de kerek. Ańqaýlyǵyna, erensizdigine maqtana bermeı, aldy-artyn oılaıtyn, boljaıtyn dárejege jetýi kerek. Qazaqtyń qolynan keletin eń basty qarý — qaıtse de azaımaý. Azaıdy bitti, bárinen aırylady. «Eki aýyz birikse, bir aýyz joq bolady» deıdi ǵoı, týra solaı bolady: on altynshy jyldyń eń aýyr zardaby sonda, qazaq múlde azaıyp qaldy. «Patshanyń jarlyǵyna qarsy boldyń» degen syltaýmen jazyqtyny da qyrdy, jazyqsyzdy da qyrdy. Erkek-áıel, bala-shaǵa degen joq, bárin, malǵa deıin qyrdy. Ádeıi azaıtý úshin, jer betinen joıyp jiberý úshin qyrdy. Budan bylaı qyńq etpesin dep qyrdy. Bylaısha aıtqanda, jaǵdaıdy jaqsy paıdalandy. Qyrylǵan qazaqtyń orny endi eshqashan tolmaıdy. Kóp jyl ótken soń, kóbeıse kóbeıer, biraq burynǵydaı qaýlap-qaptap óspeıdi: ólgenderdiń orny úńireıedi de turady.

— Sonda qalaı, ósip-óný úshin, patsha jarlyǵyna qarsy shyqpaýymyz kerek pe edi?

— Qarsy shyqpasaq, árıne, dál bulaı qyrmas edi. Onda ózimiz ólmesek te, namysymyz óletin edi, orys qonystanýshylary basynyp, burynǵydan beter aǵylatyn edi. Óziń oılashy, qazir qazaq burynǵydan biraz ózgerdi: sen bizdi óltirseń, biz de seni óltire alamyz degendi ańǵarta bastady. Ony men halyqtyń oıana bastaǵany dep bilem.

— Qyrylmaı turyp oıanýdyń joly joq pa edi?

— Bar edi, árıne. Biraq oǵan kópshiliktiń kózin jetkizý — óte qıyn jáne óte uzaq is. Ol jol — aǵartýshylyq. Onyń mánisi — oqyǵan, bilimdi adamdardan úırený, solardyń sońyna erý. Al bizde bilim de, bilimdi de az. Sondyqtan bir-birimizdi tyńdamaımyz, óıtkeni bir-birimizdi túsinbeımiz. Túsinbeıtin sebebimiz — bilimdiniń aıtqanyn bilimi joq adam uqpaıdy. Uqpaǵan soń, quptamaıdy.

— Qazaqqa oqy dep jatqan da, oqyma dep jatqan da eshkim joq, qalaı bilimdi bolamyz? Óziń qusatyp balasyn Ystambulda oqytatyn qaı qazaqtyń jaǵdaıy bar?

— Durys aıtasyń: oqyma dep te, oqy dep te jatqan eshkim joq. Demek bul jaǵdaı ózimizge baılanysty: ózimiz de oqýymyz kerek, balalardy da oqytýymyz kerek. Biraq balalar oqysyn dep, kirpishten mektep salyp bergen qaı albannyń baıyn bilesiń? Bilmeısiń. Men de bilmeımin. Jan baǵý úshin, árıne, baılyq kerek. Alaıda myqty halyq bolý úshin, bilim kerek. Bilimdi halyqpen bári sanasady. Bilimsiz halyqty bári aldaıdy, eshkim mensinbeıdi.

— Munyń qulaqqa kiredi. Meniń de oqyǵym keledi. Biraq qaıda baryp oqımyn? Orys mektebine baram ba?

— Qazaq oqysyn dep, mektep salyp jatqan ókimet joq. Mektep te, ókimet te orystiki. Biraq soǵan qaramastan jaǵalasyp, talasyp, ózimiz mektep ashyp oqymasaq, orystyń kóleńkesinde osy qalǵanymyz qalǵan. Patshasy, áskeri bar halyqqa baǵynbasqa bizde amal joq. Kúshti kúshtiligin kórsetpeı tura almaıdy. «Patshaǵa qarsy shyqty» degen syltaýmen, qarashy, qanshama ózine paıdaly isterdi jasap jatyr? «Orystyń qany tógilgen jerlerdi orystarǵa birjola beremiz», — dep, qyrǵyzdyń qanshama jerin, qazaqtyń Qarqarasyn tartyp alyp otyrǵan joq pa? «Kúshtiniń kóti dıirmen tartady» degen — osy. Oǵan kónseń de kónesiń, kónbeseń de kónesiń. Óziń qyrylasyń, óziń jáne jazyqty bolasyń, kórdiń be qalaı májbúr etetinin?

— Qapez, seniń sózińnen basym aınalyp, zárem ushyp ketti. Patsha ókimeti: «Áskerge adam bermediń» dep qyrdy, ony qulatqan ókimet bizge qurıat jarıalap bostandyq berdi, sonda sen oǵan da, buǵan da senbeısiń be? Júrshi, áńgimemizdi Sháıiniń sháıin iship otyryp jalǵastyraıyqshy!..

Ekeýi úıge kirgende, Qalısha Oralbekti uıyqtatyp jatyr eken:

— Áldı, áldı, aq bópem,

Aq besikke jat, bópem.

Qara ala ıttiń quıryǵyn

Bókpen etip bereıin.

Quıryq júnin qyrqyp ap,

Shekpen etip bereıin.

— Mine saǵan mysal, — dedi Qapez kúlip. — Apam Oralbekti qalaı aldap uıyqtatsa, orys ta qazaqty solaı aldap jýsatady. Bala áýenniń ádemiligin ǵana ajyratady, sózin uǵa almaıdy, qazaq ta orystyń ádemi sózine máz bolady, al onyń túpki maqsatyna zeıini jetpeıdi.

* * *

Oralbekti uıyqtatyp qoıyp, syrtqa shyqqan enesine Sháıi óz oıyn aıtty:

— Apa, áneýkúni soıǵan qoıdyń ishmaıy men quıryq maıyn qosyp shyjǵyryp alsam qaıtedi? Kójeqatyqqa tońmaı kerek qoı.

— Sóıtseń sóıte ǵoı. Táıkeniń shyjyq jegendi jaqsy kóredi. Ystyq nanmen jesin,  tabany da qozǵa qoıa sal.

— Sóıteıin, apa. Balańyz shyjyqty jaqsy kórse, shyjyq berem, sonda meni de jaqsy kórip júrer.

— Nemene, jaqsy kórmeı júr me edi? Óıtip aıtpa, balam. Árkim óz balasynyń syryn búge-shigesine deıin biledi. Seniń Táıkeniń — aýmaǵan ákesi. Ol marqum da árbir isi men árbir  qadamyn kúni buryn oılap, aldyn ala bárin sheship, piship qoıatyn. Táıken de dáp solaı. Ol sen oılamaǵandy oılaıdy, ózi bekem bolyp almaı turyp esh áreketke barmaıdy. Odan seziktenbe de,  kúdiktenbe.

— Siz bárin bilesiz be, apa?

— Meniń bilmeıtinim bıttiń ishinde, shyraǵym.

— Sonda da jaqsy kóresiz be meni?

— Nege jaqsy kórmeıin? Balam jaqsy kórgen adamdy meniń jek kórgenim qudaıshylyq pa? Seniń qandaı jazyǵyń bar? Seniń ornyńda men bolsam, ol qorlyqty men kórmes pe edim? Sopyıany alǵany úshin orystar Qojaqty aǵashqa ilip, kótin aýzyna tistetip ketti. Biz qyz-kelinshegimizdi qynadaı qyrsa da, bir orysty aǵashqa ilgemiz joq. Kúshtiniń zorlaǵany — zań, álsizdiń qorǵanǵany qylmys sanalǵan zaman boldy. Myna ókimet ornamaǵanda qatyn-qyz ǵana emes, búkil qazaq qorlyq pen zorlyqtan kóz ashpaıtyn edi. Qaıta qudaı bar eken. Bir aman qalýyn qaldyq, arty ne bolaryn bir qudaı bilsin.

— Bul ókimetke de senbeısiz be?

— Kúshti kúshtiligin kórsetpeı turar deımisiń? Eldi árkim basqarady, ár basqarýshy ár jaqqa tartady. Tartqylaı bergen soń, álsiz jerinen árnárse de jyrtylady.

— Táıken bir meni emes, bárimizdi qorǵap qaldy ǵoı, apa.

— Qudaı jar bolǵan shyǵar, Sháıkentaı.

— Tek Oralbekke salqyndyq kórsetpese eken dep qorqam.

— Kórsetpeıdi. Men óz balamdy senen artyq bilmesem, kem bilmeımin. Aralas qannan týǵan nemese asyrap alǵan balanyń tuqymy kóp bolady dep otyratyn ákesi. Qazaq uldy baýyryna tartady, qyzben eldi baýyrlastyrady. Táıkenim — sondaı tártiptiń adamy. Qaıta sen ony salqyndatyp alma!

— Qaıtip salqyndatam?

— O, qudaıdyń quly-aı, suramaıtyndy suraǵanyńdy qarashy. Shesheń men Júzik aıtqan shyǵar. Baıaǵyda qazaqtyń Áz Jánibek degen hany bolypty. Sonyń sulý báıbishesi bolypty. Qaı zamanda da hannyń qatyny kóp bolar. Biraq Áz Jánibek kúnde báıbishesiniń qasyna jatady eken. Sóıtse, ol báıbishesi kúnde qoınyna qyz bolyp keletin kórinedi.

— Qalaı?

— Qalaı bolýshy edi? Kúnde jupar shóp pen hosh ıisti gúlderdi qaınatyp, soǵan shomylady eken. Qoltyǵyn, shabyn, aýzyn, omyraýy men baqaılaryn jupar shóppen tazalaıdy eken. Sóıtip kún saıyn qyzdaı bolatyn kórinedi. Sen de sóıtip jýynyp jat, jatarda dáret al, turǵan soń ǵusyl kúıeýińdi de solaı jasa, jýyndyr. Sonda ekeýiń bir-birińe búgin úılengendeı bolasyńdar.

— Siz meniń týǵan sheshem sıaqtysyz, apa. Qudaı sizge uzaq ǵumyr berse eken!

— Sen meniń balamdy tıgen kúnińnen beri bilesiń, al men kótergen kúnimnen bilemin. Sondyqtan, Sháıkentaı, maǵan sen.

— Janym, apa, kettim. Maıymdy shyjǵyraıyn, tabamdy qyzdyraıyn.

...Túnde Tazabekke enesi ekeýiniń qalaı áńgimeleskenin qýana-qýana aıtyp berdi.

— Qoıshy-eı, apam sóıdedi me? — dedi Tazabek tańdanyp.

— Men endi ótirik aıtyp jatyr ǵoı deımisiń?

— Apama tańǵalyp jatyrmyn. Apamdy syılaǵanyń meniń ata-babamdy syılaǵanyń ǵoı seniń.

— Ózi de solaı.

— Kishkentaı altynym!

— Oıbaı, aqyryn! Janymdy shyǵarasyń.

— Janyńdy kirgizeıin be, shyǵaraıyn ba?

— Iá. Áýeli kirgiz, sonan soń shyǵar.

Ekeýi bir-birine jabysyp búlk-búlk kúldi.

— Sháıken! — dedi bir kezde shalqasynan jatqan Tazabek Sháıini ózine tartyp. —  Erkek áıeldi ne úshin qorǵaıdy?

— Óıtkeni ol oǵan urpaq syılaıdy.

— Al urpaq úshin nege janyn qıady?

— Óıtkeni ol ózi úshin ǵana emes, halqy úshin de qymbat. Urpaǵy qalmaǵan halyq, qanshama danyshpan bolsa da, túptiń túbinde quryp bitpeı me?

— Iá, sóıtedi. Qudaı quryp bitkennen saqtasyn!

KEIİN

Qystyń qıyndyǵy men qardyń qalyńdyǵynan ba álde basqalaı bir sebebi bar ma, qazaqtardy aıdalada atyp ketý, óltirip ketý pyshaq keskendeı tyıyldy. Jalańashtyń orystary ózimen ózi bolyp, kúrt ózgerip ketti. Kóp keshikpeı «Bulardyń patshasy taǵy qulapty, tóńkeris bolypty», — degen áńgime tarady. Biraq onyń mánisin qazaq turmaq, áli orystyń ózi de bile qoımaǵan sekildi. Óıtkeni eshteńe aıtpaıdy, aıtqysy kelmeıdi. Soǵan qaraǵanda, ózderine de ol jańalyq onsha unamaıtyn tárizdi.

Sháıi: «Júzikti saǵynyp kettim», — degen soń,  Oralbek ekeýin alyp Tazabek Jalańashqa kelgen. Tabaı men Sámen — malda, Áben men Júzik úıde eken. Eki áıel amandasyp jatqanda, Áben ornynan ushyp túregep:

— Assalaýmálıkim! — dedi qolyn sozyp.

— Álıkisalam, Áben batyr! — Ábenniń saýsaqtary dáp ózinikindeı jýantyq eken, kózi túskende, denesi dir ete qaldy. «Qalaı aınymaı qalǵan?» — dedi shoshyp. Betiniń jalpaqtyǵy, qasynyń qalyńdyǵy men kóziniń dóńettileý aınalasy — bári buljymaı tartypty. Baıqamaǵansyp, sambyrlaı jóneldi. — Úlken jigit bolypsyń ǵoı! Qalaı, áke-shesheńe qolǵabys qylýǵa jarap júrsiń be?

— Apama daladan otyn ákep berem.

— O-o! Júzik ápke, balańyz jigit bopty ǵoı. Otyn ákep berse, odan artyq qandaı kómek kerek sizge?

— Qudaıǵa shúkir, Sámenim men Ábenim erjetse, maǵan kemdik kórsetpes.

— «Qara shalym aman bolsa» dep Tabaı baıǵusty da qosyp qoısańyzshy!

— E, aman bolsyn. Eki bala dese, baıǵus ishken asyn jerge qoıady. Meniń balalarymdy káıtesiń, myna óz balańa qarasańshy! Betinen ıiskeıin desem, oıbaı, jaman neme, jatyrqap jolatpaıdy tipti. — Sháıiniń qolynda turǵan Oralbekke qarap judyryǵyn túıdi. — Áı, kúshik, apańdy izdep kelgeniń shyn bolsa, nege endi apańa kelmeısiń? Túrińnen aınalaıyn, túriń bar bolǵyr! Qudaı-aı, kelgenderiń qandaı jaqsy boldy! Tazabek, shyqshy tórge. Jo, sen shyǵyp júrsiń ǵoı, Jibekjan shyqsynshy! Jandarym-aý meniń!

...Tabaı men Sámen sham jaqqanda keldi. Sámen kirgen boıda Sháıini bas saldy.

— Qarqaranyń jármeńkesi bizdiń úıge kóship kelipti ǵoı?! — dep, Tabaı da tabaldyryqty kóńildene attady.

— Úıimdi jármeńke jasadyńdar, bylǵadyńdar degeni ǵoı, Sháıken, úıdiń ıesin renjitpeıik, qaıtamyz ba, qaıtemiz?

— Qoıshy, Táıken, qaıdaǵyny aıtpaı! «Úıimdi bazar qyldyńdar. Balalaryńdy alyp kelgenderiń qandaı jaqsy boldy!» — dep qýanǵany ǵoı aǵanyń.

— Solaı ma? Qazaqsha sózdiń maǵynasy qyrǵyzsha basqa bolady eken-aý, á?!

Tabaıdyń aıaǵyna oralyp, Áben boıy jetken jerden qushaqtaı alyp edi, qoltyǵynan tik kóterip, Tabaı ony qushyrlana tamaǵynan ıiskedi. Sonan soń Sháıini qushaqtap baýyryna qysty.

— Qudaıdyń ózi jolyqtyrǵan janym, qaryndasym! — dedi mańdaıynan súıip. — Oý, apasynyń aldynda eń úlken qonaq otyr eken ǵoı, káne, kele qoıshy maǵan! — dep edi, endi-endi Júzikke úırenip kele jatqan Oralbek jatyrqamaı Tabaıǵa qaraı talpyndy. — Kóp jasa, kógershinim! — dep, Tabaı qolyna alyp, betinen súıdi.

— Bárin súıdiń, qushaqtadyń, sonda Júzik ekeýmizdiń jazyǵymyz ne?

— Sender ózim bop ketken adamsyńdar, adam ózin ózi qaıtyp qushaqtap súıedi?

— Qap, mynanyń qaǵynýyn-aı, á?! Jaýaby da daıar, qaljyńy da daıar, ábden baptap qoıypsyz ǵoı, ápke.

Eki erkek bir-birine meıirlene qushaqtasty.

Tabaı et jerde Qojabek pen áıeli Bóbekti shaqyryp aldy. Áńgimeniń tizginin alǵan Qojabek jaqynnan beri Atamannyń jylqysy ishinde qysqa jaldy, sholaq quıryqty jıren qasqa arǵymaqtyń paıda bolǵanyn sóz qylyp edi.

— Iá, ol atty men de kórdim, — dedi Tabaı. — Jylqyshy: «Bizdiń qojaıyndiki ǵoı», — dedi de qoıdy. Qansha taqaqtasam da, artyq eshteńe aıtpady. Soǵan qaraǵanda, bir qupıasy bar-aý. Olaı deıtinim, tańerteń bir top orys jigiti ańǵa baramyz dep, Jalańashtan shyǵyp ketedi de, keshkisin attaryn qansorpa qylyp qaıtyp keledi. Biraq birde-bir ań atqanyn kórgen emespiz. Men bilsem, bular birdemeden qorqyp ne saqtanyp júr, ne qazaqqa qarsy bir pále oılastyryp júr.

— Ne oılastyrýy múmkin? — Tazabek áńgimeni aıtqan Tabaıǵa emes, suraýly keskinmen Qojabekke qarady.

— Ony baqylaý kerek. Qapy qalyp júrmeıik, — dedi ol bul áńgimeni qazir estip otyrǵan keıip tanytyp.

Osy áńgimeden keıin Tazabek Jalańashqa jıi keletin boldy. Tabaı men Sámen bir pálege urynyp qala ma dep qoryqty. Qojabekpen aqyldasyp edi, ol kúdigin odan beter órshitip jiberdi.

— Tabaıdyń sózinen keıin men de seziktenip júrmin, — dedi ol abyrjyp. — Bir páleniń bary bar. Kózi ashyq qoı dep, Qapezden surasam, Ýaqytsha úkimet degen úkimetti qulatyp, Bálshebek degen úkimet ornaǵany ras deıdi.

— Ol qandaı úkimet?

— It bile me? «Bálshebek» degeni «kópshilik» degen sóz kórinedi. Qysqasy, taqqa talasqandardyń kópshilik jaǵy jeńgen bolý kerek. Onyń aıtýynsha, bul úkimet kedeıler men sharýalardy jaqtaıtyn kórinedi.

— Oǵan kedeı men sharýadan ne paıda?

— Kedeı men sharýa kópshilikke jatpaı ma? Olardyń «bálshebek» atalǵany solardy jaqtaǵany úshin shyǵar?

— Sonda oǵan baılar keregi joq pa? Olar adam emes pe?

— Onyń bárin bilip tursam, men de orys bolyp ketpeımin be, Tazabek? Qaıdan bileıin? Biraq, bir baıqaǵanym, jańa úkimet baılarǵa onsha unamaıdy-aý. Óıtkeni Kópziptiń, Kókórinniń, atamannyń da qabaǵy burynǵydaı emes, salyńqy, kisimen súlesoq sóılesedi. Buryn biz Qytaıǵa qashyp edik, endi Qytaıǵa osylar qashpasyn de. Sebebi tún balasy Jalańashta tynyshtyq joq, attyń dúbiri bir tyıylmaıdy. Túnde dalaǵa ózim de shyqpaımyn, balalardy da shyǵarmaımyn. Óıtkeni kýániń kózin qurtyp jiberýi múmkin. Tań ata, men namaz oqıtyn kezde, Jalańashtyń tus-tusynan myltyq asynǵan orystar top-tobymen kirip jatady. Nege olar bir aradan kirmeı, ár tustan keledi? Túnimen qaıda baryp, tańerteń qaıdan keledi? Olar, sirá, kúdik salmaý úshin sóıtedi. Biraq ony kórgen adam qalaı kúdiktenbeıdi? Men kúdiktengenimmen, kúrmeýin sheshe almadym. Biraq, qalaı bolǵanda da, munyń beker emesi balaǵa da belgili.

— Árıne, beker emes. Biraq, aıtýyńyzǵa qaraǵanda, bular qashýdy emes, qarsy shyǵýdy josparlap júrgenge uqsaıdy ǵoı?

— Iá, durys aıtasyń, soǵan uqsaıdy.

Ertesi tús kezinde Qojabek júgire basyp Tazabekke keldi.

— Júrshi, tóbege shyǵaıyq, keshegi aıtqanymyz bastaldy-aý deımin.

Ekeýi úı irgesindegi tóbege entige basyp shyqty. Bulardan buryn jetkender de, endi entelep kele jatqandar da bir-birimen dabyrlasyp jatty.

— Áne, ana Jylqybaıdyń saıy jaqqa qarashy! — dedi Qojabek buryn kóktemde qoı tóldetip, kúzde kúzem alyp júrgen tóbesi ashyq tamdardy kórsetip.

Esiz, qańyrap qalǵan on shaqty tamy bar jerdi, Jylqybaı degen kisini sol arada qutyrǵan qasqyr talap óltirgendikten, jurttyń Jylqybaıdyń saıy, Jylqybaıdyń jotasy atap ketkenin Tazabek biletin.

— Oıbaı, Qarashoqydan Qobyǵa qaraı kóp atty tómendep keledi, — dedi dúrbisi bar Qabylbek degen kisi. — Jylqybaıdyń belindegi tamdardy Jalańashtyń orystary bekinis jasap alǵan eken, bári soǵan kirip-shyǵyp júr. Ana tómende kele jatqandar ony bilmeıdi-aý.

Qabylbektiń dúrbisimen jurt Jylqybaıdyń beline kezek-kezek qarasty. Tazabek dúrbini alǵanda, joǵarydan kele jatqandar men tamda tyǵylyp jatqandardyń arasynda atys bastaldy da ketti. Myltyqtyń daýsy Jalańashqa ap-anyq jetip jatty. Kelgender kim, nege atysyp jatyr, onyń birin bilmese de, tóbedegiler tym-tyraqaı qashyp úılerine tyǵyldy.

— Kim bolsa da, ana kelgender kazak-orystarǵa qarsy bireýler, — dedi Qojabek óz joramalyn Tazabekke ashyp. — Olarǵa qarsy bolsa, álgi kedeı men sharýany jaqtaıtyn úkimettiń adamdary boldy. Barlaý jasamaı kelip, bosqa qyryldy baıǵustar.

Tazabek úndemedi, óıtkeni Qojabektiń boljamyna sene qoımady, basqany qoldasa da, orystyń eshbir úkimeti qazaqty qoldaı qoıady dep oılamady. Ertesi Tazabek Tabaıdykine kelip otyrǵanda Qojabek ony tóbege taǵy shaqyrdy.

— Tezdet! Taǵy bastaldy! — dedi aryq aqboz atyn tebinip. — Keshegi sap túzep kelgender, qudaı biledi, qarsylyq bolatynyn bilmeı qapy qaldy. Búgin top-top bolyp ár tustan asyp kele jatyr.

Dúrbisin alyp Qabylbek te qastaryna keldi. Áp-sátte tóbeniń ústi úlken-kishige toldy da ketti.

— Shilik jaqtan kelgender etektegi jazyqqa jınalyp jatyr, — dedi Qabylbek dúrbisin Qojabekke berip jatyp. — Al keshegi qarsy shyqqandar búgin joq.

— Endeshe bul kelgender — kedeıdi qoldaıtyn bálshebekter. Qazir kelem, — dedi Qojabek úıine qaraı asyǵyp. Sálden keıin qolyna aq taıaqqa baılaǵan aq mata ustap tóbege taǵy shaýyp shyqty. — Áı, Dúısembek, kel minges! — dedi buıyryp.

— E, ne bop qaldy?

—Júr, analardyń aldynan shyǵaıyq! «Kazaktar qashyp ketti. Jalańashta jaý joq», — deıik. Kazaktardyń qashyp ketkenine qaraǵanda, bular bizge tımeıtin adamdar. Ekeýmizdi óltirgennen olarǵa ne paıda? Júr, qoryqpa!

Mingesken ekeýge jurt kóz almaı qarap turdy. Jazyqtaǵy jaǵdaı dúrbisiz de kórinetin edi. Ekeýi aman-esen jetti. Az-kem áńgimelesken bolý kerek, bir kezde mingesken ekeý aldyǵa túsip, kelgen top beri qaraı qozǵaldy. «Apyrmaı, munyń arty ne bolar eken?» dedi Tazabek, bir jaǵynan, Qojabektiń qylyǵyn sóge almaı; ekinshi jaǵynan, Qytaıǵa úrikken qazaqty óz halqym dep qaıtaryp alǵan ókimetti qıa almaı. Ekiudaı sezim eki jaqqa tartqylady. «Eki túıe súıkense, arasynda óletin shybyn» qazaq bolyp júrmes pe?»

Birazdan keıin ekiudaı sezim Tazabekti eki jaqtap talaı bastady. Qaısysyn jaqtaıdy? Oǵan aqyly da, bilimi de jetpedi. Bolatyn nárse budan suramaı-aq bolyp jatyr. Endigisin ómirdiń ózi kórseter.

 Qalyń soldat qalaǵa kirgende, jurt júreksinip úıdi-úıine tyǵyldy. Tazabek nede bolsa dep, Qojabektiń qasyna jetpek boldy. Sonyń arasynsha Qojabektiń atymen Dúısembek aldynan shyqty.

— Kel minges, Qojabek kelsin dep jatyr! — Bastyqtyń buıryǵyn jetkizgen shabarmansha shaqyldaı qalypty.

— Jaraıdy, jaıaý-aq baraıyn, — dedi jymıyp. — Andaǵy atyńyz ekeýmizdi kótere almaı omaqasar.

— Sóıtýi kádik, — dedi Dúısembek Tazabektiń turqyna kúle qarap.

Orysy kóp, qazaǵy az jurtshylyq shirkeýdiń aldyndaǵy tóbege shoǵyrlanypty. Tazabek shetin ala turyp, jan-jaǵyn shola qarady. Jalańashtyń shetin soldattar aınala qorshap alypty. «Bárimizdi qyryp salǵaly jınaǵan joq pa eken?» — dedi tiksinip. Sol kezde kózine Qojabek tústi. Bir top soldattyń qaq ortasynda qolyn silteı sóılep tur eken. «Oryssha bilmeýshi edi», — dedi tańdanyp. Sóıtip turǵanda, Jalańashtyń bir aıaǵy sholaq atamany Aleksandrovty arbamen alyp keldi. Soldattardyń kámándiri bolý kerek, yıyǵynan asyra tartqan qaıys belbeýi, jambasynda tapanshasy bar orta jastaǵy orys ortaǵa shyqty. Noǵaı taqıaly aryq jigit qasyna kelip turdy.

— Joldastar! Reseıde patsha ókimeti de, Ýaqytsha úkimet te qulady. Onyń ornyna jumysshylar men sharýalardyń ókimeti ornady, — dedi kámándir orys. Onyń aıtqanyn noǵaı jigit qolma-qol aýdardy. — Ol — kedeıler men kembaǵaldardy jaqtaıtyn ókimet. Baıdyń kedeıdi qanaýyna, kúshtiniń álsizdi adam sanamaýyna qarsy ókimet. Biz sol ezilgen halyqty qorlyqtan, qanaýdan qutqarýǵa keldik. Myna arbada otyrǵan ataman Aleksandrov — qarapaıym halyqtyń qanyn sorǵan patsha ókimetiniń ókili. Onyń balasy Vasılıı — aq patshanyń ápıseri. Sol bastaǵan kazaktar keshe qanshama bizdiń jazyqsyz jaýyngerimizdi qapıada qyryp tastady?! Sol jaýlyq áreketi úshin, bólshevıkter ókimetine qarýly qarsylyq uıymdastyrǵany úshin, men ataman Aleksandrovty atý jazasyna buıyramyn! Buıryq oryndalsyn!

Úsh soldat aldyǵa shyqty. Arbada otyrǵan qalpy Aleksandrovty atty da tastady. Bireýler betin basty, bireýler oıbaılasty. Alaıda jańa ókimetpen oınaýǵa bolmaıtynyna báriniń kózi birden jetti. Kámándir taǵy sóıledi:

— Endi kedeıdiń kúni týdy, joldastar! Búginnen bastap Jalańashta eńbekshilerdiń múddesin qorǵaıtyn revolúsıalyq kámıtet, ıaǵnı revkom qurylady. Onyń bastyǵy etip kedeıden shyqqan Sekerın joldasty taǵaıyndaımyn! Sekerın joldas, ortaǵa kelińiz!

Ol orysty Tazabek biletin. Óz sharýasymen júretin, qaq-soǵy joq qarapaıym sharýa. Sony saılaǵanyna qaraǵanda, jańa ókimet kedeıdi jaqtaıdy degenniń jany bar tárizdi. Orys atamandy orystyń atyp tastaýy da adamnyń oıyna syımaıtyn oqıǵa. Shynynda, úlken tóńkeris bolǵan sekildi. «Qazaqtyń kóz jasyn qudaıdyń kórgeni me? — dedi birtúrli kóńili bosap. — Qoı, qaıtaıyn, jańa ókimettiń qyr-syryn Qapezden bile jatarmyn». Buryla berip, soldattar jaqqa bir qarap edi, ózine qaraı entelep kele jatqan Qojabekti kórdi.

— Keshe átiretpen atysqan kazak-orystar iz-túzin bildirmeı bir jaqqa ketipti, — dedi kele sap. — Qyrǵyz jaqqa ma, Qytaıǵa ma, — eshkim bilmeıdi. Tún ishinde tutqıyl shabýyldasa, Jalańashtyń halqyn qyryp tastaýy múmkin. Solardyń qaıda ketkenin anyqtaý úshin, barlaýǵa jumsaıtyn jas bala kerek bolyp jatyr. Soǵan Sámendi jumsasaq qaıtedi? Joq izdegen bop júrip, eldiń sózin eleýsiz tyńdaýy kerek. Sonshama áskerdiń jan adamnyń kózine túspeı jasyrynyp qalýy múmkin emes deıdi.

— Ondaı iske balanyń eleýsiz bolatyny ras. Biraq, Qojeke, Júzik ony basqasha túsinse, balamdy qaýipti jerge jumsady degen kúdikke qalam ǵoı.

— Iá, sóıtýi múmkin. Táýekel, onda Samsalymdy jumsaıyn.

Sonymen barlaýshy bolyp Samsaly ketti. Qara tanaǵa minip, Jalańashtyń jelke tusynan «joq izdeýge» shyqty. Ol kúni eshkimge jolyǵa almaı qaıtty. Ertesi batys jaqqa betalyp, Degeres mańaıyna jol tartty. Tús aýa bere tanasyn tanaýlatyp asyǵys oraldy. Qojabekke ilesip Tazabek te aldynan shyqty.

— Ne boldy? Birdeme bildiń be? — dedi Qojabek balasyn tananyń ústinen kóterip alyp jatyp.

Samsaly baǵjań etip ákesine bir, Tazabekke bir qarady.

— Aıta ber, aǵań ózimizdiń adam.

— Degeresten tómen túsip kele jatsam, bir adam pyshyldap saıdan jaıaý shyǵyp kele jatyr eken. Burylmaı ketip bara jatyr em, aıǵaılap shaqyryp aldy. Qataı degenniń jylqysyn baǵatyn kisi bar edi ǵoı, sonyń inisi Qarataı eken. Aǵasyna kelip-ketip júrgende kórgenmin. Ol da meni tanyp, jylap amandasty. «Amansyńdar ma? Jalańashtaǵy qazaqtardy bálshebek degen bireýler qyryp tastapty degen ras pa? Sony bilip kel dep, úlkender meni jumsap edi, júregim daýap qalaǵa kire almadym», — dedi. «Bálshebek degen eshkimdi kórgem joq. Biraq Shilik jaqtan kóp soldat kelip kazak-orystarmen atysyp, ataman Aleksandyrypty atyp tastady», — dedim. «Qaıdan bileıin, qyryq-elý soldat Saty jaqqa ótip barady eken, el solardan estise kerek», — dedi.

— Úıge bar da, shaıyńdy ish, balam. Men kelgenshe Tazabek aǵańnyń qasynan shyqpa!» — dedi de, Qojabek dereý atyna minip shaýyp ketti.

Onyń saldattarǵa baratynyn Tazabek sezdi. Sol keshte Jalańashtaǵy soldattar sýyt bir jaqqa attanyp, úshinshi kúni qaıta oraldy. Qojabek olarǵa jolyǵyp, aý-jaılaryn bilip qaıtty. Qashqan kazaktardyń Taýshilikke qaraı ketkenin bilgen soń, soldattardyń kámándiri jol biletin eki qazaq jigitin Keńsý arqyly Qaraqolǵa attandyrady da, ózi Saty asýy arqyly kazaktardyń sońyna túsedi. Qaraqoldan kómek der kezinde úlgerip, Taldysý degen jerde eki jaqtap, Qytaıǵa qashpaq bop jatqan kazaktardyń byt-shytyn shyǵarady. Qolǵa túskenderin Qaraqolǵa aıdap áketipti de, Jalańashqa qaıta oralǵan soldattar erteń Shilik arqyly Almatyǵa qaıtady eken. Samsalynyń eńbegi úshin kámándir Qojabekke úlken rahmet aıtyp, qolyna emin-erkin júrip-turatyn kýálik qaǵaz beripti.

On altynshy jyly joǵalyp ketken inileri Núsipbek pen Múkeıdiń balalary mal baǵýǵa jaldanyp, byltyr Shilik jaqqa kóship ketken bolatyn. Solardyń jaǵdaıyn sendermen birge baryp bilip kelsem bola ma dep, Qojabek kámándirden suraǵan eken, «Biz — óziń sıaqty kedeılerge qamqorlyq jasaý úshin júrgen jandarmyz», — dep, átiretpen birge alyp ketti. Sodan bir aptadaı júrip, inileriniń balalaryn túgel Jalańashqa kóshirip ákeldi. Kámándirdiń bul adamgershiligi Tazabekke qatty áser etti.

Soldattar kelip ketken soń, qazaq pen orystyń arasyndaǵy qýǵyn-súrgin toqtap, Jalańashtyń el-jurty es jıa bastady. Jańa ókimettiń bul saıasaty Tazabekti qatty tańdandyrdy. Ásirese qazaqty kópe-kórneý qyrǵynnan saqtap qalǵanyna qaıran qaldy. «Ne úshin?» degen suraqty óz aqylymen indetip sheshe almady. «Shynymen, endigi ókimet tek orystiki emes, ortaq bola ma?» — dedi daǵdaryp. «Taǵy bir aldaýdyń jańa túri emes pe eken?» — dep te kúdiktendi. Biraq myna jasap jatqan qylyqtary oǵan jyǵa dálel bola almady. Aqyrynda kúdigin senimi yǵystyra bastady.

* * *

Ábenniń Tazabekke uqsaıtynyn Sháıi qarsy otyryp qalǵanynda baıqady.

— Júzik-aý, myna balań bizdiń Táıkenge tartyp ketken be? — dedi tańdanyp. — Qas-qabaǵyna qarashy!

— Týysqan bolǵan soń, tartqany shyǵar? — Jeńgesiniń úni berekesi qashyp bojyrap shyqty. Urlyǵyn bildirip alǵan adamsha júzin budan taıdyra berdi. Onyń óıtip aıaqasty ábigerge túskeni Sháıiniń sezigin kúsheıte tústi.

— Júzik, ne boldy? Saǵan Táıkennen týyp alypsyń dep jatqan eshkim joq qoı.

— Jibekjan-aý, sen óıdemegenmen, basqalar sóıdese, qaıtem? Tabaı da ótkende tańǵalyp: «Bizdiń Ábentaı kún ótken saıyn Tazabek aǵasyna tartyp kele jatyr-aý!» — dep qaldy. Ne derimdi bilmedim. Sodan beri sezik oıdan mazam ketti. Sender baıqaǵandy basqalar baıqamas deımisiń? Sondaı ósek tarap ketse, masqara-aı!? Kimniń aýzyna qaqpaq bolamyz?

Sháıiniń myıy shanshý tıgendeı shym ete qaldy.

— Shynynda da Táıkenniń balasy shyǵar? — Sol sóz aýzynan shyqqan zamat Sháıiniń esine jármeńkeniń jelkesinde ketip bara jatqan salt atty áıel sap ete qaldy. — Álgi sen aıtqan áıeldiń balasy emes pe eken?

Júziktiń kózi sharasynan shyǵyp, záresi ushyp ketti.

— Qaıdaǵy áıel? Saǵan men qashan aıtyp em?

— Aıtqansyń. «Erkekter emin-erkin júredi, saǵan deıin bireýmen bolsa bolǵan shyǵar», — dep meni jubatqansyń. Endi esińe tústi me?

— Ábendi sol áıeldiń balasy demeksiń be?

— Ábenniń áke-sheshesin jerlegen Táıken men Jomart. Shyndyqty sol ekeýi biledi.

— Bilse, ekeýiniń biri sezdirer edi ǵoı? Qoıshy, Jibekjan, qaı qazaqqa qaı qazaq uqsamaı jatyr. Alasapyran zamannyń meni de bir aıaǵany shyǵar?! Sen seziktenbeseń, basqanyń ósek-aıańy maǵan pishtý ǵurly da bolmaıdy.Qara jer kótergendi qatyn da kóteredi! Men bárin de kóterem, sen de kóter!

— Áı, zálim jeńgem-aı, taǵy meni tárbıelegeli taqymdap kelemisiń? Ábenge bola Táıkenmen arazdasyp qalar dep qorqamysyń? Kórgen qorlyq-zorlyǵymyzdyń qaıyrymy shyǵar.

— Janym, seni áli kishkentáı dep júrsem, ózimdi úıretetin zálim bopsyń ǵoı!

— Óziniń taǵdyry qym-qıǵash adam ózgeniń qısyq-qyńyryn keshirgish bolady eken. Oralbekti qushaqtap, ıiskep otyrǵanyn kórgende, Táıken maǵan jaı kúıeýim emes, tap bir kemeńger bolyp kórinedi. Minezimen, qylyǵymen meni, áıteýir, ózine ilestirip jetelep keledi.

— Janym Jibegim! Baqyt degen — sol. Qol jetpeıtinniń bári — qıal. Qolyndaǵyǵa ıe bolý, basyndaǵyny baǵalaý — aqyldy adamnyń isi. Aqylyńnan aınaldym! Oı da adamdy oısyratyp tastaıdy eken, tipti. Tabaıdyń Ábendi Tazabekke uqsaǵanyn aıtqannan keıin el Tazabekten taýyp aldy deı me degen ósekten qashyp tórkinime ketip qalsam ba eken dep te tolqydym. Biraq olardyń ne óli, ne tiri ekeninen habarym joq. Qyrylyp jatyrmyz, qýǵyndalyp qashyp jatyrmyz, odan qaıta kóship kelip jatyrmyz; at izin salǵan biri joq; aman ba, joq pa dep, olardy da ýaıymdaı bastadym.

— Sen tórkinińe qashyp ketseń, men qaıda qashyp ketem, Júzik? Oralbektiń orys sıaqty ekenin jasyram dep, jerdiń astyna kirip ketem be? Seni men Sámendi kórmesem, qusa bop ólmeımin be?

Eki áıel birin-biri qushaqtap, kózderine jas aldy. Bolǵan isti qaıta ózgertý qoldan kelmesin ekeýi de túsindi. Ótkenge ókinip te, búgingige táýbá desip te jylasty.

* * *

Jańa ókimet bıligin jedeldete júrgizip jatty. Baıyǵan orystardyń malyn baǵýǵa jappaı jaldanyp jatqandyqtan, Jalańashta qazaqtar ájeptáýir kóbeıip qaldy. Sondyqtan ba álde jańa ókimettiń qazaqqa degen janashyrlyǵy ma, revkom Sekerın Tazabekti shaqyrtyp alyp: «Sen maǵan orynbasar bolasyń. Oryssha bilesiń, hat tanısyń, osy aranyń men biletin qazaǵy men orysyn sen de bilesiń, — dedi qarsy sóz aıtýǵa aýzyn ashtyrmaı. — Birlesip isteımiz, bilmegenimizdi birge úırenemiz».

 «Birge úırenemiz» degeni baýrap áketti. Kelisti. Qojabek te, Tabaı da bul jańalyqty qýana qarsy alǵanmen, Júzik pen Sháıi shoshyna tyńdady. «Aldap qurǵan qaqpany bolmasyn?!» — dep, Júzik seziktense, «Qyzmeti qursyn, typ-tynysh júre bergeniń jaqsy emes pe edi?» — dep, Sháıi  de jaqtyrmady. «Men barmasam, basqa barady, qazaqqa paıdam tımese, zıanym tımes», — dep, Tazabek sózdi ózi túıindedi.

Ertesi Sekerındikine kelgen Tazabek onyń qasynda Sergeıchýk otyrǵanyn kórip, bosaǵadan attaı bere bógelip qaldy.

— Kel, Tazabek, kel! — dedi Sekerın qalbalaqtap. — Jaqsy keldiń, biz de jumys jaıyn sóz qyp otyr edik. Petirdi bilesiń ǵoı, istelgen jumysty, buıryq, jarlyq degenderdi jazyp otyratyn hatshy kerek eken bizge, soǵan Petir Sergeıchýkty aldyq. Endi úsheý boldyq, óstip-óstip kóbeıemiz.

— Men de sol naqty qandaı jumys atqaratynymyzdy aqyldasaıyn dep edim.

— Aqyldasatyn nesi bar? — dedi Petir birden sóz tizginin alyp. — Ókimet — kedeılerdiki, demek baılardyń kózin qurtý kerek. Bir atamandy atyp tastaǵannan olar quryp ketti ǵoı deımisiń? Atamanmen aýyz jalasqan Kobzev pen Starıkovty da atyp tastaý kerek.

— Qyzbalanbasańshy, Petir. Biz eń áýeli eldi biriktire bilýimiz kerek. Biz baı dep bireýlerdi ata bastasaq, olar da bizdi ata bastaıdy. Orystyń bárinde qarý bar, óziń bilesiń ǵoı, on altynshy jyly astyrtyn úlestirgenin.  Biz olardy atyp bitkenshe, olar bizdi bir-aq kúnde tas-talqanymyzdy shyǵarady. Joǵarǵy jaqtyń nusqaýy solaı: orys pen qazaqty jaýyqtyrmaý. «Á, 16-jyly orysqa myltyqty ókimettiń ózi úlestirgen eken ǵoı?» — Tazabek ony ishine bir túıip qoıdy.

— Eki birdeı inimdi óltirip ketken qazaqtarmen men qalaı tatý turam?

— Olardy orys óltirdi me, qazaq óltirdi me, qaıdan bilesiń? Ondaı dálelsiz sózdi aıtpaý kerek. Eger olar qazaq aýylyna barsa, biz kórdik dep endigi bireýler aıtqan bolar edi. On altynshy jylǵy qyrǵynǵa patsha ókimeti kináli dep bólshevıkter ashyq aıyptap otyr. Sondyqtan biz soǵan oraı qyzmet jasaýǵa mindettimiz. Ony moıyndamasaq, biz ózimiz bul ókimettiń jaýy bop tabylamyz.

Jýas sanalatyn Sekerinniń sózi Tazabektiń aıyzyn qandyrdy. Sergeıchýk sazaryp otyryp qaldy.

— Tazabekti orynbasar, ózińdi hatshy etip taǵaıyndaǵanymdy buıryqqa jaz da, erteń solardy alyp Járkentke júrip ket. Qandaı tapsyrma bolatynyn, alda ne isteıtinimizdi — bárin bilip kel.

* * *

Tabaı men Sámenniń keshtetip kelgeninen Sháıi tiksinip qaldy. Biraq qabaqtaryna qarap, qobaljýyn tez basty.

— Apamnyń tamaǵyn saǵynyp keldik, — dedi Tabaı kúle amandasyp.

Aǵyntaı aǵasynsha jymıyp turǵan Sámendi áı-sháı joq bas saldy.

— Altynym-oý, ápkeńdi ábden saǵyndyrdyń ǵoı! Qanatym, áke-sheshem! Soraıǵan boıyńnan aınalaıynym-oý! Apa, qarashy, aınymaǵan ákesi ǵoı!?

Máre-sáre qýanysh birazǵa sozyldy. Tabaıdyń jezdeligi, Tazabektiń baldyzdyǵy ekeýin ázil-qaljyńsyz amandastyrmaıdy; sóz qaǵyspen bastaıdy, tós qaǵysyp toqtaıdy.

— Júzik qalaı? Ábenderiń jigit boldy ma?

Qalıshanyń dástúrli jón surasyna Tabaı tolyqtaı jaýap qaıyrdy:

— Qalaı derińiz bar ma, apa? Sámen ekeýmiz — oryndaýshy, Júzik pen Áben — bizdi jumsaýshy. «Baryńdar!» — dedi, keldik; «Aıtyńdar!» — degenin aıtamyz, sonan soń qaıtamyz.

— E, tártipteriń táýir boldy ǵoı onda? Aıt degenin aıt endeshe.

— Ol aıta salatyn jaı sóz emes, apa. Buıryq. «Áke-sheshem bar edi. Bir baýyrym, kelinim bar edi. Kelinim sońǵy kórgenimde aýyraıaq edi. Kórispeginimizge úsh jyl bop barady. Úı ishimizben órtenip jatyrmyz, aýyl-aımaǵymyzben qashyp-pysyp jatyrmyz, bir at izin salmaǵanyna qaraǵanda, olardyń da kúıi kúı emes. Tazabek meni ertip barsyn, Sháıi kelip shalym men balalaryma qarasyn», — dedi.

— Jón, jón, — dedi Qalısha aldyna alyp otyrǵan Oralbekti jerge túsirip jatyp. — Bundaı buıryqty buljytpaı oryndaýdan basqa ylaj joq. Balam da, kelinim de daıyn.

— Boldy, apa. Sámen ekeýmizdiń jumysymyz osymen bitti. Endi Sháıiniń sháıin isheıik.

* * *

Jol boıy Júzik Tazabekten, Tazabek Júzikten syr tartyp, ábden áńgimelesti. Tazabekti sastyrǵan Júziktiń bir saýaly boldy.

— Áben kimniń balasy, áke-sheshesin bilesiń be? — dedi.

— Bilem. Tabaı men Júziktiń balasy.

— Joq, maǵan shyndyǵyn aıt.

— Shyndyǵy sol. Óz áke-sheshesi óldi, endigi áke-sheshesi — Tabaı ekeýiń. Men basqany bilmeımin.

— Seniń esh qatysyń joq pa? Ábenniń túri saǵan tartqan ǵoı.

— Qazaq qazaqqa tartpaǵanda, Tabaıǵa tarta ma?

— Júgirmek! Jasyryp kelesiń.

— Joq, jasyrǵanym emes, ápke, túsindirgenim. Shyn áke-sheshesin bilgennen Ábenge de, sizge de kelip keteri joq. Ol — qıly zamannyń qıýy kelgen bir isi.

 Bular Satydan ótip, Kúrmetige jaqyndaǵanda ymyrt ta jabyldy. Yq qoınaýda oty jylt-jylt etken úsh úıdiń qoı qorasy keńdeýine qaraı Júzik at basyn burdy. Abalap aldarynan eki ıt shyqty.

— Joldaıaq, jat! — dedi Júzik úlken ıtke erkelete jekip.

Joldaıaq jatpady, attyń aıaǵyna orala jazdap quıryǵyn bulǵańdata qyńsylady. Sirá «tanydym» degeni bolý kerek.

Úıden eńgezerdeı jigit shyqty.

— Ápke? — dedi dúdámál daýyspen.

Júgirip kelip Júziktiń atyn ustady. Attan qoltyqtap túsirdi de, bas salyp qushaqtady.

— Asqar taýymyzdan aırylyp qaldyq qoı, ápke! — dep eńirep qoıa berdi.

— O-oý, bas ıem-aý! — degen úıden de egde áıeldiń úni estildi.

Júziktiń ákesi jaqyn arada qaıtys bolǵanyn Tazabek túsine qoıdy.

* * *

Júziktiń sheshesi alpysqa bıyl kelipti. Otaǵasy ózinen bes jas úlken eken. Qoıyn baǵyp, mal-janǵa ıe bop júrgen eti tiri kisi kórinedi. Tańerteń qoıyn Kólsaı jaqqa órgizip, artynan tory atymen ózi de óriske ketipti. Sol ketkennen mol ketipti. Kúndegi ýaqytynda qoı óristen qaıtpaǵan soń, kúdiktenip, «Ákeń nege joq? Birdemege ushyrap qalmasa, keletin ýaqyty boldy ǵoı», — dep, balasyn jumsaıdy. Balasy bytyrap jatqan qoıdy tabady, ákesin ary izdep, beri izdep, taba almaıdy. Adasyp ketti me, attan jyǵylyp qaldy ma dep, myń san joramal jasap, túnimen jylap-syqtap  shyǵady. Ertesi aýyl bop izdep te esh derek bile almaıdy, iz-túzsiz joǵalyp ketedi. Óldi deıin dese, óligin taba almaıdy; tiri deıin dese, tiri adam  qaıda ketedi, — túsine almaıdy. Jer jutyp ketkendeı. Ne óliniń, ne tiriniń belgisi joq. Sóıtip sergeldeńmen júrgende, tús aýa qalyń qarýly qol aýylǵa saý ete qalady. İshinde eki-úsh qazaǵy bar. «Ásker keldi me? Qaıda ketti? — dep suraıdy. «Kórmedik, bilmedik» degenmen, sol suraqtyń astarynda bir sumdyqtyń jatqanyn júrekteri sezedi. Sol kúni Kólsaı jaqta qyrǵyn atys bolypty. Kimdi kim atqanyn, kimniń qashyp, kimniń qýǵanyn bular bilmeıdi. Biraq qýyp kelgender jeńip, qashqan áskerdi túgel tutqyndap Qaraqolǵa aıdap áketedi. Jol kórsetesiń dep qashqyndar otaǵasyn zorlap áketken kórinedi, atys bastalǵanda qashqan bolý kerek, jaýyrynynan oq tıip jan tapsyrypty. Sonyń bári Vasılııdiń átireti istegen áreketi ekenin Tazabek túsindi. «Eki túıe súıkense, arasynda shybyn óledi» degen osy eken-aý?» — dedi kúrsinip.

* * *

Kúrleýitke baryp qaıtqaly jańa ókimetke Tazabek shyndap jyly qabaq tanyta bastady. Onyń kókeıine eń qonǵany — adamǵa degen janashyrlyǵy. Kazak-orystardyń qolynan qaza tapqan Júziktiń ákesin kámándir kıiz úıge ózi kóterisip kirgizipti. «Budan bylaı qazaq ta, orys ta ókimettiń óz adamy. Olardy qorǵaý, teń sanaý, qamqorlyq jasaý — ókimettiń eń basty mindeti», — depti. Kámándirdiń kisiligin Júziktiń sheshesi men baýyry aıtyp taýysa almaı otyr. Soǵan qaraǵanda, qazaqtyń baǵyn bir ashsa, osy jańa ókimet ashatyn sıaqtandy.

Tazabek Júziktiń basyn taýǵa da uryp, tasqa da uryp taýsylmaı, ákesiniń qazasyn solaı bolýy tıis nárseshe sabyrmen qarsy alǵanyna qaıran qaldy. Ustamdylyǵyna, ózin de, ózgeni de táýbege shaqyra bilgenine súısindi. «Qoıdy sen baǵyp júrseń, olar seni óltirip ketetin edi ǵoı», — dedi inisine kisiniń oıyna kelmeıtin oı aıtyp. Solaı eken-aý degendeı, sodan keıin sheshesi de suńqyldap jylaýyn sap tyıdy.

Tazabek pen Júzik Kúrmetide bes kún bolyp qaıtty. Bes kúnniń de kóp kún ekenine Tazabektiń kózi Sháıini kórgende jetti. Bular sáske aýa Jalańashqa kelgende, bári úıde eken. Tabaı, Sháıi, Sámen, Áben — bári shurqyrap amandasty. Kóziniń astymen de, ústimen de yntyǵa qarap, ásirese Sháıiniń degbiri ketti. Bir sát janasa berip:  «Jettiń-aý áıteýir!» — dep qaldy. Sol sóz ishine ot tastap jibergendeı ábigerletti. Samaıynda syrǵyǵan bir shókim shashy qaıta-qaıta kózine syrǵyp, ony Sháıi qaıta-qaıta keıin silkip, silkigenge kónbegen soń, saýsaǵymen ysyryp qulaǵynyń ústine nyǵarlaı qystyryp qoıady. Sálden keıin shókim shash taǵy samaıyna qaraı syrǵıdy. Taǵy silkıdi, taǵy saýsaǵyn sozady. Janary Tazabektiń júzinen taıǵanap ótedi. Ekeýiniń kózi ólip-óship túıisedi. Eldiń sózin qulaqtarymen estip, ózderi kózben sóılesedi. Tabaıdyń Júzikke:

— Úı bar ekenin, úıde kúıeýi men bala-shaǵasy bar ekenin múlde umytyp ketken shyǵar dep edim, — degenine ekeýi de ezýlerimen kúldi, al kózderi bir-biriniń óne boıyn aqtaryp jatty.

— Oıbaı-aı, myna jaman da ákesin saǵynypty! — degen Júziktiń daýysy Tazabek pen Sháıini selk etkizdi.

Maldas quryp otyrǵan Tazabektiń oń tizesine Oralbek kelip otyryp jatyr eken. Bir jastan asyp, táltirek basyp júrgen Oralbektiń bul qylyǵy «sender ne deseńder de áke meniki» degen óktemdik sekildendi. Tazabek balany emirene baýyryna tartty, tyqyrlap qyrǵan bas quıqasyn ıiskedi. Qyltanaq shash ıegine batty. Kún qaqqan qurǵaq, jyp-jyly bala ıisi kókiregine meıir tókti. Qumarlana qushaǵyna qysyp edi, sábıdiń sút ıisi tanaýyna lap qoıdy.

— Ýh, ıisińnen aınalaıyn-aı, ómirdiń, tirshiliktiń ıisi ǵoı! — dedi súısinip.

Betine Sháıi bar yqylasyn tógip jalt qarady. Dalada kók tóbet úrdi.

— Det! — dedi Oralbek oǵan jekip. — Det! —dedi taǵy qaıtalap. Qopań etip, qaıta otyrdy da: — Det! — dedi jumsaq únmen.

— Tazabektiń balasy tóbetimizdi tártipke shaqyrdy ǵoı?! — dedi, Júzik Tabaıǵa kúle súısinip.

— Ákesi bastyq bolǵanyn balasynyń da bilgeni ǵoı.

«Bastyq! — dedi Tazabek ishteı kúbirlep.

Eldi bastaýshy da bastyq, eldi basyp-janshýshy da bastyq. Bastyq basýy kerek pe, bastaýy kerek pe?»

* * *

— Mektep ashsaq degen oıym bar, — dedi Sekerın Tazabek pen Sergeıchýkke syr ashyp.

— Ashaıyq, — dedi Sergeıchýk sózge kelmeı.

— Oǵan úı kerek qoı, — dedi Tazabek.

— Iá, úı kerek. Atamannyń úıin surasaq.

— Nege suraımyz? — Sergeıchýk ornynan ushyp túregeldi. — Tartyp alý kerek.

— Petr, qansha aıtam saǵan: «Qyzbalanba!» — dep. Jesir áıeldiń úıin tartyp alsaq, el bizdi bandıt dep oılamaı ma?

— Onda Kobzevtiń úıin alaıyq. Atamannyń eń senimdi adamy sol bolatyn.

— Kobzev — óz eńbegimen baıyǵan adam. Oǵan tıissek, búkil orys betimizge túkiredi.

— Endeshe óz úıińdi ber. Ne menikin, ne myna qazaqtyń kıiz úıin ber.

— Osyny oılańdarshy. Oqıtyn bala qansha eken, ony da shamalaıyq. Baryńdar.

«Sámen men Samsaly oqıdy ǵoı. Átteń, ózim de oqyr em!» — dedi Tazabek jasynyń ótip bara jatqanyna ókinip.

— Bastyq tegi, betimizge de qaramaıdy ǵoı! — degenge, jalt qarady. Kobzev eken.

— A-a? Oılanyp ketippin. Amansyz ba?

— Oılanǵanyń durys. Bárimiz de oılanyp júrmiz. Júrshi, bizdikine, birge oılanaıyq.

Áıeli de, balalary da birde-biri bulardyń ústine kirmedi.

— Men bul aradan kósheıin dep júrmin, — dedi Kobzev tikesinen. — Adam óziniń amandyǵyn jaý shapqan soń emes, jaý shapqanǵa deıin oılaýy kerek.

— Sizdi shabatyn qandaı jaý?

— Ol jaý — Sergeıchýk. Ol revkom boldy degenshe, meniń kúnim sanaýly deı ber.

— Sergeıchýktiń ústinen qaraıtyn Sekerın bar ǵoı, ol oıyna kelgenin isteı almas.

— Sergeıchýktiń ólgen úlken inisi Sekerınniń ápkesiniń qyzyn alǵan.  Sekerın áli erte me, kesh pe onyń toryna túbi túsedi. Sol kezde meni eshqaısyń qutqara almaısyń.

— Sonshalyq oǵan ne istep qoıyp edińiz?

— Men oǵan emes, ol maǵan istedi. Osydan on bes jyl buryn biz İleniń arǵy betinde Araltóbe degen jerge turaqtaǵanbyz. On altyǵa tolǵan qyzym — tuńǵyshym tym ádemi edi. Qudaıdyń maǵan bergen bir baılyǵy dep oılaıtynmyn. O-oı, janymdaı jaqsy kórýshi edim-aý! Óz balańdy óıtip ólip-óship jaqsy kórý de kúná me dep oılaımyn osy kúni. Sol qyzym sańyraýqulaq terýge eki qurbysymen birge ketkennen qaıtyp oralmady. Ekeýi jylap-syqtap aýylǵa ábden keshkisin keldi. «Sańyraýqulaq kóp eken. Qyzyǵyna túsip, úsheýmiz úsh jaqqa ketkemiz. Bir kezde jan-jaǵymyzǵa qarasaq, esh jerde Valá joq. Taba almadyq», — deıdi. Meniń ol kúnimdi tiri adamnyń basyna bermesin. Óli men tiriniń arasynda júrdim. Eldiń sózin estımin, ózin kóremin, biraq basym istemeıdi, túnimen Araltóbeniń tóńiregin tintkileı berippin. Aqyry tań ata talyp jyǵylyppyn. Tańerteń qyzymnyń óligin arbamen jurt aýylǵa alyp keldi. Zorlap, qorlap óltiripti de, betin aǵashtyń butaǵymen jaýyp ketipti. Jalǵyz adamnyń óıtýge shamasy jetpeıdi. Tiri qaldyrmaǵany — tanıtyn adamdar. Biraq kim ekenin tap basyp bile almadyq.

Qyzymdy jerlegen soń keýdemde janyp turǵan shamym sónip qalǵandaı sumdyq kúıde júrdim. Bir kúni uıyqtaǵaly jatqanymda bireý qaqpany qaqty. Ashsaq, shóp terip, sonymen eldi emdep júretin kempir bar edi, sol eken. Urlanyp, jan-jaǵyna jaltaqtap, úıge kirýden de qoryqty. «Qyzyń óletin kúni men Qaıyńdy ózeniniń bas jaǵynda shóp terip júrgem. Sergeıchýktiń eki inisin kórdim, ózendi boılap taý ishine kirip ketti, astyndaǵy attaryn da tanydym», — dedi.

Túnimen uıyqtaı almadym. Úılerin órtep jibergim keldi. Jazyqsyz bala-shaǵasyn aıadym. Kirip baryp atyp tastaǵym keldi. Oǵan da batpadym. Kempirdiń «kórdim» degenin kimge dálel qylamyn? «Meni satpa, eshkimge aıtpa», — dep jalynǵan soń, «Satpaımyn, eshkimge aıtpaımyn», dep, oǵan da ýádemdi berip qoıǵam. Aqyry tańerteń myltyǵymdy oqtap Sergeıchýktiń úıine keldim. «Eki inińdi atam. Qyzymdy óltirgen solar. Mal baǵyp júrgen bir qazaq kóripti», — dedim. Jan kerek eken, Sergeıchýk qashyp úıine kirip ketti. Men bir ret aspanǵa atyp jiberdim. Kórshileri shýlap, el jınalyp qaldy. Bári jabylyp, myltyǵymdy qolymnan tartyp aldy. Men jylap-syqtap úıime qaıttym. Semen degen kórshim bar edi, sol kóterip ákelgendeı súırep ákeldi. «Nemeneńe senip olarmen jaýlasasyń? Ana eki kishkentaı ulyńdy aman saqtaǵyń kelse, olarmen jaýlaspa?» — dedi qulaǵyma sybyrlap. Sol sóz meni sabama túsirdi.

Ne aǵa, ne ini joq, jalǵyz ekenim eske tústi. Báribir ol arada ómir súre almadym. Kóship İleniń bergi betindegi Qyrǵyzsaıǵa keldim. Sol arany bir qystaǵan soń, Jalańashqa kelip jan saýǵaladym. Kúnim kún emes edi. Eki ulym áli kishkentaı. Áıelim kúni-túni jylaı beredi, ózim de ońyp turǵam joq, bir ógiz, bir sıyrymnan basqa baılyǵym da joq. Baıǵabyldyń jaqsylyǵyn sonda kórdim. Ózi ne jese, maǵan da sony berdi.

— Al Sergeıchýk munda qalaı kelip júr?

— Sony ózim de bilmeı júr edim, bir joly Járkentke barǵanda, Araltóbeniń atamanyna jolyǵyp qalyp, sodan suradym. Men kóship ketken soń, qaı qazaq aıtyp qoıdy dep, eki inisi sol aradaǵy qazaqtyń bárine tıisip shyǵypty. Barady eken de, «Bizdi kim tanıdy?» — dep suraıdy eken, bas-kóz joq. «Tanymaımyz», — deıdi eken olar. «Nege tanymaısyńdar? Ótirik aıtyp tursyńdar!» — dep, erkek-áıel demeı bárin sabap ketedi eken. Aqyry ashynǵan qazaqtar atqa minip, qoldaryna naıza-shoqparyn, barlary myltyǵyn alyp, orys aýylyn qorshap alypty. Úsh júz qaraly qolǵa qarsy shyǵý qaıda, orystar sasqanynan ekeýin ustap bermekke aınalypty. Sodan týǵan-týystary atamanǵa jalynyp: «Erteńnen qalmaı bul aradan keteıik. Qazaqtardy soǵan kóndirińiz!» deıdi. Eki jaq soǵan kelisipti. «Sekerın kelip-ketip júretin, soǵan baratynyn bilgem», — dedi ataman. Mine sen bilmeıtin biraz tarıh osylaı. Eki inisi ólgen soń, endi basylar dep kútkem. Kerisinshe, tipti jaýyǵyp aldy. «Eki inimdi óltirtken — osy. Qazaqtardy jaldady. Ana malyn baǵyp otyrǵan qazaqtar bolý kerek», — dep, seni men Qojabekti qosa qaralap júr. Onyń jaqtastary barshylyq, Qojabek ekeýiń saq júr, ásirese sen.

— E, solaı deńiz. Siz ketpeseńiz, men kúshti bolar edim, ketkenińiz meni álsiretip keteıin dep tur. Ketpeı-aq qoısańyzshy, biriksek, boı bermespiz oǵan.

— Árıne, boı bermespiz. Biraq onyń ádisteri — aıaýsyz ádister: tek óltiredi, kúsh kórsetedi. Al men tynyshtyqty unatatyn adammyn.

— Tynyshtyqty kim unatpaıdy deısiz?! Bizge kerek tynyshtyq Sergeıchýkke de kerek shyǵar?

— Ony ókimet qoldaıyn dep tur ǵoı. Ókimet qoldaǵan adam kez kelgendi qorqyta alady. Al qorqytatynyn bilse, Sergeıchýk eshqashan eshkimge tynyshtyq bermeıdi.

— Sonda Sergeıchýkten qashyp qaıda barmaqsyz?

— Jarkent jaqqa. Taý ishinde, sýdyń boıynda Kıtiń degen jer bar. Malǵa óte qolaıly jer. Araltóbede birge bolǵan bir orys dosym sonda eken, úı salýǵa kerekti aǵash ta taýyp bere alady. Eki ulymdy  sol aradaǵy orman-toǵaıǵa baqylaýshy etip ornalastyram dep otyr. «Sengenińnen súıengeniń myqty bolsyn» deıdi ǵoı qazaq. Súıenetin adam taýyp otyrmyn. Men seni óte jaqsy kórem, Tazabek. Saǵan sengen soń, syrymdy aıtyp otyrmyn. Sen tastan da berik adamsyń. Óziń ǵana biletin, ózgege ómiri aıtpaıtyn syrlaryń bar adamsyń. Sóıte tura meıirlisiń. Tabaı men Júzikke seniń qalaı qamqor bolyp júrgenińdi kórip, óte rıza bolam. Sendeı senimdi týysqanym bolsa, men baqytty bolar em.

— Onda týysqan bolaıyq.

— Sóıteıikshi.

— Onda úıge júrińiz. Otbasyma baryp, ókil aǵa bolatynyńyzdy óz aýzyńyzben aıtyńyz.

— Júr, aıtam. Qazir atymdy minip keleıin. Baıǵabyldy kórmegenime de kóp boldy.

...Ekeýiniń kelgenin kórip, Baıǵabyl joǵaltqanyn tapqandaı qýandy. Dereý qoı soıýǵa yńǵaılandy.

— Joq, qoıa tur, — dedi Kobzev oǵan. — Búgin Tazabektiń qoıyn jeımiz. Búginnen bastap men onyń ókil aǵasy, ol meniń ókil inim bolady. Sony senderge aıtqaly keldik.

— E, onda eki úıden eki qoı jeısiń.

Shynynda eki úı eki qoı soıdy. Qapez án aıtty. Sháıi eki úıdiń de tamaǵyn ázirlep tynym tappady. Kobzev qymyz iship otyryp:

— Baıǵabyl! — dedi dosyna eljirep. — Men Tazabekti senen de jaqsy kórip kettim. Munyń qolynan bári keledi. Qazaqty osyndaı adamdar basqarýy kerek.

* * *

Kobzev Tazabek kútpegen taǵy bir qylyq kórsetti. Qazaqtyń baıyrǵy saltymen oǵan shańyraǵyn kórsetip, ejelgi dosy Baıǵabyldy jáne Tabaı men Qojabekti qosa shaqyrdy. Báriniń kózinshe muny qushaqtap, ekeýiniń baýyr bolǵanyn aıtty. Qazaqsha qoı soıdy, tabaqpen et tartty. Baıǵabyldan bata surady. «Óı, sen qazaqtan da asyp kettiń ǵoı!» — dep Qojabek kúldi.

Etten keıin taǵy shaı ákeldi. Artqa saqtaǵan syryn sol kezde aıtty:

— Men jaqynda ne  Jarkent jaqqa, ne Qaraqolǵa kósheıin dep otyrmyn, — dedi qonaqtaryna baǵamdaı qarap. — Eger Tazabek qarsy bolmasa, Tabaı men Júzikti ózimmen birge áketetin oıym bar. Tazabek ekeýimiz baýyr bolǵan soń, qaı baýyrdyń qasynda júrse de olarǵa báribir emes pe? Baýyrmyz degendi qury sóz júzinde aıta bermeı, sonyń dáleli bolsyn dep, úsh bólmeli úıim men qora jaıymdy túgeldeı Tazabekke berip ketpekpin.

Otyrǵandar bir sát demin jutyp typ-tynysh bola qaldy. Bárin kútse de, eshkim Kobzevten dál muny kútpep edi. Tipti Tazabektiń túsine de kirmegen.

— Áı, tamyr! — dedi Baıǵabyl basyn shaıqaı ún qatyp. — Orystyń áıeli qazaqtyń qatyny emes, baıynyń aıtqanyna bas shulǵı beretin, kempiriń oǵan kelise me?

— Men kelispesem, ol búıtip esip sóıleı qoımaıdy ǵoı? — dedi áıeli Masha.

Jurt ta, Kobzev ta oǵan dý kúlisti.

* * *

Kobzevtiń «Tabaıdy ózimmen birge ala keteıin» degenin estigeli beri Sháıiniń mazasy ketti: aǵasynyń jalǵyz uly Sámendi kórmeı qalaı kún kóredi? Aqyry shydamaı Toǵyzbulaqtan Jalańashqa jaıaý keldi.

Júzik aldynan júgirip shyqty.

— Jibekjan, jaıshylyq pa?

— Jaıshylyq, jeńge.

— Naǵyp jalǵyz júrsiń?

— Ózińmen ońasha aqyldasaıyn dep keldim.

Eki áıeldiń de oıy bir jerden shyqty: bir-birimizdi kórmeı qalaı ómir súremiz? «Biraq...», — dedi Júzik kenet esine áldene túsip.

— Nemene «biraq?» — dedi Sháıi qabaǵyn shytyp.

— Biraq erkekter bizdi tyńdaı ma? Báribir solardyń aıtqany bolady ǵoı. Onyń ústine...

 — Taǵy nemene aıtqaly otyrsyń?

— Men júkti bop qaldym, Jibekjan.

Sháıi ne derin bilmedi. Qýanaryn da, qýanbasyn da bilmeı, daǵdaryp otyryp qalady. Júzik ózinen alystap, Tabaıǵa birjola jaqyndap bara jatqandaı sezindi.

— Qudaıym-aı, Aǵyntaı endi ólgen eken ǵoı!?

— Jibek, óıdeme! Arýaqty qozǵap, meniń de, ózińniń de janyńdy aýyrtpa. Bizdiń basymyzdy biriktirgen — Tabaı emes, Tazabek. Sol qalaı sheshse, solaı bolady.

* * *

Sháıi men Júziktiń jaǵdaıyn Tazabek túsindi. Biraq quptaı qoımady. Birden jaýap qatpaı, úndemeı oılanǵan kúıi otyryp qaldy. Sháıi ádepten asyp taqaqtaı almady.

Tazabek Kobzevke jolyǵyp, eki áıeldiń jaǵdaıyn túsindirip aıtty.

— E, eki ottyń ortasynda qalǵan ekensiń ǵoı, — dedi Kobzev kúlip. Ol da oılanyp, bet-aýzyn syıpap biraz otyrdy. — Men Reseıden osynda nege keldim? Sony sen bilesiń be, Tazabek? — dedi uıqydan shoshyp oıanǵan adamsha baǵjań etip.

— Qaıdan bileıin.

— Óıtip bulańdama, bilesiń: jan baǵý úshin keldim. Mol jer-sý bar, mal baǵýǵa, egin egýge qolaıly jer bar degen soń keldim. Baıǵabyldy baıytaıyn, Tazabekke aqyl úıreteıin dep kelgem joq. Qazir, qudaıǵa shúkir, bala-shaǵamdy baǵa alatyn sharýam bar. Eger kelmesem, tapqan-taıanǵanym aýzyma jetpeı, bireýdiń bosaǵasynda búrseń qaǵyp júrer me em, kim bilsin, árkim óz qamyn ózi jeýi kerek. Men qazaqtyń qamyn oılap kelgem joq, óz qamymdy oılap keldim. Men senen, Baıǵabyldan jaqsylyq kórdim. Qolymnan kelgenshe sonyń esesin qaıtaraıyn degen oı meniki. Seni men túsinem: áıelińniń de, onyń jeńgesiniń de, Tabaı men Sámenniń de qamyn jeısiń. Al olar nege seniń qamyńdy jemeıdi? Men Sámendi de, Tabaıdy da óz betinshe kún kórýge úıretkem. Olar saǵan kómekshi bolady. İleniń arǵy beti qazaqtyń jeri emes pe, nemene? Qazaq qaı araǵa barsa da, óz jerim dep, óz jerine ıe bolýy kerek emes pe?

— Baıǵabyldan jaqsylyq kóripsiń, ras. Al menen ne jaqsylyq kórdiń?

 — Jaraıdy, jádigóılenbe, jaman qatty, bilmeı júrgen shyǵarsyń. Sergeıchýktiń eki inisin sen jaıratpaǵanda, men jaıratty ǵoı deımisiń?! Ol jaqsylyǵyń úshin men seniń tabanyńdy jalaýǵa barmyn, baýyrym. — Kobzev Tazabekti bas salyp qushaqtady. Kóziniń jasyn jeńimen súrtip, eki tizesin judyryǵymen soqqylady. — Meniń qolymnan kelmegen seniń qolyńnan keldi. Óıtkeni sen batyrsyń, men qorqaqpyn. Aqyry, mine, taǵy qashyp baram.

— Joq, sen qorqaq emessiń, aqyldysyń.

— Aqyldynyń kóbi qorqaq. Ne bolsa sony aqylǵa salady da, aqyrynda ne isterin bilmeı qashady. Ózi aıtpasa, ómiri suramaspyn dep júr edim, jatqan jylannyń quıryǵyn óziń bastyń, endi sol eki jaýyzdyń kózin qalaı joıǵanyńdy aıtyp bershi maǵan. Qyzym tirilip kelgendeı qýanaıyn.

— Aıtaıyn. Muny adam balasyna birinshi ret aıtyp otyrmyn.

— Bilem. Men seni sol úshin de syılaımyn. Syrǵa berik erkek — jaý ala almaıtyn qamalmen birdeı.

Tazabek ózin eki orystyń qalaı óltirmek bolǵanyn, aqyrynda ózderiniń qalaı mert qylǵanyn bastan-aıaq aıtyp berdi.

— Átteń, — dedi Kobzev tyńdap bolyp, — ne orysta, ne qazaqta áli ádil sot joq, bar bolsa, seni dál sol qylyǵyń úshin eshkim aıyptaı almas edi. Sen — bar-joǵy ózińdi óziń qorǵaǵan adamsyń. Bárin saıasat bılep ketken zaman týdy ǵoı, áıteýir!

— Al, aǵasy, sen endi maǵan osy saıasat degenniń ne ekenin durystap túsindirshi!

— Saıasat pa? Bul — ne ótirik te emes, ne shyn da emes, saǵymǵa oranǵan sıqyr nárse. Saıasattyń túbin saıasatkerlerdiń ózi de túsinbeýi múmkin. Óıtkeni onyń nátıjesi neshe ǵasyrlardan soń ǵana belgili bop jatady. Qap, qalaı túsindirsem eken?! Á, mysaly bylaı: ózimiz kórip-bilip otyrǵan jaǵdaıǵa keleıik. Óziń bilesiń, on segizinshi ǵasyrdyń sońyn ala biraz orys qazaq jerine aýyp keldik. Qazir ájeptáýir kóbeıip qaldyq. Orys memleketi árıne, aldymen óz orysynyń qamyn oılaıdy. Oǵan qazaqtyń jaqsy jerin alyp bergisi keledi. Alaıda: «Qazaqtyń shuraıly jerleri orys qonystanýshylaryna alyp berilsin!» — dese, onysy buıryq bolady. Jáne ozbyrlyq bolady. Oǵan qazaqtar, sóz joq, qarsy turady. Al eger «qazaq jáne orys sharýalarynyń turmystyq jaǵdaıyn qaýyrt jaqsartý úshin Jetisý óńirindegi shuraıly, yńǵaıly jerler eginshiler men baý-baqsha ósirýshilerge berilsin!» — dese, oǵan qazaq ta, orys ta qarsy bolmaıdy. Biraq is júzinde ol jerdiń basym kópshiligi egin egetin, baý-baqsha ósiretin orystarǵa tıesili bop shyǵa keledi. Saıasat degen shamamen, osy.

— Apyr-aı, á?! Aqyldynyń ańqaýdy aldaýy eken ǵoı?

— Olaı deýiń de oryndy shyǵar. Óıtkeni saıasat-bilim men aqyldyń, aıla men qýlyqtyń, zálimdik pen adamgershiliktiń — báriniń básekege túsetin jeri.

— Qoı, qurysyn, muny bilgennen góri bilmegenim durys edi. Endi aınalamnyń bárine kúdikpen qarap masqara bolarmyn.

— Sóz joq, sóıtesiń. Kezinde men de sóıtkem. Biraq qazaq aıtady ǵoı, «bıtke ókpelep tonyńdy otqa tastama» dep. Saıasatqa qarsy sen de saıasat usta.

— Qaıtip? Orystar qazaqty aldap júr dep, saǵan qarsy shyǵam ba? Orys pen qazaqty jańa ókimet teń kórdi eken dep ishteı qýanyp júr edim, jańaǵy sózińnen keıin oǵan da kúmándenip otyrmyn.

— Ras, bul ókimet ekeýin teń kóreıin dep otyrǵan sıaqty. Biraq ókimet teń kórgenmen, Sergeıchýkter teń kórmeıdi ǵoı. Ókimettiń sózin, zańyn júzege asyratyndar solar ǵoı. Jik osy aradan shyǵatynyn bilip qoı, meniń de basym amanda barar jerime baryp alaıyn dep otyrǵanym sondyqtan. Meni  shyn baýyr sanasań, Tabaı men Sámendi maǵan senip tapsyr. Kórsin, úırensin, pissin, aqyldyń qaıda keregin, nege qajetin ómirdiń ózinen úırensin.

— Kóndim. Seniń naǵyz baýyr ekenińe sendim. Ekeýmizdi ortaq jaý biriktirgen eken, qudaı baıanyn bersin!

* * *

Kobzevtiń sózinen keıin ári Júziktiń yńǵaıyn bilgen soń, Sháıiniń kóńili nildeı buzyldy: Tabaı men Júzik Járkentke ketse, olardan jyraq, Sámendi kórmeı, bul qalaı ómir súredi? Qusadan-aq ólmeı me? Búkil týǵan-týystan aman qalǵan jalǵyz baýyryn kóz aldynda júrgize almasa, onda munyń kimge qadirli bolǵany? Eger ony Járkentke jiberýge kónse, onda Tazabektiń muny jaqsy kórgeni — ótirik.

Osy oımen ol tuńǵysh ret Tazabekke qarsy shyqty.

— Ketse, ózderi ketsin, Sámendi sen alyp qal! — dedi ótinip. — Ony istemeseń, onda saǵan óle-ólgenshe ókpeleımin. İshqusadan ólsin demeseń, osy tilegimdi orynda!

— Sháıkentaı!

— Joq, ony istemeseń, men saǵan eshqandaı Sháıkentaı emespin! Meni óıtip ótirik erkeletpe!

— Jaraıdy, dál qazir asyǵystyq jasamashy! Tabaı ne der eken, áýeli sonyń sheshimin kúteıik.

— Ol ne deıdi? Keshikpeı óz balasy bolady, ol endi Júziktiń aıtqanynan shyqpaıdy.

«Á, Júzik júkti eken ǵoı?!» —  dep, Tazabek ishine bir túıip qoıdy. — Júzik te aqymaq áıel emes qoı, ol da bárin aqylǵa salar.

— Bul joly seniń jalpaq sheshim jasaǵanyńa kónbeımin. Sámen — meniń áke-sheshemniń, baýyrlarymnyń birden-bir kózi, ol kózimnen tasa bolsa, men aýa jetpeı tunshyǵyp ólem. Men ólmesin deseń, degenimdi iste.

 — Muny men sheshpeımin, Tabaı sheshedi.

— Joq, sen shesh.

— Sheshpeımin.

— Onda, meni óldige sana.

— Sanamaımyn. Óıtkeni: «Budan bylaı meniń janym senimen birge», — degensiń. Ashýyńdy basshy, sonan soń apammen aqyldasaıyq.

* * *

Sháıiniń ashyna sóılegeni Tazabekti tiksintti. Bir qaraǵanda, durys sekildi. Alaıda ómir boıy Tabaıdy tizgindep ustaý adamgershilikke jata ma? Bir ret jaqsylyq jasaǵan ekemiz dep, ony únemi ýysynan shyǵarmaı ustaýǵa bulardyń qandaı qaqysy bar? Ol da ózderi sıaqty qudaıdyń quly emes pe? Óz otbasyna ózi ıe bolýǵa tıis qoı.

Biraq Sháıini qalaı toqtatýǵa bolady? Búkil týǵan-týystan aırylý oǵan da, árıne, ońaı emes. Kóńiline qaıaý túsirmeı toqtata alatyn ádis bar ma?

...Jalańashqa kelgen soń, birden Kobzevke barmaı, áýeli Tazabek Sekerınge jolyqqandy jón kórdi. Sergeıchýk ta sonda otyr eken. Ekeýi áldenege kelise almaı qalǵan sekildendi: qabaqtary qatqyl, bir-birine qaramaı, qıas otyrypty. Munyń sálemin Sekerın ornynan túregep, qolyn berip aldy da, al Sergeıchýk: «Kel, otyr!» — dep, qysqa kúńk etti.

— Qabaqtaryń jaqsy emes qoı, ne bop qaldy? — dep, Tazabek Sergeıchýk nusqaǵan oryndyqqa baryp otyrdy.

— Bilem, sen de ony jaqtaısyń, — dedi Sergeıchýk óz tizesin ózi birer toqpaqtap. — Ózi «Qazaq balalaryn oqytatyn mektep ashý kerek», — dedi. Soǵan Kobzevtiń úıin alyp bereıik, onyń eki balasynda eki úı bar, bireýiniń qolyna baryp turady desem, «Óıtip bireýdiń baspanasyn tartyp alýǵa ókimet qarsy», — dedi. «Onda mektep asham dep aıtpaı-aq qoı», — deımin men.

— Óıtip bireýdiń úıin tartyp alý, shynynda, qıanat nárse ǵoı?

— Áne, aıttym ǵoı, sen de sony jaqtaı ketesiń dep. Seniń onymen ymy-jymyń bir, búkil aǵaıynyń men aýyldasyń sonyń mal-janyn baǵady.

— Al sen oǵan ne úshin qarsysyń?

— Qarsymyn. Ol — qanaýshy tap. Baı. Kedeılerdi qanaýshy.

— Jalańashtaǵy jalǵyz baı sol ǵana emes qoı?

— Onda baryńdar, Sekerın ekeýiń sonyń kótine kirińder!

— Tilińdi tarta sóıle!

— Tartpasam, káıtesiń?

— Tartasyń, Kobzevtiń kótine men seni tyǵyp jiberem!

— Eı, eı, qoıyńdar! Sergeıchýk, revkom atynan buıyramyn: shyq, bar!

Bul jaǵdaıdy Tazabek Kobzevke aıtpady. Biraq onyń kóshem degeni durys sheshim ekenin ishteı moıyndady. Seniń Tabaıyń senimdi jigit eken, — dedi Kobzev kúlip. — «Meni qınamańyz, men óle-ólgenshe Tazabek qaıda júrse, tek sonyń qasynda júrem. Qudaıǵa bergen ýádem bar», — dedi.

Tazabek ne derin bilmeı bógelip qaldy. Nege óıtti eken Tabaı?

* * *

Keshkisin apasymen aqyldaspaq bolyp, endi yńǵaılana bergeninde, syrttan Sháıi aptyǵa kirdi.

— Apa! Tabaı aǵa keldi.

— E, kelsin, balam.

— Apa, aıtyńyzshy: barmasyn Járkentke! Siz aıtsańyz, tyńdaıdy, apa.

— Balam, aldynan shyq! — dedi Qalısha kelinine jaýap bermeı, Tazabekke qarap.

Tabaı ádetinshe syrttan sóıleı kirdi:

— Ylǵı maqtap júrem, ylǵı sary samaýryn qaınap turǵanda kelem.

— Endi sen maqtamasań, bizdi kim maqtaıdy?

— Myna balańyz sony bilmeıdi ǵoı.

Jón suraý uzaqqa sozyldy. Sháıi dastarqan jaıdy. Bir kese shaıdy úndemeı otyryp ishken Tabaı kenet óz-ózinen myrs etti.

— Túý, Sháıiniń bir kese shaıy tamaǵymnan zorǵa ótti ǵoı! Ne aıtar eken, nege keldi eken dep,  bárińniń meni baǵyp otyrǵandaryńdy kórip, qur shaıǵa qaqalyp qala jazdadym.

Tabaıdyń dál taýyp aıtqanyna bári myrs-myrs kúldi.

— Seniń beker kelmeıtinińdi bilemiz, ózińdi de, sózińdi de saǵynyp otyramyz, — dep, Qalısha betine kúle qarady.

— Qarǵa adym jerde otyryp saǵynyp qalasyzdar, Járkentke kóship ketsem, qusadan qyrylyp qalar dep qorqyp keldim. Kópzip degeniń qazaqqa bergisiz orys qoı, túsindi. «Senen kóp jaqsylyq kórdim, ony umytpaımyn, al Tazabek — meniń janymdy alyp qalǵan adam. Kózim tiride ony tastap basqa jaqqa bara almaımyn, — dep em, bas salyp qushaqtaı aldy, bátshaǵar. «Qandaı baýyrmal halyqsyńdar!? — dedi arqamnan qaǵyp.

Men de kóńilin aýlap: «Biraq Sámen ekeýmiz malyńdy aıdasyp baryp keleıik, — dedim.

Sháıi súrine-qabyna baryp Tabaıdy bas saldy. «Aǵataıym-aı! Aqyldym-aı!» — dep, solqyldap jylady.

Qalısha da kóz qıyǵyn alaqanymen sıpalap, basý aıtty.

—Endi aǵańdy qur shaımen attandyrmaı, qazan kóter!

— Ekeýiń ǵana emes, qastaryńa Kenjeǵara inimdi de qosaıyn, — dedi Tazabek kúrdeli istiń kúrmeýi ońdy sheshilgenine kóńildenip.

* * *

Tazabek maldaryn baǵýǵa Qapez ekeýi shyqqan. Malǵa qaraǵannan góri Qapezdi qyzyqtaýmen boldy. Ańqyldaǵan bala minezdi: eleýsiz nársege eleń ete qalady, oıyńa kirmeıtin nárseni oılaı qoıady, aıaq asty muńaıyp, kózdi ashyp-jumǵansha kúlip shyǵa keledi. Jalpaq tasqa sekirip shyǵyp, shyrqap qoıa beretini de bar. Onyń eń kisi qyzyqtyratyn tusy — sol sát. Entikpeıdi, qysylmaıdy, aǵyp jatqan bulaqtaı kómeıinen án qubylyp tógiledi.

— Táke, men án aıtqanda, shóptiń basyna qarashy, qulaqtary tikireıip tyńdap qalady, — dedi kúlip.

— Shóptiń qulaǵyn qaıdan bileıin, meniń qulaǵym tikireımek turmaq, qulaq shekemnen úzilip túse jazdaıdy.

— Men jaqynda Tasashyǵa baram. Biraz kún ne Tabaı, ne Sámen ákeme kómektese tursyn, ekeýmiz bir serýendep qaıtaıyq.

— Barsaq baraıyq. Meniń qaryndasym  sol jaqta turmysta.

— Ystambulda birge oqyǵan Báken degen dosym bar. Ol da án aıtyp, dombyra tartady. Qyz kórsetem dep edi, kórip qaıtsaq qaıtedi?

— Tipti tamasha!

* * *

Oralbekti enesine qaldyryp, bularmen birge Sháıi de shyqty.

— Jeńge, Oralbekti beker qaldyrdyńyz-aý, — dedi Qapez qaljyńdap. — Qyz kóremiz dep máz bolyp kelgende, qyz eken dep, sizdi bireý alyp qashyp ketse, Tákeń ekeýmiz jer soǵyp qap júrmeıik.

— Kózi qaraıǵan jyndy bolmasa, bala emizgen ana ekenimdi bitimimnen ańǵarar.

Tazabek pen Qapezdiń ortasynda Sháıi shat kúlip kele jatty. Tazabekpen birge el qydyrýǵa shyqqany birinshi ret. Jaryqtyq taýly dalanyń keń tynysy-aı! Atqa emes, aspandaǵy bultqa minip kele jatqandaı jelpinesiń.Qulaǵy eki jigittiń áńgimesinde, kóńili ótkendi bir elestetedi, ketkendi bir joqtatady. Orta Merkiden ótip, Aralǵa ilige bergende, Jaıdaq Bulaqtyń qaraǵaıly jelkesine kózi tústi. Selk ete qaldy: sol betkeıde sol eki orys áli syǵalap turǵandaı sezindi. Ózi de baıqamaı atynyń basyn tartyp qalǵan bolý kerek, Tazabek jalt qarady.

— Sháıken!

— Jeńge, ne boldy?

Tazabek pen Qapez eki jaǵynan qaýmalaı kelip ustaı aldy.

— Jaıdaq Bulaqtaǵy qyrǵyn esine túsken ǵoı, — dedi Tazabek Qapezge túsindirip. — Attan túsesiń be? — dedi Sháıige qarap.

— Áke-sheshemniń basyna soǵaıyqshy.

Kúıgen súıekterdi úıgen tómpeshikke kelip úsheýi attan tústi.

On altynshy jyldyń kúzinde dál Sháıi ekeýi úılengen túni bolǵan qyrǵyndy Tazabek Qapezge sol arada túsindirdi.

Áldebir nárseni kóz aldyna elestetken adamsha tómpeshikke uzaq tesile qaraǵan Qapez kenet Sháıige buryldy da, belinen qushaqtap baýyryna tartty.

— Men bul áńgimeni estigem, jeńge. Biraq oqıǵanyń ornyn búgin kórip turmyn. Duǵa oqıyn.

Qapez kókke tizerlep oqı jóneldi.

Á dep Qapezdiń úni estilgennen-aq Sháıiniń óne boıy shymyr ete qaldy. Sózi túsiniksiz, maqamy qudiretti duǵany búkil aınala uıyp tyńdap qalǵandaı. Ákesi Tileýli, sheshesi Ájiken, baýyry Aǵyntaı, Aǵyntaıdyń uly men qyzy — bári de osy duǵany eljirep tyńdap jatqandaı. Sháıiniń kózinen parlaǵan jas ıeginen syrǵyp omyraýyna tógildi. Biraq súrtpedi. Súrtse, duǵanyń qasıeti kemıtindeı kórindi.

Talyp ketkeni me, talyqsyp ketkeni me, ózi de túsinbeı qaldy, Tazabek pen Qapez qaýmalap kótergende ǵana esi kirdi. Birdeńe degisi keldi, biraq deı almady: tańdaıy jabysyp qalǵan ba álde tili kúrmelip qalǵan ba, — túsinbedi. Ózi qulady ma, Tazabek tartty ma, ony da bilmedi, áıteýir, kúıeýiniń kókiregine shekesin súıep solq-solq jylaǵan soń ǵana esin jıdy...

...Keńsýdan ótip, Kókbıiktiń ústine shyqqan kezde oń jaqtan Eki Asha jarq ete qaldy. Basqa aýyl, basqa adamdar. Biraq bir túrli júrekke ystyq. Kelin bop túsken kıeli meken! Bárinen aırylǵan, báriniń óteýine Táıkenimen tabysqan túni osy Eki Ashada. Ordaǵa bergisiz otaý tikken jeri. «Jaratqan ıem, munyńa da táýbá!» — dedi Sháıi ishteı kúbirlep.

— Oıǵa túspeı-aq osy jotamen kete bersek qaıtedi? — dedi Tazabek qasyndaǵy ekeýine qarap.

— Qarnymyz ashady ǵoı, Táke. Saı ishinde bireýdikinen shaı isheıik. Bir tynyǵyp almasaq, jeńgem de sharshar.

— Meıliń. Sháıken, sen aldyǵa tússhi. Men Qapezge bul aranyń ózim kórgen bir soıqanyn aıtyp bereıin.

Bergtiń beıbit kóshti shaýyp, beıqam kele jatqan adamdardy qalaı qyrǵanyn aıtyp bergende, Qapez tereń kúrsindi de, kópke deıin úndemeı, atynyń qulaǵynan aryǵa qaramaı júrdi de otyrdy. Qarny jarylǵan qatyn-qalash, qan-josa bolǵan qyrýar ólik Tazabektiń de kóz aldynan qaıta ótip jatty. Ekeýin de Sháıiniń daýsy oıatty.

— Ana bir aýyzda eki úı otyr.

— Solaı burylaıyq, — dedi Qapez oılanbastan.

Úsheýi jaqyndaǵanda qarasha úıden qaptaǵan qara domalaq bularǵa qarsy shyqty. Qyzy men uly aralas. Eresekteý eki ul, bir qyzy bulardyń atyn ustady. Kádimgi  eresektershe qos qolyn berip amandasty. Turmysy jupyny bolsa da, tárbıesi táýir balalar ekenin Sháıi olardyń izet qylyǵynan ańǵardy. Attan túsip, bular úıge bettegende, aldarynan orta jastaǵy erkek pen áıeli shyqty. Sháıi olardyń qonaqjaı pıǵylyn amandasqan únderinen-aq tanydy.

— O-o! — dedi erkegi kelgenderin qosh kórip. — Ómiráli aǵa men Baıǵabyl aǵanyń balalary bizdi izdep kelipti ǵoı. Áıelimnen qorqyp, jas et jeýdiń syltaýyn taba almaı júr edim, jaqsy boldy. Sen Tileýli aǵanyń qyzysyń ǵoı?

— Iá.

— Bilem. Estigem. Imany joldas bolsyn!

Tazabek qoı soıdyrmady. «Arnaıy kelgende soıarsyz», — dep ázildedi. «Júrek jalǵasaq ta jetedi. Barar jerimiz áli alys», — dep, ony Qapez de qoshtady. Bular shaıǵa otyrǵanda kórshi úıden kúmbir-kúmbir dombyranyń úni shyqty da, kilt basyla qaldy. Qapez eleń etip, úı ıesiniń betine qarady.

— Á, bizdiń ekinshi ul dombyraǵa áýes, — dedi otaǵasy onyń mánin uqtyryp. — Meniń tuqymymda án-kúıge úıir eshkim joq, mynanyń ákesi men sheshesi de, atasy men ájesi de ájeptáýir án aıtatyn kisiler. Naǵashysyna tartqan bolý kerek, desi qaıtpasyn dep, bir jaman dombyra shaptyryp berip em, bizden qashyp baryp qaraǵaıdyń ishine kirip ketip án aıtady.

— Onda oǵan óner qonǵan bala ǵoı, shaqyryńyzshy! — dep, Qapez qatty qyzyqty.

Áldebir tanys ánniń yrǵaǵy Sháıini Tazabekke jalt qaratty.

— Sopyıa salatyn án ǵoı!? — dedi eleń etip.

Qalaqtaı qara dombyra ustaǵan qalaqtaı qara bala úıge kirdi.

— Kele ǵoı! Jańaǵy bir ánińdi bizge aıtyp bershi! — dedi Tazabek úlkendik tanytyp.

Jaltań etip bala ákesi men sheshesine qarady.

— Aǵalaryń aıt degende aıta ǵoı! — dedi ákesi.

Bala qysylǵan joq. Tekemettiń shetine bir tizerleı otyra qalyp, dombyrasyn  qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

—  Shar bolat jarqyldaǵan tastan shyǵar,

Ónerpaz órshelengen jastan shyǵar.

Ańdap bas aıaǵyńdy, beý, zamandas,

Qas dushpan qasyńdaǵy dostan shyǵar.

Júziń kórkem-aı,

Kúnde kórsem-aı,

Aha-haı,

Syrǵaly erkem-aı.

Qarǵadaı balanyń ǵajap únine Sháıi qatty tańǵaldy: ábden án aıtyp úırengen adamsha erkin shyrqaıdy eken.

— Oı, daýsyńnan aınalaıyn-aı! — dedi Qapez qulaı súısinip. — Otaǵasy, bul bala bireýge eliktep, bireýge qyzyǵyp ánshi bolatyn bala emes, qudaı týǵannan ánshi qylyp jaratqan bala. Jańaǵy ándi kimnen úırendiń, baýyrym.

— İleniń arǵy betinde mynanyń Shanshar degen aǵaıyny bar, sonyń áni, — dep, otaǵasy áıeline qarap bir jymyń etip qoıdy.

— Jaqsy án eken, taǵy bir jaqsy án aıtshy!

Bala bul joly batyldaý, ándi babyna keltirińkirep aıtty. Qapez ornynan ushyp túregep baryp balany betinen súıdi.

— Atyń kim?

— Qarataı.

— Otaǵasy, búginnen bastap Qarataıdy qasyma qos. Men endi munsyz ómir súre almaımyn.Qarataıdyń úni qulaǵymnan kirip, júregime sińip ketti. Men adam tanysam, Qarataıdy qudaı qazaqtyń ánin kókke kótersin dep ádeıi týdyrǵan. Bul jaı ánshi bolmaıdy, kómeı bitkenniń kósemi bolady.

— Qapez-aý, sonda sen óziń kim bolasyń?

— Men aqyl aıtatyn aǵasy, qolǵa ustaıtyn baıraǵy, qasyndaǵy qaıraǵy, jol kórsetetin ustazy bolam. Qarataıdyń buǵanasy qatqanda men án aıtpaı-aq qoıam.

— Endeshe búginshe bizge óziń bir án aıtyp ber.

— Aıtaıyn. Qarataı inim qulaǵyna quıyp alsyn...

...Sháıi de ishteı sony tilep otyrǵan, Tazabek sony tap basty:

— Otaǵasy, on altynshy jyly osynsha bala-shaǵamen qaıda boldyńyz?

— Qaıda bolýshy em? Men de elge ilesip Qytaıǵa qashtym. Áke-sheshem, eki aǵam, bir inim, eki qaryndasym — bárimiz bir túnde qotaryldyq. Baýyrlaryma qaraǵanda, qudaı meniń minezimdi qısyqtaý qylyp jaratqan. Qashyp Qaqpaqtyń aýzyna barǵanymda, kún ekindige taıap qaldy. Ákem men shesheme qarap: «Qytaıda qaı quda-jekjatymyz tur? Qys boıy Qaqpaqtyń ishin panalap shyqpaımyz ba?» — dedim. «Oıbaı, ol jaılaý ǵoı. Qary qalyń, qysy qatty, mal qyrylady, mal qyrylǵan soń, biz de qyrylamyz», — dedi ákem. «Sen óziń qal», — dedi kishi aǵam jaqtyrmaı. «Qalsam, nesi bar? Qalam», — dedim qıtyǵyp. Elý shaqty qoı-eshki, on shaqty sıyrym, jıyrmaǵa tarta jylqym,eki túıem bar edi,  bárin bólip alyp aıdadym da, Qaqpaqtyń ishine sol keshte-aq kirip kettim. Sonym úshin qudaı jazalady ma, áke-sheshem de, baýyrlarym da elmen birge Qytaıdan qaıtpady. «Áıteýir, tiri bolsa eken» dep qudaıǵa jalbarynam.

— Al Qaqpaqta qalaı kún kórdińiz? — dep, Qapez tańdana suraq qoıdy.

— Qaqpaq jynymdy qaǵyp aldy. Qudaıdyń bir ońdaǵany, biz qusap qashyp tyǵylǵan on qaraly úı bar eken. Solarmen septesip kún kórdik. Qar erte tústi. Sıyr degeniń sýyqqa tózimsiz mal eken, alǵashqy qar túskennen-aq qolǵa qarap qaldy. Oǵan beretin shóp qaıda? Bir-eki aıdyń ishinde túgel qyrylyp bitti. Jylqy men qoı jaryqtyq qar tepkilep kúnin kóredi eken. Eshkiń de mal eken, tebindegen jylqy men qoıdyń izin qýalap júrip ol da óz kúnin kórip shyqty. Bir aqyldy shaldyń aıtýymen, áıteýir, bala-shaǵany aman saqtap qaldyq. «Áı, balalar, — dedi qar túsip, qara sýyq qysa bastaǵanda, — bizge jan saqtaý kerek pe, joq mal saqtaý kerek pe? — dedi. «E, mal janymyzdyń sadaǵasy», —destik. «Endeshe, meniń aqylymdy tyńdańdar. Qaqpaq — qystaý emes, jaılaý. Qary qalyń bolady. Oǵan sıyr maly shydamaıdy. Sondyqtan qońdy-qońdy degen eki-úsheýin qazirden soıyp, qaqtap alyńdar. Aıamańdar, aqyr ólip qalady. Odan da aǵyl-tegil et bolsyn. Ylǵı et jeı berseń, tisiń túsip qalady. Sondyqtan qar túspeı turyp qap-qap jýa terip alyńdar, — dedi. Men úsh sıyrymdy soıyp aldym. Álgi aqsaqaldyń aıtqany keldi, on shaqty qoı men bes-alty jylqyny azar aman alyp shyqtym. Áıteýir, eń úlken oljam — qatyn-balam aman.

 — E-e, er ekensiz! — dedi Tazabek súısinip.

Qapez qoıarda-qoımaı qara balany qara dombyrasymen óz qasyna qosyp aldy.

* * *

Biraz jer úndemeı kele jatqan Qapez kenet basyn shaıqap Qarataıdy qamshysymen túrtti. — «Qas dushpan qasyńdaǵy dostan shyǵar» deısiń, á? Apyrm-aı, qazaqtyń keıbir sózi uıqyńnan shoshytyp oıatady. Shanshar naǵashyńdy kórdiń be óziń?

— Kórgem joq, «Aparyp aýzyńa túkirtem» dep júr ǵoı ákem.

— Mundaı sózdi meniń ákem de aıtyp otyratyn, — dep, Sháıi áńgimege aralasty. — O kisi: «Eldiń qamyn oılaıtyn bir ul týsa, ony qabatyn bir ıt qosa týady» dep otyratyn.

— Qarıalar aıtsa, kórip-bilgen soń aıtady, al Qarataı aıtsa, bul ony qaıdan biledi dep, qulaǵyń túrshigedi eken.

— Sondyqtan Qarataıdyń: «Ańdap bas aıaǵyńdy, beý, zamandas», — degeni durys. Solaı ma, Sháıken?

— Qarataı, Tasashyǵa jetkenshe men saǵan bir án úıreteıin, — dedi Qapez tamaǵyn kenep. — Pishándegen bolys shyǵarǵan ádemi bir án úırenip em, tyńdashy.

Baıaý, at júrisiniń yrǵaǵymen Qapez qońyrlata shyrqady.

Qansha ursań qan shyqpaıdy qara tastan,

Dúnıe aǵyp jatqan Sarqan, Basqan.

Biz-daǵy ketemiz ǵoı aqqan sýdaı,

Ketkendeı talaı jaısań asqan-tasqan.

Dúnıe shirkin,

Ótedi bir kún.

Káne, Qarataı, aıtyp kórshi!

Qara bala kidirgen joq. «Jaqsy án eken», — dedi de, qońyrlata jóneldi. Sháıi balanyń uǵymtaldyǵyna qaıran qaldy, ándi de, sózin de aınytpaı, buzbaı, Qapezden kem túspeı qaǵyp alypty.

— Qudaı seni naǵyz quımaqulaq qylyp jaratqan eken, — dedi Qapez de súısinip. Úzeńgi qaǵystyra kelip Qarataıdy ıyǵynan qushaqtady.

— Qas dushpanyń qasyńdaǵy dosyńnan shyqpasyn! Seni qabýǵa týǵan ıttiń tasty qaýyp tisi synsyn!

— Áýmın! — dedi Tazabek betin sıpap.

Sháıi de shyn peıilmen betin sıpady.

— Sen endi álgi ózińniń «Syrǵaly erkemińdi» myna keń dalada taǵy bir aıtshy, dala da tyńdasyn!

Ony da Qarataı op-oınaqy kúıde qysylmaı aıtyp berdi.

— Jeńge, siz bul ándi orys qyzy aıtty dedińiz be?

— Iá, Sopyıa degen orys qyzy jármeńkede de, biz úılengen túni úıimizde de salyp edi.

— Ol qyz qaıda qazir?

— İz-túzsiz joq, eshkim bilmeıdi.

— Óli-tirisin eshkim bilmeıtin adam kóbeıip ketti ǵoı... Óte kóp.

— Qazir, Qapez, sol Sopyıanyń kúıeýi Qojashtyń men jerlegen qabirine baraıyq. Duǵa oqy. Artynan Sopyıa ekeýiniń tarıhyn saǵan ońasha aıtyp bereıin, — dedi Tazabek sózge aralasyp.

Úsheýi Tazabekke únsiz ilesti...

Qojashtyń basyna quran oqyǵan soń, Tazabek pen Qapez qaısy úıge túsý jóninde az-kem kelise almaı qaldy. «Sháıini qaryndasymdikine qaldyryp keteıin», — dedi. Al Qapez: «Birge keldik, qaıda barsaq ta, bárimiz birge bolaıyq», — dedi. Sóıtip turǵanda Qarataı: «Táte, «Bólingendi bóri jeıdi» degen ǵoı, birge bolaıyq ta», — dep qaldy. Balanyń sózi Sháıini syndyrdy. Sonymen tórteýi Qapezdiń dosy Bákendikine birge bet aldy.

Báken otaý tigip, áke-sheshesiniń qasynda turady eken. Murt qoıǵan, qyzyl shyraıly, qyrma saqal jigit. Áıeli áli bala kótermegen, qyz músindi qypsha bel kelinshek. Kelgen qonaqtarǵa bári jikjapar bolyp jatty.

Qoı soıyldy, samaýryn qoıyldy. Qazaqtyń qonaq kútisi — kishigirim mereke. Yrdý-dyrdý, ázil-qaljyń, jón surasqan áńgime áp-sátte-aq qonaqtar men úı ıelerin jaqyndastyryp jiberdi.

Shaı men ettiń ortasynda bir áńgimeni Bákenniń ózi bastady:

— Qapez, seniń ánińdi estimegeli qaı zaman? Áý dep jiberseń qaıtedi?

— Áýeli aýyldyń alty aýyzyn óziń basta. Biz oǵan deıin kishkene boı úıretip alaıyq.

— Sóıt deseń, sóıteıin.

Bákeńniń daýysy minezine saı oınaqy, jaǵymdy eken. Asa shyrqamaı, daýysymdy birden taýysyp almaıyn dep únemdegen adamsha úı ishine erkin estilerdeı etip aıtty.

— Men jolymdy Qarataıǵa berem. Osy bala, Báken, ekeýmizden de asqan ánshi bolady, qudaı buıyrsa. Nanbasań, tyńdap kór, — dedi Qapez.

Qarataı «Syrǵaly erkemin» aıtty. Balanyń daýysyna Báken de, Bákenniń áke-sheshesi de máz bop tańǵaldy.

— Qudaı baǵyńdy ashsyn, balam. Bolaıyn dep tur ekensiń, jasaǵan jar bolsyn! — dep, ákesi batasyn berdi.

«Taǵy aıt», — degen soń, Qapez jolda úıretken ándi Qarataı asa bir qushtarlyqpen, bar yqylasyn sap shyrqady. Ániniń áseri Bákennen asyp túspese kem túspedi. On úshtegi bala deýge bolmaıtyndaı. Sonan soń Qapezge kezek tıdi. Onyń shoqtyǵy Bákennen tym bıik ekenin Sháıi ishteı tarazylady. Áýendi de, sózdi de yrqyna erkin kóndirip, kósile saldy. Án salýdy saǵynyp qalǵany kórinip tur.

* * *

Kesh jatyp, keshteý oıanǵan qonaqtar erteńgi asqa da keshigińkirep bas qoıǵan.

— Assalaýmaǵaleıkó-óm! — dep, jez murt orta jastaǵy sary kisi men ózi quralpas áıel jáne taldyrmash boıjetken úsheýi úıge irkes-tirkes kirip keldi.

— O-oý! — dep, Báken ornynan ushyp túregeldi. — Jezdem men ápkem kelip qalypty ǵoı.

— Kelip qalǵamyz joq, «Kelsin!» degen soń keldik, — dedi ápkesi kúlip. Jıen qaryndasym — Jibek. Tórt uldyń ishinde bir bıdaı. Bárimizdiń sulýymyz da osy, erkemiz de osy, — dedi Báken tanystyryp. «On altyǵa tolǵan bolar», — dep shamalady Sháıi qyzdyń balańdyǵy men uıańdyǵyna qarap.

Bákennen joǵary otyrǵaly jatqan jezdesine Qarataı ushyp túregep oryn berip edi, «Áýre bolma, balam. Qonaq kórinesiń, ákeńniń qasynda otyra ber», — dedi Qapezge qarata ıegimen nusqap.

Ol sózge eshkim mán bere qoımady. «Qap, myna kisi búldirdi-aý!» dedi Sháıi ǵana baıqap: «Kelgen qyz Qapezdi úılengen kisi dep qalatyn boldy-aý?!»

— Jeńge, qymyzdy men quıaıyn! — dedi Jibek Bákenniń áıeline eńkeıip.

— Quısań quıshy, úırene ber, — dep, ojaýdy qolyna ustata saldy da, ózi Bákenge qaraı yǵysyp otyrdy.

— Assalaýmalıke-em! — dep, sol sát úıge Jomart kirip keldi. Ony kórgende Sháıi óziniń qalaı ornynan túregep ketkenin bilmeı qaldy.

— Qaıyn jurttyń ıisin qalaı bilem, á? — dedi kele yrjıyp.

— Ákeń de qaıynsaq edi, tartqansyń ǵoı, — dedi Bákenniń ákesi qaljyńdap. — Qalaı áke-shesheń? Solar jiberdi me, óziń keldiń be?

— Solar jiberdi. «Sol úıdegi adamdardy túgel taıly-taıaǵymen shaqyryp kel», — dedi.

 — Onda ákeńniń bir qoıy buıym bolmaıdy, ne túıe, ne taı soıady da.

— Iá, ózi de taı soıǵaly jatqan. Jeke úı tiktirip qoıdy.

— Onda keshke baryp, bir jaýsha shaýyp qaıtaıyq. Sóıtemiz be, balalar?

— Sóıteıik, — dedi Tazabek kóterile ún qatyp.

— Onda aıta bar áke-shesheńe: durystap daıyndalsyn!

— Oıbaı, qyzyqsyz ǵoı, aǵa. Jibektiń qolynan qymyz isheıin, Qapez ben Bákenniń ánin estıin, jeńgesi Sháıini de Jibek deıdi, eki Jibektiń ortasynan jańa oryn tıgende, «aıta bar, qaıta baryńyz» qalaı?

— Oı, bátshaǵar, senen sóz artylmas. Sen joqta seniń sarań áke-shesheń shala daıyndalyp qoıa ma degen qaýip qoı meniki.

— Qaýiptenbeńiz, aǵa. Bári káttá bolady.

— Qapezjan, túnde Pishán degen kisini aıtyp qaldyń. Jolsoqty, atsoqty bolyp kelgen shyǵar dep, qazbalamadym. Endi aıtshy, ol kim? — dedi aqsaqal endi áńgime men ánge kósheıik degendi ańǵartyp.

— Aıtaıyn, aǵa, — dedi Qapez dombyrasyna qol sozyp. Qarataı qarǵyp túregep dombyrasyn áperdi.  — Pishán bul kúnde bolys eken. Jalaıyr ishinde urýy Baıshegir kórinedi. Elden estýimshe, qazir jasy otyz úsh — otyz tórtke  kelgen tárizdi. Jálmende degen asa baı kisiniń erke balasy desedi. Jasynan nóker jıǵan, án aıtyp, aıtysqa túsip, seri atanǵan jigit bolypty. Sóıtip júrgende, bir kúni Kóksý boıyndaǵy jalaıyrlardyń Andas aýylyna nókerlerimen bara qalady. Úlken toıdyń ústinen túsedi. Áshirkúl, Zeınep degen eki qyz áriptesip óleń aıtyp otyr eken. Pań minezdi, eshkimnen beti qaıtyp kórmegen Pishán álgi ekeýine soqtyǵa ketedi. Burynnan bar áni me, álde sol arada sýyryp salǵan áni me, ol arasyn bilmedim, áni men sózi mynandaı:

— Áshirkúl, Zeınep,

Sóz aıttym túıdek.

Bul dúnıe óte shyǵar,

Óı dep, búı dep.

 

Ónerim bir basyma mol jetedi,

Báribir jastyq shaǵyń bir ótedi.

Myrzasy Baıshegirdiń kelgeninde,

Kóńilimdi aýlaı salsań neń ketedi? —  dep tıisedi.

Pishán bastyrmalatyp bara jatqan soń, eki qyz bylaı jaýap qaıtarady:

— Bireýge jalynbaımyz, ázir tym biz,

Atańyz Baıshegir de emes shyń-quz.

Kebesiń Pishánmin dep, biz qaıtpekpiz,

Bas urǵan barlyq qazaq atam Shyńǵys.

 

Sonda Pishán qyzdarǵa quldyq uryp:

 

— Sózińdi óziń aıtqan qaıtalaıyn,

Aýlyńa qonaq bolyp jaılanaıyn.

Babany aıtyp qaldyń, endi qoıdym,

Shyńǵystyń arýaǵynan aınalaıyn! —

dep, aıtysyn qoıa qoıady. Bul ánniń tarıhy da osylaı, aǵa.

— Tentek bolsa da, tekti tentek eken, á!

— Endi sol Pishán aǵanyń taǵy bir ánin myna Qarataı balańyz aıtyp bersin, aǵa.

Balań daýyspen Qarataı oıly, muńdy ándi ádemi shyrqady.

«Dúnıe shirkin,

Ótedi bir kún».

Sháıi baıqap otyrdy: Qarataıdy tyńdap otyryp, Jibek Qapezden kóz almady. Bákenniń án aıtqanyn talaı estigen bolar, biraq Qapezdiń keń tynysty qońyr daýysy alpys eki tamyryn ıitip jibergen bolar. Boıjetkenge Qapezdiń boıdaq ekenin qalaı bildirsem eken?!

Onyń reti keldi. Tús aýa bular Jomarttikine barýǵa jınaldy. Jibek ákesi men sheshesine ilespeıtin boldy. Sheshesi eldiń kózinshe: «Sen qal», — dep, qyzyna kesip aıtty. «Barsyn», — degendi Báken de batyp aıta almady. Báken men áıeli qyzdy, sóz joq, Qapezge kórseteıik dep ádeıi shaqyrtty. Ashyp aıtpasa da Qapez jaıynda qulaqqaǵys etken bolýy kerek. Endi sol maqsattyń bári oıda-joqta buzylǵaly tur. Ne isteý kerek?

Qumǵandaǵy sýdy pysytqylap, Jibek samaýrynnan jyly sý quıyp jatty. Sháıi qasyna kelip:

— Sińlim, qolyma sý quıyp jibershi! — dedi.

— Qazir, — dedi Jibek qaǵylez ún qatyp.

— Qaıynsińlimdikine nege bizben birge barmadyń?

— Áke-sheshem barady ǵoı.

— Bizge seniń barǵanyń kerek. Saǵan qarap aıtsa, Qapezdiń daýsy qyryq qubylady eken. Álde unatpaı qaldyń ba?

— O kisi maǵan qarap qalmaǵan shyǵar?

— Saǵan qarap qalmasa, seni kórýge sonsha jerden keler me edi?

— Qarataıyn qydyrtý úshin shyǵar?

— Qarataıdy joldan qosyp aldyq, daýsy, minezi — bári Qapezge birden unady. Óziń de kórdiń ǵoı, qandaı keremet bala!?

— Iá, maǵan da unady.

— Qapez she? Ol unamady ma?

Jibek Sháıiniń betine baǵjıa qarady. Saǵan, ózi ne kerek degen sekildi.

— Unamady ma? — dedi Sháıi taqyqtap.

— Unady.

— Sen de oǵan unadyń.

Jibektiń eki beti lap qyzaryp ketti. Qumǵanyn qushaqtap, úıge qaraı jalt buryldy.  — Apama aıtyńyz.

«Apa» degeni sheshesi ekenin Sháıi túsine qoıdy. «Oǵan ne desem eken?» — dedi tosylyp. Aqyry táýekelge mindi.

— Qyzyńyz bizben birge qyzyq kórip qaıtsyn da, — dedi tótesinen.

— Aǵasy at taýyp berse, bara bersin.

Báken tez arada er-turmanymen at taýyp berdi.

Sháıi jol boıy Jibekti janynan shyǵarmady. Sypaıylyq saqtap, Qapez kóz qıyǵymen ǵana bárin barlap kele jatty.

* * *

Jomart pen Jámesh júregin qolyna ustap kútti. Ásirese Jomart. Eki ezýi qulaǵyna jetip qýandy.

— Bizdiń elden Qapezdeı ánshi shyǵady dep men eshqashan oılaǵan da  emespin, úmittengen de emespin, — dedi ańqyldap. — Daýsyn estigende, búkil jan dúnıem bir aýdarylyp túskendeı bolam.

— Meni tyńdaǵanda da aýdarylyp kete jazdaýshy eń ǵoı? — dedi Báken kúlip. Sháıi onyń daýsynan ázilmen birge ázázildi de ańǵarǵandaı boldy.

Qapezdiń kóńili Jibekke aýǵanyn Sháıi osy joly anyq baıqady. Kóbine kóziniń qıyǵymen qarap, anda-sanda basynan aıaǵyna deıin asyǵys sholyp ótedi. Ekeýiniń qylyǵyn ańdyp otyrý Sháıige tipti qyzyq kórindi. Qasynda otyrǵan qyzǵa qasaqana: «Báken jaqsy ánshi eken ǵoı, á?» — dep sybyrlady. Jibek sál úndemeı otyrdy da, «Qapez joqta solaı bolatyn», — dedi kúmiljip.

Qapez kelgeli baǵasy báseń bolyp qalǵanyn Bákenniń ózi de sezdi, sirá. Soǵan namystandy ma, ázil-ospaq pen kúlkili ánderdi aıtýǵa kóshti.

«Aıym týyp keledi alqasynan,

Shalyp jyqtym qyzdardy shalqasynan.

Shalyp jyǵyp qyzdardy shalqasynan,

Shańyn qaǵyp turǵyzdym arqasynan», — dep kúlkige bir qaryq qyldy. Sol kúlkini arqalanyp:

«Toıǵa baptap minemin qasqa atymdy,

Qasqa atymnan   minbeımin basqa atymdy.

Qudaıdyń maǵan bergen bir minezi,

Qyzdan jaqsy kóremin jas qatyndy», —  dep te tastady. Sony aıtqanda, nege ekenin, Sháıi jaqqa jalt qarady.

— Óı, bádik neme! —dep, oǵan elden buryn ákesi kúldi.

Ádeıi qaraǵanyn Sháıi anyq baıqady. Kózimen de, ezýimen de áldeneni ańǵartyp kúldi. Onysy nesi? Oıyny ma, shyny ma? Sonda jaqsy kórgen jas qatyny men be? Áýelgide ájeptáýir kóringenmen, birte-birte Báken Sháıige basqasha tanyla bastady. Lepirip, kóterilip sóılegeni keıde jarassa, keıde jaraspaıdy. «Qapez ekeýmiz Ystambuldy óz úıimizdeı kórip kettik. Jıyn-toılarynda talaı án saldyq. Qapez qazaqtyń qaı-qaıdaǵy muńdy ánderin aıtsa, men kúldirgi ándermen qyran-topan qylam», — dep bir soqty. Qapezdi maqtaǵan bop otyryp, bildirmeı ózin odan kóterińkirep jiberedi. Ázilge saıyp, ádeıi sóıtedi. «Túrikter ázil-ospaq, bıleýge beıim ánderdi óte jaqsy kóredi», — dep, taǵy ózin bir erekshelep tastady. Kúldirgi án aıtqandy keremet artyqshylyq sanaıtyn sekildi. Alǵashqy keıpi de aldamshy eken, domalaq júzdi jaıdary jigit kórinip edi, onysy búrkeme betperde bolyp shyqty. Mańdaıynyń tarlyǵy sondaı, qabaǵyn kóterse, mańdaıshasy qasymen túıisip kete jazdaıdy. Tyqyr shashy bas quıqasymen birge bultyńdap, qasy men kózi eki jaǵynan eki qulaǵyna kerip qoıǵandaı sozyla qıǵashtanyp tur. Jarǵaqbas jarqanattyń júnbas adam túri aldyńda turǵandaı. Ol buǵan bir-eki ret «meniń kózdep otyrǵan jemtigim sensiń» degendeı shúıligip qarady. Sháıi óz-ózinen jaısyzdandy.

Bákenniń qandaı adam ekenin Qapez bilmeı me? Nege bilmesin, biletin shyǵar? Bilse, nege jaqyn júredi? Nege? Adam adammen aralaspasa, adam bola ma? Sháıige jarqanatty elestetken Báken turmaq, jarǵanattyń ózi de ómir súrip jatqan joq pa? Báken unamasa, oǵan áıeli nege tıedi? Unaǵan soń tıedi. Bul dúnıe bir adamnyń ǵana bıliginde emes qoı. Qaıta barlyq adam bir dúnıeniń bıliginde. Kózdiń kórýi men kóńildiń kórýi — ekeýi eki basqa bolǵany ǵoı.

Topalań oıdan keshke deıin aryla almady. Aqyry sharshap: «Ázildegen sıqy sol shyǵar?»dep topshylady.

— Júrshi, dalaǵa shyǵyp keleıik, — dedi Jibekke.

Ekeýi alysyraqqa ketti. Qyzdyń tamyryn basatyn eń yńǵaıly sát osy edi.

— Qapez seni unatyp qalypty, — dedi kúlip.

— Ony kim aıtty?

— Ózi aıtty.

— Ony nege sizge aıtady?

— Endi kimge aıtady? Saǵan birden bata almaıdy, menen basqaǵa sene almaıdy. Sonan soń maǵan aıtty. «Jeńge, kóńilimdi jetkizshi, kóńilin bilshi», — dedi. Ne deısiń?

— Ne deýshi em? Onysy asyǵys qoı. Bir kórmeı jatyp...

— Bir kórgennen oıanbaǵan sezim on kórgennen oıana qoıar deımisiń, Jibek? Unaıtyn adam bir kórgennen-aq unaıdy, unamaıtyn adam bir kórgennen-aq unamaıdy. Sózbuıdaǵa salmasańshy.

— Sizdiń aıtqanyńyz bolsynshy.

— Boldy endeshe. Qapezden shúıinshi suraıyn.

Ekeýin esik aldynan Báken kútip aldy.

— Qasqyr jep qoıar dep qoryqpaısyńdar, á? Jeńgeńniń qasyna barshy, Jibek.

Jibektiń sońynan Sháıi de júre berip edi, Báken qolynan ustaı aldy.

— Kózime de túsip, kóńilim de aýyp, ábden dińkemdi qurttyń-aý!

— Qyljaǵyńdy qoı, Báken. Baıym kórse, moınyńdy úzip jiberer. Onymen oınama.

— Men onymen emes, senimen oınaıyn dep turǵam joq pa?

— Ol ekeýmiz bir adambyz. Bizdi eshkim bóle almaıdy.

— Ózi dáýdiń ózgesi ónimsiz keledi deýshi edi, oǵan neǵyp ózeýrep qalǵansyń?

— Ónimdi me, ónimsiz be, oǵan kózińdi jetkizgiń kelse, qoınyna qatynyńdy bir tún salyp kór!

Qolyn julqyp jiberip, Sháıi úıge qaraı bettedi.

— Orysqa da, qalmaqqa da jem bolǵanyńdy men bilmeıdi deımisiń? Bálsinbeı-aq qoı!

«Ittiń balasy-aı! It alǵysyz etem degen ekensiń ǵoı! Táıkenimnen sadaǵa ketkir!»Sháıi jyǵylyp qala jazdap, etpetteı kelip, esiktiń syqyrlaýyǵyna súıene bergende áldekim syrtynan kep qushaqtaı aldy. Qapez eken.

— Jeńge, óńińiz órt sóndirgendeı ǵoı, qyzdyń jaýaby qatty boldy ma?

— Joq, qaınym, qyz bizdiki. Seniń qadirińdi qasyńdaǵy dosyńnan artyq bilmese, kem bilmeıdi.

— Endeshe naǵyp ıt qýǵandaı jyǵylyp qala jazdadyńyz?

— Iá, ıt qýdy. Úıge kire bergenimde bir ıttiń qarsy aldymnan tap bergeni. Sodan shoshyp...

— E, ıt ıttigin istemeı tura ma, jeńge. Keıbir ıt úıden shyqqanǵa da, úıge kirgenge de úre beredi. Ondaı teksizge táıt deı salyńyz.

Bir yńǵaısyzdyq bolǵanyn Tazabek te sezipti. «Syr berme, janym! Anaý ıt birdeme dedi-aý, sirá? Qapez úshin qyńq demeıik», — dedi sybyrlap.

— Qyz kóndi ǵoı, qalǵany qurysynshy! — dedi Sháıi de ózine ózi basý aıtqan adamsha baısaldylyq tanytyp. — Ne degenin bilseń ǵoı...

— Jaraıdy, keıin... Aspanyn tastap jiberse de syr berme!

Tazabektiń temirdeı úni kókireginde kilkip turǵan jábiriniń bárin japyryp jibergendeı boldy.

* * *

Tazabekpen aqyldasa otyryp, Jomart pen ákesi Qapezge at, Qarataıǵa taı mingizdi. «Alǵashqy oljań qutty bolsyn!» — dep, Sháıi bala ánshiniń betinen meıirlene súıdi.

Jibek pen Qapez sóz baılasyp, Tazabek pen Sháıi qudasyı kórip, bular aýylǵa toıdan qaıtqandaı oraldy. Ertesi Jalańashqa Júziktiń sheshesi men inisi bata oqı keldi. Úıitken úlken qara qoıy bar, artynyp-tartynyp kelipti. Júgirip kelip Tazabektiń tizesine otyra qalǵan Oralbekti kórip, Júziktiń sheshesi:

— Balańyz orysqa tartyp ketipti, á, qudaǵı? — dep qaldy.

— Pusyrman babamyz qalmaqpen soǵysyp batyr bolsa, Tazabek atamyz oryspen soǵysyp batyr bolǵan, qudaǵı. Jaýyńa tartqan bala jaýynger bolady. Qudaı qısa, Oralbegim batyr bolady, — dedi.

Tazabek Sháıige, Sháıi jerge qarady.

— Meniń balam qyrǵyzǵa tartady, — dedi Júzik jasandylaý kúlip. — Basqaǵa tartqan bala baqytty bolady.

— E, balalar baqytty bolsa, biz de baqyttymyz. — Júziktiń sheshesi ózi bastaǵan sózdi ózi tıanaqtady.

* * *

Úsh kún oılanyp, úsh tún tolǵanyp, aqyry Tazabek táýekelge mindi.

— Sen oqyǵan adamsyń ǵoı, men Kópzip bergen úıdi mektep jasasam, sen soǵan balalardy oqytasyń ba? — dedi Qapezge.

— Oıbaı-aý, Táke, kókten tilegenimdi jerden berdi ǵoı onda.

— Endeshe júr, kettik. Sekerınmen aqyldasaıyq.

Ekeýi ony óz úıinen tapty. Tazabekti tyńdap bolyp, tańdana basyn shaıqady.

— Munyń naǵyz bálshebekke tán qylyq. Tizimin jasa, balalardy oqyt, qolymnan kelgen kómegimdi aıamaımyn, — dedi jigerlenip.

Bular dalaǵa shyǵyp attaryna mingende sap etip Sergeıchýk kele qaldy. Áldebir mańyzdy nárse aıtylǵanyn úsheýiniń júzderinen ańǵarǵan bolý kerek.

— Nemene, toıǵa bara jatyrsyńdar ma? — dedi kekesin únmen.

— Iá, toı deseń de bolady, — dedi Sekerın atynyń basyn soǵan qaraı buryp. — Tazabek Kobzevtiń bergen úıin mektep jasaıyq deıdi.

— Sonda qalaı? Qazaq balalary oqıdy da, meniń balalaryma bastyq bola ma?

— Bolsa nesi bar? — dedi Tazabek yzalana tistenip.

— Esińde bolsyn, Tazabek, qazaq qyryq jyl oqysa da orysqa eshteńe úırete almaıdy.

— Seniń de esińde bolsyn, Sergeıchýk. Qazaq oqysa,  orysqa birdeme úıretem dep oqymaıdy, ózim birdeme úırenem dep oqıdy.

— Seniń qazaǵyń ózi de eshteńe úırene almaıdy, qoı baqqannan basqa qolynan eshteńe kelmeıdi.

— Óı, ákeńniń aýzy! Qazaqty sen týyp pa ediń?

Oń aıaǵyn úzeńgiden shyǵara sap, Sergeıchýktiń atyn qabyrǵa tustan Tazabek teýip kep jiberip edi, aty táltirektep baryp Sekerınniń atyna soqtyqty. Ekeýi qabatynan qulaı jazdady. Qamshysyn kótere bergende, Qapez qolynan shap berdi.

— Qoı, Táke. Teksiz adammen tóbelespe.

— Apyrm-aı, Táke, adamnyń kúshti bolǵany da qaýipti eken-aý, á? Bir tepkende eki attylyny tońqalań astyra jazdadyńyz ǵoı!

— Anaý ıt, kórdiń be, qazaqty adamǵa sanamaıdy. Qaq bastan bir salsam, til tartpaıtyn edi.

— Óıtseńiz, siz ben Sergeıchýktiń emes, qazaq pen orystyń arasy ajyraıtyn edi ǵoı, Táke. Jańaǵyńyzdyń ózi de ońaı tıgen joq ekeýine.

...Sekerın syr bermese de, Sergeıchýktiń kek saqtaıtynyn Tazabek sezdi. Biraz kún kózderine túspeýge bekindi. Onyń oraıy da kele qaldy. Keshkisin Qapez úıge kúlimdeı kirdi. Tuıyqtyń tórinde otyrǵan aýqatty Tunyq degen kisi  súndet  toıǵa shaqyrypty. Tuńǵysh nemeresin musylman etip jatyr eken.

— Qasyma Qarataıdy alsam, ekeýmizge qorǵan bop ózińiz bastap barsańyz! — dedi.

— Baraıyn, — dedi eki sózge kelmesten. — El kórip, jer kórip, ashýymdy tarqatyp qaıtaıyn.

 

* * *

Tazabek, Qapez, Qarataı — úsheýi Kegen ózeninen ótip Aqshoqynyń batys jaq syrtyn aınala bergende, bastaý basynda attarynan túsip alqaqotan otyrǵan alty orysty baıqady. Úsheýi bir-birin únsiz túsinip, olardan aýlaqtaı oraǵyta júrdi. Kenet orystyń bireýi ornynan atyp túregeldi.

— Tazabek! Áı, Tazabek! — dedi  taza qazaqshalap.

—Óı, Kóbzip qoı, — dedi Tazabek te tanyp. — Burylaıyq.

Altaýy da iri, tyǵyrshyqtaı, áldekim ádeıi iriktep alǵandaı birine biri saı eken. Kobzev qushaǵyn jaıa amandasty. Qapezdi de qushaqtap, Qarataıǵa kózin syǵyraıta qarady.

— Bul qazaqty buryn kórmegen sı ıaqtymyn, — dedi Tazabekke túsindir degendeı qarap.

— Bul — Qapezdiń shákirti, Qarataı degen ánshi bala.

— Án salmaıtyn, óleń shyǵarmaıtyn qazaq joq, — dedi Kobzev kúlip. — Qapez, ákeń qalaı? Tyń ba?

— Qudaıǵa shúkir, mal-janyna qarap júr.

— Aman bolsyn. Menen sálem aıt.

Bular Qaraqolǵa baryp, sodan qaıtyp kele jatyr eken.

— Saýda-sattyq jasap kelemiz, — dedi Kobzev Tazabekke jónderin túsindirip. Maldaryna apıyn aıyrbastap ákele jatypty. Qytaı asyrsań, apıynyń altynnan qymbat qazyna kórinedi. «Mynaý ózińe, mynaý Baıǵabylǵa. Sýyq tıse, tarydaıyn ezip ishseń, qulantaza aıyǵyp ketesiń», — dep, Kobzev Tazabekke eki túıinshek apıyn berdi.

— Men jaqsy ornalastym, — dedi Kobzev. — Kıtiń degeniń shóbi shúıgin, aınalasyn jota men tóbe qorshaǵan yq qoınaý eken. Malǵa da, adamǵa da asa jaıly. Sen, Tazabek, Sergeıchýkten qansha saqtansań da qapy qalasyń. Odan da qasyma kóship kelseńshi. Aǵaıyndaryńdy da ala kel. Nesine qobaljısyń, ol da qazaqtyń jeri emes pe? Saǵan shamasy jetpegenmen, Sergeıchýk bala-shaǵańa qastyq jasaýy múmkin. Ózińnen buryn olardy oılasańshy!

— Oılaımyn ǵoı, nege oılamaıyn! — dedi Tazabek qarsylyq ta aıtpaı, quptaı da qoımaı. Orystar men qazaqtar kánigi baýyrlarsha uzaq qoshtasyp, zorǵa ajyrasty.

* * *

Toıly aýylǵa Tazabekter kún jambasqa jyǵyla jetti. Toı jasap jatqan Tunyq qart Qapezdiń kelgenine qatty qýandy. «Ánińdi áli estigem joq, biraq dańqyńdy estip jatyrmyn», — dedi kúlip dóńesteý jerge tikken alty qanat úıge ózi jaıǵastyryp. Áýeli qymyz, artynsha shaı ákeldi. Shaı ústine Báken, oǵan erip Jibek keldi. Toı ıesine Báken jaqyn jıen eken, Bular jón aıtysyp, jón surasyp jatqanda áldekimniń bajyldaǵan, oǵan arasha túsken eresek bireýdiń: «Oıbaı, óltirdi-aý!» — degen ashshy aıqaıy shyqty. Úıdegiler údere dalaǵa shyqty. Eńgezerdeı dáý jigit bir balany attyń baýyryna alyp sabap keledi, bala basyn saýǵalap, qyrǵıdan qashqan boztorǵaısha bultalań qaǵady. Ashý qysqannan Tazabektiń kózi qantalap ketti. Shıryǵa baryp attynyń aldyna tura qaldy. Aty qalt toqtaǵanda tizgininen shap berdi. Alyp qara qustaı óńkıgen Tazabektiń qos aýyz myltyqtyń uńǵysyndaı shúılikken kózderi attylynyń óńmeninen ótti.

— Óı, tur bylaı!

— Turmaımyn! Jaýǵa shapqandaı balaǵa shapqanyń ne?

— Óı, ákeńniń... Ket jolymnan!

Silteı bergen qamshysyn Tazabek qolyna oraı tartyp aldy. Ananyń kózi bir sát sasqalaq qaqty. Eki julqyp, eńkeıtti de, Tazabek ony at ústinen julyp aldy. Ekeýi umar-jumar jerge domalady. Endi tıispes degen oımen Tazabek túregele bergende, anaý qolyndaǵy qamshyǵa jarmasa ketti. Tazabek bir silkip tartyp aldy da, sabyn tizesine sap qaq bólip tastady. Sóıtti de alysyraqqa laqtyryp jiberdi. Eri baýyryna túsken at týlap, tepkilep, qarap turǵan jurtty ý-shý qylyp qorqytyp, birese jurtqa, birese úıge taqaý kelip, eldiń ábden záresin aldy.

Tazabek artyna burylmaı júre berip edi, eńgezerdeı eki jigit aldyna kóldeneń tura qaldy. İstiń nasyrǵa shapqanyn Tazabek túsindi. Artyna qarasa bilegin sybanyp, atynan aýdaryp alǵan jigiti taltaıa shirenip tur eken. «Qap, qamshym bolǵanda, qaq bastan perer em!» — dedi ókinip. Sol sát: «Aǵa!» degen Qarataıdyń daýsy shar etti. Jalt qarady.

— Má, qamshyńyz!

Laqtyrǵan qamshyny Tazabek lyp etkizip qaǵyp aldy. «Úsheýin úsh salyp ketip, úsh jerge teńkıte salsam ba eken?» dedi bir sát yza býyp. Sol kezde úsheýdiń kishileýi: «Óı, ákeńniń!» — dep tap berdi.

Tazabek jalt berip búıirge shyqty da, bókseden janaı bir tartty.

Jigit baj etip domalap tústi.

— Áı! — dep sol sát qara sur murtty jigit aǵasy top ishinen atylyp shyqty.

— Áı, kórgensizder! Óz toılaryńda ózderiń tóbeles shyǵaryp, bularyń ne? Al, qane, sabańdar meni, qoldaryń qyshyp bara jatsa!

— Qozyny jamyrattyń dep qarshadaı balany jurttyń kózinshe sabaǵanyń qaı sasqanyń? Toıǵa sony tamashalasyn dep shaqyrdyńdar ma?

— Kitápbek, bul ne shý?— Shapanynyń bir jeńin kıip, bir jeńin kımeı toı ıesi Tunyq qart enteleı jetipti.

— Óı, balalaryńyzdyń balalyǵy da baıaǵy. Qonaqqa qamshy kóteripti.

— Óı, óńkeı ez, kórinbeńder kózime!

Úsheýiniń de uıalas tentek ekenin Tazabek Tunyqtyń sózinen túsine qoıdy. Úıge kirgen soń da jaıǵasyp otyra almady. Áldebir alań kúdik kókeıinde kilkidi de turdy. Kináli me, kinásiz be, qalaıda yńǵaısyz boldy-aý!? El kórdi, jurt estidi, toıdyń shyrqyn bul buzdy deıdi-aý?!

— Qapez, meniń qaıtyp ketkenim jón shyǵar? — dedi esik jaqqa betin buryp.

— Sol durys shyǵar, — dedi Báken Qapezdiń jaýabyn kútpesten. — Tazabek attan julyp alǵan jigit — bul óńirge aty shyqqan kókparshy, áıgili taqymger. Al bóksesine qamshy soqqan jigit onyń eń kenje inisi, súndetke otyryp jatqan — sonyń balasy. Ekeýi de namystan óletin shyǵar. Uıat boldy.

— Onda biz de ketemiz, birge keldik, birge qaıtamyz, — dedi Qapez esikke qaraı bir attap.

— Biz de keteıik, — dedi Jibek Bákenniń betine qaramastan.

— E, bizge ne joq, — dedi Báken kúńk etip.

Bular dúrkirep dalaǵa shyqqanda, jańa arashaǵa túsken qara sur jigit entige qastaryna jetti.

— Áı, jigitter! — dedi bulardyń qaıtýǵa bet alǵanyn túsine qoıyp. — Meni Tunyq qarıanyń ózi jumsady. Qazir ózi de kelip qalar. Úıge kirińdershi, áńgime bar.

Endi ketse, ókpelep ketkendeı kórinetinin bilip, Tazabek tosylyp qaldy.

— Kirsek kireıik, — dedi Qapez sol irkilisti seze qoıyp.

Kitápbek súndetke otyryp jatqan balanyń naǵashysy eken.

Mán-jaıdy eki arada biraz bilip alǵan da sekildi.

— Tazabek, sende esh kiná joq, — dedi tizesin alaqanymen basyp. — Seniń ornyńda bolsam, men de sóıtip arashalar edim balany. Bireýi saǵan qamshy jumsady, bireýi tap berdi, kiná ózderinde. Eger sol arada toqtaı qoımasa men saǵan jaq bop tóbeleser edim olarmen.

Sodan keıin Kitápbek ózin tanystyryp, İleniń arǵy betinen kelgenin, ol jaqtaǵy el-jurttyń jaǵdaıyn biraz áńgimeledi. Sol arada nemeresine toı jasap jatqan qart ta kelip, balalarynyń ábestigi úshin keshirim surady.

— Kúshti álsizdi zábirleıdi, baı kedeıdi zábirleıdi, kúshti men baı sodan lázzat alady, álsiz ben kedeıdiń sodan kóńili qalady. Oǵan tosqaýyl bolatyn bilim bul qazaqta bolmaı tur ǵoı, — dedi Qapez ózine ózi sóılegen adamsha keıip.

Qapezdiń sózin árkim árqıly oımen qýalap bir sát bári jym-jyrt otyryp qaldy.

— Onyń ras, — dedi Kátipbek qabaǵyn shyta ún qatyp. — Sen oqyǵan adamsyń, Qapez. Oqyǵan adam oqymaǵan adamnan edáýir bıik turady. Bıikte turǵan adam bıiktegini kóredi. Taýdyń basynda turǵan adamnyń kórgen-bilgenin taýdyń qasynda turǵan adamda kórip-bilmeıdi. Biraq ekeýi de: «Biz taýda turamyz» dep kópiredi. Tipti taýdyń qasynda turǵan basynda turǵanǵa jeńistik bermeı de ketedi. «Kórgendi kóttegen jeńedi» degendi qazaq sirá, sondaıǵa aıtqan bolar. «Bilmestiń bilmegenin keshirmeseń, bilgendigiń qaıda?» demeı me qazaq. Aǵanyń áperbaqan balalary bir aǵattyq jasap qaldy. Qapez, Tazabek, sabalaryńa túsińder! Toı — halyqtyń nesibesi, ortaq iske ortaq kóńilmen qarańdar.

— Qapezjan, at-shapan aıybymdy ótermin, ónerińdi jurtqa aıanbaı kórsetshi! — dep, Tunyq qart osymen sóz támám bolǵanyn ańǵartyp, ornynan kóterildi.

* * *

Qapez keshkisin qanattanyp shyrqady. Erteń bastalatyn toı búgin bastalǵandaı boldy. Áýelgide bosaǵadan syǵalaǵan jurt sálden soń tabaldyryqtan attady, birazdan keıin esikti de ashyp tastady, oǵan da qanaǵat etpeı, aqyrynda irgeni túrip tastap tyńdady. Jurt alqalaǵanda arqaly adamnyń adam tanymastaı túrlenip ketetinin Tazabek óz kózimen kórdi: án shyrqaǵan kezdegi Qapez kúnde ózi kórip júrgen Qapez emes edi, daýsy da, minezi men túri de — bári basqa, bári ǵajap! Óziniń aldyna Qarataıdy salyp, Qapez jurtty bir tańǵaldyrsa, artynan ózi shyrqap eki tańǵaldyrdy.

«Qaıran zaman asaý qulyn sekildi baılanbaǵan», — degende, jurttyń keshegi kúnin kóz aldyna qaıta elestetti. Bastyǵy dana bolsa, ózi de dana bolǵan, bastyǵy shala bolsa, ózi de shala bolǵan momyn qazaq eliniń ótkenin, sirá, kúrsine eske aldy. Bastyǵyna qarap bas ızep ósken ádetin kúrsine eske aldy.

Qapez bir ánnen keıin bir ánge basty.

«Myna zaman qaı zaman, soqpa zaman,

Budan basqa qyzyǵyń joq pa, zaman?

Budan basqa qyzyǵyń joq bolsa eger,

Kúlip-oınap alaıyq, toqta, zaman!» —

degende, kúrsinbegen bir adam qalmady. Sodan Shaltabaıdyń ánin shyrqap:

«Qazaqtyń aty shyqqan suńqary edim,

Qaırylyp qanatymnan jarǵa qondym», — dep qaıyrǵanda, sanasy san-saqqa júgirgen jurt kúlerin de bilmeı, jylaryn da bilmeı qozǵalaqtady. Qapezdiń daýsy Tazabekke kókjıekten kókjıekke jetip jatqandaı kórindi. Tuıyq jaılaýynyń jalpaq dalasy, taý-tasyQapezdiń únin jutyna simirip jatqandaı sezildi. Shalqar daýys elge shalqar qýanysh, sıqyr tańdanys syılady. Qudaı biledi, shybyn-shirkeı de tyrp etpeı tyńdaǵan shyǵar. Án bitkende jurt áli eseńgiregendeı bolyp esin birazǵa deıin jınaı almaǵandaı jym-jyrt otyryp qaldy. Tunyq qart ornynan turyp kep Qapezdi únsiz qushaqtady.

Sonan soń qart aınala qarap oń qolyn joǵary kóterdi.

— Tapqan anasyna, taptyrǵan ákesine rahmet! — dedi daýsy dirildep.

Jurt jamyraı shýlasty. Kenet sol kezde esikten bir egde áıel eńkeıe kirdi. Jurt dabyry tyıyla qaldy.

— Men jańaǵy ánin aıtqan batyr atamnyń nemere kelinimin! — dedi salmaqpen. — Otaǵasy tiri bolǵanda at mingizetin edi. Mynaý altyn bilezigimdi qolymnan alyp berip turmyn. Kelin qolyna taqsyn!

Qapez bilezikti alyp, kempirdi qolynan súıdi. «Boıdaqpyn, bilezikti kimge berem?» demedi. «Altyn kórse, perishteniń joldan taıǵany» osy shyǵar dep topshylady Tazabek. Ol oıynyń aǵattyǵyn ertesi bir-aq ańǵardy.

Kók shalǵynǵa tekemet, kilem tósep, syıly qonaqtar syrtta otyrǵan. Sol kezde qymynǵan da joq, qysylǵan da joq, Bákenniń janynda otyrǵan Jibekke kelip Qapez qolyn usyndy. Jibek kózi jypylyqtap elge bir, Qapezge bir qarap qatty sasty.

— Jibek, ustatshy bilegińnen! — dedi kúle buıyryp. — Altyn bilezik seniki.

— Ne úshin? Qalyń mal ma?

— Joq, Shaltabaı atamyzdyń bizge bergen batasy.

— O, bárekeldi? — dedi bir qart Qapezdiń qylyǵyn hosh kórip. — Sala ǵoı, balam, qysylma!

Toıdyń tartý-taralǵysy da bir tóbe boldy. Qapez qos at jetektep, Qarataı taı mindi, Tazabekke qarttyń ózi qushaqtap bulǵyn ishik japty. «Balalarymdy durys sabaǵanyń úshin», dedi kúlip. Estigender keńk-keńk kúlisti. Qarttyń qasynda turǵan Kitápbek bóline shyǵyp kep Qarataıdy qushaqtady.

— Men myna Qarataı jıenim men Qapezdi, Tazabek dáý — úsheýin İleniń arǵy betine Beljaılaýǵa elimniń atynan shaqyram! — dedi. — Kelesińder ǵoı?

Qapez Tazabekke qarady. Ol basyn ızedi.

— Baramyz.

— Kútemiz.

...Toıly aýyldan uzaı bere Qapez Tazabekke burylyp:

— Biz at minip qaıtqanda sizdiń jaıaý qaıtqanyńyz jaraspas, bir atymdy sizge syıladym, tańdaǵanyńyzdy alyńyz, — dedi.

— Joq, men de jaman syılyq alǵam joq. Taıym qashan at bolady dep kútip júre me, bir atyńdy Qarataı minsin. Ekeýimizge Qarataıdyń qýanǵanynan artyq qýanysh bola ma?

Qapez atynan aýdarylyp kete jazdap kep Tazabekti qushaqtaı aldy.

— Qarataı, Tazabekteı aǵamyz bar ekeýimiz qandaı baqyttymyz!

* * *

Tazabek úıden shyǵysymen-aq Sháıi Kobzevtiń úıine tezdetip kirip alýdy uıǵardy. Orys kórgen rahatty qazaq kórse, kúná bola ma dep oılady. «Apa! — dedi enesine, — ana úıdi tazalap keleıin, keshke deıin soǵan kóship alaıyqshy!»

Kelinin betinen qaǵyp kórmegen Qalısha bul joly da qyńq demedi. Sháıi Kobzevtiń qaraǵaıdyqıyp salǵan úıiniń ishi-syrtyn sý jylytyp jýdy. Edenin, tóbesin túgel súrtti. Qojabekten eki ógiz surap alyp, tús aýa Toǵyzbulaqtaǵy úıin jyqpaı-aq, ishindegi kórpe-jastyǵyn, kıizi men kebejesin Kobzevtiń úıine artyp ákeldi.

— Qarǵam-aý, osynsha asyǵyp ne kórindi? — dedi enesi tańdanyp.

— Balańyz kelgende bizdi Toǵyzbulaqtan taba almaı qalsyn, — dedi kúlip.

Qojabekti shaqyryp Quran oqytty. Baptap shaı, dámdep qýyrdaq berdi. Túnde enesi men Oralbek ishki úıge, ózi aýyzǵy úıge jatty. Sháıige as ishetin bólmeniń jeke bolǵany asa unady. Ydys-aıaqtyń, kıim-keshek, kórpe-jastyqtan aralaspaǵany durys eken dep túıdi. Tazabek quptar ma eken, kelgenimdi nege kútpediń dep renjir me eken? Jaqsy kórem degeni ras bolsa, jymyń eter de qoıar. Ótirik bolsa, osyndaıdy paıdalanyp qaı-qaıdaǵyny aıtar.Qanshama seneıin dese de túbegeıli sendirmeı bir túıtkil Sháıini únemi shyrmaıdy da júredi: orystyń qorlaǵany anaý, qalmaqtyń zorlaǵany anaý, bárin bile turyp bir keıistik aıtpaıdy; shyny ma, shydamdylyǵy ma? Biraq aımalaýynda, qushyp-súıgeninde sekem alyp, sezik salar bir salqyndyq joq: qalaı erkelese solaı erkeletedi, jumaǵymsyń deıdi qulaǵyna sybyrlap. Sol sáttiń jumaq ekenin Sháıi de moıyndaıdy.

Sháıi óziniń sońǵy kezde Júzikke de sezikpen qaraı bastaǵanyn titirkene eske aldy. Maldy jaılaýǵa shyǵaraıyq degenderi ánsheıin Tabaı ekeýiniń oılap tapqan syltaýy sekildi. Tabaıdan bala tapqan soń Aǵyntaıdy da, onymen birge órtengen balalaryn da, ata-enesin de — bárin umytatyn shyǵar? Maldyń qamyn oılaǵansyp, Baıǵabyl aǵamen birge jaılaýǵa shyǵa qalǵany eptep bizden alystaǵany da. Sámendi de menen salqyndatpaq pa? O, qudaıym-aı, álde osynyń bári meniń áıeldik kúmánim be?

Aýnaı bergeninde áldene syrttan syrt etkendeı boldy. Laqtyrǵan tastan pyr-pyr ushqan torǵaıdaı oılap jatqan kúdigi byt-shyt bytyrap ketti. Áldekimder kúbirleskendeı kórindi. Bireý úıdi aınala birdeme izdep júrgendeı. Ushyp túregep esikke bardy. Tyńdap kórip edi, túk estı almady. Sańylaýdan tyńdaıyn dep, ilgegin aqyryn ashyp, esikti syrtqa ıterdi. Ashylmady. Áldekim tirep turǵandaı. Qatty julqyp qalyp edi, solq etti de, sańylaý bermedi. Áldekimniń syrttan bekitip tastaǵanyn sezdi. Nege? Ne úshin? Júgirip enesi jatqan úıge kirdi.

— O ne? — dep, o kisi oıana ketti.

— Apa, bizdi bireý syrtymyzdan bekitip ketti.

— Ne deıt? Órtegeli júrgen shyǵar?

Solaı ekenin Sháıi túsindi. Óle me? Ólmeıtin ne amal bar? Júgirip baryp terezeden qarady. Terezeni syrtynan jabatyn aǵash qaqpaqtyń temir ilgishinsyrtqa ıterip edi, ol da qozǵalmady. Bekitip tastapty. Tirideı órteýdiń ádisin ábden biletin bireý boldy.

Enesi men Oralbekti tabaldyryqtyń dál túbine jatqyzdy da, tekemetke eki shelek sýdy laq etkizip quıdy. Sonan soń ekeýiniń ústine japty. Tórgi úıden tútinniń ıisi múńk etti. Oqtaý esine tústi. Ákelip terezeni urǵylap edi,áınegin syndyrǵannan ózgege onyń áli kelmedi.

Tórgi úıden lap etken qyzyl jalyndy kózi shaldy. Kenet Tazabektiń myltyǵy esine tústi. Ot tıse, oǵy men dárisi atylyp ketedi ǵoı. Mana tyǵyp qoıǵan jerden myltyq pen oq-dárini izdep taýyp aldy, biraq tútinnen qaqalyp-shashalyp, aýyzǵy úıge atyp shyqty. Kirgen esigin shyǵarda taba almaı jantalasty. Ot aýyzǵy úıge de jetti. Terezeniń tusyna tura qalyp, syrtqa qaraı qosaýyzdy basyp-basyp jiberdi. Qulaǵy bitip, qaqalyp-shashalyp, tipti óz daýsyn da estı almady. Sıpalap júrip qosaýyzdy taǵy basty. Endi ortańǵy úıge myltyǵyn qaldyrdy da, qalǵan oq-dárini dorbasymen ishki úıge qaraı órt ishine bar qulashymen laqtyryp jiberdi. Basyna sýlanǵan kıizdiń bir shetin búrkep, bala men enesiniń qasyna ol da jata ketti. «Óletinińdi bilgen ólimniń ózinen de qorqynyshty eken-aý?!» — dedi áli aqyl-esi durys ekenin ózi sońǵy ret sezip jatyp. Odan keıin Oralbektiń aıaǵy alaqanyna tıgen sıaqtanady. Túnektiń ishine túk qarsylyqsyz ketip bara jatty.

Qas-qaǵym sát pe, álde odan kóp pe, ózi de bilmedi, bir kezde qulaǵy adamnyń daýsyn estidi.O dúnıe degen osy shyǵar dedi buldyr oılap. Áldekim julqydy. Bálkim, silkiledi. Bireý betine sý shashty.

— Tiri! Tiri! — dedi bir erkek. Sháıige me, basqaǵa ma, — belgisiz.

Buldyr dúnıeniń arasynan byldyrlaǵan orystardyń daýsyn estidi. Ólip bara jatyp ta adam tús kóredi eken-aý?!

* * *

Kegenniń tusynan Qapez ben Qarataı jaılaýǵa burylyp, Tazabek aýylyna jalǵyz ketken. Úıine kirip kelgende, úreıden júregi ushyp ketti: túk qoımaı tonap, ıne-jip qaldyrmaı úptep áketipti; sheshesin, qatyny men balasyn — bárin qyryp tastasa kerek. Ózin ózi kótere almaı,Tazabek tizerlep otyra ketti. Mıy, aqyly, sezimi — bári qasqyr shapqan qoıdaı byt-shyt.

 — Óı! — degendeı boldy áldekim. — Baıǵabyldyń áıeli Bóbek eken.

— Óı, Tazabek, túregel! Ózim de sen jaman oılap qalady-aý dep júgirip em, bári aman, Jalańashtaǵy orys bergen úıge kóship aldy. Saǵan bir tosyn syı jasaıyn depti kelin.

— Shyn ba, apa?

— E, ótirik aıtyp maǵan ne kórinipti.

— Túh, apa-aı, bárin orystar qyryp ketken eken dep...

...Tazabek Jalańashqa kelgende, kún ájeptáýir eńkeıip qalǵan. Kobzevtiń kúıgen úıi Sháıiniń áke-sheshesi órtengen kúıdi kóz aldyna ákeldi. Atynan aýyp túse jazdady. Jaryq dúnıe jalp etip, jabylyp qaldy. Kózi qaraýytyp ketti. Bárin kútse de, mynadaı sumdyqty kútpep edi. Kenet qulaǵyna Qojabektiń daýsy jetti. «Bári aman! Bári aman!» —  deıdi. «Qalaı aman? — dedi kúdiktenip. — Úı túgel órtenip ketkende, olar qalaı aman qalady?»

— Bári bizdiń úıde. Júr! — dep, Qojabek atyn jetekteı jóneldi.

...Qalısha bir irgede, Sháıi ekinshi irgede jatyr eken.

— Apa! — dep, Tazabek bas jaǵyna tizerlep otyra ketti.

Apasy aqyryn kózin ashty. Erni azar jybyrlady, únin estı almady. Kirpigin qaqty. Sirá, kórdim dep amandasqany bolar.

Sháıi basyn kóterip, bozdap jylady. Oralbek bas salyp, baýyryna kirip ketti. Úsheýiniń tiri ekenine anyq kózi jetti.

* * *

Tazabek taǵy dal boldy: bul orys degeniń qandaı halyq? Biri jaýyz Sergeıchýk sekildi, osy órtti ne jasaǵan, ne jasattyrǵan sol; biri qazaqtan ótken qamqorshy: eger kórshi orys myltyqtyń daýsyn estip tura júgirmese, sheshesi de, áıeli men balasy da — bári órttiń qushaǵynda ólmek. Esikti ashyp, bosaǵada talyqsyp jatqan úsh paqyrdy dalaǵa súırep shyǵaryp,  aýyzdaryna sý tamyzyp, tiriltip alǵan orysty qalaısha aýzyń baryp jamandarsyń?». «Bireý esiktide, terezeni de syrtynan bekitip, úıdiń ishindegilerdi órtep óltirmek bolǵany bep-belgili», — dedi myltyqtyń daýsyn estip, dalaǵa atyp shyqqan orys. — Lap etken jalyndy kórip, jartylaı jalańash júgirip jettim.

Artynan áıeli, balasy — bári umtylypty. Bosaǵada bylq-sylq jatqan úsheýin súırep shyǵarǵan solar eken. Tazabek olarǵa aıryqsha alǵysyn aıtty.

— Qyzmetińe bir qoı al, ony azsynsań, qalaǵanyńdy suramaı al», — dedi.

— Adamdy aman saqtap qalýdyń ózi syı emes pe? — dedi orys kúlip.

Basyńa kún týǵanda aǵaıynnan artyq qamqorshy joq ekenine Tazabektiń kózi taǵy jetti. Kórpe-jastyq, kıim-keshek,tósek-ornynan jurdaı bolǵan Tazabek sheshesi men áıelin qalaı úıge áketerin bilmeı dal edi, jaǵdaıyn estigen alys-jýyq jurt úıge tóseıtin tekemetin de, jatatyn kórpe jastyqty da — bárin jarty kúnde jyıyp ákep bergenin kórgende ári rıza boldy, ári tańǵaldy, bul qazaq bilip bolmaıtyn halyq eken, birde tasbaýyr jaýyń sekildi, birde bárin bir senen aıamaıtyn baýyryń sekildi. O, ǵajap, dúnıe-aı! Úıi úı qalpyna kelip turǵan soń, bala-shaǵasyn arbaǵa salyp, Toǵyzbulaqqa ákelip aldy.

— Bárine men kinálimin. Bir shaıtan aıdady, — dedi Sháıi jylamsyrap. — Seni bir tańǵaldyraıyn dep em, aqyry apamnan aırylyp qala jazdadyq.

Apasynyń jaǵdaıy Tazabekti qatty alańdatty: sap-saý júrgen adam qazir kúrk-kúrk jóteledi, sál otyrady da, basym aýyrdy dep jatyp qalady; Oralbekti jalyqpaı oınatýshy edi, endi ony da qoıdy. Sóıte turyp: «Sháıim men Oralbegim aman bolsa boldy, men asarymdy asap, jasarymdy jasadym ǵoı», — dep óz kúıine ózi shúkirshilik qylady.

Apamdy sorpalataıyn degen oıǵa kelip, Tazabek jaılaýdaǵy Tabaıdan mal ákelýge  Ádilbek aǵasynyń Kenjeǵarasyn jumsady ári olardy bolǵan jaǵdaıdan habardar etýdi oılady.

Kún eńkeıe bere Tazabek ógizge júk artqan bireýlerdiń aýyl shetine kelip qalǵanyn baıqady. Bir qarady da, aýyl arasynda qonys jańartyp júrgen bireýler shyǵar degen. Endi bir kezde álgi ógizge júk artqandardyń tap ózi úıine qaraı týralap kele jatqanyn kórdi. Erkekti bir jerden kórgen sıaqtanady. Artynsha ógiz jetektegen balaǵa kózi tústi de, tanı ketti: toı kúni qozyny jamyratyp alǵany úshin taıaq jegen bala.

— Oý, jol bolsyn, aǵa! — dep aldarynan shyqty.

— Áleı bolsyn, Tazabek inim. Tanydyń ba bizdi?

— Tanydym, aǵa, tanydym.

— Tanysań, sol. Ara túsetin aǵaıynyń bar ǵoı, ket! — dep, bizdi qýyp jiberdi. Barar jer, basar taýymyz joq, kim kóringenniń taıaǵyn jegenshe, ózińniń taıaǵyńdy jeıik dep keldik. Súırep tastasań da seniń bosaǵańda óleıik dedik.

— Jaraıdy, áýeli úıge kirińiz!

Áıeli men alty-jetilerdegi qyz bala: «Amansyz ba?» — dep amandasty.

Shúńireıgen kózderin, kezergen erinderin kórip, Tazabek paqyrlardyń jaı-kúıin aıtpaı-aq túsindi.

— Sháıken, qonaqtar kelip qalypty, shaı qoıýǵa shamań bar ma? — dedi kúlip. — Álde ózim-aq qoıa bereıin be?

— Aman qalǵanymyz bálkim, osy qonaqtardyń tileýi shyǵar, ózim shaı qoıaıyn.

Eki jaq jón surasyp, odan ary shúıirkelesip ketti. Bul kelgen kisiniń aty — Táýirbek, áıeli — Aısha, uly— Qalı, qyzy — Márıa. Óziniń aıtýyna qaraǵanda, Táýirbektiń arǵy atalary bir zamanda áldebir sebeppen Arqadan aýyp kelgen eken. Bul arada bularǵa búıregi buratyn adam joq degen oımen Tunyqtyń balalary basyna bergen kórinedi.

Qıýy kelgen nárse keıde oılaǵanyńnan da asyp ketedi eken. Táýirbek Tazabektiń eń qyjalat jerine qolqanat bola ketti. Mal baǵý qolynan kelgen qazaq mal bar jerde dalada qalmaıdy ǵoı, Tabaıǵa tabylmas serik bola ketti. Júzik pen Tabaı Qalıshany kútýge qaldy da, Táýirbek pen Aısha jaılaýǵa shyqty. Olar qysylǵan kezde qudaıdyń ózi bergen syıyndaı boldy.

* * *

Qońyr kúzdiń bıligi júrip turǵan kezde Qapez ben Jibek úılenetin bolyp, Baıǵabyl toıǵa Kobzev tamyryn bala-shaǵasymen toıǵa shaqyramyn dedi. «Tabaıdy jumsaıyq. Joldy biledi. Basqalar taýyp bara almas», — dedi Tazabekke. Ony Tazabek te qup kórgen. Tabaı da barsam baraıyn degen. Bul sóz qulaǵyna tıip, kútpegen jerde Kenjeǵara: «Tabaı jezdemdi áýre ǵyp qaıtemiz, ózim-aq baryp keleıin. Men de joldy bilem ǵoı», — degendi aıtty. «Sen áli balasyń ǵoı», — deýge Tazabektiń aýzy barmady. Biraq Baıǵabyl ony balasyna ma, qomsyna ma dep qoryqty. Bolǵan jáıtti aıtyp kórip edi, Baıǵabyl qatty qýanyp: «Áı, seniń osy iniń adam bolady. Qylyǵy iri. Barsa, baryp kelsin», — dep kelisti.

Toıǵa Kobzev kempirin, eki ulyn ertip, kádimgi qazaqy quda-jekjatsha úlken bir ógizshesin jetekteı keldi. Eki-úsh kún aýnap-qýnap, Tazabek pen Qojabektiń úıine bir-bir qonyp qaıtty.

Toı ótken soń-aq Qalısha qaıtadan tósek tartyp jatyp qaldy. Qan-sólsiz óńinen ólimniń elesi kórinip turǵandaı bolyp, Tazabek pen Sháıi qatty shoshydy. «Jaman aıtpaı, jaqsy joq, daıyndala bereıik», — dedi Júzik Sháıini ońashalap.

O dúnıege shyn betalǵan adam bu dúnıede kóp bógelmeıdi eken, kóp uzamaı Qalısha dúnıe saldy. Eger órt ishinde qalmaǵanda, ol áli júre turardaı kórinip, Tazabek Sergeıchýkke taǵy kektendi.

* * *

Qalıshanyń qyrqy sýyq kúzge týra keldi. Yqtasynynan aıyrylǵan aryq qoıdaı Tazabek búrisip, bir túrli bosańsyp qaldy. Kúzdiń yzǵary denesin túrshiktirse, anasynyń qazasy janyn júdetti. Biraz aqyly bar sıaqty edi, bári bojyrap byt-shyt bop ketkendeı: ornyqty eshteńeni oılaı almaıdy, anamnyń shynymen-aq ólgeni me dep, oıdan buryn ýaıymǵa salynyp ketedi. Ózi bilinbeı, kórinbeı júrip, bárin jarastyryp júretin jan eken. Oralbek pen Sháıi de, Tazabek te — bári jeke-jeke tóbede bir-birimen qatynasa almaı qalǵan aǵaıyn adamdar sekildi. Aralaryn jymdastyryp turǵan názik jipti jel úzip tastaǵan tárizdi. «Oraljan!» dep erkeletetin áje, «Sháıkentaı!» dep syılaıtyn ene, «Táıkentaı!» dep mekirenetin ana endi birjola joq. Oǵan endi aıta almaǵan alǵysyńdy da, kesh túsingen bilmestigińdi de — eshtemeńdi de aıtyp jetkize almaısyń. Ústińde aspanyń, astyńda jeriń, ortasynda aýań — bári bar. Tek jer-kókte seni eń jaqsy kórgen, sen úshin janyn qıýǵa da daıyn anań joq. Eshqashan orny tolmaıtyn, ornyn eshteńe aýystyra almaıtyn, eshbir asyl men qymbatqa uqsamaıtyn, eshnársemen salystyrýǵa, aýystyrýǵa bolmaıtyn qudiret! Túsingeni: anasy tiride balanyń bári, qansha jasqa kelse de, báribir bala eken?!

* * *

Bir kúni Tazabek revkomǵa kirip bara jatqanda, Sergeıchýk shyǵyp kele jatty. Qylǵyndyryp, jaǵasynan ala ketti.

— Úıimdi sen órtediń, ıttiń balasy! — dedi Sergeıchýktiń eki aıaǵyn erbeńdete jerden kóterip alyp. — Sheshem sodan óldi. Endi seni men óltirem.

— Kimdi kim óltiretinin áli kórermiz. Eki baýyrymdy sen óltirdiń. Balańdy kórdim, tap meniń kishi inimnen aýmaıdy. Seniń áıelińdi sol ekiqabat qylǵan. Sen sol úshin óltirdiń ony.

Tap muny Tazabek kútpegen edi. Orysty bar pármenmen laqtyryp jiberdi. Domalap ketken oǵan burylyp qaraǵan da joq. «Bul da meni ańdyp júr eken ǵoı, ıttiń balasy!» — dedi jerge bir túkirip.

Sergeıchýk jaıyndaǵy oılaryn aıtyp Qojabekpen aqyldasty. «O nemeń súıkimsiz ekeni ras. Ys tıip Qalısha men Sháıi qulap jatqan soń, birden soǵan bala júgirttim. Jalańashtaǵy jalǵyz pelshir sol ǵoı. Taptyrmady, qaıda júrgenin úı ishi de aıtpady. Tuqym-tuıaǵymen qazaqty jek kóredi. Biraq ondaı ıttiń qanyn júktegennen ne opa tabasyń? Jazasyn qudaı berer», — dedi o kisi oıyn quptamaı. Biraq onyń tiri júrgenin kórip tynshı almasyn taǵy bildi. «Ony kórmeıtin jaqqa kóship ketýim kerek shyǵar», — dedi óz oıynan ózi qobaljyp. Basqa qandaı amal bar?

* * *

Jeltoqsannyń orta sheninde Tazabek Jylysaıdaǵy aǵaıyndaryn aralady. Úsh qonyp, aýylyna Ádilbek aǵasynykinen attanǵan. Qar qalyńdaý túskenmen, bıylǵy aıaz bet shymyrlatar ǵana. Qasatqa urynyp qalmaıyn dep, Qýlyq taýynyń moınaǵynan asqan soń, jota-jota men qyrat-qyratty qýalap qana júrgen. Taý etegine jete bergende, áldebir ertteýli attyń alysyraq saıda bos turǵanyn baıqady. Á degennen-aq: «Áı, tegin emes-aý!?» — dep kúdiktendi. Eki arada eki jaıdaqtaý saı bar. «Mynandaı qysta, mynandaı aıdalada bos at bekerden-beker júre me?! Nede bolsa baryp bilýdi uıǵardy.

Saıdyń túbinde eki búktelip adam jatyr eken. «Áı!» dep edi, qybyrlady. Basyn kóterdi. Ekeýi de bir-birin tanydy. Sergeıchýktiń úlken inisiniń balasy. Oń aıaǵynyń jilinshigi dál tizesiniń astynan synypty. Pımasynyń qonyshy ántek qısaıyp jatqanynan-aq baıqady. Ol sirá saıǵa túse bere atynyń tizginin tartqan. Al ezýin tartqan soń at basyn kekjeń etkizip kótergen, sol sát shaýyp kele jatqan at aldyndaǵy tasty kórmeı qalyp, súrinip qulaǵan. Myltyǵy bes-alty qadam jerge ushyp ketipti. Tazabek myltyqtyń dál qasyna kelip atynan tústi. Qosaýyzdy qolyna alyp, eki oǵyn shyǵaryp qaltasyna saldy. Kóz qıyǵymen bárin baıqady: bul myltyqty kótergende, orystyń óńi qup-qý bolyp ketti. Oǵyn shyǵaryp alǵanda ǵana shyǵa jazdaǵan jany qaıta kirdi.

— Qansha boldy jatqanyńa?

— Kóp boldy.

— Pımańdy tilip sheship tastamasam, basqa amal joq.

— Meıliń.

Synǵan jilinshegin shulǵaýymen qalyńdap orap, onyń syrtynan óz belbeýimen baılap, bir ushyn tańyp tastady.

Atyn ustap ákep, orysty kóterip alyp erine otyrǵyzdy. «Erdiń qasynan ustap otyr», dedi de, shylbyrynan jetektep aldy.

Jalańashqa ekeýi qas qaraıa jetti. Áıeli, bala-shaǵasy ý-shý bop qarsy aldy. Orysty attan kóterip alyp, áıeli daıarlaǵan tósegine jatqyzdy da, Tazabek qaırylmaı shyǵyp júre berdi. Ý-shý bolǵandar onyń qalaı ketip qalǵanyn baıqamady da.

«Úıdi órteýge Sergeıchýk ózi keldi ǵoı deımisiń?Sóz joq, osyny jumsady!— dep oılady Tazabek atyna minip jatyp. — Adam ǵoı dep, adaldyq jasadym. Árkim óz kúnásin ózi kóterer».

* * *

Tazabektiń áldebir mazasyz kúıde júrgenin sezgenmen, Sháıi suramady. Ózi aıtpasa, suǵanaqtyq jasaǵandy jany súımeıdi. Biraq keıde baqylaı júrip, aıtpaǵan syryn da anyqtap alady.

Jalańashqa ketken Tazabek kelip qalar ma eken dep, esikten shyǵa bere jolǵa qaraǵan. Shana aıdaǵan orys áıelin kórdi de, qaıta úıge kirip ketti. Syqyrlap kep esiktiń aldyna shana toqtady. Ákem dep qaldy ma degen Oralbek ornynan ushyp túregeldi.

— Otyr, sýyqta ne bar? — dedi oǵan jekip.

— Sálemetsiz! — dedi áıel erkin qazaqshalap.

— Sálemet. Tórletińiz!

Kelgen — Sergeıchýktiń kelini. Qolynda Tazabektiń belbeýine oraǵan dáý bólke.

—Mynany balań jesin, — dedi bólkeni kórsetip.

Sháıi bólkege emes, belbeýge qarady.

— Aıdalada attan jyǵylyp aıaǵy synyp jatqanda kúıeýimdi seniń kúıeýiń úıge alyp kelgen. Sonda aıaǵyn orapty.

— Otyr. Sháı qoıaıyn.

— Rahmet. Asyǵyspyn. Álgi meniń qaınymnan týǵan balań myna bala ma? — Ol Oralbekke qarady, Sháıi áıelge ańyra qarady. Bárin anyq-qanyq biletin adamsha sóılegeni únsiz myltyqpen atqandaı áser etti. Shatqaıaqtap baryp keregege súıendi. Áıel jaýap kútpesten shyǵa jóneldi. Bir súıenish izdegen Sháıi keregeni jaǵalap baryp, júkke arqasyn tirep otyra ketti.

Qupıa dep júrgeni jarıa bop shyqty.

Úıge Tazabek jan-jaǵyna jaltaqtaı kirdi.

— Ana áıel jaısha júr me?

— Belbeýińdi ákep tastady.

— Birdeme dedi me?

— Dedi. Oralbekti meniń qaınymnyń balasy dedi.

— Kimniń aýzyna qaqpaq bolamyz, keteıik bul aradan.

— Sóıtsek sóıteıikshi.

Ekeýine qarap sostıyp turǵan Oralbekke Tazabek qushaǵyn ashty.

— Qudaıdyń bergen balasy, beri kelshi!

* * *

Jer jibip, jazyqta kók qyltıyp, taý saǵasynda qar alashabdarlanyp, kóktem shirkinniń bosaǵadan syǵalap qalǵan kezi bolatyn. Eki keshtiń arasynda Toǵyzbulaqqa Samsaly salt keldi.

— Aǵa, sizdi Sekerın shaqyryp jatyr, — dedi Tazabekke bosaǵadan attaı bere-aq.

— Dál qazir me?

— Iá, «Úıde kútem», — dedi.

Sháıi kúıeýine úreılene qarady. Onyń kózindegi shoshynys Tazabektiń kóńiline de kirdi: «beıýaqytta ne shaqyrys?».

— Kele ǵoı, nan aýyz tıshi! — dedi Sháıi Samsalyny tórge shaqyryp.

— Sekerınniń qasynda bireý bar ma?

— Joq. Oınap júrgen jerimnen meni ózi taýyp aldy. Eshkimge estirtpeı, ońashalap aıtty.

...Sekerın Tazabekti jyly qabaqpen qarsy aldy.

— Áldekim ústińnen aryz túsirgen sekildi, — dedi birden kúltelemeı. «Úıezge kelip, Jalmaǵambetovke jolyqsyn» depti jarkenttegiler. Telegrammada odan basqa eshteme aıtylmapty, men biraq tegin emesin túsinip otyrmyn. Báleniń basy osyndaıdan bastalatynyn talaı kórgenmin.

— Jalmaǵambetov degen kim?

— Bilmeımin. Kóp bastyqtyń biri shyǵar. Qalaı-qalaı emes, jalǵyz barma. Óziń kirmeı, áýeli Jalmaǵambetovke ertip barǵan adamyńdy kirgiz. Eger qáýipke anyq kóziń jetse, bir-eki aı aýylǵa jolamaı, basqa jaqqa qashyp ket. Qazir úıezdegiler aı saıyn aýysyp jatyr, tynyshtanǵan kezde kele jatarsyń.

 — Sergeıchýkten kelgen pále emes pe?

— Joq. Men de sodan kúdiktenip, shaqyryp alyp edim, ant-sý ishti.

— Jaraıdy, qudaıdyń basqa salǵanyn kórermiz.

— Baıqa. «Qudaı da saqtansań saqtaıdy» deıdi ǵoı qazaqtar.

* * *

Tazabek qasyna Tabaıdy ertti. Járkent kelip-ketip júrgen qalasy bolǵanmen, bul joly oǵan qurýly qaqpandaı kórindi. Ekeýi Jalmaǵambetov degenniń keńsesin asa qınalmaı-aq tapty. Birinshi suraǵan adam-aq nusqap jiberdi. Tazabek eki atty esik aldynda ózi tizginnen ustap turdy da, keńsege Tabaıdy kirgizdi. «Ustańdar!» degen daýys shyqsa, aldyńǵy umtylǵanyn bir salyp jiberermin degendeı qamshysyn qysyp-qysyp qoıdy. Pále qaıdan, jala qaıdan demeıtin zaman týdy ǵoı.

Tabaıdyń qymyń etken júzin kórip, Tazabek tańdana tosyrqady.

— Óziń kirip shyq, — dedi Tabaı qymyńdap. — Jalmaǵambetov degeniń baıaǵy Qytaıdan birge ótken Amalbaı bolyp shyqty. Aryz jazǵan Tunyqtyń balalary, jazyp bergen Báken eken.

— «Bizdi sabady» dep pe?

— Barsańshy. Ózinen estirsiń.

Amalbaıdy Tazabek birden tanydy. Bir bólmede bir-birinen bir-bir adym qashyqtyqta úsh kisi otyr eken.

— Assalaýmaǵaleıkúm! — dedi ádep saqtap.

— Beri kelińiz, — dedi Amalbaı bári úshin amandasqan syńaı tanytyp. Túsi sýyq, qabaǵy qatý.

— Keldik. Hal-jaǵdaıyńyz qalaı?

— Jaǵdaıdy men surarmyn, jaýapty siz beresiz. Munda sizdiń tamyr-tanysyńyz otyrǵan joq. Túsindińiz be? — Amalbaı jan-jaǵyna jyldam kóz qıyǵyn tastap shyqty da, tuqshıyp tómen qarady.

— Túsindim. — Bul sóz Tazabekti tiksintti. Astarynda áldebir ym jatqanyn uqty. — Qulaǵym sizde.

— Onda, tyńdańyz. Sizdiń qoıyńyzdy Táýirbek degen kisi baǵa ma? Keńes ókimeti qul men kúń ustaǵandardy qatań jazalaıdy. Ondaılarǵa bizdiń ortamyzda oryn joq.

— Iá. Meniń de, óziniń de qoıyn qosyp baǵady.

— Sizdiń qoıshyńyz ǵoı?

— Joq, ol da, Tabaı da, ekeýiniń bala-shaǵasy da — bári kezektesip baǵady.

— Tabaı da qoıshyńyz emes pe?

— Jezdem. Ózińiz de bilesiz, ...

— Him. Aısha degen kim?

— Táýirbektiń áıeli.

— Qalı shy?

— Ol — balasy.

— Solardyń biri sizge qul, biri kúń bolyp júrgeni ras pa?

— Ótirik. Qoıymdy keı-keıde ózim de baǵam. Sonda ózime ózim qul bolam ba? Tunyq qarttyń toıyna deıin Táýirbek degen adamnyń bar-joǵyn da bilmeıtinmin. Balalary qýyp jibergen soń, maǵan kelip panalady.

 — Túsinikti. — Kenet Amalbaı sybyr ete qaldy. — Biz bir-birimizdi tanymaıtyn adambyz. — Sodan soń daýsyn kilt kóterdi. — Aryzdyń mánin túsindińiz ǵoı?

— Túsindim.

— Bul jala bolsa da óte qaýipti jala. Oınamańyz. Qamap tastaıdy. Atyp jiberýi de múmkin, — dedi báseń únmen.

— Ókimet oǵan jol bere me?

— Ókimettiń degenin júzege asyratyn — adam. Al adamdy adam árqalaı túsine beredi. Jan kerek bolsa bir aı boıy İleden ary ótpeı-aq qoıyńyz. Eń durysy ol aradan úı ishińizdi kóshirip áketińiz. Bul namystanatyn jaǵdaı emes, jan saqtaıtyn birden-bir amal. Maǵan siz kelgen joqsyz, Tabaı ǵana keldi. Túsindińiz be? Men sizdi «taba alǵam joq» degen málimet beremin.

— Uqtym. Bári qudaıdan qaıtsyn!

...Amalbaıdyń adamshylyǵyna Tabaı men Tazabek ań-tań qaldy. Eleýsiz ǵana, júris-turysy men minez-qulqy túsiniksizdeý bireý sekildi edi, tap mynandaıdy odan ekeýi de kútpegen.

— Al endi ne isteımiz? — dedi Tazabek basyn sıpap.

— Kópzipke baramyz. Basqa qaıda barýshy ek?

...Eki ıtin abalatyp, Kobzevti kúńkildetip, olar Kıtińge el jata jetti.

Kobzev Tazabek pen Tabaıǵa týǵan baýyrlary izdep kelgendeı qýandy. Kıtiń aýyly eki taýdyń ortasyndaǵy jazyqtyń ıilip kelip tuıyqtalǵan tusynda eken. Jeti qazaqtyń, alty orystyń úıi bar, qasynda ózeni bar, ózeniniń boıynda toǵaıy bar, ózenge quıatyn birer bulaǵy bar, uzyn astaýdaı oıpań jer eken. Kobzev qoı soıyp, qonaqasy berdi. Orys dostarymen tanystyrdy.

 — Kitápbek degen qazaq osy jaqtamyn dep edi, bilesiz be? — dedi Tazabek.

— O, bilgende qandaı?! Ony osy aradaǵy qazaqtardyń atamany dese de bolady. İrgetaý degen jerde otyr. Barǵylaryń kelse, erteń-aq alyp baraıyn.

...El jatarda Tazabek Kobzevtiń úıinen uzap biraz jerdi jaıaý aralady. Aryzdan búıtip qashyp qutylǵanyna qýana almady. Adamdardyń aramdyǵynan zań da, zaman da qorǵaı almaıdy eken ǵoı. Aryzdan muny qutqarǵan adamnyń ózi qorqyp otyr. El ishin jappaı qorqynysh jaılap kele jatqandaı.

* * *

Kitápbek bulardy kútip júrgen adamsha qarsy aldy. Tazabek pen Kobzevtiń áńgimesin ábden tyńdap bolǵan soń, jaǵdaıdy qazbalamaı-aq uqty.

— Tazabek, — dedi eki kózin Kobzevten almaı otyryp, — bizdiń, qazaqtyń bilimi — basta, ony bári ózimizden surap bilip alady, suramaǵany kórip alady, al orystyń bilimi — qaǵazda, ony tek oqý biletin adam ǵana úırene alady, sondyqtan orys kóbeıgen saıyn bizdiń biletinimiz azaıyp, ómirdiń, zańnyń qupıasy kóbeıip barady. Orystyń  qaǵazdan bilgenin qazaq bilmeı barady. Qazaqtyń bilgen-bilmegenin kerek qylmaıtyn orys kún saıyn kóbeıip keledi. Osynyń bárin oıǵa sap qarasaq, seni aqtap alatyn qazaq úıezden, tipti shyǵa da qoımas. Ana aryz jazǵan qazaǵyńdy men jaqsy bilem, olar senen jegen qamshysyn bastary jerge jetkenshe umyta qoımas. Osy óshikkeni óshikken, ne sen  ólgende qoıady, ne ózi ólgende qoıady. Óz qazaǵyń seni orysqa jamandaǵan jerden jeńis tabam dep dámelenbe. Adal orysty panalaımyn deseń, Kıtińge, Kóbziptiń qasyna kóship kel, óz qazaǵymnyń qasynda bolam deseń, maǵan kel, ózim ólmeı seni jaýǵa bermeımin.

— Qara basymdy saqtaý qıyn bolmas, on altynyń dúrbeleńinde qasymda bolǵan aǵaıyn-týystarymdy tastap ketkenim ólimmen teń emes pe? Men Sergeıchýkten qorqyp ta otyrǵam joq, shynymdy aıtsam, sol ıttiń qanyn júkteýden qashqaly otyrmyn. Onda qalsam, sóz joq, ne ol, ne men ólem. Meni naǵyz qınaıtyn nárse — osy.

— Sen syıǵan jerge týǵan-týystaryń túgel sıady. Kıtińniń jeri jetedi, otyz úı kelseń de kele ber. Solaı emes pe, Kitápbek? — dedi Kobzev.

— Solaıy solaı, — dedi Kitápbek murtyn bir sıpap. — Saqtyqta qorlyq joq degen burynǵylar. Sen óziń osynda qalyp, myna Tabaı jezdeńdi jumsa. Áýeli úı-ishińdi Toǵyzbulaqtan Jylysaıǵa kóshirip ákelsin. Sonda biraz otyrǵan soń údere osynda kóship kel. Sóıtkeni durys emes pe, Kópzip?

— Óte durys aqyl!

— Sizdiń orystar senimdi me?

— Bári senimdi. Bári qazaqtardan jaqsylyq kórgen, alǵashqyda kelgen orystar. Qazirgi kelip jatqandar bizge uqsamaıdy, óıtkeni biz kelgende, bul jaqta birde-bir orys joq bolatyn, bizge qazaqtar ǵana qamqorlyq jasady, al qazirgiler burynnan turyp jatqan orystarǵa kelip qosylyp jatyr. Qazaqtarǵa kúni túspegen soń, qamqorlyǵy qandaı halyq ekenin dál bizdeı bilmeıdi. «Bilmegen ý ishedi» deısińder ǵoı, bilmegender úshin olardy sógý de qıyn, birden sene qoıý da qıyn. Sender túgil, olarmen biz ózimiz de syıyspaı qalamyz.

«Týystaryńmen túgel kóship kel» degen sóz Tazabektiń kókeıindegi túıtkildi dóp basty. Eń solqyldaq jeri de sol edi.

* * *

Kıtiń Tazabektiń kóńilinen shyqty. Shyǵys betin jıektep Býraqojyr degen ózen aǵady. Ony mundaǵylar Kıtińniń sýy deı salady. Eki jaǵalaýy ıin tiresken tal-qaıyń, shyrǵanaq pen ıtmuryn, malǵa da, adamǵa da asa qolaıly jer. Bulaǵy kóp, betegeli jota-jotasy qońdy qoıdyń quıryǵyndaı teńkıip-teńkıip jatqan qunarly tóbeler. Týystary kóship kele qalsa, qyjalat tartpaı kún kórip keter edi. Kim biledi, ary tart — beri tarty kópteý jurtpyz ǵoı. Kindik kesken jerden jyraqtaý ketkendi kim jaqsy kórsin, bári kelmese de, Sháıi men Tabaı qasynda bolsa, oǵan da shúkir demeske lajy qaısy?

Býraqojyrdyń  qolaıly, qoınaý jerlerine  orystar  at soqamen kartop egedi eken. Jaqsy shyǵatyn kórinedi. Orys bitken shetinen omartashy. Ony kásip qylǵan birer qazaq ta bar desedi. Syrlytam, Barkórneý, Úlken Qaraǵaıly, Orta jáne Shet Qaraǵaıly degen ormandy jerdiń bári jazda omartaǵa tolyp ketedi eken.

* * *

«Búgin Orta qaraǵaıǵa baryp qaıtaıyq», — degen soń, Tazabek atyn erttep, Kobzevtiń qasyna jetektep keldi. Ol da atynyń tartpasyn tartyp jatqan. It sháý ete qaldy. «Jat, eı!», — dedikelgen adam ıtke jekip. Túıe jetektegen sary jigiti bar Kitápbek eken. Túıege artqan kerege, shańyraqqa kózi túsip, Tazabek: «Maǵan ákelip júrmese jarar», — dep kúdiktengen.

— Kóship kelesiń be? — dedi Kobzev amandasyp jatyp.

— Kıiz úıdiń keń aýasyn jutyp úırengen qazaq orystyń tumshalaǵan úıinde tunshyǵyp óle me dep, bir kıiz úıdi kerek-jaraǵymen Tazabekke alyp keldim. Aǵaıyn dep bizdi arqa súıep kelgende, bir baspana berý baýyrlyq qaqymyz ǵoı.

— Muny kim tigedi?

— E, biz adam emespiz be? Myna sary jigit — meniń  inim, aty — Qamza.

Úı tigetin oryndy Tazabek ózi tańdady. Úsheýi á degenshe-aq alty qanat úıdi ornatyp tastady. Teńniń ishinen Kitápbek sary samaýryn men tórt-bes keseni sýyryp alǵanda, Tazabekten buryn Kobzev súısindi.

—  Syı qylsań, sypyra qyl degen osy shyǵar?! — dedi basyn shaıqap.

— Áı, Kóbzip, men emes, munyń bárin jaıǵap júrgen — ana sary jigit, — dedi Kitápbek maqtaýdyń da soǵan arnalýy tıis ekenin meńzep.

— Men qatyndy shaqyraıyn, — dedi Kobzev qalbalaqtap. — Sary samaýyrǵa sý quıshy. Qazaqsha bir sháı isheıik.

— Áı, sender meni óıtip-búıtip birjola alyp qalaıyn dep júrgen joqsyńdar ma?

— Alyp qalsaq nesi bar? — Kitápbek Kobzevke kózin qysty. — Atamyz bir, ájemiz bir halyqpyz, qaı aýylda otyrsań da, bári óz eliń emes pe?

— Kitápbek durys aıtady.

— Aryzdasqan elden alysta, syılasqan eldiń ishinde júrgen jaqsy ǵoı.

 — Ony Tabaı ekeýmiz sheshe almaımyz, biz jarty aqylymyzdy qatynǵa qosyp qoıǵan halyqpyz.

— E, qatynjandymyz deseńshi. Qoı, Kóbzip, qatynyńdy shaqyr, sháı isheıik.

* * *

— Tazabek, — dedi Tabaı ekeýi ońasha qalǵanda, — men bir syr aıtsam, ashýlanbaısyń ba?

— Aıt, ashýlanbaımyn.

— Myna orysyń da, ana qazaǵyń da maǵan unap qaldy. Qaıyrymdy, sózderi de, isteri de shyn. «Syılasqanǵa jat jaqsy» degendi burynǵylar beker aıtpaǵan bolar.

— Jaqsy adam qaı jaqta da bar, sol úshin munda kelý mindet pe?

— Árıne, jaqsy qaı jaqta da bar. Biraq myna Kóbzibińdeı orysty jer-kókten izdep taba almaısyń. Onyń ústine, óziń oılap qarashy, eldi bılep otyrǵan — áli de orys. Solardyń zańy, solardyń aıtqany. Qazaq, ózbek, tatarlar — bárin syılap, bárin qadirlep otyr. Ne úshin? Óıtkeni oǵan tynyshtyq kerek. Tynyshtyq bolmasa, ondaı eldi eshkim bıleı almaıdy. Ony on altynshy jyly kórdi, kózi jetti.

— Onymen ne aıtpaqsyń?

— Kóbziptiń qasynda bolsaq, orystar bizge osqyryp qaramaıdy.

— Solaı eken dep, qazaqty orysqa aıyrbastaımyz ba?

— Qazaqtyń jerinde biz qaıda júrsek te qazaq bop qalamyz.

— Al jaraıdy, solaı-aq bolsyn. Taǵy ne aıtasyń?

— Men seniń maǵan aıtpaǵan syrlaryńdy da bilem. Sen eshkimniń syryn suramaıtyn, eshkimge syryńdy ashpaıtyn, biteý adamsyń. Seniń myna kórinip turǵan syrtyń bir adam, eshkimge kórsetpeıtin ishiń taǵy bir adam. Ne syrtyńa, ne ishińe eshkimdi etene jaqyndatpaısyń. Onyńa súısinem, naǵyz erkeksiń.

— Oraǵytpaı aıt!

— Aıtsam, sen ózińdi ǵana oılaýdy qoı. Sháıini de, Oralbekti de oıla. Sabyr! Aıtyp bolaıyn. Oralbekti orystyń balasy degendi alys-jaqynnyń bári sybyrlap aıtady. Júzik qoınymda jatqan soń, onyń shyn jaǵdaıyn men ǵana bilem. Biraq qaı qazaqtyń aýzyna qaqpaq bolarsyń? Bir kúni bul ósekti Sháıi estıdi: qorlanady, uıalady, qaıda qashyp qutylaryn bilmeı daǵdarady. Ol estigendi bir kúni Oralbek te estıdi. Ol ne kúıde bolady? Saǵan qalaı qaraıdy, elge qalaı qaraıdy? Sen naǵyz erkek bolsań, osylardy oıla.

— Aıtaryńdy aıtyp bolsań, bar! Ádilbek aǵamen aqyldas ta, kelem degenderdiń bárin áýeli Jylysaıǵa, onan soń osynda kóshirip ákel!

Syzdaýyqtyń aýzyn tilip, onyń sózi ári janyn aýyrtty, ári moıyndatty. Ol úıden shyǵyp ketken soń, arqasyn keregege súıep sulq otyryp qaldy. «Ras aıtady! — dedi kúrsinip. — Bul ósek Oralbektiń qulaǵyna tıgen kúni bári byt-shyt bolýy múmkin.

* * *

Mal kelgen soń Kobzevtiń qasyna otyrý qıanat bolatynyn Tazabek túsindi. Onyń ór jaǵyna qonys tebýdi de teris kórdi. Batys jaq irgege shaǵyn bastaýdyń qarsysyna qonys tepti. «Aǵaıyn joq bolsań bere almaıdy, bar bolsań kóre almaıdy» deımiz. Biraq seniń aǵań kenje ulyn qosyp beripti, ony istegen aǵaıyndy álgi sózge qalaı qıasyń? Qısań, qıanat bolady ǵoı», — degen Kitápbek qonys izdemek oıyn bilgende.

— Ózińe men bergen úıdi sol aǵańnyń kenje ulyna tik. Áli saǵan qystaý, kúzeý, kókteý — bári kerek. Báriniń ornyn óziń aralap, óziń tańda.

«Tańda» degeni qalaǵan jerińdi al degeni shyǵar?

* * *

Jańa qonys Sháıige de qatty unady. Kún juma bolǵan soń arýaqtarǵa baǵyshtap shelpek pisirgisi keldi. Ata-babasyn, áke-sheshe, baýyrlaryn, ata-enesin eske almaı ketkenine biraz bolyp qalypty. Daıar tońmaıǵa pisire salmaı, shelpekti shyjyq shyjǵyryp pisirgendi jón sanady. Nandy ystyq shyjyqpen jegendi jaqsy kóretin Tazabekti bir qýantqysy da keldi.

Janǵan ottyń pysyly men shyjyqtyń shyjylynan jaqyndaǵanyn baıqamasa kerek, áldekim tý syrtynan:

— Báıbishe, aman-esensiz be? — degende, selk ete qaldy.

Jalt qarap, atynan túsip jatqan Jomartty  kórdi.

—Jo-ma-art! — Qolyn etegine júre súrtip tura júgirdi. Mańdaıyn keýdesine basyp jylap jiberdi.

— Oý, jurtqa tastap ketken men jylaýdyń ornyna qashyp ketken seniń jylaǵanyń qalaı?

— Men seniń izdep kelgenińdi kúttim. Jámesh qalaı?

— Ol da kelem dep edi, kishkentaıdy aýyrtyp alarmyz dep, men kónbedim.

Kún eńkeıip qalǵan eken, Sháıi samaýrynyn qoıyp, qazanǵa et salǵaly jatqanda Tazabek keldi.

— Jomarttyń aty qaıdan júr? — dedi atynan túspeı jatyp. Ári dos, ári biri qaınaǵa, biri kúıeý bala — ekeýiniń ázil-qaljyńy aıryqsha: birde dossha, birde qaınaǵa men kúıeý balasha qubylyp ketedi.

Ekeýi arqa-jarqa amandasqan soń, Tazabek tysqa shyǵyp:

 — Ákeńe aıt, bir táýir qoı soıyp ákesin! — dedi Qalıdy jumsap.

Bar etin qazanǵa salaıyn dep jatqan Sháıi Táıkenniń munysyn qup kórdi: qaryndasyn syılaǵan adam kúıeý balasyn qurmetteýi kerek.

Jomart bulardyń opaı-topaı kóship ketkenin kesh bilipti. Bári áldeneni jasyryp turǵandaı kórinipti. Óıtkeni bir-biriniń aýzyna túkirip qoıǵandaı: «Bilmedik», — dep, qysqa jaýap qaıyra beripti. Aqyry Ádilbek aqsaqaldan Kıtiń degen aýyldyń atyn bilip alypty da, jolǵa shyǵypty.

— Sender qashýlaryńdy qoımaısyńdar, men qýýymdy qoımaımyn, — dep kúldi.

Tunyqtyń balalary aryz jazypty degenge ol ólgenshe tańǵaldy.

— Olar tuqymymen álipti taıaq dep bilmeıdi. Báken — solardyń jıeni. Aryzdy sol jazyp bergen ǵoı, — dep Jomart birden dóp basty.

Jomart úsh kún qonyp aýylyna qaıtty. Tazabek Qyzylespe degen jerge deıin shyǵaryp saldy.

* * *

Qonys jańalap kóship-qonyp jatqanda Júzik bosandy. Tabaı ne tabany jerge tımeı, ne tóbesi kókke tımeı, aýada qalyqtap júrgen qusqa uqsar edi. Beti bet emes, kıgizip qoıǵan kúlki sekildi. Uıyqtaǵanda da ezýi jıylmaıtyn shyǵar? «Qyzyma jer-kókte joq at qoıam», — dep, jolyqqan adamnyń bárinen jaqsy at surap júrdi de, aqyry «Gúldán» dep qoıdy. Sol qýanyshty sarqyp bola almaı júrgende «Bizge de bir perzent kele jatyr», — dedi Sháıi.

— «Jańa qonys jaqty-aý bizge!— dep Tazabek shúkirshilik etti.

Kobzev pen Kitápbektiń aqylymen bular Betbastaý degen jerdi jaılady. Qustumsyq deıtin múıis jotanyń oń jaq qaptalynda joǵary betkeıden shyǵyp jatqan bastaýdy Betbastaý dep dál ataǵan eken. Arqasyn taýǵa tirep úsh úıdi qatarlastyra tikkende úsh úıli aýyl tóńirekke jarasa ketti. «A, qudaı, amandyǵyńdy ber! Abyroıyńdy ber!» — dep tiledi Tazabek.

Kóp uzamaı Kitápbek:

—Jańa jerge úırene almaı, jatyrqap júrgen shyǵarsyń. Aǵaıyndaryńmen birgekelip, erýligińdi jep qaıt, — dep Tazabektiaýylyna shaqyryp ketti.

Erýlikke áne baramyz, mine baramyz dep júrgende tirshilik Tazabekke taǵy bir barǵyzbaı qoımaıtyn sebep taýyp berdi.

Bir arnaǵa túskendeı bolyp ómir shirkinniń óńi kire bastaǵan. Ádilbek aǵasynyń enshilep bergen balasy Kenjeǵara bıyl on altyǵa toldy. Bul — bireýge erte, bireýge dál jas. Kez kelgen ákeniń armany — balasynyń qyzyǵyn kórý. Jetpiske jetip otyrǵan ákesi búgin barmyn, qashan joq bolar ekem dep jaltaqtap júr ǵoı, sóz joq. «Tazabekke enshiledim. Endi ol qaıter eken?» — dep, ishteı kútip te júrgen bolar. Aǵanyń úmitin aqtaý — inige paryz. Áli ómir alda dep aldana bermeı,  Kenjeǵaranyń  aıaǵyna tusaý salǵany durys sekildi. Sol oımen «qalyńdyq izdeńder!», — depJúzik pen Sháıige birdeı tapsyrdy.

— Oǵan erte emes pe? — dedi Sháıi.

— Saǵan erte bolmaǵanda, oǵan nege erte bolady? Qaraı kór.

— Men jasy úlken kúıeýime sendim. Jeteginde júrsem, óltirmes dedim. Ózi jas, ózindeı jasty jetekteı ala ma?

— Biz qaıda qaraımyz? Bir inimiz ben bir kelinimizge qol ushyn bere almasaq, nemenesine jer basyp júrmiz?

— Durys, — dedi Júzik julyp alǵandaı. — Men Tazabekti quptaımyn. Jabyla izdesek, jaqsy kelin tabamyz.

 

***

Tazabek pen Sháıi,  Tabaı men Kenjeǵara — tórteýi Úıgentas jaılaýyna tús aýa jetti.

Kitápbektiń áıeli alban taıpasynyń qyzy bolǵandyqtan, tórkinderim keldi dep bulardy kórgende qatty qýandy. Táýirbala degen ádemi kelinshegi bar eken.Úıgentas degenderi úlken beıit bop shyqty. Ortada úıilgen tas beıitke ataqty bireý jerlense kerek, onyń aınalasyn dóńgelene qorshap usaq-usaq tas beıitter taǵy jatyr. Keń astaýdaı eki taýdyń ortasyndaǵy uzyn jazyqty Úıgentastyń beli deıdi eken. Jaılaý dese jaılaý-aq, shirkin! Kúngeı beti shúıgin shóp, teriskeı beti qaraǵaıly, arshaly, uzyndy-qysqaly kóp saı, saı saıyn san bulaq, bulaq boıy shylqyǵan saz, betegesi men teńgejapyraǵy tutasqan jaıylym. Gúli men kógi aralasqan betkeı. Dál Úıgentastyń kógi tym ózgeshe: beldiń ústi jaıyp tastaǵan kókpeńbek jabýdaı. Uıysqan tapal shóp torlap toqyǵan kilemdeı bas-aıaǵy birtutas. Bassań, sazdaýyt kógal náresteniń eńbegindeı bylq-bylq etedi. Mamyq tósenishpen kele jatqandaı áser alasyń. Qaıran qazaqtyń jeri-aı! Qaıda barsań da bári ózinshe ádemi.

Kitápbek kózin qolymen kólegeılep turyp, Tazabekke jaılaýyn tanystyrdy:

— Myna aldyńda jatqan úlken jalpaq saz — Úsensaz. Úsen degen aǵamyz osy arada bolys saılanyp, osy arany jaılaǵan. Al myna batysqa qaraı aǵyp jatqan beldiń sýyn bul jaqtyń jurty Terisaqqan dep ataıdy. Sebebi budan basqa sýdyń bári İlege qaraı aǵady da, tek osy sý ǵana batysqa qaraı aǵady. Anaý jotanyń ar jaǵyna barǵanda Qarǵaly atalady. Odan soń Kóksý atalyp, Qaratal degen atpen Balqashqa quıady.

Qyz kóre kelgen Kenjeǵara Táýirbalaǵa birden unady. «Aǵasy men jeńgesi syılaı bilgen bala ózge eldi de syılaı alady», — dedi onyń sypaıylyǵy men Tazabekke degen yqylasyn baıqap.

— Osy qaınymdy aıaqtandyrsaq degen oıdamyz, — dedi Sháıi sóz arasyna eleýsiz ǵana qystyryp.

— Oı, ony da sóz dep. Qyz degeniń qaısy aýylda joq. Men saǵan búgin-erteń-aq bes-altaýyn kórsetip tastarmyn, — dedi Táýirbala qulshynyp.

Kitápbek bulardy qyzy bar birer úıge alyp bardy. Aýyldastarynyń ony hanyndaı syılaıtyny Tazabekti qatty tańǵaldyrdy. Úlkeni de, kishisi de «Kitásh» dep qurmetteıdi. Kóp qazaqqa jetispeıtin baýyrmaldyq pen syılastyq osy aýylǵa jaqsy ornyǵypty. Sonyń bári Kitápbektiń kisiliginen ekeni kórinip tur. Kimdi keziktirse de qushaǵyn jaıa baryp amandasady, arqasynan qaǵyp shyǵaryp salady. «Ákeńe sálem aıt», «Shesheńe sálem aıt!» dep jik-japar bolyp jatady. Kóbinen kishi bolsa da, báriniń atasy sekildi. «Bizde de osyndaı bir adam bolmady-aý!» — dep qyzǵana qyzyqty.

Ordyń bulaǵynda bularǵa Kitápbektiń Jumataı degen jaqyn jekjaty kezdesti. «Oı, Kitásh, qonaqtaryńmen birge Araltóbege júr. Aýnap-qýnap qaıt!» dep jabysty. Kitápbek ne derin bilmeı sasty. Táýirbala erkelik jasady:

— Bu kisiler — meniń tórkinim. Kóktemde Kıtińge kóship kelgen. Anaý turǵan jigitke Shyńǵys hannyń tuqymynan qalyńdyq taýyp berseń, baramyz, áıtpese áýre qylma.

— O ne degeniń? Búkil jalaıyrdan tańdap alam deseń de, men qastaryńda júrgende, eshkim qoldaryńdy qaqpaıdy. Sharttaryń sol ǵana bolsa, ne turys, kettik! — dedi atyna qaraı umtylyp.

Jumataıdyń alǵany Kitápbektiń aǵaıyn ápkesi Úmıná. İri, alqam-salqam emes, jınaqy áıel eken. Baýyrmaldyǵy birden baıqaldy. «O, meniń Kitáshim kelip qalǵan ba?!» — dep, kórgennen qushaǵyn jaıa júgirdi.

Táýirbala atynan túse sap sálem saldy. «Kóp jasa, qara domalaǵym! — dep, ony mańdaıynan ıiskedi. Bárimen amandasyp, «Kitásh, qonaqtaryńdy úıge kirgiz!» — dedi bul úı óz úıiń degendi ańǵartyp.

Kitápbek pen Tazabekti eń ókindirgeni — osydan birer kún buryn bul araǵa kelip ketken Pishán serini kóre almaı qalǵandary edi. Kórip qalǵandar kózin jumyp, aýzyn ashyp tańǵalysady. Ándi aıtqanda shalqytyp, teńsele otyryp tebirene shyrqaıtyn kórinedi. Án de aıtylyp, kúı de tartylypty. Ózi palýan, ózi mergen, ózi shejire, ári aqyn, ári ánshi, án de  shyǵarǵysh adam eken.

...Táýirbaladan mán-jaıdy estip bilgen Úmıná bular kútpegen qylyq tanytty. «Áı, jeńgesi, — dedi óz ádetimen Sháıige óktem sóılep. — Kitáshtiń kóńili kóringenge qulaı bermeıdi. Dáý kúıeýińde dáý adamgershilik bar shyǵar. Jaqsyǵa jaqsylyq jasaý — jaýdan basqanyń bárine paryz. Men qaınyńa bir-aq qyz kórsetem. «Unaı ma, unamaı ma?» — dep senen de, qaınyńnan da suramaımyn. Qyzǵa qaınyń unasa, bórkińdi aspanǵa laqtyra ber. Ol — meniń jaqyn qaıynsińlimniń qyzy. Tekti deseń, tekti, ádepti deseń, ádepti, kórgendi áke-shesheniń balasy. Baısyrap, baı izdep otyrǵan eshteńesi joq. Kitásh kim kóringendi ertip kelmeıtinin bilip, bıdaıdyń baratyn jeri — dıirmen degendeı, qyzdyń baratyn jeri kúıeý bolǵan soń, qyzdyń da qor bolmasyn oılap otyrmyn. Tórt uldan keıin týǵan bir úıdiń aıy men kúni, «aıym da, kúnim de osy!» — dep ákesi atyn Aıgún qoıǵan», —  dep, tike  sóılep, tóte qaıyrdy.

Úmınániń úkimdi úni Sháıini birden bılep aldy. Onyń shyn peıili daýys yrǵaǵy men bet-pishininen-aq ańǵarylyp tur edi.

— Ápketaı, men sizge ózimnen artyq senip otyrmyn. Ne aıtsańyz da, qalaı sheshseńiz de, men bárine maqul, — dedi Sháıi shyn peıilimen tolqyp. — Bul qaınymdy, shyn atyn atamaı, men «Jaqsybala» deımin. Shynynda da jaqsy bala.

...Aıgúndi Sháıi bir kórgennen unatty. Uıalyp amandasty. Eshkimniń betine qaramaı, shaı qamdaýǵa shyǵyp bara jatqanyn bildirip, bosaǵada jatqan qyshqashty ala ketti. «Aqyldy eken!» dedi ózine ózi sybyrlap ári súısinip.

Qyz ákesi úıde joq eken, malǵa ketipti. Sheshesi bárin biletin adamsha, Táýirbala men Sháıige kóziniń astymen kezek-kezek qaraǵyshtaı otyrdy. Úmıná ózi tórge otyryp, bir jaǵyna Táýirbalany, ekinshi jaǵyna Sháıini otyrǵyzdy. Kenjeǵara Sháıiden tómen  otyryp, shaı quıyp otyrǵan Aıgúnniń qasyna jaıǵasty da, kisilerge kese alyp berip otyrdy. Sháıi qyz ben jigittiń qolyn baǵyp, kese usynǵan qyzdyń saýsaǵy kese berip otyrǵan qaınysynyń saýsaǵyna tıer me eken, tımes pe eken dep baqylady. Qaınysy batyldyq jasap bir-eki ret saýsaǵyn túıistirgen tárizdi.

Qyz únsiz bir qyzaryp, bir bozaryp otyrǵandaı kórindi. «Áı, ekeýi qosylsa, jarasyp-aq keter edi-aý!» dep qýana úmittendi.

Eki jaq ta shaı ústinde qyz ben jigitke qatysty esh emeýrin baıqatpady. Ánsheıin kelgen qonaqtardaı árneni aıtysty. Tek dastarqan jınarda Táýirbala qyzdyń sheshesine yqylas bildirdi.

— Qyzyńyzdyń quıǵan shaıy tańdaıymyzdy da, mańdaıymyzdy da jibitti, onymen qoımaı, kóńilimizdi de jibitti. Kóp jasasyn, baqytyn taýyp, baǵy ashylsyn!

— Aıtqanyńyz kelsin!

Qyz sonda ǵana selk etkendeı bolyp, sheshesiniń betine jalt qarady. Ornynan tura bere Sháıi qaınysynyń betine kóz qıyǵyn tastady. Eshkimge baıqatpaı, bosaǵa jaqqa yǵysa turyp, qyzdyń syrt pishinine, óne boıyna barlaı, baıqaı qarap tur eken. Kenet jigittik jasap, qyzǵa birdeme dep buryla qarady. Qyzdyń da erni jybyr etti. Ekeýi de jyly sóılesken tárizdi.

Sháıi qaınysynyń ójettigine rıza súısindi. Syrtqa shyqqanda syr tartyp, qaınysyn qasaqana qaǵytty:

— Qyzdan qoryqqanyńnan keregege jabysyp qaldyń ǵoı, Jaqsybala!  Ne dep jalyndyń?

— Jalynǵam joq, táte. Qaıta ázil aıtyp synadym.

— Ne dediń?

— «Meniń jaman ekenimdi jurtqa aıtyp qoıma!» — dedim.

— Ol ne dedi?

— «Sen de meni aýylyńa jamandap barma!» — dedi.

— Jaýaby unady ma?

Kenjeǵara úndemeı kúlip, jelkesin qasydy.

— «Qudaı juptaryńdy jazbasyn!» — dedi Sháıi qaınysyn aqyryn arqasynan qaǵyp. Sol sát ishindegide búlk etip, bir bulqyndy. Sirá, ol da bir qýanyshty sezingen sekildi.

* * *

Tazabektiń bir túıgeni: Jumataı da, Úmıná da ańqyldaq jandar: sózderi estip turǵanyńdaı, qylyqtary kórip turǵanyńdaı, astary joq, bári — anyq, bári —  kórneý. Bir Jumataı emes, mundaǵy búkil jalaıyr: «Biz — Andaspyz, Shyńǵysqan bizden shyqqan», — dep maqtanady. — Bizdiń Áshirkúl. Zeınep degen eki qyzymyz Pishándi de aıtysyp jeńgen», — deıdi jelpigip. Bularǵa basqasha ýáj aıtý esh múmkin emes, «ıá-ıá» dep bas shulǵyp qana qutylasyń.

...Qyz ketári bolmapty. On besten asqan boıjetken adam tanıtyn bop shyqty. Qýanǵan Sháıi ońashada Tazabekke: «Táıken, — dedi erkeleı ishin alaqanymen basyp, — qarashy, mynaý da qýanyp týlap jatyr».

— Mal basy men jan basy kóbeıse, qatty qýanatyn qazaqpyz ǵoı. Qýanyshy qutty bolsyn!

* * *

Endi toıǵa qamdanam ba dep otyrǵanda Tazabek qyz ákesinen asyqpasyn degen jaýap aldy. «Qyzym áli jas, kelesi jylǵa qaldyraıyq», — depti. Oılaı kele ony da jón kórdi. Kúzde sheshesiniń jylyn berse, toı men asty jarystyrmaǵany jón sekildendi. Alaıda qyzǵa úki taǵyp, káde-joralǵysyn jasap, quda túsip qoıǵandy qup kórdi.

...Kúzde sheshesiniń jylyn berip, bir paryzynan qutyldy. Qańtar aıynyń aıaq sheninde Sháıi bosanyp, ómirge Gúlsán atty qyz keldi. «Týys, baýyr ekenimizdi attarynyń uqsastyǵynan da uǵyp júrsin, meniń Gúldánim men seniń Gúlsániń ápkeli-sińlili bir týǵan qyzdaı óssin!» — dep Tabaı osy atty tańdady. Tazabek pen Sháıi oǵan rıza bolysty.

Jaılaýdyń sáni kirip, jer álem ádemi gúl kórpe jamylǵanda, Gúlsáni alty aıǵa aıaq basqanda, Kenjeǵara men Aıgúnniń úılený toıyn Tazabek Betbastaýdyń baýraıynda, Qusmurynnyń shyǵys jaq jazyǵynda ótkizdi. Tabaıdy arnaıy jumsap, toıǵa Qapez ben Qarataıdy shaqyrdy.Qojabek, Baıǵabyldyń tobyn bastap tóbesi kók tirerdeı masattanyp Ádilbek keldi.

Qapez ben Qarataıdyń áni bul jaqtaǵylardy sıqyrdaı baýrady. Ásirese Qapezdiń óz áni qatty tańyrqatty.

 

«Aqtoǵaı, Keńsý, Aral, Orta Merki,

Qarqara Kegen menen jerdiń kórki.

Keıbireý búgin tatý, erteń araz,

Bergen soń buzylmasa, dúnıe-aı, erdiń serti», — dep qaıyrǵanda, jas-kári ánniń yrǵaǵymen yrǵatylyp, qosyla yńyldasty.

— Basqa jaqty bilmeımin, aralaǵam joq, dál myna İleniń arǵy beti men bergi betinde Qapez ben Qarataı ekeýińe teńeser eshkim joq. Men ekeýińdi osy jaqqa birinshi shaqyrǵan adammyn, — dep, ekeýine Kitápbek eki at mingizdi.

— Aǵasy-aý, maǵan sizdiń atyńyz emes, «Qapezjan, shyrqashy!» degenińiz de jetip jatyr ǵoı, — dep, Qapez Kitápbekti rızalyqpen qushaqtady.

— Tazabekjan, — dedi Ádilbek aǵasy tolqyp. — İnińe ylaıyq aǵa bolaryńa senip edim. Alaıda dál búıtip ulan-asyr toı jasar dep kútpep em. Endi ólsem de, kórimde ýaıymsyz jatam.

— El-jurttyń aldynda úlken bir abyroıly is jasadyń-aý, Táıkesh! — dep, Sháıi de rıza boldy.

— Satpaıtyn, satylmaıtyn ini tapsam, maǵan basqanyń túkke de keregi joq! — dedi Tazabek eshkimniń maqtaýyna masaıramaı. — Odan eshteńe aıamaıtynymdyKenjeǵara túsinse boldy.

Áldebir oı aıtqysy kelgende, ezýin bir tartyp, murtyn jybyr etkizetin ádetimen Kitápbek Qapezge túıile qarady.

— Men ózim, Qapez, bar joǵy moldadan eki-aq apta dáris alǵan adammyn. Oǵan men kinálimin be, álde tura-aq dese shybyq ala júgiretin molda kináli me, bir qudaı biledi. Biraq oqyǵan adamnyń ár sózi uıyǵan aırandaı boıyma sińe ketedi. «Pikir ishińde ólgenshe, syrtyńda talaý bolsyn» degen ǵoı qazaq, meni ylǵı mazalaıtyn bir oıymdy aıtaıyn. Sen maǵan sonyń mánin túsindirshi.

— Aıtyńyz!

— Aıtsam, qazaq ishki alaýyzdyǵyn qoımasa, eshqashan el bolmaıdy. Birin biri jamandaıdy, birin biri kóre almaıdy. Bireý ozyp bara jatsa bireý onyń aıaǵynan shalady. «Nege óıttiń?» dese, anaý oǵan kektene qalady. Meniń oıymsha, bul da soǵystyń bir túri. Al únemi óz-ózdimen soǵysyp jatqan elde ilgerileý bola ma?

— Úıbaı-aı, aǵasy-aý, osynyń bárin ylǵı oılap júresiz be?

— Qudaı oı bergen soń, oılamaǵanda qaıtem.

— Sizdiń oıyńyzdy estip, óne boıym túrshigip ketti ǵoı. Eń jandy jerden ustap otyrsyz. Birlik joq jerde tirlik joq degendi aıtyp otyrsyz. Siz aıtyp otyrǵan soǵys — máńgi bitpeıtin soǵys. Siz ben biz — sol soǵystyń sarbazymyz. Ol soǵystan bas tartýǵa bolmaıdy. Óıtkeni, ol — ult bolýdyń, birigýdiń soǵysy. Sondyqtan, aǵasy, siz ben biz bul soǵysta jeńemiz, biz jeńbesek, urpaǵymyz jeńedi degen úmitpen soǵysýǵa mindettimiz. Basqasha oılaý — satqyndyq sanalady. Halyqtyń bolashaǵy úshin qam jeý degen — sol. Bilimdisi kóbeıgen saıyn halyqtyń birligi nyǵaıa beredi. Sol sebepti bul soǵys — uzaqqa sozylatyn soǵys. Bunyń qysqasha máni osyndaı, aǵasy.

— E-e, biz kórmeıtin, urpaq kóretin baqyt deshi?! Meıli, solar kórse eken!

* * *

Tazabektiń ár kúni, ár túni oımen ótip jatty. Kóp kúnin oılamaı ótkizip alǵan adamsha oı arpalysyna súńgidi de ketti.

«Eki orysty óltirgenim kúná me, kúná emes pe?» — deıdi ózin aqtaýǵa da, kinálaýǵa da kúmándanyp. Bul olardy óltirmese olar muny óltirmeı me? Adam ómirge birin-biri óltirý úshin kelmeıdi ǵoı. Sopyıa men Qojashtyń, ákemniń, ata-ene, qaınaǵamnyń kegin qýa bersem, ómirim ólim izdeýmen ótpeı me? Álde olardyń meni óltirgeni oryndy bolar ma edi?» deıdi ózine ózi qarsy kelip. Sháıi tartqan azap, qyrylǵan áke-sheshesi, baýyrlary — bári suraýsyz ba? Sergeıchýk maǵan óshtesýi kerek pe, joq men oǵan ba?»

Ana aryzqoı qazaqtiki ne? Ol álimjettik jasap, qozyny jamyratqany úshin jap-jas Qalıdy sabady. Men de álimjettik jasap, onyń ózin sabap, balany arashaladym. Álde kórsem de kórmegendeı, álim jetse de, álim jetpeıtindeı typ-tynysh tura berýim kerek pe edi? Orystyń, qalmaqtyń qorlyǵyn kórgen Sháıige men de qorlyq kórsetýim kerek pe edi?

Sonyń bárin basqasha istesem, osy baqyt meniń basyma qonar ma edi, qonbas pa edi? Árıne, qonbas edi. Onda mende jan tynyshtyǵy bolmas edi. Ádilbek aǵamdy aıryqsha qýanttym. Odan artyq maǵan ne kerek?Qapez ben Qarataıdy rıza ettim. Soǵan ózim rıza boldym. Olardy rıza etýge múmkindik bergen qudaıǵa myń shúkir!  Endi Kenjeǵaramen Aıgúndi baqytty ete alsam, baýyrlyq boryshym sol ǵoı. Jasaǵan ıem endi soǵan múmkindik berse eken!

Tabaı men Júzikti Kenjeǵara men Aıgúnnen bóle almaımyn. Bizge óle-ólgenshe ajyramaıtyn adal birlik kerek. Munda el de, jer de jaqsy. Kobzev meni jaýyn óltirip bergenim úshin ǵana syılasa, onda onyki — esepti syılastyq. Olaı deýge aýzym barmaıdy. Onyń adaldyǵy sózinde emes, isinde. Qazaqty jaratqan qudaı orysty da jaratqan. Barlyq adamzat Adam ata men Haýa anadan jaratylǵan. Adamdy adamnan ajyratatyn — tek aramdyq. Aramdyqtyń túrinen adam balasy aıaq alyp júre almaıdy: ishtarlyq, kúndestik, baqtalastyq, kórealmaýshylyq, paıdakúnemdik, dúnıeqońyzdyq, meıirimsizdik, qatygezdik, kekshildik, tolyp jatyr. Sonshama aramdyqtyń birinen ada bolsań, birine tutylyp qalasyń. Men de sóıttim be, kim biledi? Qudaı ózi keshirsin!

Kitápbek syılaǵan úıdi Tazabek Kenjeǵara men Aıgúnge otaý ǵyp tikti. Tórt úı birigip Kobzevti panalady. Eki qazaq, bir orys aqyldasyp, Kıtińniń shyǵys jaq jotasyndaǵy qalqalaý eki saıǵa eki qystaý salýǵa kelisti. Tazabek pen Kenjeǵara bir saıǵa, Tabaı men Táýirbek bir saıǵa, eki-ekiden bólinip qystaıdy, maldy da eki bólip baǵady. «Qystaýda kıiz úıge otyrmaı, aǵash úı salyp alyńdar, biz kómektesemiz», — dedi Kobzev. «Sóıteıik», — dedi Tabaı sózge kelmeı.

Osy sheshim óte ádil sheshim sıaqtanǵan. Biraq  qulaǵyna tıgen zamatta-aq oǵan Júzik qarsy shyqty.

— Táıken, erkekterdiń sózin eren qylmady dep sókpe. Sender maldyń qamyn durys oılapsyńdar, al adamnyń jaǵdaıyna qaramapsyńdar. Jańa ókimet «oqy» dep jatyr jastarǵa. Sámen, Áben oqysa, olardyń sońynan Oralbek te erjetip qalady. «Kıtińnen mektep ashamyz», — dep Yǵısa bastaǵan kisiler qam jasap jatyr. Maldy Tabaı men Táýirbek eki úıimiz baǵarmyz. Eki bólip baǵatyndaı, óris jetpeı jatyr ma bizge? Bir saıǵa, bir qoraǵa-aq syıa beremiz. Táıken, sen osy Kópziptiń qasynan úı sal. Balalardy senderge jınap beremiz, oqytyńdar. Qasyńda Kenjeǵara men Aıgún bolsyn. Bala oqytatyn eshkim shyqpasa, óziń oqyt. Seniń bilimiń de olarǵa az bilim bolmaıdy. Járkentke bar, jón-josyǵyn bilip kel.

Osy oıdy Kobzev te, Kitápbek te qostady. Tazabek endi muǵalim bolýǵa beıimdele bastady. Kitápbek ekeýi Járkentke baryp, áýeli úıez basshylaryna jolyqty. Onda Zárip Jaqsymbetov degen jigitti Kitápbek jaqsy tanıdy eken. Onyń ákesi Ultanbaı degen kisi orystardyń qazaq jerine qonystanýyna qarsy shyǵyp, bir arba orysty musylman qylyp tastaǵany úshin Sahalınge jer aýdarylyp, sodan aman-esen oralǵan adam eken.

— Siz qandaı oqý bitirip edińiz? — dedi Tazabekti tekserip.

— Eshqandaı oqýym joq. Ákem eki jaz moldaǵa bergen. Sodan alǵan bilimimdi Ystambuldan oqyp kelgen Qapez degen jigit biraz jetildirdi.

— Qaı Qapez? Baıǵabyldyń balasy ma?

— Iá.

— Ony siz qaıdan bilesiz? Ol Jalańash jaqta turmaı ma?

Amal joq, qalaı aryzdan qashyp qutylǵanyn aıtýǵa týra keldi.

— E, bizdiń qazaq birigýdiń ornyna birin biri qońashtap qurıdy ǵoı. Qapezden úırenseńiz, jaman úırenbegen shyǵarsyz, — dedi sál oılanyp.

— Eptep oryssha da oqı alamyn, — dedi Tazabek aqyr aıtqan soń, bárin aıtaıyn degen oımen.

— Ony kimnen úırendińiz?

— Sopyıa degen orys qyzynan. Solardyń biraz jyl malyn baqqan edim.

— E, naǵyz jan-jaqty muǵalim ekensiz ǵoı? Onda sol aradaǵy orys balalaryn da oqytyńyz. Sonda Keńes ókimetiniń naǵyz qyzmetkeri bolasyz. Oryssha biletin boldyńyz ǵoı onda?

— Eptep qana. Orysta nem bar, óz tilimdi ońdyryp alaıyn da.

— Jo-jo, óıtpeńiz. Taýdyń qýysynda jatqan Kıtińge dál qazir eshkim muǵalim bolyp bara qoımaıdy. Siz tek árip úıretseńiz de jetedi. Tildi olar sizge ózderi úıretsin. Siz tek jazýdy úıretińiz!

Tazabek basyn alyp qashty, Zárip taqymdap qoımady. Aqyry oǵan Kitápbek te bolysty.

— Áı, Tazabek, orysqa qazaq jazý úıretipti degenniń ózi dárip emes pe? Nege qashqaqtaısyń? Kelis! — dep, sózdi túıindep tastady.

Qaǵaz, qalam, sıa taýyp berem dep, Zárip bulardy birer kún aıaldatty. Aqyry árbir keńseni qaraqtap júrip, azdaǵan qaǵaz, bir ýys qaryndash taýyp berdi. Kitápbektiń arqasynda qonatyn úıdi de, baratyn bastyqty da — bárin taýyp Tazabek oljaly oraldy. Biraq balany oqyta qoıý ońaı bop shyqpady. Oǵan eń áýeli mektep bolatyn úı kerek edi. Bar jaǵdaı soǵan kelip tireldi. Ony sheshýdiń amalyn Kobzev aıtty:

— Sen, Tazabek, tabıǵatyńnan bastamashy adamsyń. Qazaqy úıden orys úıine kóshken tuńǵysh qazaq bolsańshy. Qys boıy osyndaǵy orys-qazaq jabylyp qaraǵaı keseıik. Jaz shyǵa taǵy jabylyp saǵan úı salyp bereıik. Sol úıde bala oqyt, — dedi.

Osy pikirdi Tabaı men Júzik qoldady.

— Bárimiz birdeı malshy bolǵansha, sen oqymysty bol, balalarǵa bilgenińdi úıret. Biz seni ash-jalańash qaldyrmaımyz, — dep, Tabaı bári úshin bir ózi jaýap qatty.

Kıtińdegi barlyq orys, Tazabekke tán tórt úı qazaq ara-baltasyn daıarlap, qys boıy Orta Qaraǵaı men Shet Qaraǵaıdan aǵash kesti. Bárin Kobzevtiń ózi basqardy. Onyń: «Mynany kes!» — degenin kesip, «Mynaǵan tıme!» — degenine tımedi.

Jaz ortasynan aýa úsh bólmeli aǵash úı salynyp bitti. Eń qıyny úsh bólmeni bir jerden jylytatyn pesh salý eken, ony da Kobzevtiń ózi basy-qasynda júrip bitirtti. Kirpish quıatyn qalypty da ózi jasady, kirpish jasaıtyn topyraqty da ózi tapty. Bilgir ekenin bárine moıyndatty.

Tazabek pen Sháıi bul jaz jaılaýǵa shyqpady. Úı salyp jatqan orystarǵa tamaq ázirlep berýdi ózderine borysh sanady. «Jaılaýdan izdep tappadym», — dep, bir kúni Kitápbek keldi. Keıpi kóńilsizdeý, sharshańqy. Birdeme aıtqysy keletinin, biraq qalaı, qaıda aıtaryn bilmeı turǵanyn Tazabek onyń mazań túrinen tanydy.

— Kómeıińde turǵandy Sháıiniń kózinshe aıta almaı tursyń ba? Ońasha shyǵaıyn ba?

— Aıtarym áıelińe aýyr tıe me dep qorǵanshaqtanyp otyrmyn. Áıtpese aıta beremin ǵoı.

— Aıta ber endeshe.

—     Pishán jaıynda maǵan kóp áńgime aıtyp eń. Ánin maqtap, Qapezden alǵash estigenińdi aıtqansyń. Men de áni men áńgimesin biraz estigen adammyn.

— Ne, qaıtys bolyp pa?

Kitápbek úndemeı, murtyn sıpalap biraz otyryp qaldy da, yshqyna:

— Ókimet atyp tastapty, — dedi.

— Astapyralla, ne úshin? — Tazabek betin sıpady.

Sháıi selk etip, shoshydy. Tazabek tilin jutyp qoıǵan adamsha uzaq úndemeı qaldy. Sonan soń yńyrana kúrsindi.

— Nege atypty?

— Baı bolystyń balasy. Ózi bolys bolǵan. Eldi qanaǵan depti.

— Baı bolǵan, bolys bolǵan adamnyń bárin ata ma? Ol baı bolmasa, basqa bireý baı bolady. Eldi ánimen, óleńimen rıza qylǵany esepke alynbaı ma?

— Onyń bárin men bilsem, Tazabek-aý, ony sen de biler ediń ǵoı. Qazaq deseń, ózińe tıedi, qazaq ózinen ozyp bara jatqandy, ońtaıy kelgende, bir qaǵyp qalmaı otyratyn ba edi? Óziń de kórdiń ǵoı ony. Senen góri  Pishánniń kóre almastary myqty bolǵany da.

— Apyrmaı, á? Pishánniń ólgenine qýanatyn qazaqtardyń da bolǵany-aý, á? Bul zaman ne bop barady? Pishándi óltirgenmen, onyń óneri óltirgenderge qonbaıdy ǵoı.

— Meniń bir boljaǵanym; budan bylaı Pishándi joqtaǵan, ánin aıtqan adamdar da Pishánniń aıaǵyn qushady.

— Iá, sóıtetin shyǵar. Onda, aldymen Qapezdi saqtandyrý kerek.

* * *

Kúzdiń alǵashqy sýyǵy saı-saıdy tinte bastaǵanda Tazabek te qystyń qamyn oılaı bastady. Aqyry Júziktiń aıtqanyn júzege asyrýǵa bel sheshti. Kobzevtiń arbasyn alyp, Tabaılarǵa sý boıynan dáý-dáý tastardy qora salatyn jerge tasytty. Kúz túse dóńgelek keń tas qora daıyn boldy. Sodan keıin ǵana Tazabek bala oqytýǵa qamdandy.

Sámen, Áben, Qalı úsheýin jazýǵa úıretip kórip edi, olardan Oralbektiń de qalǵysy kelmedi. Amal joq, oǵan da qaǵaz, qaryndash ustatty. On shaqty kúnnen keıin Kobzev olarǵa eki nemeresin qosty. Birin arab, ekinshisin orys árpimen oqytý Tazabekke qıyndaý soqty, biraq ári qyzyq, ári jaýapty jumys bolyp shyqty. Onyń osy kúıin kórgen Kitápbek ishek-silesi qata kúldi.

— Abajadaı aıý adamnyń kishkentaı qonjyqtarymen oınap otyrǵany qyzyq eken, á?! Seni úıezge Zárip shaqyryp jatyr. Bir aıdaı bala oqytýdyń ádil-amalyn úıretedi eken, — dedi.

Járkentte jataqhanada jatatyn boldy. Ósek ózenine jaqyn shettegi jarlaýyt ústindegi kóne úı eken. Buryn áskerler jatqan desedi. Tósek-ornyn kóterip kele jatyp aldynda tósek-ornyn kóterip bara jatqan áldekimdi aınalyp ótpek bolyp edi, sol sát anaý da solaı burylyp, ekeýi soqtyǵysyp qaldy. Onyń da, munyń da tósek-orny jerge shashyldy.

— Oı, Táke, tósek-ornymmen qosa omaqasa jazdadym ǵoı, — dedi álgi kúlip. Qapez eken.

— Oı, baýyrym! — dep, Tazabek qushaqtaı aldy.

Saǵynysqan ekeý betterin bir-birine úıkep biraz turdy. Sonan soń eń túkpirdegi eki oryndy ıelendi. Kópten kókeıinde júrgen bir suraqty Tazabek aqyry anyqtaǵysy keldi:

— Qapezjan, «Keıbireý búgin tatý, erteń araz» degendi saǵan aıtqyzyp júrgen kim?

— Báken ǵoı, — dedi Qapez kúrsine jótelip.

— Nege arazdastyńdar?

— Jomart aıtpady ma?

— Báken týraly tis jarǵan emes.

— Bálkim, bul áńgimeni ol keıinirek estigen shyǵar onda. Munyń anyq-qanyǵyn men ózim sodan estidim. Bákenniń sheshesi óziń toıynda bolǵan Tunyq qarıanyń qaryndasy ǵoı. Qandaı kegi, nendeı óshi baryn qaıdan bileıin, ústińizden úıezge túsken aryzdy Báken jazyp beripti. Jekjattary ma, týystary ma, áldekim úıezde úlken qyzmetker kórinedi. Sony arqalanyp, bálkim, aqyldasyp istegen áreketteri shyǵar. Sony bilgen soń, Bákenge barmaımyn ba? «Munyń ne?» — deımin ǵoı baıaǵy. «Qatynyn menen qyzǵanyp, qaınaǵamnyń toıyn sol úshin buzdy», — dedi beti búlk etpeı. Olaı emesin basqa bilmese de, men bilem ǵoı. «Ottama!» dedim.— «Ondaı ótirigińdi menen basqaǵa aıt!» Betpaq eken. «Sen Jibekpen tanysýǵa kelgende, áıeliniń qasynda turǵanymdy kórgen. Óńi buzylyp, sonda-aq soıqan shyǵarmaq bolǵan», — dedi.

Murtynyń sheti jybyr etip, Tazabek shytyna jymıdy.

— Sheber eken. Syrtqa shyqqanda Sháıige qol júgirtkeni ras. Denesi dáý bolǵanmen, kúıeýińniń qımyly máz emes shyǵar degendeı birdeme aıtypty. Sháıi de shaǵyp alsa kerek. «Onda qatynyńdy bir tún qoınyna sap kór», — depti.

— Oıbaı-aı, óltirgen eken ǵoı?! Boldy, túsindim. Onyń naǵashy jurty týraly aýyldastary: «Aýyly — Tuıyq, ákesi — Tunyq, balasy suıyq, júrmeńder jýyq, boıyńa qalar birdemesi juǵyp», — dep ájýalaıdy eken.

Qapez bular ketken soń Jetisý oblysynda ult máselesin basqaratyn Oraz Jandosovpen tanysypty. Qıaq murt, naǵyz qyrmyzy jigit deıdi. Kelgen jerinen á degende: «Aýyldaryńda aqyn, ánshi-kúıshi bar ma?» — dep suraıtyn kórinedi. Bireýler. «Bar», — dep, Qapezdi aıtsa kerek. Shaqyrtyp alyp, bes kún boıy eldi birge aralapty. Ándi úndemeı, áldeneni oılap otyrǵan adamsha, aınalasyndaǵy eldi umytyp ketkendeı tyńdaıdy eken. Shaltabaıdyń áni men óziniń «Dúnıe-aıyn» qaıta-qaıta aıtqyzypty. «Burynǵy qazaq batyr da aqyldy. Bizde biri bar bolsa, biri joq», — dep, ózin de, ózgelerdi de qomsynyp otyrypty. «Bizge qýat beretin ata-babanyń tarıhy ǵoı. Tazabek, Saýryq, Shaltabaılar óletin jerin bilmedi deısiń be? Ólsek óleıik dep táýekelge mingen, biraq «qanatynan qaırylyp,  jarǵa qonǵan jandar ǵoı», — depti. «Oı, o kisiniń áńgimesin aıtyp taýysa almaımyn. Qalyń ormannyń ishinde oqshaý turǵan bir báıterek!» — dep súısindi. Ózi kórmese de, Qapezdiń sózine qarap, Tazabek te Orazdy oısha baǵalady. Kim biledi, qazaqqa qudaı kerek kezinde bir baǵlandy bergen shyǵar?!

Oraz Pishán jaıynda kóp áńgime aıtypty. Kóksý-Qarataldy aralap, onymen de biraz kún birge bolypty. «Ánderi ádemi eken. Kóre almasy da kóp eken. Ákesi baı, ózi bolys bolǵan, aldynan adam qıa ótpegen seri eken. «Jaýyz kóp shyǵar, baıqap júr» dep aqylymdy aıttym», — depti.

Qarqaraǵa kelgende Qarataıdy tyńdapty.

«Kóńilińe kelmesin, Qapez, myna shákirtiń seni shań qaptyrady. Tárbıesin sen berseń, daýysyn Qudaı  bergen eken», — depti. Almatyǵa jiber, bul balany oqytaıyq, óıtpesek, obal bolady. Ónerdi bilim dememese, óshedi», — depti.

Orazdyń ár sózi Tazabektiń de kókeıinde júrgen sóz sekildi.

— Sóıte turyp,  Pishándi nege atqyzypty?

— Oraz ol kezde qyzmeti órlep, Táshkenge ketken. Pishánniń áıeli Orazǵa baryp, atylmasyn degen qaǵazdy alyp kelgenshe mundaǵylar atyp úlgeripti. Ádeıi asyqty ma, jazý solaı ma, — bir qudaı bilmese, basqa eshkim bilmeıdi.

— Apyrm-aı, qoly qaltyramaı qalaı atty eken, bátshaǵarlar?! Bul ádet órshı berse, áli talaıdan aırylarmyz.

— Bilim az jerdi bále-jala ıekteıdi, oqý kerek, oqytý kerek, Táke. «Bilimdi adam bilimdi adamdy tez túsinedi», — deıdi Oraz. — «Biz el bolý úshin, áýeli bilimdi bolýymyz kerek. Bilimdi adamdar ábden kóbeıse, óz elimizdi ózimiz basqaramyz». Patsha ókimeti bizdi bilimsiz etip ustady, óıtkeni qarańǵy eldi basqarý ońaı dep oılady, ol aıtqanyńa kóne beredi. Al bilimdi adam tek kózi jetkenine ǵana senedi.

Bir aı oqyǵanda, Tazabektiń bir tanyǵan taǵy bir qazaǵy Ahmet Baıtursynuly boldy. Sózdi durys jazýdy emile deıdi eken, o kisiniń aıtýynsha emile tildiń tabıǵatyna qaraı túzilýi tıis eken de, al tildi zorlap emilege baǵyndyrýǵa bolmaıdy eken. Qyrǵyz, ózbek, túrikmen, tatar, bashqurt, noǵaı — báriniń tili túrik bolsa, solardyń ishinde eń túzý túrik tili qazaqta kórinedi. «Itiń jaman», — dese, namystanatyn qazaq muny estigende qalaı maqtanbasyn? Arap árpimen jazylatyn tóte jazýdy búkil túrik halqyna taratqan da sol kisi eken.

Oqýlary aıaqtalǵan soń, Tabaı eki at alyp kelip, Qapezdi Kıtińge áketti. Bir apta júrip, Qapez Kıtińdi de, Kitápbektiń aýyly İrgetaý men kórshi jalaıyrlardyń Araltóbesin asyp, Jumataı otyrǵan Shyńǵys saıdy aralap qaıtty. Tórinde otyryp Pishánniń «Dúnıe shirkinin» shyrqap qoıa bergende, Jumataı shyr ete qaldy: «Aınalaıyn Qapezjan, aınala aǵaıyn otyr degenmen, aǵaıynnyń da alasy men qulasy bar. Qulaǵy shalsa, aryz jazyp jiberetin kóre almastary da bar. Aıtpashy Pishánniń ánin!» — dedi jalynyp. Qapez kúńk etti. «Adammen birge án ólmeıdi ǵoı», — dep qaıtyp úndemedi, án de aıtpady. Tek Kıtińge qaıta oralǵanda ǵana: «Jurtta bir úreı bar. Sol úreı maǵan da kire bastaǵan sekildi», — dedi. — Osy kúnimizge zar bop júrmes pe ekenbiz?»

Ol sózden Tazabek tiksingenmen jaýap taýyp aıta almady. Biraq Qapezdiń áldebir aýyr oıdan aryla almaı júrgen adamsha qaıta-qaıta kúrsinip, qaıta-qaıta oılanyp qalyp júrgenin baıqady. «Baıqa! — dedi keterinde buǵan. — Qazaq baýyrmal halyq qoı. Alaıda ishtarlyǵy joq deı almaımyn».

* * *

Bala oqytýdyń osynshama qýanysh ekenin Tazabek boljaı almapty. Bir áripti úırengenine sonshalyq qýanǵan balany kórgende, tóbesi kókke jetkendeı kóńili kóterildi. Birer aıda barlyq áripti úırenip bitti. Sóz qurap úırený balalardy dúnıeniń kiltin ustaǵandaı qýantty. Balany túsiný úshin, bala bola bilý qajet eken. Qandaı ǵajap jaratylys?! Qalyptasyp kele jatqan qym-qıǵash minezdi baıqaısyń. Órship ketýi múmkin óreskeldikti de kóresiń. Qorqasyń, qýanasyń, súısinesiń — bárin bastan keshesiń, bárine bal ashasyń. Elińdi eseıtý úshin bar bilgenińdi balaǵa úıretý kerek eken. Bala kúninde ádildik pen adaldyq kórmegen adam keıin ony qaıdan úırenedi? Úırense jaqsy, úırenbese áldekimniń yqpalymen yǵyp ketpes pe?

Bala oqytady eken degendi estip, jaqyn mańaıdan balalaryn ákele bastaǵandar kóbeıdi. Oǵan Tazabek qabaq shytpady. Qaıta óte qajet is atqaryp jatqanyna ózi sendi.

«Basqasyn qaıdam, bul ókimettiń eń durys isi — oqy degeni. Balany ǵana emes, búkil qazaqty oqytý kerek», — degen Qapezdiń qulshynysyn kún ótken saıyn tereń túsine bastaǵandaı. Balalardyń oqyp-bilgenine qyzyqqan Sháıi ózi de solarmen birge oqyp-úırene bastady.

«Táıken, — dedi bir kúni Sháıi erkeleı súısinip, — saǵan taǵy bir oqýshy kelem dep talpynyp jatyr ǵoı».

«Júz oqýshy ákelseń de kóp demeımin, Sháıkentaı. Az bop árkimge alańdaǵansha, kóp bop árkimdi alańdatyp júrmeımiz be?»

Ómir óz arnasyna túsip, tirshiligi túzele bastaǵandaı edi. İshteı shúkir etetin 1923-jyldyń jazynda ómirge úshinshi balasy keldi. Onyń atyn el-jurt Keńesbek dep qoıdy. Keńes zamanynda týǵan soń, oǵan Tazabek qarsy  bolmady.

Aǵaıyny tatý, Kobzev bastaǵan kórshileri syılas, maly baǵýly — bir berekeli shaq basyna ornaǵandaı edi. Biraq úıirilgen bulttaı basynan keıbir oı ketpeı qoıdy.

«Pishándi atý kimge qajet? Ókimetke me, oǵan ósh áldekimge me? Álde ekeýine de me?

* * *

El jaılaýdan qaıtyp, áne-mine bala oqytýdy qaıtadan bastarmyn dep otyrǵanda, Tazabektiń oıyna kenet bir sheshim kele qaldy. Dereý atyna minip, Kıtiń sýyn boılap Tabaılar otyrǵan qoraǵa qaraı bet aldy.

«Sen de kártóshke ek, sábiz sal. Orystyń jaqsysyn sen úıren, qazaqtyń jaqsysyn men de úırendim ǵoı», — dep Kobzev qoımaı júrgen. «Jaýyn kóp, sýǵarmasa da bolady», — degen. «Sýǵara alsaq, tipti jaqsy emes pe?» — dep túıdi Tazabek.

Aqyry aryq tartýǵa bolatyn qyltany tapty. Qarasaı dep atalatyn saıdan ekpindep jazyqqa shyqqan sý dáý sopaq tastyń túbinen kilt solǵa burylyp ketedi. Bári jabylyp sol dáý jartasty jarty adym jerge qozǵaltsa, sý óz ekpinimen jaǵaǵa shyǵa jóneleıin dep tur. Kobzevtiń ózin, onyń eki balasyn, bárin atqa mingizip, sol túıejartastyń janyna alyp keldi de:

— Al, qarańdarshy. Meniń ne oılaǵanymdy tabyńdarshy, — dedi.

— Uqtym, — dedi Kobzev kózi kúlim qaǵyp. —  Sen búıtpeseń, Tazabek bolamysyń?! Balalar, kórdińder me, myna jartasty ary jyljytyp, myna aradan Tazabek aryq tartpaq. Qalaı, shamamyz jete me?

— Jetedi, papa!

— Jetedi, — desti bári.

— Endeshe, kóktem shyǵysymen qolǵa alamyz. Ol aryqty Táıken toǵan dep ataımyz.

...Kóktemde jer jibip jatqan qolaıly shaqta on eki adam bir aıǵa jetpeı bir jarym shaqyrym jerge tereń toǵan tartyp bitti. Endi tek dáý jartasty jyljytý ǵana qaldy. Kitápbekten eki túıe surap ákelip, arqanmen jartasty shalyp baılady da, Tazabek ózi jartastyń jan-jaǵyn tizeden tómen qazyp shyqty. Sonan soń Kobzevke qos túıeni bir sátte aıda dep buıyrdy. Kobzev te qarap turmaı:

— Al jabylaıyq! — dedi jartasqa lap berip.

Baqyryp eki túıe tartqanda, jartastyń túbi bir solq etti. Jan-jaǵyndaǵy topyraq qoparylyp baryp qaıta ornyna tústi.

— Endi ketedi, kánekı bir kezde ıterińder! — dedi Tazabek jartasty ıyǵymen yshqyna ıterip.

Sopaq túıetas jantaıa berip sý arnasyna kóldeneńinen sulap tústi. Jartasqa soǵylǵan sý áp-sátte kóterilip, jaǵaǵa qaraı jyljı jóneldi. Kobzev bala-shaǵasymen qýana shýlap jaǵaǵa lyqsyǵan sýdy ketpenmen jetektep aryqqa qaraı alyp júrdi. Aryqqa sý lap quıylǵanda, qarap turǵan bári alaqaılap sekiristi.

— Tereńdeteıik! Sý kóbeısin! — dep, Kobzev sýdyń kómeıine ketpenin qarsh etkizdi. Bet-aýzyna, ústi-basyna shashyraǵan sýǵa shashala kúldi.

Óstip Táıken toǵan 1924-jyly ómirge keldi. Osydan bastap ony osy aranyń qazaǵy ǵana emes, orysy da Tazabekti Bas murap dep madaqtaıtyn boldy.

Kártóshke egem degen orys-qazaqqa sýǵarmaly jerdi Kobzev bólip bere bastady. Qazaqtan tek Tabaı men Tazabek qana jer aldy. Qalǵan qazaqqa: «Kelesi jyly kórermiz», — dep, syrǵı jaýap qatty.

Kobzevten tuqym  alyp, Tazabek pen Tabaı biraz jerge kartop ekti.

— Olar ne istese, biz de sony isteıik. Úırenbeıtin nesi bar? — dep, Tabaı eginshi bolǵanyna qýanysh bildirdi.

* * *

Tazabek áldeneden oıanyp ketti. Sháıi qasynda bir jambastap jatyr eken. Ne bireý, ne birnárse oıatpasa adam bekerden-beker oıana ma? Biraz oılanyp jatyp edi, kenet kóz aldyna qaraǵaı orman elesteı qaldy. Talaı jyl arasynda jylqy baqqan qaraǵaıdyń shaıyr ıisi kókiregin qapqandaı boldy. Birge ósken baýyryndaı bolyp ketken qaraǵaı shirkindi qatty saǵynǵan eken-aý?!

Taý bókterlegen qaraǵaı ormanǵa aralas orman esh uqsamaıdy. Aralastyń aty — aralas. Sybdyry da, syqyry da, shýyly da bir basqa. Qaraǵaı orman qatty jel soqsa shaıqala teńselip, tóbeńnen aspan qulap kele jatqandaı qorqynyshty ún shyǵarady. Synyp keterdeı syzdap syqyrlap, myń san qaraǵaıdyń surapyl gýilinen qara jer qaq aıyrylyp bara jatqandaı seziledi. Árbir qaraǵaıdyń úni ózge qaraǵaı dinimen birdeı. Bári qosylǵanda jer-kókti tóńkerip jibere jazdaıdy.Ondaı qudiret ózge ormanda joq. Qaraǵaı jaryqtyq maıyspaıdy, qısaımaıdy, eńkeımeıdi, ıilmeıdi — tek teńseledi. Tik boılap ósedi, tik turyp óledi. Onyń ómirine eshbir aǵashtyń ómiri uqsamaıdy. Shirkin-aı, búgin baryp Orta Qaraǵaıdy bir aralap qaıtar ma edi? Jalańashtyń, Eki Ashanyń qaraǵaıy qandaı edi?! Eteginde turyp jel  shaıqaǵan sarynyn záreń ushyp tyńdar ma edi? Kileń qaraǵaı ósken taza ormandy kórmeı-bilmeı-aq kóp jurt bul dúnıeden ótip jatyr-aý! Kórmegen soń olar ondaı ormandy saǵynbaıdy da ǵoı.

Tar úı tynysyn taryltyp bara jatqandaı boldy. Aqyryn túregep, shapanyn jelbegeı jamyldy. Sháıi oıanyp ketti.

— Táıken! Jaı ma?

— Jáı. Túzge shyǵyp keleıin.

Syrtqa shyǵyp ta qaraǵaıdy umyta almady. Qaraǵaı ormannyń ishinde júrse de, qazaqtyń qaraǵaıdaı bola almaıtynyna taǵy keıidi. Ana jaqta Qapez, myna jaqta Kitápbek, atylyp ketken Pishán — bári jeke-jeke bir qaraǵaı, anda biri, mynda biri, teńselip tura qalatyn tutastyǵy joq, andyz-andyz. Qylqandy ormannyń kúrkiregen qaharyn da, japyraqty ormannyń japa-tarmaǵaı shýylyn da jel týdyrady. «Zamana — soqqan jel» deıdi qazaq. Bastan keshpese, tasqa basqandaı qylyp qalaı aıtady? Babasyna qonǵan baq, zamanyn aınalyp kelip, balasyna nege qonbasyn? Qasqaıǵan qaraǵaıdaı  qaısar qazaq el tizginin óz qolyna taǵy qaıta alar ma eken, almas pa eken?

Kenet kózine qysqy qaraǵaı elestedi. Naızadaı basyna turaqtaı almaǵan qar qaraǵaıdyń etek jaǵyna jabysady. «Qara jerdiń ólgeni — qar astynda qalǵany» degen bar. Ol ólgenge jata ma, búrkenip demalǵany da. Qarly dalada atynan jyǵylyp jatqan jalǵyz orys oqys esine tústi. Nege jalǵyz? Ákesi Tazabektiń qolynan qaza tapqanyn sol orys bildi me eken? Bilse, atqa óńgerip ákele jatqan jolda bir sezdirer edi ǵoı? Joq, álde ol muny ańdyp júrip ózi arandady ma eken...

Túh, kisiniń oıyna qaı-qaıdaǵy túsedi eken-aý!

 

** *

Jetige tolyp qalǵan Oralbek tym erke. Ony eshkim betinen qaqpaıdy. Sháıiniń júrek túkpirinde bir ǵana túıtkil bar: ana bálege tartyp ketpese eken dep úreılenedi. Alaıda meniń analyq meıirimim men Táıkenniń ákelik yqylasy ony jaqsylyqqa jeteleıtin shyǵar dep úmittenedi. Oralbektiń áldene suraǵaly kele jatqanyn Sháıi onyń jypylyqtaǵan kózinen ańǵardy.

— O ne, balam? Birdeme esińe tústi me?

— Iá, apa. Meniń ákem batyr ma?

— Iá, batyr.

— Aqyldy ma?

— Aqyldy.

— Men qashan sondaı bolam?

— Úlkeıgende.

— Qashan úlkeıem?

— Ákeńdi tyńdasań, soǵan uqsasań, meni renjitpeseń, tez-aq úlkeıip ketesiń.

— Meniń tez úlkeıgim keledi.

— Kelshi, tóbe shashyńnan bir ıiskep qoısam, tez úlkeıe bastaısyń.

* * *

El jaılaýǵa endi shyǵaıyn dep jatqan kez bolatyn. Keńesbek eńbektep kelip Tazabektiń tizesine súıenip tura bastady. Tazabek kóterip alyp murnynan ıiskedi.

— Sháıken, meni jaqsy kóresiń be, Keńesbekti me?

— Sen bolmasań, Keńesbek qaıdan paıda bolady?

— Bultarmaı aıtshy!

— Seni jaqsy kórem.

— Soǵan sene almaı turmyn. Men ólip qalsam, basqa kúıeýge tıip ketesiń, al Keńesbekti basqa balaǵa aıyrbastamaısyń ǵoı?

— Aıyrbastamaımyn, árıne.

— Al meni aıyrbastaısyń.

— Joq, aıyrbastamaımyn. Sen óıtkeni búkil ómirimniń bir ǵana ózegisiń. Ózegi joq aǵash ósip-óne me, óziń oılashy?

— Olaı oılasań, men durys úılengen ekem.

— Qyzyqsyń, Táıken. Qaı-qaıdaǵyny aıtqanyń ne? Nemene, tús kórdiń be?

— Tús emes, oı ǵoı, Sháıken, oı.

— Ondaı aram oıdy oılama. Sonshama sergeldeń kúnderden aman ótkende, endi ne bolsa sony oılaǵanyń ne?

— Seni jaqsy kórem ǵoı. Sonan soń oılaımyn.

Mundaı áńgimeni nege qozǵaǵanyn Tazabek ózi de bilmedi. Sirá, Sháıini sóıletkisi kelgen bolar.

Tazabek atyna endi mine bergende, qasyna Oralbek júgirip keldi.

— Áke, men de baraıynshy!

Tazabek tez jaýap bere almady. Jańa kórip turǵandaı, qolyndaǵy qamshysyn ary aýdardy, beri aýdardy. Bir oı sap ete qalyp, balasyn synap kórgisi keldi.

— Ekeýmiz birdeı ketip qalsaq, Gúlsán men Keńesbekke shesheńniń bir ózi qaraı ala ma? Qarasa da, sharshap qalatyn shyǵar? Álde kete bereıik pe?

— Jaraıdy, bul joly qala turaıyn.

— Sóıte ǵoı. Óı, ózime tartqan aqyldy kúshigim!

Oralbektiń bul qylyǵyna Tazabek dán rıza boldy: oıyn eki aıtqyzbaı uǵa qoıdy. Ana bálege tartyp kete me degen qupıa kúdigin onyń osyndaı qylyǵy únemi jýyp-shaıyp ketedi. Uǵymtal, uqypty bolatyn syıaqty. Sháıiniń qany, munyń meıiri zaıa ketpeıtin shyǵar.

 Qazaqta «ishten shyqqan shubar jylan» degen sóz bar. Jurt qansha jamandasa da, óz balań ózińe báribir ystyq kórinedi. Sodan bolar, Táıken toǵannyń basyna kúnde bir ret baryp qaıtpasa, ishken asy boıyna sińbeıtinge aınaldy. Aryqpen sýdyń zyrqyrap aqqanynyń ózi qandaı ádemi! Bir jarym shaqyrym jer ózennen bólinip aǵyp baryp qaıtadan ózenge kelip quıady. Beker aqpaı, elge bereke syılaıdy. Orys pen qazaqtyń basyn qosqan aryq.

...Tazabek ózenge kóldeneńinen sulap jatqan sopaq tasqa uzaq qarap turdy. Qanshama jyl sýǵa tósin tosyp beker turdy eken? Endi ony aryqqa buryp, qyzmet jasap jatyr. Óz ornyn tapty. Atynan túsip, muzdaı sýǵa betin jýdy. Óne boıy lap titirkendi. Ornynan túregep atyna qaraı júre bergende, qarsy aldynda myltyǵyn kezenip turǵan tanys orysty kórdi. Aıdalada aıaǵy synyp jatqanda atqa óńgerip úıine aparǵan orysy.

Qamshysyn yńǵaılap, orysqa qaraı yshqyna umtyldy. Keýdesin qapqan ystyq ot jarq etip janarynan tógilip ketti. Úńireıgen qarańǵy tuńǵıyq zymyrata jutyp bara jatty. Tuńǵıyqqa zymyrap súńgip bara jatqan sáýleni shybyn jany shyrqyrap qýyp bara jatty. Sonan soń bári lyp sóndi.

 

TÚIİN

Sheshesi Sháıige: «Jaılaýǵa eldiń aldy shyǵyp, arty jańa shyqqaly jatqanda týǵansyń», — deıtin. Seksen bes jasyn balalary sol jobamen jasap jatyr. Kóktaldyń «Beljaılaý» deıtin meıramhanasy qonaqtarǵa lyq toly. Asabanyń daýsy taýdan qulaǵan tasqyndaı bir tolastar emes: maqtaıdy, madaqtaıdy, áıteýir, esedi, kóńildendirgisi keledi. Sháıiniń júzi kúlgenmen, kóńili kóteriler emes. Kóz aldy tolǵan eles, oıy oıran-asyr. Qanshama talpynsa da, on altynshy jylǵydan aryny oıyna túsire almady: dál on altynshy jyly týyp, sol jyly týa sap esin bilip ketken adamdaı. Ar jaǵynda ómiri joq sekildi. Bar ǵoı, biraq sonyń bárin sum kezeń joıyp, jutyp qoıǵan tárizdi.

«Baqytty ana, baqytty áje» deıdi asaba. Shynynda baqytty ma Sháıi? Baqytty bolar edi, qasynda taýdaı bop Táıkeni otyrsa. Jasy jetip jer qoınyna kirgen Tabaı men Júzikti, olardan arǵy-bergini aıtpaǵanda, eki birdeı uly Oralbegi men Keńesbegi, Aǵyntaı baýyrynan qalǵan jalǵyz tuıaq Sámeni, onyń sońynan ergen Áben, Jaqsybala men Táýirbek osynda otyrsa. Janyn túsinetin, jaǵdaıyn biletin Jámesh pen Jomart ta joq. Ánimen jer-kókti erkeletken Qapez de, meniń bolashaǵym dep ol baǵalaǵan Qarataı da joq. Óńkeı joq. Óńkeı jaqtyń joqtaýshysy qalaı baqytty bolady? Tiri otyrǵan soń, kóp jasaǵan soń, bári baqytty deı beredi.

Sháıi, tegi, bútin ómir súrip kórmegen eken: ylǵı joǵaltý, aırylý. Ár jaqynyn joǵaltqan saıyn óz ómiriniń de belgi bir túıirin sonymen birge joǵaltyp otyrypty. Aırylmaǵan adamy qalmapty.

Kenet asaba sańq etti:

— Qıyn kezde de, qýanyshty kezde de qasynda bolǵan qamqorshysy Qalı aǵaǵa sóz beremiz!

Shúkir, bul bar eken ǵoı!

— Sháıi jeńge! Anamdaı bolǵan asyl jeńgem, ekeýmiz ne kórmedik? Kimderdi bilmedik, kimderden aırylmadyq?! Qudaı buıyrtsa, osy kúzde men seksenge kelem. Aramyz bes-aq jas bolǵanmen, men sen kórgenniń kóbin kórmedim. On altynshy jyldyń oıranyn bastan-aıaq sen kórdiń: azabyn da, ajalyn da. Áke-shesheńdi, týǵan baýyryń men onyń bala-shaǵasyn orystar úı-múlkimen tirideı órtep jiberdi. Tazabek aǵany taǵy atyp óltirdi. Sonyń bári azdaı, keshegi soǵysta eki ulyń Oralbek men Keńesbekten birdeı aıryldyń. Sonyń... sonyń...

Kózi jasqa tyǵylyp, sholaq qolynyń tuqyl ıyǵyn qaıta-qaıta syıpalap, Qalı sóıleı almaı qaldy. Sháıi de kózinen parlap otyrǵan jasty oramalymen súrtti.

— Men ózim es bilgeli Tazabek aǵa men dál sizdeı adam balasyn kezdestirgen emespin. Tazabek aǵany óltirip ketkennen keıin siz birde-bir jaǵdaıyńyzdy menimen aqyldaspaı sheshken emessiz. Men de birde-bir isimdi sizben aqyldaspaı sheshken emespin. Balańyzdan, baýyryńyzdan kem kórmedińiz. Al, shyndap kelgende, meniń sizge túk te týystyǵym joq. Arqadan áldebir sebeppen aýyp kelgen qazaqtyń urpaǵymyn. Baǵyp júrgen qozymdy jamyratyp alǵanym úshin baıdyń balasy qamshynyń astyna alyp sabap jatqanda, Tazabek aǵa ara túsip qutqaryp qalǵan. Baı áke-sheshemdi qýyp jibergen soń, Tazabek aǵany Toǵyzbulaqqa izdep kep panaladyq. Sodan týyspyz, áli týyspyz. Osynda meniń ini-qaryndastarym túgel otyr, bári úıli-barandy. Bári sizdi áje deıdi. Siz bárine jaı áje emes, altyn ájesiz. Kobzev degen orys boldy. Tazabek aǵanyń dosy edi. Keıin Araltóbe, Qoǵaly jaqqa kóship ketip edi, aralasa almaı, kóz jazyp qaldyq. Meni qazaq bolǵan soń, jaqyn tartqan shyǵarsyz. Sol orystyń otbasymen siz qalaı syılastyńyz. Ol sizdi qalaı jaqsy kórdi! Ony kórmegen myna jastar turmaq, bárin kórgen myna men túsine almaımyn. Sizdiń sıqyryńyz bar ma, álde Kobzevtiń adam bile bermeıtin bir qupıasy bar ma, túsinbeımin. Balalar! Adam adam bop jaratylǵan soń dál osy Sháıi ájelerińdeı bolýy kerek. Bul kisi jaı kisi emes, búkil zamannyń jaman-jaqsysyn boıyna sińirgen alyp báıterek. Júz jasasyn jeńgem!

Sháıi onyń bir sózinen de jalǵandyq tappady. Onyń sózben qamtı almaǵanyn bul oımen qamtyp otyr. Ózi de, sózi de altyn baýyry! Ózi birge týmasa da, babasy babasymen birge týǵan baýyrlasy...

...«Káýsen» degendi estip, Sháıi jalt qarady. Oımen otyryp baıqamaı qalypty, toı aıaqtalýǵa taqap qalǵan eken. Shóberesi Káýsenge  sóz tıipti. Ózine uqsaǵan óte súıkimdisi. Azan shaqyryp qoıǵan aty Káýsár edi. Sháıi erkeletip Káýsen, Káýsentaı deıtin. Sodan beri Káýsen dep ketti. Solaı ataǵan ózine de unaıdy.

— Ájetaı! Men seni qalaı jaqsy kóretinimdi sózben aıtyp jetkize almaımyn. Mýzykashymyn ǵoı, kúı tartyp kóńilimdi bildireıin.

— Qulynym! — dedi Sháıi kóz jasyna qumyǵyp. — Sen tartqan kúıden artyq maǵan qandaı syı, qandaı sóz qymbat bolsyn?!

Toı bitti, jurt tarqady. Oı bitken joq biraq, sher de tarqamady. Qaýmalaǵan nemereler men shóbereler de keýdesin basqan kóp oıdy birjola ydyrata almady. Sál seıilgendeı bolady da, keshikpeı keýdesin qaıta tyrnalaıdy.

— Áje, men de Almatyma qaıtam, — dedi shóberesi Káýsen kelip. — Erteń oqýǵa úlgerýim  kerek.

— Jolyń bolsyn, qulynym!

Shóberesin qushaǵyna qysyp, mańdaıynan ıiskedi. Oralbeginen qalǵan jalǵyz uldyń jalǵasy. Úsh uldyń ortasyndaǵy jalǵyz gúl. Baqytty zamannyń balasy!

 

***

Ótken ómir qaıta jazýǵa bolatyn kitap emes: ótti, bitti. Qatesin de, qate emesin de túzete almaısyń. Ózińe, ózgege unaı ma, unamaı ma — báribir. Bilmeıtinderge burmalap, ádemilep aıtýǵa bolar, biraq ózińdi óziń aldaı almaısyń. Árbir adam óz ómirin ózi zertteý arqyly adam bolady. Onda da durys sheshim shyǵara alsa. İshtarlyq, kekshildik, ataqqumarlyq, keńpeıildilik, kórgendik, adamgershilik sıaqty minez-qulyqtyń qalyptasýy, sirá, sol sheshimge baılanysty bolar. Alaıda, qalaı sheshseń de, bári ótedi, ketedi, bitedi. Sháıiniń de ómiri bitýge taıaǵan shyǵar. Onyń basynan ne ótpedi? Jıyrma tórt jasynda jesir qaldy. Úsh balanyń kenjesi Keńesbek emshekte bolatyn. Tazabek ólgende Sháıiniń de ómiri bitken tárizdi edi. Biraq bitpepti. Áli jalǵasyp keledi. Kórsin, baǵalasyn dep Qudaı da ǵumyr bergen shyǵar, Tazabek te tilegen bolar. «Ýaqyt bárin emdeıdi», — dep jubatady jurt. Ol em, oılap qarasa, umytý eken. Alaıda umytý úlgi emes, umytpaý úlgi ǵoı. Ata-babasyn umytqan adamdy urpaǵy da umytady emes pe? Bul ólip ketse, Táıkenniń shyrǵalań ómirin urpaǵyna kim aıtady? Eshtemeni estimegen urpaq qalaı esti bolady?

«Osy Kópzip arǵy tegi aıyryqsha adam-aý» deýshi edi Táıken. Sonysy ras-aý, sirá?! Táıken ólgen soń qazaqtyń bári qaıǵyrýdan basqa qam jasamady.Tek Kópzip: «Muny istegen — Sergeıchýk. Men ony óz qolymmen atyp kelem», — dep úlken ulyn ertip Jalańashqa attanǵan.Biraz kún júrip, «Sergeıchýk eki aı buryn ólipti. Sirá, sonyń óler aldyndaǵy amanatyn bir týysy oryndaǵan sıaqty», — dep qaıtyp keldi unjyrǵasy túsip. Qyzǵylt bir uzyn tasty taýyp ákeldi de, sony jarty aı boıy qashap, bas jaǵyn jumyrlady da, Tazabektiń basyna belgi qoıdy.

Bala dep júrgen adamyńnyń dana bop shyqqany qandaı keremet! Tazabektiń jylyn bergen soń el-jurtpen aqyldasyp, aldyna Kitápbek keldi. Bul óńirdiń jón biletin, sóz biletin kósemi emes pe, ómirdiń uńǵyl-shuńǵylyn tarata kelip, Sháıiniń endigi taǵdyryna toqtaldy. «Jasyń jıyrma beste. Kelinshektiń kemel shaǵy. Sýǵarylmaǵan egindeı solyp ketkeniń bizge de, ózińe de abyroı emes. Qudaı áıeldi qosaq bolýǵa jaratqan. Tazabektiń ornyn óle-ólgenińshe kúzetseń de seni eshkim kúshtemeıdi. Námeńgerlik jolmen Kenjeǵaraǵa toqtaǵan edik, ol esti sóz aıtty: «Sháıi maǵan sheshemdeı bolǵan kisi. Meni adam qylǵan — Tazabek aǵa ekeýi. O kisini alǵanym maǵan sheshemdi alǵandaı. Kimge tıgisi kelse, ózi tańdasyn. Jer betinde tiri júrsem, shesheme jasaıtyn jaqsylyqtyń bárin jasaımyn. Kıimin kók, tamaǵyn toq jasaý — meniń boryshym. Qalǵanyn ózi bilsin», — degenin estigende, Sháıi Tazabek tirilip ketkendeı qýandy. Mundaı sózdi ol túgil, odan úlkenderden de kútpegen. Boıyna kúsh bitti, qýatyna jiger qosyldy. «Men eshkimge de tımeımin, bala-shaǵamdy baǵyp-qaǵyp otyram», — dedi.

«Qudaı qýat bersin», — dedi Kitápbek. Artyq sóz aıtpady. Qup kórgeni qubylǵan óńinen baıqalyp turdy biraq. Sol aıtqanyn Jaqsybala qaınysy aınytpaı oryndady. Oralbek, Gúlsán, Keńesbekterge aǵa boldy, buǵan pana boldy. Qanattyǵa qaqtyrmady, tumsyqtyǵa shoqyttyrmady. Aıbatty, alymdy jigit boldy. Biri syılady, biri yqty. Bedeli de, bıligi de júrdi.

* * *

Tazabektiń tam-tumdap oqytqany Sháıiniń kádesine jaqsy jarady. Otyzynshy jyly ókimet Kıtińnen qyzyl shatyrly mektep saldyrdy. Mektep ashylǵan soń, oǵan muǵalim kerek boldy. Azdap hat tanıtyn Sháıige mektep basshysy Yǵısa qolqa saldy. «Járkentke baryp úırenip kelesiń, seniń qabiletiń bar», — dep qoımady. Óńsheń ózi sekildi áıel-erkektiń ortasynda Sháıi eki aı oqydy. Muǵalim jigit sol zamannyń eń bilimdisiniń biri bolsa kerek. Asa sypaıy, taza kıinetin, úırete biletin, asyqpaı sóılep, asyqpaı júretin jigit aǵasy edi. Áıelderdiń estimeıtini joq, aıtýlarynsha, áke-sheshesi jer aýdarylyp ketken baıdyń balasy kórinedi. Almatyda turady eken desetin. Bilgisi, úırengisi kelgen adamǵa oqýdan artyq eshnárse joq. Ár bilgen nárseń, ár oqyǵan jańalyǵyń — jan rahaty. Oqyǵan, bilgen saıyn birtindep bıikke shyǵyp bara jatasyń. Bıikteı bergiń keledi. Bıiktegen saıyn bilmeıtinińdi bilesiń, kórmeı kelgenińdi kóresiń. Kókjıegiń keńıdi. Óziń de baıqamaı ózgere bastaıdy ekensiń. Ne bolsa sony aıta salmaısyń: basqalar oǵan qalaı qaraıdy, túsine me, joq pa dep tarazylaısyń; qalaı bolsa solaı kıine bermeısiń: jurt bul túrimdi qalaı baǵalaıdy dep oılaısyń; kóringen jerge bara bermeısiń: ol arada kimder bolady, meniń barǵanymdy qalaı baǵalaıdy dep kúdiktenesiń. Qysqasy, ne isteseń de oılanyp isteıtin bolasyń. Jaqsy adam atanǵyń keledi. Jurt meni jaqsy dese, jaqyndarym da, nemerelerim de qýanatyn shyǵar deısiń. Qýandyrǵyń keledi.

Oqı bastaǵandaryna on shaqty kún ótkende ǵoı deımin, muǵalim munyń qasyna kelip jazýyna úńildi. «Jaqsy jazady ekensiz», — dedi elge estirte. Bul qýanyp qaldy. Ertesi basqa jaqty aralady da, bul jaqqa jolamady. Nege kelmedi dep, bul bir-eki ret jaltaqtady. Biraq kelmedi, qaramady da. Ertesi de sóıtti. O kúni ol jaqqa bul da jaltaqtamady. Kelesi kúni muǵalim taǵy buǵan kóńil aýdarmady. Sháıi endi kádimgideı oıǵa qaldy: eshteńeniń qarasy joq, meniń bul alańdaýym qaı sasqanym? Maǵan ol sóz aıtqan joq, hat jazǵan joq, kóńil bildirip birdeme dese eken-aý, masqara! Erkeksireıtindeı ne kórindi maǵan? Qas qylǵandaı, muǵalim ertesi munyń janyna keldi. «Jazýyńyzdy buzyp alǵasyz ba? — dedi aqyryn ǵana sybyrlap.

— Jazý turmaq ózim de buzylyp baram.

Muǵalim múdirip, basqa eshteme demedi. Tek baıaý kúrsingendeı kórindi. Sháıi ornynan ushyp túregep, esikten shyǵa jónelgisi keldi. Tek kópshiliktiń qalaı qararynan qaımyqty. Muǵalim jaqqa jaqtyrmaı jalt qarady. Ol kitápke úńilip, bet-aýzyn sonymen jaýyp alypty.

Úsh kúnnen keıin Óktábir aýdanynan kelgen jeti kisini muǵalim jeke alyp qalyp, olardy búgin aýdan basshylary qabyldaıtynyn aıtty. Múmkindiginshe durys kıinip kelýdi tapsyrdy.

Jıyn eki saǵatqa jýyq sozyldy. Otyryqshylyq ómirge aıaq bastyq, endi bizge bilim qajet degen tóńirekte alty-jeti adam áńgime aıtty. Muǵalim de sóz sóıledi. Arap qárpine kóshýdiń qajet ekenin ol da, bári aıtty. Biraq báribir Sháıi sonshalyq nege qajet ekenin túbegeıli túsine almady. «Qaı sózdi qaı árippen jazǵanda ne tur?» — dep oılady.

Jıynnan shyǵarda muǵalim munyń qasyna keldi. Únsiz qolyn usyndy. Sháıi onyń qylyǵyna tosyrqaı qarady. Alaqanynda birdeńe aǵarańdady. Hat ekenin bildi. Jurt baıqap qalmasyn dep julyp alǵandaı jyldam ala qoıdy. Artyna qaramastan kete bardy.

Muǵalim uzaq jazypty. Baı balasy ekeni shyn bolyp shyqty. Túrgenniń áıgili baıy dep, ákesin Orynbor jaqqa jer aýdarypty. Ózi de ókimettiń baqylaýynda júrgen kórinedi. «Menimen bas qosý — bolashaǵy beımálim ómirge aıaq basý. Men sizdi unattym. Biraq siz unatpasańyz, bári beker ekenin bilem. Shynymdy aıtsam, men sizge pana bola alam ba, joq pa, bilmeımin. Al siz maǵan pana bola alasyz. Ózińizge, balalaryńyzǵa bas ıe bolý — men úshin úlken baqyt. Eger siz hosh kórseńiz, bárin tárk etip, qasyńyzda qalar edim», — depti.

Sháıi oǵan jaýap jazbady. Óıtkeni bóten erkekpen baılanysqa túskenin Táıkenniń árýaǵy keshpeıtindeı kórindi. Onyń ústine Oralbegi men Keńesbegin aldaıtyn qylyqtaı sezindi. Tabaı men Júziktiń, Sámen men Ábenniń, basqalardyń betine qalaı qaraımyn dep te qoryqty. Bir sezimniń bastalǵany da, bitkeni de sol.

 

***

Kıimi de mal, tamaǵy da mal bop otyrǵan qazaqqa qalqozdastyrý naýqany óte aýyr tıdi. Jan baǵyp otyrǵan bar malyn ortaǵa jınap alǵan soń, jurt jappaı asharshylyqqa ushyrady. Ókimettiń óktemdiginen, ashtyqtyń  aranynan qutylýdyń birden-bir amaly elden qashý boldy. Búkil aımaq aldy-artyna qaramaı úrikti. Qoǵaly men Araltóbeniń jalaıyry da, Kitápbektiń aýyly men Kıtiń jurty da — bári Qytaıǵa qashty. Aıgúnniń áke-sheshe, týǵan-týystary, Jumataı —bári ketti. «Júr bizben birge», —dedi Aıgúnniń áke-sheshesi. «Joq, — dedi Aıgún esh qobaljymaı, — men Sháıi apamdar kóshse, kóshem, qalsa, qalam». Áke-sheshesi eki kún qaraılady da, aqyry kóndire almaı, ózderi ketti. Ózi bilsin dep, Sháıi Aıgúnge aqyl-keńes aıtpady, tek keıin mańdaıynan ıiskedi. «Aqylyńnan aınalaıyn! Erin syılaǵan áıel elin de syılaıdy. Eldi syılaǵanyńa rızamyn. Endi el de seni syılaıdy», — dedi.

 

***

Oralbegi soǵystan oralmady. Habarsyz ketti. Attanyp ketkeninen keıin hat kelmedi. Soǵysqa jetkeni de, jetpegeni de belgisiz. Bir qyzy men bir ulyn qushaqtap kelini qaldy. Keńesbek soǵys bastalmaı turyp úılengen, biraq bala súıip úlgermedi. Sámennen — eki qyz, bir ul  qaldy.Qanshama qaıǵy-qasiretke qaıyspaı kelgen Tabaı qýanyshqa tótep bere almady. Ábenniń ekinshi uly mektepke barǵanda, tilashar jasap, ertesi ony mektepke apara jatyp, jolda úh dep otyra ketipti. «Ata!» — dep, nemeresi bassalady. «Úıge», — dep qısaıa beripti. Úıge ákelgendegi bar aıtqany: «Júzigim!» — degen sóz bolypty.

Táýirbek pen Aıshanyń eki uly maıdanǵa ketip, úlkeni Qalı oń qolyn túbimen maıdanda qaldyryp, sholaq bolyp oraldy.

Qandy soǵystyń qaı kúni aýyr, qaı kúni jeńil bolatynyn Sháıi qaıdan bilsin, bilse, soǵysyp jatqandar ózderi shamalaıtyn shyǵar. Qazaq baıǵus «Balań baqytty bolýy úshin, óıt, búıt!» — dese, óıte beredi,  búıte beredi. Bárimiz sóıttik.

Sháıiniń de shekesi qyzyp turǵany shamaly. Biraq, áıteýir, shúkir degizetin jaǵdaıy joq emes. Keńesbeginen urpaq qalmasa da, Oralbekten bar. Solardy ósirý úshin, atasy Tazabektiń, ákesiniń qandaı adam bolǵanyn solardyń qulaǵyna quıyp aıtý úshin ǵana ólgisi kelmeıdi.

Eki ul týyp, ekeýinen birdeı aırylý qandaı anaǵa qıyn bolmasyn? Biraq ornynda bar ońalar degen úmit — qaıǵy-qasirettiń bárinen bıik. «Ólgenniń artynan ólmek joq» deıdi qazaq.

Adam jaqsylyqty aldymen óz balasynan, qala berdi aǵaıyn-týystyń balasynan kútedi. Soǵystan keıin  Sháıige qaraılasatyndaı eshkim qalmaǵan sıaqty edi. Búkil bolashaǵyn qara jamylǵy jaýyp qalǵandaı edi. Sol qarajamylǵynyń ushyn Táýirbektiń Qalıy qaıyryp tastar  dep kim oılaǵan?! «Meni Tazabek aǵam qamshynyń astynan julyp alǵan. Men ony óle-ólgenshe umytpaımyn, táte. Men tiride sizdi jan balasy basyna almaıdy», — degen Qalıdy Sháıi qaıtip óz jaqynynan kem kórer? Tektilik pen teksizdik ómir boıy óstip órbip otyrady eken ǵoı, ózi.

Jesir áıeldiń jaǵdaıyn jetim-jesir de túsine bermeıdi. Tek tekti kisiniń ǵana oǵan kózi jetedi. Qalıdyń kózi jetti.

 

***

Kıtiń mektebinde sabaq berip júrip, taǵy bir jaǵdaıǵa tap keldi. Kitápbektiń qasynda júretin Qamza sary jigit Kıtiń aýylyndaǵy Qaramende rýy birlesken qalhozǵa bastyq bop kele qaldy. Kózkórgenniń aty kózkórgen ǵoı, kelgen boıda-aq ol buǵan qamqorlyqpen qarady. Oralbekti qyzmetke tartyp, aýyldyq keńestiń orynbasary etip qoıdy. Anda-sanda úıge kelip, hal-jaǵdaıdy bilip ketip júrdi. Júz kórisip júrgen adamdar júre-júre úırenisip ketedi. Sary jigit bastyq bolǵan soń Qamza degen atyn umytyp qalǵandaı eldiń bári ony «basqarma, basqarma» dep ketti. Sol arada Kitápbek qaıtys boldy degen habar keldi. Kıtińde ony bilmeıtin kim bar, jurt jappaı Aqjazyqqa qaraı attandy. Áýeli Qaıshynyń ishinde ártel quryp, artynan «Aq  jazyq» ártelin «Aq jazyq» qalhozyna aınaldyrǵan, onyń ortalyǵyn Qaıshydan Aqyrqudyqqa, odan Aqjazyqqa birjola ornyqtyrǵan aıbyndy, alǵyr basshyny aýdan ishinde bilmeıtinder kemde-kem bolatyn. Sháıi bala-shaǵasymen barýdy uıǵardy. Tabaı men Júzik te — bári tobymen shyqty. Búkil Kıtiń kóship kelgendeı boldy. Kitápbektiń kisiligi, bularǵa istegen jaqsylyǵy soǵan tatıtyn edi. Sony kórgen sary jigit Sháıige: «Apyrm-aı, erkek isteı almaıtyn isti istediń-aý! Búkil Kıtiń seniń qolastyńda eken ǵoı», — dedi súısinip. Qushaqtap, ıyǵynan qaqty. Baıqatpaı ózine qaraı tartty. Qatty qushyrlanyp qysty. «Janym-aı!» — dedi áldenege ókingendeı. Sol kesh Kıtińnen kelgenderge qonaqasyn sary jigittiń ózi berdi. Aıaǵynan tik turyp kútti, ózgelerdi de tik turǵyzdy. «Kitápbek inisin jaqsy tárbıelep ketken eken», — desti qarıalar.

Tún jarymda Tuıyqtan qudalary keldi. İshinde Báken de bar eken. Ertesi Kitápbekti jerlep qaıtqan top ishinen ony kórip, Sháıi búıi kórgendeı shoshyp ketti. «Tazabektiń ústinen aryz jazyp bergen Báken eken», — degen  Tabaıdyń sózi tap sol arada esine tústi. Ol da, bul da kórmegensidi.

Adamdar aza tamaqqa kirgende, Tuıyqtan kelgender men Kıtińnen kelgender bir úıge bólindi. Amal joq ekeýi taǵy ushyrasty. «Kórdegini kóretindeı úńireıgen kóziniń úreılisi-aı!» — dedi Sháıi úrke teris aınalyp.

Jurt syrtqa shyqqanda, aqyry Báken buǵan jaqyndady. Sháıi tý syrtymen tyjyryndy. «Kóńil kórgen jerde» degen. Qaza qaıyrly bolsyn!» — dedi qatarlasa qasyna kelip.

Árıne, ol Tazabekke kóńil aıtty. Sháıi biraq ádeıi uqpaǵansydy. «Jaqsy kisi edi, aryzdan qashyp aryp-ashyp kelgenimizde osy kisiniń qoltyǵyna tyǵylyp edik», — dedi qasaqana áńgimeni Kitápbek jaıyna buryp. Báken bul jaqtyń da jaǵdaıyn jaqsy biletindigin baıqatty: «Qazir de qoltyǵyna kirip júrgeniń osal adam emes kórinedi ǵoı», — dedi keketip.

Kimdi meńzep turǵanyn Sháıi túsindi. Biraq túsinbegensidi. Tipti estimegensip burylyp kete bardy.

* * *

Jurt óz malyn ózi soıyp alýdan qorqatyn zaman týdy. «Alyp ketipti», «Atyp tastapty» degen sózder tirshiliktiń esigin ashyp-jaýyp turǵan perde sekildi edi. Osyndaı kezeńde Oralbek: «Úılenem» degendi aıtty. Sháıi balasynyń on toǵyzdan asqanyn, zaman qanshama qyspaqqa salsa da, tirshiliktiń áli toqtamaǵanyn kenet túsingendeı kúıge tústi. «Qaıtem?  Ne isteımin?» — dep sasty. Tabaı men Júzikten basqa kimmen aqyldasady? Solarǵa bardy. Tabaı da sasty. Júzik qana syr bermeı, oılanyp baryp:

— «Budan jaman kúnimde de toıǵa barǵanmyn» depti ǵoı burynǵylar. Keshegi on altynshy jylda da baıǵa tıip, qatyn alǵamyz, elmiz ǵoı, bir jóni bolar, — dedi ómir kórgendigin kórsetip.

— Toı jasaıtyn túgimiz joq qoı, meni qınaıtyny — sol, — dedi Sháıi toq eterin aıtyp.

— Abdyrama! Tabaı men Jaqsybalań aqyldassyn. Balańa qýanǵanyńnan basqa syr bildirme!

Júziktiń jiger bergenine Sháıi jelp ete qalmady. Ol, qudaı biledi, Sámen úılengen kezdi umyta qoımaǵan shyǵar? Ol álgi kámpeske júre qoımaǵan kez edi. Elde mal bar, bereke bar ýaqyt. Aǵaıyn-týys bir-bir maldan ataǵanda qora tolyp shyǵa kelgen. Qudalarǵa beretin kıit pen kádeniń bárin Jaqsybala qaınysy bir ózi kótergen. «Táıken aǵam tiri bolsa, óster edi», — degen sózi áli qulaǵynda. Ol kún kelmeske ketkeli qashan?! Elmen birge qaınysy da qarasıraq kedeı bolyp otyr. Oǵan tipti «óıt-búıt» dep birdeme aıtýǵa da aýzy barmaıdy. Aıtsa, qasaqana synap aıtqandaı bolady. Saǵyn syndyrady. «Joqtyq jomarttyń qolyn baılaıtynyn» bile tura oǵan ne deıdi?

Sháıi oǵan eshteme demeýge bekindi. Aıtsa, Tabaı men Júziktiń ózi aıtsyn. Ózi bir usaq mal taýyp ber dep, nede bolsa Kobzevpen aqyldasady.

Balasy úılengeli jatqanyn aıtqanda, Kobzev kádimgi qazaq týysqany qusap qushaǵyn jaıa ornynan ushyp túregeldi.

— Mine, «Ornynda bar ońalar» degen — osy. Qudaı bizdi buǵan da jetkizdi. Men orys qonaǵyńa samogon jasaımyn, qazaqtaryńa qatynym kartop pisiredi, balalarym qolynan kelgen kómegin jasaıdy. Saspa, bárin jaıǵastyramyz, — dedi daýryǵyp.

Sháıi kóńiline rıza boldy, biraq dál solaı bola qoıatynyna birtúrli senińkiremedi. Óıtkeni, joqshylyqtyń tamyry orys pen qazaqqa birdeı jaıylyp ketkenin kózi kórip júr ǵoı.

Tabaı ne der eken dep Sháıi bir kún kútti, kelmedi. Ertesi kádimgideı eleńdeı bastady: buǵan ne kórindi? Júzik ekeýi kelise almaı qaldy ma? Álde kómek berer jaǵdaıymyz joq dep uıalǵany ma? Kesh batqansha kútti. Kelmedi. Endi ózi barýǵa bekindi. Asyǵys, alqyn-julqyn kıindi. Esikten endi shyǵa bergende, syrttan qulaǵyna dabyr-dúbir shalyndy. Jaqsybala qaınysynyń daýsy. Kóńili kóterińki kisiniń úni. Ne shyǵaryn, ne shyqpasyn bilmeı bógelip qaldy.

— Oý, jeńgem kıinip apty ǵoı?! «Bular kelmese, men olarǵa ózim baraıyn» degen-aý, sirá?

Qaınysy dóp basty. Sháıi kúlip jiberdi.

— Endi qashanǵy kútem? Baryp, bárińdi bir qyraıyn dep em.

— Sizge qalaı bolsa solaı kele salýdan qorqyp, aldymen Kobzevke kirip aqyldastyq, jeńge. Bul ózi — qudaıǵa qaraǵan orys. Qazaqtyń jaǵdaıyn qazaqtan kem bilmeıdi. Aıtpaqshy, kidirgenimizdiń eń úlken sebebi, myna Tabaı aǵamnyń uly Áben de úılenem dep qabattasyp jatyr.

— E, ony nege aıtpaıdy? Júzik menen ony nege jasyrady?

— Áńgimeniń bar qyzyǵy soda bop tur ǵoı, jeńge. Ákesi men sheshesi de keshe ǵana estip otyr. «Oralbek úılense, men de úılenem. Aıta almaı uıalyp júr em», — depti.

— Tipti jaqsy. Ekeýiniń toıyn qosyp jasaımyz.

— O, aýzyńnan aınalaıyn jeńgesi! Osyny sizge qalaı aıtarymyzdy bilmeı sastyq qoı. «Nege jaǵalasasyńdar?» dep ursa ma dep bárimiz qoryqtyq. Tabaı aǵam tipti men barmaımyn, áýeli sender aıtyp kórińder dep, kelmeı qala jazdady.

— Júzik she?

— O kisi: «Nege buryn aıtpaısyń? Jibektiń aldynda meni jerge qarattyń», — dep, ulyna ursyp, balańnyń syryn bilmeısiń dep, odan Tabaı aǵama ursyp, odan asyp bizge tıise bastaǵanda zorǵa toqtattyq.

— Jaraıdy, zýyldatpa! Sonymen qalaı kelistińder?

— Bári oıdaǵydaı bolady, jeńge. Erteń Kobzev, Sámen úsheýmiz Tyshqandaǵy átiretke baramyz. Tekshe degen jaılaýda arqar, teke degeniń órip júredi deıdi. Átirette Kobzevtiń tanys kámándiri bar kórinedi, soǵan baryp ań atyp ákelemiz. Et tabylsa, basqasyn ýaıymdamaımyz.

Sháıige bul sóz ázil tárizdendi. Áıtkenmen qup kórdi. Kim biledi, kámándiri kúshti bolsa, qolynan kelip te qalar. Kópzip senimsiz sózdi sóılemese de kerek.

— Eki uldyń toıyn qosyp jasaý buryn-sońdy boldy ma, joq pa, ony bilmeımin. Biraq maǵan qatty unap tur, — dedi Tabaı bul jaǵdaıǵa óziniń rıza ekenin bildirip.

Olar Tyshqan jaqqa ketkende, ertesi keshkilik Kıtińge Qamza keldi. Keshki apaq-sapaqta amandasýǵa kirdi. Aman-saýlyq surasqan soń, Sháıi eki uldyń qabat úılengeli jatqanyn aıtty.

— Oıbaı, mynaýyń úlken jańalyq qoı!? Eki kúıeý, eki kelin — odan artyq qandaı qýanysh bolmaq? Kelgenim qandaı jaqsy boldy. Tazabek tiri bolsa, bul toıdy qalaı jasar edi, dáp sondaı etip jasaımyz, qudaı buıyrtsa. Qam jeme, bárine ózim bas-kóz bolam, — dedi basqarma bárin ózi-aq birden oılap-piship.

— Á, aıtpaqshy, — dedi kenet esine áldene túsip, — toıǵa tamaq tabarmyz-aý, án-kúısiz toı toı bola ma? Kisi jiberip, Qapez ben Qarataıdy aldyrsam qaıtedi?

— Keler me eken?

— Nege kelmeıdi? Ólerdegi sózimdi aıtyp hat jazyp jiberem. Shaqyratyn kisilerdi de tizimdep ber, bárin bir-aq bitirip kelsin.

Úıden shyǵyp bara jatyp basqarma artyna buryldy. Birdeme aıtqysy kelip turǵanyn túsinip, Sháıi betine qarady.

— Mynandaı bir óleńdi bilesiń be?

 

Kóziń — qara, aǵashtyń kómirindeı,

Boıyń — túzý, myltyqtyń temirindeı.

Senimenen ótkizgen jarty kúnim,

Jamannyń óte shyqqan ómirindeı.

— Ony nege aıttyń? — Sháıi ne aıtpaǵyn seze turyp surady.

— Sen sondaı áıelsiń! Sonan soń aıttym. Meniń áıelim úsh qyz týyp berdi. Bes jyl boldy, bala kótermedi. «Maǵan urpaǵymdy jalǵaıtyn ul kerek. Sen bir úıim bolyp otyr, basqa áıelge úıleneıin», — dedim. Kóndi. — Sony aıtty da, artyna qaramastan shyǵyp ketti. Bálkim, jaısyz sóz estip qalam ba dep qaımyqty; bálkim, men aıtarymdy aıttym, endi sen oılan degeni.

* * *

Jer betinde jaqsy adam kóp bolsa, jaqsyny ańsap nemiz bar, kez kelgenimen kóńil jarastyryp ketpeımiz be? Orystyń bári Kobzevteı bolsa, on altynshy jyly qazaqty orys qasqyr shapqan qoıdaı qyrar ma edi? Bári adamnyń ala-qulalyǵynan. Tazabekti dál Kobzevteı birde-bir qazaq jaqsy kórgen joq shyǵar. Ekeýiniń sonshalyq baýyrlardan beter syılasýynda ne syr bar ekenin bir qudaı bilmese, basqa eshkim bilmeıdi. Ólgennen keıin de ózgermeı syılaý týǵan baýyrdyń da qolynan kele bermeıdi.

...Kobzevter bir qulja, bir taýteke ákeldi, basqarma bir jylqy berdi. Ashty-toqty jurt astatók jaǵdaıǵa tap bolatyn boldy. Sháıiniń ishteı kúdikpen kútkeni İleniń arǵy betinen kimder keletini edi. Sonadaıdan sańqyldap sóılep kele jatqan Jomarttyń daýsyn estigende, qulynynyń únin qulaǵy shalǵan qula bıedeı ornynan tura umtyldy. Jámesh te, Qapez ben Jibek te qasynda eken. Otyz altydaǵy áıel dál on altydaǵy qyzdaı quldyrań qaqty. Qapez ben Jomart attarynan domalaı túsip, qushaqtaı aldy.

— Baýyrlarym, bar ekensińder ǵoı! — dedi árbirin aımalaı qushaqtap. Jan-jaǵyna jaltaqtap, Sháıi taǵy bireýlerdi izdedi.

— Ádilbek aǵa aýyryp jatyr eken, Baıǵabyl aǵa men Qojabek aǵa, Samsaly — bári túndeletip kep qalar, — dedi Jomart solardy joqtap tur ma degen oımen.

—  Qarataı kele almady ma?

— Kele almady, — dedi Qapez kúrsinip. — Endi ony kóre almaımyz. Otyz ekinshi jylǵy ashtyqta odan aırylyp qaldyq.

— Qudaı-aı, qyrshyn ketken eken ǵoı?! Imany joldas bolsyn! Úılenip pe edi?

— Úılengen. Áke-sheshesi, áıeli, eki balasy — bári Qytaıǵa qashyp bara jatqan jolda Qarataı qaza bolypty. Árkim óz basymen áýre bop júrip, saqtaı almadyq. Onymen birge óner de óldi. Orny tolmaıtyn qaza sol boldy.

...Ol toıdy eske alý sol kezdegi adamdardy ańsaý sekildi: tanaýy jelpildep, Ábenim úı bolyp jatyr degen qýanyshtan qysyq kózderi shoq shashyp júrgen Tabaı qandaı edi; qudaıdyń buǵan jetkizgenine de shúkir dep, toıdyń ıesi emes, kútýshi kelinindeı jaıpań qaǵyp júrgen Júzik qandaı edi; toıdyń bir jerinen túıtkil shyǵyp qala ma dep, qaıta-qaıta Sháıige jaltaqtap, bylaı shyǵa bere bir-birimen jańa kóriskendeı aýyz jalasyp turǵan Jaqsybala qaınysy, Sámen baýyry, solardyń anda-munda jumsaǵanyn adam sanap ardaq tutqandaı kórgen Keńesbeginiń kúlim qaǵyp zyr júgirgeni qandaı jarasymdy edi? Oı, shirkin-aı, ótip ketken soń, qymbat kórine me, álde shynynda da shattyqqa toly shaq pa edi?! Orys Kópziptiń qýlana qýanyp: «Vo!» dep barmaǵyn shoshaıtyp kúlgeni áli kóz aldynda.

Sol toıda ǵoı, basqarmanyń kóńilin anyq ańǵartqany. «Bul toıdy biz jasap jatqan joqpyz. Bári seniń nıetińnen. Sen sulý áıel ǵana emessiń, adamnyń bárin ózińe yntyq qyp qoıatyn qudiretsiń», — degeni. Sháıi onyń betine «O ne degeniń?» degendeı qaraǵan. «Óıtip qaramashy kisige! Bárin kórip, bárin bilip qoıǵandaı qaraısyń. Adam qorqady», — degen taǵy qybyjyqtap.

Qaıran Qapez-aı, onyń orny erekshe edi ǵoı! «Aǵanyń úıi — aqjaılaý» deıdi ǵoı qazaq. Aǵasynyń úıine kelgen erke inideı emin-erkin jaırańdap edi. «Tórkinine kelgen qyzdaı qaıtqym kelmeıdi», dep edi eldi kúldirip. Jomart ekeýi bir-birimen ázildesip, eldi de máz qyp, ózderi de máz bop, alqa otyrystyń sáni bolyp edi.

Tabaıdyń kisi kóńilin taba qoıatyny bolýshy edi. «Qapezjan, Sháıiniń úıi —  aǵań Tazabektiń úıi. Olardyń uly Oralbek úılenip jatsa, meniń ulym Áben de úılendi. Bir aǵańnyń úıinde bolyp, ekinshi aǵańnyń úıine qonbaı ketkeniń qalaı bolady? Bir-birimizdi kúnde kórip jatqamyz joq, balalarymyz kúnde úılenip jatqan joq. Shynymdy aıtsam, ánińe, áńgimeńe qanbaı qaldyq. Búgin keshke Júzik ekeýmizdiń de shańyraǵymyzdy kórseńshi!» — dedi.

Ony Jaqsybala qaınysy ilip áketip, ol da qonaqqa shaqyrdy. Aqyry Qapez toıdan keıin úsh-tórt kún aıaldady. Jumysym qaldy demeı, basqarma da birge boldy.

Jaqsybala qaınysynikinde otyrǵanda Qapez Qarataıdy esine alyp, sodan úırengen ánim edi dep, Shanshardyń «Syrǵaly erkem» ánin saldy. Án Qarataıdy joqtatty. Qarataıdy jutqan ashtyq sóz boldy. Sonda otyryp Qapez sol ashtyq kezinde shyǵarǵan «Aýyr kún-aı» degen ánin aıtty. Ony án deý — az, muń, zar deý — durys.

«Balalary aırylǵan anasynan,

Aırylǵan analary balasynan.

Jetim-jesir jalańash ashyqqan soń

Sabannyń dán izdedi arasynan.

 

Aıhoı, aýyr gún-aı,

Jazatyn kún bolar ma baýyryńdy-aı!

Aıhoı, qazaǵym-aı,

Arylar kún bar ma eken azabyńnan-aı!?

 

Kúniń qaıda keshegi án izdegen,

Saırandap at ústinde sán izdegen?

Qara túnge tap boldyń kúndiz-túni,

İninen sur tyshqannyń dán izdegen».

Jylt etken juldyzy joq qarańǵy tún Sháıiniń kóz aldyna keldi. Apta boıy bir túıir tatpaǵan adamǵa kún men túnde qandaı aıyrma bar? Onyń kózi qara túnek kórden basqa neni kóredi?

— Aıtýǵa da, tyńdaýǵa da tym aýyr eken, — dedi basqarma kózin súrtti me, ýqalady ma, alaqanymen betin birtúrli úıkeleı sıpap.

— Meniń aqylymdy alsań, Qapez, bul ánińdi el aldynda aıta bermeshi. Kóre almaı júrgen bir dushpanyń aýyr kúndi óz basyńa ornatyp júrer.

— Iá, — dedi Sháıi quptap. — Sóıtedi.

Sodan keıin bári bir-biriniń betine qaraı almaı, kózderimen jer shuqyp biraz otyryp qaldy. Ol tynyshtyqty tynysh otyra almaıtyn Tabaı taǵy buzǵan.

— Sen, Qapez, tyshqannyń ininen dán izdegendi aıtasyń, al biz tyshqannyń ózin izdep, ózin jedik, — dep saldy.

— Qoıshy qaıdaǵyny aıtpaı! Tyshqan jegen Tabaı atanǵaly otyrmysyń? — dep, Júzik ázil namys jasady.

Tabaı biraq qyńq demedi.

— Shyndyq adamǵa unamaǵanmen, qudaıǵa jaǵady. — Saıdyń aýzynan sýyr ustap ákelgenimde, sary qazy jegendeı qushyrlanǵandaryńdy qalaı umyta qaldyńdar? — dep, tipti árige baryp toqtady.

Tabaıdyń onysy ras edi. Áýelgide Oralbek pen Keńesbek eshkimge aıtpaı, attyń quıryǵynan qyltuzaq jasap alyp tyshqannyń inine salyp júrdi. Qytaıǵa bosyp bara jatqan ash-jalańash jıileı bastaǵan soń, bireý-mireý balalardyń ózin jep qoıyp júrer dep qaýiptenip, Tabaı ózi balalardy bastap taý-tasty aralap kezetin bolǵan. Ólgeli jatyp ta uıatyn oılaıtyn qazaq tyshqan jegenin bir-birinen jasyrady. Túnde qaınatyp, túndeletip jeıtin. Ustaǵan tyshqandaryn ózine, Táýirbekke, Kenjeǵaraǵa, Sháıige — tórt úıge Tabaıdyń ózi teń bólip taratatyn. Anda-sanda qoıan ustasa, kúnde qoıan jep júrgendeı, ony jarıalap aıtatyn.

Qatty ashyqqannan otyz ekinshi jyldyń qysynda Kobzev tuqymdyq kártóshkesin de jep qoıyp, kóktemge salym qatty qysyldy. Kózi shúńireıip, qabaǵy úńireıip, qatty júdedi.

Kenjeǵara men Táýirbek otyz ekinshi jyldyń kókteminde Kóktaldan eki kók esek minip keldi. Sol eki esek jaz boıy biraz úıdi asyrady. Qoly ismer Kobzev burynǵy at arbasyn ekige bólip, odan eki dóńgelekti eki arba jasady. Ondaı arbany kótek arba deıdi eken. Eki esekti eki arbaǵa jegip alyp Kobzev bala-shaǵasymen, Kenjeǵara men Táýirbek, Sámen, Áben, Qalı, Oralbekti ertip — bári tańsáriden on shaqty shaqyrym órdegi Aıaqsazǵa ketedi. Tabaı bir daǵar taýyp berdi, taǵy úsh kenep qap alyp, bári Aıaqsazdyń sýynan balyq súzdi. Áýeli taıaqpen shymnyń túbin, sýdyń shóp basqan jaǵasyn túrtkilep úrkitip, daǵar men qaptyń aýzyn kerip súzip alady eken. Usaq-usaq qara balyq soǵan qaptap túsetin kórinedi. Sasyp ketpesin dep, ustaǵan balyqtaryn tulypqa, kónekke sý toltyryp, soǵan salyp ákeledi. Ony qalaı qaınatýdy, qalaı qýyrýdy Kobzevtiń ózi men áıeli bularǵa erinbeı úıretedi.

Kúzde Aıaqsazǵa qar tústi. Endi balyq ta, tyshqan da taptyrmaıtyn boldy. Sol kezde Sháıi qatty sasty. Balalarǵa beretin bıdaıy da, qara sýǵa qaınatyp beretin qalaqaıy men jalbyzy da bitti. Osy jaǵdaı jalǵasa berse uzamaı ózi de, balalary da óletinin bildi. Ólmeýdiń amalyn kúni-túni oılap taba almady. Bala-shaǵa oınaý túgil júrýden qaldy. Ózi de kózi qaraýytyp, qaı jerde birjola jyǵylady ekem dep kúdiktene bastady. Kúni boıy jatyp-jatyp, kesh bata dalaǵa shyqty. Baltany zorǵa kóterip, ıtiniń qasyna keldi. Aryǵan, qur súlderi qalǵan Aqtós quıryǵyn bulǵańdatty. Ázirshe ekeýmiz de tirimiz ǵoı dep tildesken tárizdi. Kúdiktenbedi, qashpady. Baltany yńǵaılap, eki oqtaldy, biraq ura almady. Qoly batpady. «Jeti qazynanyń biri deýshi edi, kıesi urar» dep oılady. Úıge qaıta kirdi.

Kózimen tintip, úı ishindegi múlikterdi shetinen túgendep shyqty. Búgin emes, biraq ne erteń, ne odan arǵy kúni ne ózin, ne balalardy ólim kútip turǵanyn júregimen sezdi. Sol sezigi anyqtalǵandaı áýeli Oralbegi, sonan soń Keńesbegi men Gúlsáni birdeı aýyryp qaldy. Bastaryn kótere almaı, erteli-kesh tek jatady, yńyrsıdy. Keńesbegi azdap isine de bastady. Ol — ólimniń jaqyndaǵan belgisi. Ana júregi úmitten góri kúdiktiń beleń alyp bara jatqanyn sezdi. Eń aqyry balalardan buryn ózim ólsem eken, olardyń ólimin kórmesem eken dep tiledi. Óz etin balalaryna tirideı ózi bólip bere alsa ǵoı, shirkin!

Kenet kózi enesi astyna tósenish etetin týlaqqa tústi. Qýanyp ketti. Aqyl-esi orala bastady. Tazabektiń tony bar. Aıtpaqshy, qamshysy da bar. Bári jeýge jaraıdy. Ornynan ushyp túregeldi. Dereý qyryqtyqty izdedi. Bar edi, biraq taba almady. Qoı qyryqpaǵaly qaı zaman? Bir qaltarysta qalǵan bolý kerek. Tintip júrip, aqyry tese bop qalǵan qaıshysyn taýyp aldy da, dereý týlaqtyń oıdym-oıdym bop qalǵan qylshyqtaryn qyrqa bastady.

Boıyna kúsh bitti. Ólmeıtindeı úmit oraldy. Týlaqty tyqyrlap bitken soń, pyshaqpen tórt-beske bólshektedi. Sýmen ábden jýdy. Sonan soń usaqtap týrady. Úsh balasyna bir-bir ýystan, ózine jarty ýys dep tórtke, bóldi. Basqalar she? Olar óle bere me?

«Qoı, bir shókimnen bolsa da bólip jer. Týlaqtyń bir bóligin túgel qaınataıyn» dep sheshti. Ot jaqty, qazanǵa sý quıdy. Kespedeı tilingen týlaqtyń tilim-tilimin tún ishinde qaınata bastady. «Shirkin-aı, bir túıir maı bolar ma edi!» — dep armandady. Sonda sorpanyń dámi kirer edi.

Qatqan týlaq jumsarsyn dep, qazanǵa otty lapyldatpaı, baıaýlatyp, az-azdan jaqty. Qazan aýzynda otyryp qalǵyp ketken eken, túsine toı kiripti. Kimniń toıy ekenin dál bilmeıdi, Qapez, áıteýir, án aıtyp otyr eken. Án tyńdaǵan jurt Bákendi úıge kirgizbeıdi. Ol men de aıtam, úıge kirem dep bolmaıdy. «Anany kirgizbeńder!» dep, Sháıi tura júgiredi. Jyǵylyp qala jazdaıdy.

Oıanyp ketti. Oty óshýge sál qalypty. Týlaqtyń bir tilimin alyp tistep kórip edi, kádimgideı bylbyrap, jeýge jarap qalypty. Sodan keıin ot jaqpaı, qazannyń ústine Tazabektiń tonyn jaba saldy. Byǵyp jatsa, týlaq bylqyp jumsara túser. Balalary oıanǵansha babyna keler dep kútti.

Óstip ómir súrip jatty. Bir kúni tún jarymda bireý esik qaqty. Balalary oıana qoımady. Nede bolsa dep, esikke ózi bardy. Daýsyn shyǵarmaı, bosaǵany ádeıi tyqyr etkizdi.

— Sháıi, men ǵoı, — dedi Kobzev.

Kenep qapqa oraǵan sıyrdyń san etin ákelipti.

— Balalarǵa aıtpa, túnde pisir de, qalǵanyn eshkim kórmeıtin jerge tyǵyp qoı. Shetinen talǵajaý qylarsyń. Jan balasyna sezdirme.

Ol shyǵyp ketisimen Sháıi shıki etten bir tistep shaınady. Tula boıyna taraǵan nár álemdegi eń dámdi astyń sóli edi. Ettiń ıisinen elitip basy aınaldy. Biraq bireý bilip qoıa ma degen úreı dereý esin jıǵyzdy. Esik-terezeni qymtap ot jaqty. Qazanǵa sý toltyryp, etti molyraq saldy. Pisken etti tórtke bólip, bir bóligin dastarqanǵa orady da, qalǵan úsh bóligin qalǵan úsh úıge rettep qoıdy. Birer kúnnen keıin Kobzev taǵy tún ishinde esik qaqty. Taǵy et ákep berdi.

Ertesi tús aýa bere aýylǵa úsh salt atty sap ete qaldy. Úsheýi aýyldy úsh jaǵynan tinte bastady. Shıdem sary jigit Sháıige keldi de, bosaǵadan attaǵan boıy ańyryp turyp qaldy.

— Kel, tórge shyq, — dedi Sháıi bet-júzine zer salmaı.

Jigit tura berdi. Sháıi onyń júzine amalsyz qarady. Bir jerden kórgen adam syıaqtanady. Esine túsire almaı ań-tań kúıi jigitten kóz almady.

— Sháıi apa, — dedi jigit bir-eki attam jaqyndap. — Men Amalbaıdyń balasymyn ǵoı. On altynshy jyly esińizde me, ar jaqqa birge ótip, ber jaqqa da birge kelmep pe ek?

Munymdy bireý estip qoımady ma degendeı jigit jan-jaǵyna jaltaqtady.

— E, janym, sen be ediń? Báse, qaıdan kórdim dep shyramytyp tursam.

— Apa, biz sıyr urlaǵan bireýdi izdep júrmiz. Kúdigimiz boıynsha, kolhozdyń sıyryn osy Kıtiń, Sarybel, Shejin, Burqan aýyldarynyń birinde soıyp alǵan bolý kerek.

Sháıi sál úndemeı qaldy da, bárin boljamdaı qoıdy.

— Munda ondaı kúdikti kisi joq, — dedi kesimdi únmen. — Bir sıyrdy bútindeı tyǵyp jeý bir kisiniń qolynan kele qoımas. Tize búkseńshi, Tazabek aǵańnyń úıi ǵoı, — dedi.

— Iá, apa, aǵanyń qaza bolǵanyn estidim. Ákem aıtty. Qaza qaıyrly bolsyn. Men endi kórshi orysyńyzdy tekserip shyǵaıyn. Qyzmettiń aty qyzmet. Úsh kisimiz. Úsheýmiz de bir-birimizden saqtanamyz. Kimniń  ishinde ne jatqanyn kim bilsin.

— Onyń ras, shyraǵym. Júr, kórshinikine birge baraıyq. Bular bir óte qaıyrymdy adamdar. Et jemeıdi, shóp jeıdi. Sol shópterin bizge de berip qaraılasyp turady.

Bulardy kórip, Kobzevtiń óńi qashyp ketti. Qaıta-qaıta Sháıige jaltaqtaı berdi.

Jigit orysshaǵa jymdaı eken. Úıdi-úıdi túgel tintip kele jatqanyn aıtty.

— Bular túgel qazaqsha biledi, — dedi Sháıi sózge aralasyp. — Nemereleri qazaq mektebinde oqıdy. Mynaý otaǵasy — Tazabek aǵańnyń dosy. Jańa aıttym ǵoı, biz et jep júrgenniń ózinde bular shóp jep júretin, áli sol. Urlyq jasaıtyn jandar emes.

— Jaraıdy, apa. Bizdiń qyzmet solaı. Barlyq úıdi túgel tintip shyǵý — mindet. Sondyqtan men bul úıdi de qarap shyqtym dep sanaımyn. Saý  bolyńyzdar!

 — Saý bol, aınalaıyn!

Kobzev tilin jutyp qoıǵandaı túk sóıleı almady. Tek tekserýshi shyǵyp ketken soń ǵana óne boıyna jan kirip, oryndyqqa sylq otyra ketti.

— Ýh! Ólgen jerim osy ǵoı dep em. Áı, Sháıkentaı-aı, sen kirip kelgende, «áı, qurydym, kýá bolady-aý!» — degem. Bir óltirip, bir tirilttiń-aý!

Ótip ketken soń, sonyń bári búgin kórgen tústeı. Kimniń de  bolsa ómiri dardyń jibine ilýli turǵandaı kún edi.

Bir kúni Oralbek pen Keńesbektiń óń joq, tús joq záreleri ushyp kelgeni áli esinde.

— Apa, Qaramendeniń belinde balasyn qushaqtaǵan bir áıel jatyr. Qatyp qapty! — degen kózderi sharasynan shyǵyp.

Balalar shoshıdy dep, Tabaı bir ózi baryp kómip kelgen. Teriskeıden jan saýǵalap Qytaıǵa qaraı qashqan jaıaý bosqynnyń kóbi Kıtińge jeter-jetpeste áli quryp jyǵylatyn. Sonyń kóbin Kóbzip pen Tabaı tóbe-tóbeniń jumsaq jerine kómip, betterin jasyrdy. Basqa jurt týǵan balasyn sanap jatqanda, qazaq baıǵus ólgenin sanap jatty. Aqyry sanynan shatasty. Óıtkeni tiri qalǵanynan ólgeni kóp bolyp ketti. Sanaıtyn da adam sanaýly qaldy.

 

***

Kókózek kóktem edi. Kıtińniń qoınaý-qoınaýynda  qystaı qar jatqanmen, kúngeıi kógerip, usaq mal kók qýalaı bastaǵan. Sháıi nege óıtkenin ózi de bilmeıdi, kenet aınaǵa qarap turyp oılanyp qaldy. Keńqabaq, jazyq mańdaı, piste muryn, jaıtań kóz, súıir ıek, súıkimdi aýyz — ádemi áıelge tánniń bári bar. Tek soǵan súısinetin, ıe bolatynTáıken joq. Tún balasy ańsap oıanǵan omyraýyn óziniń áli óle qoımaǵan aqyl oıy áreń jýasytady. Iesi joq bedeý ádemilik!

Aıaq asty mektep derektiri aýdanǵa barasyń, ozat muǵalimderdiń jıyny bolady dedi. «Oıbaı, qorqam, jolda qasqyr jep qoıar», — dedi shynyn aıtyp. «Basqarma at beretin boldy. Ózi jáne birgádir úsheýiń barasyń». Basqarma men birgádirdiń bireýi jep qoımasa, qasqyr jeı qoımas», — dedi ázilge de,  eskertýge de beıim jumsaq daýyspen.

Seziktendi. Biraq bas tartýǵa sebep tappady. Úsheýi Kóktalǵa kelip, bir taranshynyń úıine tústi. Uıǵyrlardy ol kezde bári solaı ataıtyn. Ol bir qalbalaqtaǵan aqjarqyn kisi eken. Aýqatty adam ekeni úı-jaıynyń keń-moldyǵynan da kórinip turdy.

— Qurban aka, sen bizge laǵmanyń men mantyńdy jasa, ana birgádir baýyryń bir qoıyn soıyp ákelgen, ony biz ketken soń óziń bala-shaǵańmen jersiń, — dedi basqarma kúlip.

— Qup! — dep, taranshy da kúldi.

Basqarma men birgádir birge, Sháıi jeke bólmege jatty. Aldyn ala oılastyrǵan jaǵdaı ekenin Sháıiniń ishi sezdi. Uıat pen nápsi ekeýi de qatar oıandy. Esikti ilip alǵysy keldi. Amalyn taptym dep oılady. Biraq esiktiń ilgegi joq bop shyqty. Amal joq, basqarmanyń qashan kelerin kútýi ǵana qaldy. Ary kútti, beri kútti. Ary aýnady, beri aýnady. Úı dep aıtam, búı dep aıtam dep birese ashýlandy, birese oǵan aqyl aıtqysy keldi. Biraq birde bir oı kóńilinen shyqpady. Aqyry ózine ózi ashýlandy. «Sonsha maǵan ne kórindi? Kelse, keýdesinen ıterip jibermeımin be?!» dep kijindi. Álde tebem be? Óıtkeni uıat bolatyn shyǵar. Áıel erkekti teppeıdi ǵoı? Endi qaıtedi? Kóne me? Uıattyń kókesi sonda bolmaı ma? «Alam. Úılenem» degen muǵalimge kónbegende, almaıtyn, áıeli bar basqarmaǵa kóne me? Qudaı-aı, endi qaıtedi? Qarabet bolatyn boldy-aý!?

Sháıi ózimen ózi uzaq arpalysty. Basqarma biraq kelmedi. Alysqan oıdy aqyry uıqy jeńdi.

Tús kórip jatyr eken. Shýaqty jazdyń jaımashýaq kezi bolsa kerek. Qońyr jel qoıny-qonyshyn aralap, qaıta-qaıta omyraýyn asha berdi. Etegine áldene oralǵandaı boldy. Omyraýyn qaýsyra bergende, qoly bireýdiń qolyna tıdi. Óne boıy órt tıgendeı dúr ete qaldy. Álgi qol, álgi alaqan qoınyn boılap bara jatqan soń, shap berip ustaı aldy.

— Shoshyma! Men ǵoı, — dedi basqarma dál tamaǵynyń astynan entigip.

— Munyń ne? Qoı! Uıat bolady.

— Bolmaıdy. Qaqpashy qolymdy! Aıttym ǵoı, men áıelimmen keliskenmin. Ekeýmiz úılenemiz. — Entigip, esin joǵaltqan quıyn erkek tósek ornyn tik kóterip áketkendeı boldy. Jerde de emes, kókte te emes, Sháıi quıyn qubyjyqtyń qaqpanynda qımyldaı almaı qaldy. Tek bul iske meniń esh qatysym joq degen adamsha eki kózin tars jumyp aldy. Táninen qashqan uıat kórpe ishinde tunshyǵyp jatty.

Ertesi jıyn aýdandyq keńsede ótti. Óktábir aýdanyna qarasty aýyldardyń eńbek ozaty bolǵan áıelder ǵana shaqyrylypty. Basqarma men birgádir syrtta qalyp, jıynǵa Sháıi ózi ǵana qatysyp shyqty. Bul kún áıelder merekesi dep jarıalanypty. Aýdan basshysy ár áıelge bir-bir dápterden syılyq úlestirdi. Oǵan bári at mingendeı áserlendi.

Jıynnan shyqqan Sháıi syrtta birgádir men Bákenniń áńgimelesip turǵanyn kórdi. Jaqyndaryn da, jaqyndamasyn da bilmeı, esik aldynda az sát daǵdaryp qaldy. Óz betinshe kete bereıin dese, qaıda bararyn da bilmeıdi. Nede bolsa dep, qaıtadan keńse ishine kirip ketýge bekindi. Aýdany bólek, aýyly bólek, bul pále munda qaıdan júr dep oılady. Túrin kórgennen tula boıy túrpideı jıyrylatyn bolypty. Qaıda bararyn bilmeı, uzyn dálizben betaldy júre bergen. Birgádir qýyp jetti.

— Basqarma  hatshyǵa kirip ketip edi, — dedi jan-jaǵyna alaqtaı qarap.

— Báken munda neǵyp júr?

— Ol qazir Aqjazyqta basqarma ǵoı.

— Qashannan beri?

— Kitápbek qaıtys bolǵan soń, sony qoıǵan.

— Ol bul jaqtyń adamy emes qoı?

— Aýdannyń basshysy — sol jaqtyń jigiti. Sizdi Báken jaqsy tanımyn deıdi. «Sálem aıta bar, basqarma ólimge barsa da, jıynǵa kelse de janynan tastamaıtyn bolypty ǵoı», — dedi.

— Sen ne dediń?

— Aýdan: «Ozat áıelderińdi ákel», — dedi, ákeldik. Sen de ozat áıelderińdi ákeldiń ǵoı», — dedim.

Sol arada basqarma da shyqty. «Júrińder, dúkennen azdaǵan sálem-saýqat alaıyq ta, qaıtyp keteıik», — dedi asyǵystyq tanytyp.

— Qonsaq qaıtedi? — dedi birgádir birtúrli bosań daýyspen.

— «Kóktemgi egiske ázirlik nashar», — dep jatyr hatshy. Qyryna ilinip júrermiz, bálesinen aýlaq.

...Budan ary ne bolaryn Sháıi boljaı almady. Biraq bolar is boldy. Jalǵasa ma, joq pa, ony da aıta almaıdy. Bir shaıtan: «Endi sheginetin jeriń qalǵan joq», — dese, bir shaıtan: «Kókeıindegi isti júzege asyrǵan soń, endi saǵan basqarma enjar qaraı bastar», — deıdi. Sony rastaǵandaı, basqarma Kıtińge kelmeı ketti. Ózi kelmegenmen, uıqydaǵy jyrtqyshty oıatyp ketti. Ony tizgindeýge Sháıiniń shamasy jete me álde degenine kóne me?Bozbala Oralbegin, boıjetip qalǵan Gúlsánin, kishkentaı Keńesbegin ashtyqtyń aranynan otyz ekinshi jyly kóne týlaq pen Kópziptiń urlap soıǵan sıyry  qutqaryp qalǵan. Men ólsem de, balalarym aman qalsa eken dep tilegen sonda. Endi buǵan bala ǵana emes, baı da kerek bolǵany ǵoı? Qazir Oralbeginiń óz otbasy otaý úıi bar, Gúlsáni áne-mine onjyldyqty bitirgeli otyr, Keńesbegi qudaı buıyrtsa, bozbala boldy. Buryn olarǵa aıtqanyn istetse, endi bul olardyń aıtqanymen sanasady.  Óıtpese, ózi qurap kelgen otbasyn ózi kúıretip almaı ma? Qoı, qurysyn! Joq jerde óz balalarymen arazdasyp qalar. Eń durysy áýeli Júzikpen aqyldasqany.

* * *

Mektepke kelgen Sháıi aldynan shyqqan áıeldiń júzinen áldebir júgirip ótken jumbaq ózgeristi ańǵardy. «Qudaı-aı, bilip qoıǵan ba?» — dep qorqyp ketti. Artynsha áıeldiń bet álpetinen úreı kórdi. Tańdanyp, betine suraýly keskinmen qarady. Áıel sybyr etti:

— Basqarmany alyp ketti.

— Kim?

— İnkibidiniń adamdary.

Bireý estip turǵan joq pa dep, ekeýi de jan-jaqtaryna alaqtady. «Qudaı bizdi qup kórmegen eken», — dedi úreılenip tursa da ishteı tipti qýanǵandaı da bolyp.

— Ne úshin? — dep qaldy Sháıi oılanbastan.

Ana áıel sony da bilmeısiń be degen kisishe betine ajyraıa qarady.

— Ne bolýshy edi?  Halyq jaýy bolǵany úshin de.

— Endi ne bolady?

— Endi jaqsy bolady.

Áıel muny ájýa qylyp turǵandaı kórindi.

— Ornyna birgádir basqarma bolypty. Endi sonyń aıtqanymen júremiz.

Sháıi bul aradan tez ketýge tyrysty. Áıeldiń álgi sózi «Endi senimen birgádir júredi» degendeı áser qaldyrdy. Adamnyń ózin de, sezimin de tálkek qylǵan zaman-aı!

Úıge kele jatyp óz oıynan óziniń úreıi ushty: toıǵa bergen jylqysy basyna pále bolǵan joq pa eken? Sony oılaýy-aq muń eken, óne boıy tońazyp qoıa berdi. Onyń kesiri Oralbegine tıip júrmese jarar edi! Eki ulǵa ulan-asyr toı jasady dep, áldekimniń ishi kúıdi-aý, qaıtse de. Qudaı-aý, ne bop ketti, qýanǵany da qylmys, qaıǵyrǵany da qylmys. Kim kórip qoıǵanyn da bilmeısiń, kim aıtyp qoıǵanyn da kórmeısiń. Árkimdi ańdyp júrgen bir úreı bar, áıteýir.

 

***

Oılap otyrsa, el de, elmen birge bul da Táıken ólgeli úsh úlken kezeńnen ótipti. Alǵashqysy — asharshylyq. Odan keıingisi — «halyq jaýlaryn» qyrý, sonan soń — soǵys. Osynyń úsheýin de kórmeı ótken Tazabek qaıta baqytty ma dep te oılaıdy.

Asharshylyqtyń eń aýyry — otyz ekinshi jyl. «As turǵan jerde aýrý turmaıdy» deıtin qazaq qatty qyryldy. On alty jyldan keıin on altynshy jyl taǵy qaıtalandy. Ol  jyldyń qyrǵynynan qazaqty qorǵap qalǵan ókimet endi ózi qyrdy. Aqyly jetpedi me, álde qýlyǵy ma, malmen jan baǵyp otyrǵan jurtty malsyz qaldyrdy. Ashyqqan adamdy aqyl emes, ashyqqan sezim bıleıtin bolý kerek, Sháıi ózi kórmese de adam etin jegender boldy degendi talaıdan estidi. Bul jaqtyń adamdary, jaqyn jer bolǵandyqtan, Qytaıǵa údere ótip jatty. Otyzǵa jýyqtap qalǵan úıden Kıtińniń ózinde jeti-segiz-aq úı qaldy. Jeke sharýashylyq bola almaǵan soń, aqyry bulardy Úlkenaǵashqa qosyp jiberdi. Kıtiń jeke brıgada bolyp qaldy.

Basqa jerdi qaıdam, Kıtińde bala kóp qyryldy. Aıgún dál otyzynshy jyly tórtinshi balasyna bosanǵan, sol ǵana aman qalyp, qalǵan úıelmeli-súıelmeli úsheýi bir aptanyń ishinde birinen keıin biri ketti. Qudaıǵa táýbá, qaınysynyń sodan keıin týǵan eki ul, eki qyzy bar.

Ashtyqta bir ul, bir qyzynan Sámen de aıryldy. Aǵyntaı baýyrymnyń aty óshe me dep, Sháıi qatty qaıǵyrdy. Balalary ólse de, Sámenniń ózi ólmese eken dep oılady. Ol aman bolsa, taǵy balaly bolar degen dalbasasy shyǵar. Qudaı sol tilegin bergen sıaqty: qazir eki qyz, bir uly bar.

Táýirbek pen Aısha da bir ul, eki qyzynan aırylyp, baıaǵy Tazabek arashalap alatyn Qalıdyń betine qarap qaldy. Ol jaqsy erjetip, úılenip, ashtyq jyly ol da eki qyz, bir ulynan aıryldy. Artynan áıeli de óldi. Qaıta úılendi. Soǵysqa deıin eki qyz, bir ul súıip, soǵystan keıin taǵy bir ul, bir qyz súıdi. Kúni búginge deıin qaraıyp qasynda júrgen — jalǵyz sol.

On altynshy jylda da, otyz ekinshi jylda da ólgen qazaqtyń dál esebin alǵan eshkim joq.  On altynshy jylǵy qyrǵyn albandy ǵana sharpysa, otyz ekinshi jylǵy ashtyq búkil qazaqty baýdaı túsirdi. Sol eki qyrǵynnan da aman qalǵanyna qaraǵanda qazaqtyń yryzǵysy áli taýsylmaǵan. Bolashaǵy bar.

* * *

Otyz jetinshi jyldyń sáýirinde basqarma qamaldy, sol kúzde Qapez de ustalypty degendi estidi. Dúnıeniń dıirmeni teris aınalyp bara jatqandaı boldy. Qoryqqan jurttan aqyl qashady eken, jınalysta kósemderdi jabyla maqtaǵanmen, eshkim bir-birimen ońashada syrlaspaıtyn boldy. Bireýge syr ashý óz basyńdy qaqpanǵa tyǵýmen birdeı edi. Ánsheıinde ázilińdi kótere almaı kek saqtaıtyn bátshaǵarlar oǵan bermeı, bireýge shaı berip jatqanyńdy bilse, ana ekeýi aýyzjalasty dep jazyp jiberetin. Al basshylar halyqtyń bilimdiligin qalaı paıdalansa, qarańǵylyǵyn da solaı paıdalanyp baqty.  Sol kezeńde Sháıiniń janashyry Júzik qana emes, Aıgún de boldy. Ol abysyny atyna saı aıy men kúnindeı, dál bir sińlisindeı qormaly boldy. Sózin de baǵyp, qabaǵyn da baǵyp, qısynsyz bir sóz aıtpaı, keleńsiz bir qylyq kórsetpeı ótti. Ony oılasa, omyraýy meıirge tolyp ketedi. Júrgeni, turǵany, sóılegeni — bárin qoıshy, betińe qarap jymıǵany-aq jetip jatýshy edi. Keýdeńe kúnniń sáýlesi tógilip ketkendeı, sen de kóńildenip sala beretinsiń. Jaqsynyń bárin jerdiń asty jutyp jatqandaı, tegi.

* * *

On altynshy jyl úshin patsha úkimetin, asharshylyq úshin keńes úkimetin kinálasa da, soǵys úshin Sháıi úkimetti óıte almaıdy. Ol da qyrdy, bul da qyrdy, biraq eldi qorǵaý — er azamattyń oılanbaı ólimge baratyn boryshy. Jaýdy óltirem dep barǵan adam jaýdyń ózin de óltiretinin bilip barady. Bilip turyp bet buqpaý — atadan qalǵan namys. Balasy Oralbek, Keńesbek, baýyry Sámen, Áben, qaınysy Jaqsybala — sol namystyń qurbany boldy. Olardyń ólimi — urpaǵy úshin elmen jerdi súıýdiń úlgisi, al ana úshin óle-ólgeninshe ókinish.

Batyr men qorqaqtyń arajigin ashqanmen, soǵys eshqashan adam balasynyń bar múmkindigin asha almaıdy. Qaıǵy jeńgen eldi de, jeńilgen eldi de basar. Demek, eki jaǵy da japa shegedi. Adamdar japa shegip jatqan jerde adamgershilik  ardaqtalmaıdy. Adamnyń qudaı bergen ómirin qudaıdyń ózi ǵana alýy kerek.

Elmen birge soǵystyń zardabyn Sháıi de keshti. Bireýlerden ólideı, bireýlerden tirideı aıryldy.

Oralbektiń alǵany Aqjazyqtyń qyzy edi. On segizinde kelin bop tústi. Oralbek maıdanǵa ketkende uly Nurbek eki aılyq qana bolatyn. Qyryq ekinshi jyly Oralbektiń qara qaǵazy keldi. Qyryq altynshy jylǵa deıin kelini qolynda boldy. Túbi onyń taǵy bireýdi tabatynyn Sháıi bildi. Tek balalardy birge alyp ketem demese eken dep tiledi. Aqyry kelini, artymnan qýyp kele almasyn degen adamsha, qys ishinde qashyp ketti. Jaz shyǵa ata-enesimen, kúıeýimen aldyna keldi. «Balalar kelip-ketip júrse» degen tilek aıtty. Sháıi kelisti. Baryp-kelip júrgenmen, balalar áli kúnge deıin Sháıiniń úıin óz úıi sanaıdy.

Keńesbegi qyryq birdiń kókteminde on alty jastaǵy Aınagúlge úılendi. Ol soǵysqa ketkenshe áıeli bala kóterip úlgermedi. Aınagúl dese degendeı ádemi edi. Soǵys aıaqtalǵanda jıyrmaǵa shyqty. Kelini qyryq jetinshi jyldyń kúzinde kolhozdyń jumysynan qoly bosap úıge oraldy. Júzi synyq, biraq denesi tolysqan tárizdendi. Keshkisin tamaq jasap júrip qaıta-qaıta tysqa shyǵa berdi. Sháıi sodan kúdiktendi. Óne boıyn ashý bıledi. Birjola kelmeıtin óldige sanaǵany ma balasyn? Kúder úzgen ǵoı?

Kelini úıge taǵy kirdi, taǵy shyqty. Shydamy taýsyldy. Ózin ózi sabyrǵa shaqyryp kórip edi, basyn keýlep alǵan ashý basyla qoımady. Shapanyn jamyldy da, syrtqa shyǵyp ketti. Eki keshtiń arasy bolsa da,  ar-uıatyn shúberekke túıip, Tabaı men Júziktikine keldi. Bul beıýaqytta kelisiniń beker emesin ekeýi de sezdi.

— Balalar, sender ana bólmege baryńdar, Sháıi apalaryń sháı ishsin, mazasyn almańdar! — dedi Júzik oınap júrgen nemerelerin tórgi úıge tyǵyp. Balalarmen birge Tabaı da ketti.

— Aınagúl ekiqabat bolyp qalǵan sıaqty, — dedi Sháıi Júzikke ishine syımaǵan kúdigin biraq aqtaryp.

— Sháı ish, — dedi Júzik eshteńe estimegen adamsha.

— Júzik, men saǵan ne aıtyp otyrmyn? Estimediń be?

— Estidim. Ózi ne deıdi?

— Sóıleskem joq, suramadym. Jerik ekenin jańa ǵana bildim.

— Ne istemek oıyń bar?

— Bilmeımin. Sony senimen aqyldasqaly keldim.

— Aqyl da, uıat ta adam sıaqty ol da azady eken, Jibekjan. Bárimiz azǵyndap baramyz ba, álde bir-birimizdi túsinbeı baramyz ba, bile almaı basym qatty. Sámenniń áıeli de solaı.

— A-a?

Tilderi aıaqasty baılanyp qalǵandaı, eki áıel bir-birine qaraı da almaı melshıip qalysty...

Sony da bastan keshti bular.

Aınagúl de, Sámenniń áıeli de qyz týdy.

...Nárestede ne kúná bar, tyrbańdap tirshilikke talpynady. Ol ájelep júgirip júrgende, Aınagúl aıtpaı, dáneńe etpeı, áldebireýmen qashyp ketti. Keńesbektiń qyzy dep, balany baýyryna basyp Sháıi qaldy. Oralbektiń eki balasy men Keńesbektiń qyzyn baǵyp-qaǵý Sháıi úshin azap bolmady, olar eki ulyn ár sát esine sap turatyn tirshiliktiń nári boldy. «Oralbegim sóıtýshi edi», «Keńesbegim sóıtetin edi» dep joq balalarynyń minez-qulqyn nemerelerinen izdep taýyp otyratyn. Ol da qudaıdyń buǵan bergen qaıyry edi.

Eki jyldan soń qundaqtaýly qyzyn qushaqtap Aınagúl úıge qaıtyp keldi. Áke-sheshesimen birge turatyn baýyry men jeńgesi bosaǵadan attatpapty. Birer kún ana baýyryna, bir kún myna baýyryna baryp, aqyry barar jer, basar taýy taýsylǵan soń, baıaǵy Sháıini taýypty. Kúıdim-súıdim dep úılengen kúıeýi kúnde uryp, sabaıtyndy shyǵarypty. Boqaýyz, bylǵanysh sóıleıtin erkek kórinedi. Á dese, «ákeńnen» bastap, óıteıin, búıteıin degendi el kózinshe de qardaı boratyp, sabaýdaı satyrlatyp boqtaı beredi eken. Sháıi kelinin keýdesinen ıtere almady. Kishkentaıyn  shomyldyryp, jýyndyryp, baýyryna salyp aldy.

Aınagúldiń kúıeýi eki márte keshirim surap keldi. Keskin jaǵynan kelisti-aq erkek kórindi. «Barǵyń kelse, ustamaımyn. Bar», — dedi Sháıi kelinine. «Joq, barmaımyn» dep kelini kesip aıtty. Biraq, qudaı atqanda, Aınagúl aıtqan sózinde turmady. Qyzy emshekten shyǵyp, jańa-jańa táı-táı basyp júrgende, áldekimder arqyly astyrtyn baılanysyp júrip, sol kúıeýine qaıta qashyp ketti. Sonda da Sháıi kelinine túńilip, keıimedi. Óıtkeni, ol Keńesbeginen qalǵan jádigerdeı edi. Keńesbek tiri bolsa, onyń mundaı kúıge túspeıtinin taǵy bildi. Mundaı taǵdyrdy ol surap alǵan joq, osyndaı taǵdyr oǵan tap boldy. Shamnyń jaryǵynan uzap shyǵa almaıtyn jyndy kóbelekshe bir erkekti tóńirektep sandaldy da qaldy. Odan keıin de ekeýi eki ret ajyrasyp, eki ret qaıta qosylypty. Biraq Aınagúl bul úıge kelmedi, balalaryn da kórmedi. Márttik tanytty. Aqyry Sháıiniń qulaǵyna adam kúletin áńgime jetti. Bir kúni kúıeýi «oı, ákeńniń» dep tura umtylǵan eken, Aınagúl qashpapty da, saspapty da, oqtaýdy ala sap qaq bastan kúıeýin qoıyp qalypty. Anaý shalqasynan talyp túsipti. Esin jıǵan soń, erkek emes pe, ekilene kep umtylsa, qoltyǵynan ustap alypty da, dalaǵa ıterip tastap, esikti tars kilttep alypty. Masqara bolǵan kúıeýin eki kún boıy úıge kirgizbepti. Aqyry anaý jazdym-jańyldym dep aldyna jyǵylypty. Sodan beri ekeýi ıtjyǵys tóbelesetin kórinedi. Eki balasy bar, qyryq bestegi áıel deýge adamnyń aýzy barmaıtyndaı Aınagúldiń bet-aýzy myjyraıyp ketipti. Ol da, bul da bir-birine sheshilip eshteńe aıtpady. Áńgimeleri amandyq-saýlyq surasýdan ary aspady.

* * *

Tabaıynan aırylǵan Júzik te, Jaqsybaladan aırylǵan Aıgún de jarym kóńil. Úsh jesir bir sát sóılesse de bir-birine sep. Jaǵdaıyn bileıin dep, bir kúni Sháıi Júziktikine bardy. Kúnniń shýaǵyna arqasyn tosyp, esik aldynda jún tútip, yńyldap án salyp otyr eken. Tyńdap turyp qaldy.

Aýylym kóship barady Kerme kólge,

Alys shyǵar Kerme kól kórmegenge.

Qys pen ashtyq qosarlap qyssa daǵy,

Kún kúrkirep jaz shyǵar ólmegenge.

Burań bel,

Men barmaımyn,

Óziń kel!

— Seniń barmaıtynyńdy bilip, ózim keldim.

— Oı, janym! Jer  betindegi jalǵyzym! Sen ǵanasyń  ǵoı meniń ótken ómirimniń de, ótip jatqan ómirimniń de kýási.

Muny qushaqtap ol da jylamsyrady, ony qushaqtap  bul da jylamsyrady. Onyń ishindegi muń-qasirettiń bárin Sháıi bile me, Sháıiniń ishindegi muń-qasirettiń bárin Júzik bile me? Árkim ózinikin oılap muńaıady. Jylaı almaǵan júrek jylaǵandy túsinbeıdi.

Jas kúninde jeńgesi, keıin sheshesindeı bolǵan Júzik aldymen Tabaıdy jóneltip, onyń jylyn ótkizgen soń kóp uzamaı ózi de dúnıe saldy. Japyraǵy sırep, butaǵy synǵan terekteı birte-birte Sháıiniń ózi soraıyp jalǵyz qala bastady. Bir shúkir deıtini tóńiregin nemere-shóbereleri shýyldap qorshap júr.

Oılap qarasa, Sháıi ómir boıy Tazabektiń shapaǵatyna shomylyp ótipti. Muny qorshaǵannyń bári — sol Tazabek tabystyrǵan adamdar. Tirisinde Táıkenge tileýqor bolsa, ol ólgen soń buǵan pana bolǵan solar!

Qapezdi aıtsańshy! Jaırań qaqqan jaısań edi ǵoı. Qapezdi oılasa, nege ekenin, esine eriksiz Báken de túsedi. Soǵan sonyń kesiri tıgendeı bolady da turady. Oǵan sebep, sirá, Oralbek pen Ábenniń toıyna kelgende Jámesh aıtqan bir sóz.

Seri minez, aqjarqyn Qapez bir uıǵyrdyń qyzyn unatyp qalypty. Jibektiń ústine ony da alǵysy kelipti. Biraq qyzdyń áke-sheshesi ári-sári bolsa kerek. Sol tusta Báken ekeýi qatty sózge kelisipti. «Qaryndasymdy qorladyń» dep anaý, «Jibektiń óz orny ózinde» dep mynaý, ekeýi aqyry jaýlasyp taraıdy. Sol arada uıǵyr qyzdyń áke-sheshesi Qytaıǵa qashyp ótip ketedi de, Qapez ben Jibek qaıta jarasyp ketedi. Báken biraq qaıtyp Qapezben aralaspapty. «Keıbireý búgin tatý, erteń araz» dep Qapezdiń ánge qosýy da beker emes. Qapez otyz jetinshi jyly ustalyp, ıtjekkenge aıdalyp bara jatqanynda:

«Ázázilge sendiń be?

Aıtqanyna kóndiń be?

Halqym degen Qapezdi,

Jaý dep ustap berdiń be?» — dep muń shaqqany tegin  emes. Ol báleniń Bákennen kelgenin bilgen bolý kerek. Átteń, ony suraıtyn Qapez joq. Itjekkende júrip qaıtys bolypty. Jatqan jeri jaıly bolsyn!

* * *

Gúldán men Gúlsán ózara aqyldasty ma eken, Oralbek pen Áben úılengen jazda ekeýi de teriskeı jaqqa irkes-tirkes kúıeýge qashyp ketti. Sóıtkenderi durys ta bolǵan sekildi. Quda túsý men quda kútý de eskiliktiń qaldyǵy sanaıtyndar tabyla bastaǵan.

* * *

Bul jaqtyń qazaqtary Shanshar degen aqynyn Qulmanbetten kem baǵalamaıdy. «Ekeýi aıtysqanda Shanshar basym túsip edi. Átteń, bir tentektiń teksiz isine bola sózden tosyldy» sanaıdy. Jeńilgennen júzi kúıip, únemi el aralap ketedi eken. Jambyldy ustaz sanap, sol aýylda kóp kúnin ótkizipti. Aqyry ashtyq jyly qaıda qalyp, qaıda ketkenin jan bilmeıdi.

* * *

Soǵystan keıingi jyldarda el eńsesi kóterińki bolǵanmen, kem-ketigi kóp edi. Úsh-tórt qonaq úıge qatar kelse, olarǵa as quıatyn ydys jetpeıtin. Bala-shaǵa dereý kórshige júgiretin. Bútin ydys ta tabyla bermeıtin. Qursaýlanǵan kesemen shaı ishý,  ketik aǵash ojaýmen kóje quıý, sý ishý, aǵash aıaqpen aıran ishý, aǵash qasyqpen kespe kóje ishý barshylyq sanalatyn. Toı jasaǵan jurt kórshi-qolańnan asyp, búkil aǵaıynnan ydys jınaıtyn. Sonyń bárin kórgen kóz búgingige tek táýbá deıdi.

Kele-kele Kıtińnen jastar qasha bastady. Taý qoınaýyndaǵy aýyl aýdan ortalyǵynan tym alys jatqandyqtan, qarym-qatynas kún sanap qıyndaı berdi. Arba da, at ta tabyla bermeıtin. Aqyry Kıtiń jeke birıgádá  bolýdan da qaldy. Orman kúzetken Kobzev Úlkenaǵashqa kóshpeı, tanys orystary bar Araltóbe, Qoǵaly jaqqa kóshetin boldy. Keterinde qazaq  dástúrimen aralas-quralas júrgen bulardy qoshtasý dámine shaqyrdy. Kózine jas alyp, qımas kóńilmen qoshtasty. Sol kúni ońashalap ol Sháıige tosyn  bir syr ashty. Erkeletse, Sháıken, basqa kezde Sháıi deı beretin. «Sháıken, sen ekeýmiz Tazabek marqumǵa óle-ólgenimizshe qaryzdarmyz. Ol seniń de, meniń de kegimdi aldy», — dedi ıyǵynan ózine tartyp.

Sháıi onyń mánin túsinbeı, Kobzevtiń betine bajyraıa qarady. Ol birden ańǵaryp, «Sen nemene, bilmeısiń be?» — dedi tańǵalyp. «Onsha túsinbedim». «E, marqum-aı, onyń ondaı minezi bar edi. Syr ashpaıtyn qulyptaýly sandyq sıaqty edi. Seniń áke-shesheń men baýyrlaryńdy tirideı órtep, meniń bir tal qyzymdy qorlap, zorlap óltirgen Sergeıchýktiń eki inisin Tazabek qoı óltirgen».

Sháıi selk ete túsken. «Qashan? Qaıtip?». Kobzev uzaq basyn shaıqap, ol syrdy Sháıiniń shyn bilmeıtine uzaq tańdandy. «Ekeýi meni atyp óltirmek bolyp qýalady. Men atymnan túsip Aqtoǵaıǵa qashyp tyǵyldym. Qarańǵy túsken kezde bireýin qamshymen uryp, bireýin sonyń myltyǵymen atyp tastadym», — dedi. Bar syr ashqany — sol».

Kobzev sony aıtqanda, Tazabektiń qalmaq jigitti qamshymen qalaı uryp jyqqany Sháıiniń kóz aldyna keldi. Onyń solaı isteı alatynyna sendi. Olaı bolsa Tazabekti óltirgen sol Sergeıchýktiń bir inisi ekenine de sol sát sendi.

Kobzevtiń de eki uly, bir nemeresi maıdanǵa ketip, nemeresi ǵana baldaq ustap oraldy. Orystyń bári solardaı bolsa, anaý — orys, mynaý — qazaq dep jiktemeı-aq bárin adam dep bir ǵana ataýmen ataı salsa bolar edi, átteń!

Ol da, kempiri de ómirden ótti. Ótip jatqan ómir, ketip jatqan qımastar.

Aıgún, áke-sheshesin Kıtińge jerlegen Qalı — bári Óktábir aýdanynyń ortalyǵy Kóktalǵa kóship kelgen jyly Sháıi áli muǵalim bolatyn. Járkent — ol kezde jeke aýdan. Bir jas qyz muǵalim aptyǵyp: «Apaı, sizdi derektir shaqyryp jatyr», — dedi. «Shaqyryp jatyr» degen sóz júregine shyń ete qaldy. Shaqyrý ataýly jaqsylyqpen bitpeıtin.

Derektirdiń qasynda atjaqty, kesek deneli aq sur keskindi bir kisi otyr eken. Bir jerden kórgen adamy sekildendi.

Kirgen boıda amandasty da, bosaǵada ańtarylyp turyp qaldy. Beıtanys jigit ornynan turyp, jymıa jaqyndady.

— Sháıi apa! — dedi áldebir alys zamanǵy tanys daýyspen.

Tanı almady. Kózi jypylyqtap, tanı almaǵanyna ári qysyldy, ári ne derin bilmeı tosyldy.

— Men Samsalymyn ǵoı, apa. Qojabek aǵańyzdyń balasy.

— Aınalaıyn! — degen bolýy kerek. Daýsy shyqpaı, tek qushaǵyn jaıa berdi.

Eńgezerdeı jigit eńkeıip kelip qushaqtady.

— Altyn apataıym!

Qulap bara jatqanyn bilip, sezimtal jigit súıemeldep, qasyndaǵy oryndyqqa otyrǵyza qoıdy.

«Tiri bolǵanda, Sámenim de osyndaı bolar edi-aý!» — dep oılady. Aǵylyp, toqtamaı qoıǵan kóz jasynan ózi uıaldy. Áıteýir, áreń tilge kelip, amandyq-saýlyq surasty.

«Sizdiń osynda ekenińizdi, Qoǵalyǵa jumyspen baryp em, sonda baıaǵy Kobzevtiń nemeresine kezigip qalyp, sodan estidim», — dedi. Járkent aýpartkomynyń birinshi hatshysy bolyp kelgenine tórt-bes aı bolypty. «Jas óspeı me, jarly baıymaı ma?»  degen — osy. Zińgitteı jigit bolypty.

— Úıge júr, janym. Jaman apańnyń sháıin ish! — dedi Sháıi áli ótken kúnderdiń elesinen aıyǵa almaı.

— Joq, apa, bul joly men sizdi ádeıi shaqyra keldim. Demalys kúni ózim kelip, bala-shaǵańyzben alyp ketem, — dedi.

Sóıtti. Sodan beri sol Samsalymen ózi de, bala-shaǵasy da baılanystaryn áli úzgen joq.

«Byltyr qulyn — bıyl taı,

Búgin kedeı — erteń baı.

Dıirmenniń tasyndaı

Shyr aınalǵan dúnıe-aı», —  degen — osy. Keshegi jalańaıaq balalardyń búgin el basqarǵany Sháıige zamannyń ońala bastaǵanyndaı sezildi.

* * *

Nemere-shóbereniń qyzyǵyn qazaq basqa qyzyqtyń bárinen joǵary qoıady. Solaı ekenine Sháıiniń kózi baıaǵyda jetken. Qudaıdyń oǵan bergen bir minezi: óz nemere-shóberesin qalaı jaqsy kórse, Sámen, Jaqsybala, Qalıdyń bala-shaǵalaryn da óz urpaǵyndaı jaqsy kóredi. Áıtkenmen ol Nurbektiń qyzy Káýsendi aıryqsha saǵynyp turady. Óıtkeni onyń qylyǵy — oqshaý qylyq. Almatydaǵy mýzyka mektebine barǵanynsha ony ózi baǵyp-qaqty. Bir jasynda júrdi, bir jasynda sóıledi, jas kúninen alǵyr, erke ósti. Qoı dep betinen qaqqan emes, áke-sheshesine de jekitpedi. «Meniń jekemenshigime tımeńder!» — deıtin.

Eldiń balasy ózge balalarmen oınasa, Káýsen tek ájesimen oınaıtyn. Úıde de, túzde de: «Áje, oına!» — dep, qasynan qarǵa adym shyǵarmaıtyn. «Qudaı saqtasyn, miná bireýdiń aýyryn-aı!», «Ánebireýdiń dámin kóreıinshi» dep, ájesinshe sóılegenine áke-sheshesi de máz bolatyn. «Áje, sen maǵan kórinip júr, men oınaımyn», — deıtin bes-alty jasynyń ózinde. Bir-birine baýyr basqan, bir-birine ábden úırenisken shóberesi. Nurbek pen kelini ájesi men shóberesiniń qylyǵyna qarap-aq qarq bolady.

Nemere men shóbereni aldyna alyp tóbe shashyn ıiskep otyrǵan ana men ájeniń tanaýy tirshiliktiń tańǵajaıyp ıisine tolady. Ol ıis — adamdy sheksiz rahatqa bóleıtin álemdegi eń qýatty dári. Ondaı dárini eshbir oqymysty men ǵulama jasaı almaıdy, óıtkeni ony Jaratýshy ıemniń ózi jasaǵan.

* * *

Sháıiniń ótkendi oılamaıtyn, búginde kózi joq jaqyndaryn eske almaıtyn kúni joq. Keıde solarmen áli birge ómir súrip kele jatqandaı bolyp ketedi. Kúbirlep sóılesip te otyrady. Olarsyz ómir súrý oǵan opasyzdyq sekildi.

Qıyn-qystaý kezde aǵaıyn bolǵan  Jaqsybala men Táýirbektiń, basqalardyń urpaqtary men óz urpaǵyn ushtastyryp, bas qostyryp otyrý — ol da Sháıiniń analyq mindeti. Munyń bári kishigirim memlekettiń tizginin ustaýdan bir kem emes. Aǵaıyn bola bilý — qazaqtyń eń úlken múddesi.

Nemere-shóberelerdiń, jıenderdiń minez-qulqynan, túr-túsinen Tazabektiń, Oralbektiń áldebir uqsastyqtaryn, daǵdysy men ádetin kórý — Sháıi úshin baqyttyń baqyty. Ómir súrý degen — sol.

* * *

Kóktaldyń kúzi jazǵa uqsas: kún jaýmaıdy, sýymaıdy, shybynsyz jazdyń dáp ózi. Qazaqtyń óz minezindeı momyn, alqyn-julqyn eshteńesi joq. Qońyr kúz.

Nurbek pen kelini jumysta, ózgeleri de óz tirligimen ketip, Sháıi úıde jalǵyz ózi kirip-shyǵyp júrgen. Telefon shyr ete qaldy. Áı, Almatydan, Káýsenim shyǵar dep, asyǵa júgirdi. Sol eken, daýsy sańq ete qaldy:

— Áje, háliń qalaı?

— Oı, daýsyńnan aınalaıyn, jaqsymyn. Óziń qalaısyń?

— Jaqsy. Áje, búgin pasportymdy aldym. Atymdy Káýsen dep jazdyrdym. Báribir eldiń bári Káýsen deıdi. Onyń ústine ol — sen aıtatyn at. «Káýsen» degende, qulaǵyma ylǵı seniń daýsyń kelip turady.

— Jaryǵym sol. Áke-shesheń renjip júrmeı me?

— Renjimeıdi. Meniń áke-sheshem sensiń, olardyń buıryǵy maǵan júrmeıdi. — Sony aıtty da shóberesi syqylyqtap turyp kúldi.

— Altynym. Bári qutty bolsyn, janym!

* * *

Sháıi taǵy oılanyp otyrǵan. Esine qazaqtyń eski bir áni tústi:

— Tobylǵynyń búrindeı,

Tekemettiń túrindeı-aı.

Zaman ótip bara jatyr,

Siz ben bizge bilinbeı-aı.

Qazaq qalaı dál baıqaǵysh. Kúnde kógerip turǵan tobylǵynyń qashan búr ashqanyn bilmeı qalasyń. Tekemettiń túri de kúnde kórseń, kúnde sol qalpy sıaqty, biraq ol da baıqatpaı toza beredi. Bári keshe ǵana sıaqty.

Bıylǵy qys kúzdiń jalǵasy sıaqtandy: qarsyz, qara sýyǵy da joq. Sháıiniń aýyratyn júregi bir nárseden ǵana sekem aldy: jeltoqsannyń dál on besi kúni qys ishinde kún kúrkiredi. Buryn mundaıdyń bolǵan-bolmaǵanyn, qansha oılasa da esine túsire almady. «Á, qudaı amandyǵyńdy ber!» — dep syıyndy da qoıdy.

Ertesi Nurbek úıge tym kesh keldi. Ájesi men áıeli áldene kútkendeı betine birdeı qarady.

— Pleným ótkenin estigen shyǵarsyńdar? Qonaev qyzmetinen ketip, ornyna orys boldy, — dedi estigileriń kelgeni osy ma degendeı tez-tez aıtyp.

— Estidik, — dedi áıeli ol da oǵan onsha mán bermegensip.

— E, orys bolmaı  júr me edi, talaı orys basqardy ǵoı Qazaqstandy, — dep, Sháıi de oǵan tańdanatyn túk joq ekenin eske salǵandaı boldy.

— Buryn qazaqty oqymaǵan, ózin ózi áli basqara almaıdy dedi. Sábet ókimeti ornaǵaly jetpis jylǵa jýyqtady, áli nadan, áli ózimiz basqara almaımyz ba, áje?

— Qoı, balam, óıtip aıtpa! Bireý estise, basyń bálege qalar. Odan da sháıińdi ish.

Ol áńgime odan ary órbimedi. Nemeresi aman-esen kelgenin kórgen soń, kóńili ornyǵyp, Sháıi óz bólmesine qaraı ketti.

Sháıi dindar da, yrymshyl da emes. Alaıda qys ishinde kúnniń kúrkiregeninen sekem aldy, sodan bolar, áldeneni kútkendeı, áldenege alańdaǵandaı beımaza kúıde júrdi. Bilgisi, estigisi kelip, jurt bas qosqan jerge ádeıi jaqyndaıtyn boldy. Aqyry estidi. Almatyda jastar men stýdentter ókimetke qarsy shyǵypty. Ókimetke! Adam mıyna syımaıtyn sóz. Jaqsysynan aıyrylǵan, kóresinin kórgen qazaqtar men qasiret shekkender bolsa bir sári, nege jastar kóterilis jasaıdy? Olarǵa ne joq? Ne biledi olar? Áldebireýler aıdap salǵan bolar, sirá?!

Oıbaı-aı, Káýseni qaıda eken? Ol da stýdentpe edi, nemene edi? Jas neme arandap qalmasa jarar edi!

Úıge kire sap Sháıi Nurbekke telefon soqty:

— Káýsenmen habarlastyńdar ma? Hal-jaǵdaıy qalaı eken?

— Almatymen sóılese almaı otyrmyn, áje. Qoryqpańyz, ol áli jas qoı.

— Jas bolǵan soń ǵoı qaýiptenip otyrǵanym.

* * *

Jıyrma ekinshi jeltoqsan bolatyn. Túnniń eń uzaǵy, kúnniń eń qysqasy. Stalınniń týǵan kúni. Bul kúndi buryn meıram sanaıtyn, adamzattyń eń aqyldysy týǵan kún dep baǵalaıtyn. Sóıtse, eń qatygez basshynyń dúnıege kelgen kúni eken. Tarıh ótiriktiń betin áli arshyp jatyr. Onyń jasaǵan jaqsylyǵy men jaýyzdyǵyn tarazylap, ornyqqan tártipti ary-beri yrǵap jatqandar bar.

Dala alageýim tartqan kezde esik aldyna eki máshıne irkes-tirkes kelip toqtady. Úıde Sháıi men Nurbektiń kenje qyzy ǵana otyrǵan. Tanys bireý me dep, Sháıi terezeden qarady. Kók pálte kıgen uzyn boıly eki jigit qaqpadan ózderi kirip, máshınege joldy ózderi ashty.

Sháıi tańǵaldy. Dál bulaısha erkinsıtin eshkim joq sekildi edi. Iyǵyna shapanyn ile sap dalaǵa shyqty. Sol sát qaqpadan Nurbek pen kelini de kórindi.

— Apa, siz úıde otyra berińiz! — dedi kelgen eki jigittiń biri óktem daýyspen.

Arqasynan ıtere qushaqtap úıge kirgizip jiberdi. Sol sát:

— Qulynym-aı! — degen kelininiń daýsy mıyna istikshe qadaldy. Sháıi jalt burylyp, jigittiń qolyn qaǵyp jiberdi. Qushaǵyn jaıa qara máshınege qaraı umtyldy.

Bop-boz, aq shólmekteı bop, shalqalap jatqan Káýsendi kózi shaldy. Astyndaǵy jer opyrylyp ketti. Jete almaı etpetinen jyǵyldy. Ózin qara túnektiń jutyp bara jatqanyn Sháıi sezdi. Sońǵy bilgeni — sol.

* * *

Járkenttiń aýrýhanasynda Sháıi es-tússiz uzaq jatty. Bir kúni kózin ashyp, qasynda otyrǵan kelinin kórdi. O dúnıede me, bu dúnıede me, óziniń qaı dúnıede jatqanyn ajyrata almady.

— Apa! Apataı! — degen kelininiń daýsy bu dúnıede jatqanyn ańǵartty. Sóılegisi keldi, sóıleı almady.Aýzyna bireý qorǵasyn quıyp tastaǵandaı. Asha almady. Bir kezde kelini aq halatty eki dárigerdi ertip keldi. Bireýi aýzyna áldenemen sý tamyzdy. Aýzy da, qulaǵy da qatar ashylyp ketti. Bireýi: «Kózin ashty! Aman qaldy!» dep jatty.

Sháıi biraq aman qaldym dep oılamady. Buldyraǵan, býaldyr tartqan dúnıege qaıta oralǵysy kelmedi. Qara túnek qaıtadan óz túbine tartyp áketti. Esh jeri aýyrmaıtyn sıaqty. Qaıta oralmaıtyn basqa dúnıege óz erkimen enip bara jatty.

Sháıi aýrýhanada qyryq jeti kún jatyp shyqty. Oń aıaǵy shalajansar, oń qoly aýzyna zorǵa jetedi: jazylǵan túri sol. «Birte-birte bári qalpyna keledi, emdeımiz», — deıdi dárigerler. Aıaǵy men qoly ǵana emes, Sháıige myıy da shalajansar sekildi, ony qalaı emdeıdi?

Úıge shyqqan kúni kóńilin surap Qalı keldi. Jaǵy sýalyp, júrisi kibirtiktep, kádimgideı qartaıyp qalypty. Baıaǵy ójettiginen esh nyshan joq. Áńgimesi de suıyq: birdi aıtyp otyryp, birge kete beredi. Eshteńege senbeıdi, eshteńeni armandamaıdy. Tuıyqqa qýyp tyqqan ań qusap bárinen úmit úzgen.

— Almatyda oqıtyn ortanshy nemeremdi oqýdan shyǵaryp jiberipti, — dedi muńyn shaǵyp. — Jeltoqsannyń on segizi kúni alańǵa barǵanyn bireýler sýretke túsirip alypty.

— Aman kelgenine shúkir de.

— Iá. Shúkir dep otyrmyz. Óziń qalaısyń endi.

— Men de shúkir dep otyrmyn. On altynshy jyly ólip qalmaǵanyma shúkir dep em, onda áli jaspyn, kóretin kúnim bar degen bolarmyn. Asarymdy asadym, jasarymdy jasadym, endi nemenege shúkir dep otyrǵanymdy ózim de bilmeımin.

— E, qazir nemere, shóbereler úshin shúkir deımiz de.

— Iá, shúkir deýge úıretti ǵoı. Óltirip jatsa da, oqýdan shyǵaryp jatsa da, bárine shúkir deımiz.

— Shúkir demeske basqa ne amalymyz bar? «Qazaqty qazaq basqarsyn» degenderi úshin uryp-soǵyp, ıtpen qýyp, óz kúshteri jetpeı jatqandaı, Máskeýden, Táshkennen, Frýnzeden, Novosibirden ásker shaqyrtypty. Ózimizdegilerdiń jany ashıdy, ózgeler aıamasyn degeni shyǵar?

— On altynshy jyly de sóıtken. Táshkennen, Almatydan, Pishpekten ásker shaqyrtqan. «Ol orys — basqa orys: patsha zamanynyń, bul orys — basqa orys: sábet zamanynyń» deýshi edik, sóıtsek, jetpis jyl boıy aldanyp júrippiz, bul da sol orys bop shyqty ǵoı.

— Iá, sóıtti.

Qalı ketken soń da Sháıi óziniń osy oıynan aryla almady. On alty jasar qyzdy aıamaǵan ókimet kimdi aıaıdy? Oqytýshynyń urysqanyna ókpelep, óziasylyp ólipti degenge kim senedi? Oqytýshysy urysqan saıyn oqýshysy asylyp óle berse, onda ol oqytýshyny nege zań tergemeıdi? Jeltoqsan kóterilisine qatysqandardy ókimet nashaqorlar, maskúnemder men buzaqylar dep habarlady. Káýseni onyń birine de jatpaıdy. Eń qurymasa adal jastyń arýaǵyn qorlamasa qaıtedi eken? Óıtip ótirik aıtýdyń astarynda basqa ótirik buǵyp jatqany bep-belgili. «Basqa bala-shaǵalaryńnyń  amandyǵyn oılasańdarshy!» — dep Nurbek pen kelinin qorqytýda qandaı qupıa bar?

 

* * *

Ómirdiń bári túsinikti bolsa, onda tirshilikten mán keter me edi, kim biledi? Sháıi seksen toǵyzdan asqan jazda Qalı qatty aýyryp jatyr eken degen habar keldi. Oń aıaǵy men oń qolyn súırep kóterip júrgen kempir kisi ol habarǵa selk ete qoımas dep oılaǵan Nurbek qatty qatelesken edi. Estigen boıda ornynan súıretile turyp: «Meni aparyńdar. Men ólip, ol qalsa, qaıyr edi. Qudaıdyń isine ylaj joq, qaraǵymmen bir tildesip qalaıyn», — dedi Sháıi.

— Qazir barmaqsyń ba? — dep Nurbek óz kózine ózi senbeı.

— Iá. Túske deıin baraıyn. Kóńildi tústen keıin suramaıdy qazaq.

Qalıdan qýat qashqan eken. Basyn kótere almaı, kemseńdep kózine jas aldy. Sháıi eńkeıip betine betin tıgizdi. Qolyn ustap, ýysyna salyp alaqanyn uzaq ysqylady. Meniń qýatymnan qýat al degen adamsha kózin jumyp, áldeneni kúbirlep, kóńilimen tildesti. Qalı Sháıiniń únsiz tilin uqqan adamsha qyr-qyr, syr-syr etip áldeneni aıtty. Ony Sháıi túgil, Nurbek te estı almady.

 — Qudaı kárini alsa, aldymen meni alar edi, qaraǵym. Sen jylama, men jylaıyn. Men seni tastap bara jatqam joq, meni sen tastap barasyń. On alty jasymda áke-sheshem, baýyrlarym tastap ketip edi, eń sońynda endi mine, sen de tastap barasyń. Sonyń bárin bir óziń joqtatpaı kelip ediń, sen ketseń, qabyrǵam sógilip, qorǵanym qulaıdy. Birge týǵanymnan bir kem bolǵan joqsyń.  Mendeı qatyn qazaqtyń ár aýylynda bar, sendeı erkek el ishinde neken-saıaq. Bir-aq nársege kóńilim toq: seniń nemere-shóbereleriń meniń nemere-shóbelerimmen týystarsha aralasyp keledi. Qazaqtyń birligi degen — sol. Ekeýmizdiń esh ketpegen eńbegimiz de osy. Ózekti janǵa bir ólim — haq. Qınalma. Qapalanba! Ez bop ómir súrgen joqsyń, ashtyqta da, toqtyqta da, qınalǵanda da, qaryq bolǵanda da elden bólektengen joqsyń. Urpaǵyń eldiń betine ımenbeı, eńkeımeı qaraıdy. Ýaıymdama.

— Hosh! — dedi Qalı kenet tilge kelip.

Sony aıtty da, endi demalaıyn degen kisishe kózin jumdy.

— Qaıran qaraǵym-aı!

Sháıi Qalıdyń alaqanyn qysyp otyrǵan qolyn aldy da, Qalıdyń eki kózin alaqanymen japty. — Qaraǵymnyń betin búrkeńdershi! Aq mata ákel!

Sháıiniń ólim ústinde de saspaı sóılegenine bári tańǵaldy.

 

***

Keńes ókimeti tarıh-tarıh degendi jıi aıtatyn. «Jańa tarıhty jasap jatyrmyz», — deıtin. Ol baqytty eldiń baqyty týraly tarıh bolatyn. Biraq qanshama tyrashtansa da, qazaqtyń burynǵy kezdegi barshylyǵy men toqshylyǵyn Keńes ókimeti qaıta ornata almady. Sondyqtan burynǵy men qazirgini salystyra biletin sanasy bardyń bárin halyq jaýy dep atty, asty, qýdalady. Áıteýir, óıtip-búıtip burynǵynyń bárin joq qylýǵa tyrysty.

Qazaqtyń ótken tarıhy bolmapty. Aıtarlyqtaı zamany da, zamandy týdyrǵan adamy da bolmapty. Aıtqyzbady, jazǵyzbady. Óıtkeni onyń burynǵysy búgingisinen áldeqaıda ilgeri edi.

Qazir de jurt tarıh-tarıh dep jatyr. Bular da burynǵyny byt-shyt qylmaq. Sonda tarıh degeni ne boldy? Bajaılap qarasa, ótkenniń ótirigin shyǵarý, áshekerelep aıtý — tarıh. Sháıi sol ótiriktiń birazyn ózi de bastan keshipti. Ótiriktiń bir aty saıasat sekildi.

Á degende Keńes ókimeti ár sharýaǵa jer bólip berdi. Máńgi seniki dep sendirdi. Tegin jer bergen ókimetti kim jek kórsin? Báriniń búıregi burdy: qalhoz quram dep qazaqtan maldy sypyryp aldy. Tamaǵy da, kıimi de, mádenıeti de mal bolyp otyrǵan qazaq odan aıyrylǵan soń qara shybyndaı qyryldy. «Myna jer-sý qolhozǵa máńgi beriledi» dep oǵan da sendirgen. Kele-kele qalhozdyń kóbi savhoz bolyp, memlekettiń óz menshigine aınalyp ketti.  «Qazaqstan — óz taǵdyryn ózi sheshetin memleket», — dep zań bekitti. Aqyrynda ol da ótirik bolyp shyqty. Qazaqstandy endi qazaqqa basqartpaı da qoıdy. Ótirikke senip kelgen jastar: «Nege búıttiń?» dep tańdanyp edi, olardy jappaı jazalady. Endi elden senim ketti.  Senim ketken jerden bári ketedi.

Narazy bolǵan jastardy qyryp-joıyp, qaraly kúndi basyna ornatqan ókimetti qandaı adam qarǵap-silemeıdi? Jetpis jyl búrkenip kelgen betperde aqyry ashyldy. «Bizben teńesetin sen kim ediń?» dep qazaqty kemsitip turǵany, kemsitip kelgeni aqyry áshkere boldy.

Stalın patsha zamanyn jamandap edi, Stalın zamanyn Hrýshev jamandady, endi  onyń ózin san-saqqa júgirtip, aldyńǵy ótirikti sońǵy ótirik áshkerelep jatyr. Sol Stalın, sol Hrýshev: «Men ólgen soń bolashaq men jaıynda ne oılaıdy?» degendi tirshiliginde nege oılamady? Sen ólgenmen ómir ólmeıdi ǵoı. Ólimdi sen umytqanmen, ólim seni umyta ma? Álde olar o dúnıeniń bar ekenine senbedi me? Senbeı-aq qoısyn. Biraq bolashaq urpaqtyń qarǵysy men nazasy o dúnıeniń suraǵynan kem be? Bolashaqtan nege qoryqpady? Ádildik degendi uran qylǵan ókimet nege ádildikti aıaqqa taptady.

Qazir bári jarıalylyq dep qulshynyp júr. Tabysy men kemisin, jetistigi men túıinin memlekettiń halyqtan jasyrmaǵany, árıne, jaqsy. Biraq ómir boıy aldap, jasyryp kelgen basshylar qalaısha kúrt ózgere salady dep seziktenesiń. Senimsizdik sińip qalǵan sanańdy aqyl-oıyń tazalaı almaı áýre.

Stalınniń bir zálimdigi: sendirdi. Senbegendi úreılendirdi. Búgingi sana sol dárejege endi shegine me? Sheginse, Jeltoqsan kóterilisi bolar ma edi? Sheginse, Qaırat, Lázzat, Erboldy batyrymyz dep qazaq basyna kóterer me edi? Adamnyń ózin yqtyrsa da, endi sanasyn yqtyra almaıdy-aý, eshkim!

* * *

Janym temirden jaralsa da, Káýsenniń qazasynan keıin kóp uzamaıtyn shyǵarmyn dep, ishteı Sháıi soǵan daıyn edi. Biraq budan buryn Qalı attanyp ketti.  «Jeńge deı almaımyn, siz maǵan ápkesiz», — degen edi aınalaıyn. «Qudaı ózi bergen janyn ózi alar» deıdi ǵoı qazaq, qashan alsa da qınaltpaı apaı-topaı ala salsa eken dep tileıdi Sháıi. Toqsanǵa kelsem-aý dep oılaǵan da emes, tilegen de emes. Anany apyryp, mynany japyryp tastaıyn degen toıymsyz jospary da bolǵan emes.

...Keshki shaıdan keıin kózin bir ashyp, bir jumyp, árneni bir oılap uıyqtaǵan adamsha kók dıvanda qısaıa jatqan Sháıi Nurbektiń óz bólmesine bir kirip, bir shyǵyp, bul jaqqa jaltaqtaı qarap, áldene aıtqysy kelip júrgenin baıqady. Biraq «O ne?» deı qoımady. Ánsheıin kúıbeń tirshiliginiń qamy shyǵar dep boljady. Alaıda nemeresi aqyry shydamady.

—Áje, uıyqtap jatyrsyz ba, oılap jatyrsyz ba? — dedi ázildeı kúlip.

— Oılap ta jatyrmyn, uıyqtaıyn dep te jatyrmyn. Birdeme aıtaıyn dep pe eń?

— Aıtqanda qandaı! Qudaı buıyrtsa, jaqynda toqsanǵa kelesiz. Bárimiz jıylyp sony atap ótsek pe dep edik.

— Áýre bop qaıtesińder, qaraǵym. El basqarǵan kósem emespin, sóz bastaǵan sheshen emespin, kóp kempirdiń birimin. Báriń osy úıge kelip, et asyp, shaı ishseńder, odan úlken atap ótý bola ma?

— Áje, sizdiń toqsanǵa kelgenińizdi atap ótpesek, bizdi ákemizdiń, Oralbek aǵa men Tazabek atamyzdyń arýaǵy keshe me?

— Áı, saǵan bireý sóz úıretip qoıǵan ba, nemene? «Biz» dep otyrǵanyń kim ol?

— «Biz» dep otyrǵanym — bárimiz: Tazabek atamyzdyń urpaqtary, Tabaı atam men Táýirbek atamyz, Kenjeǵara men Qalı aǵalarymyzdyń, qyzdaryńyz Gúldán men Gúlsánniń urpaqtary — bári bul úıińizge qalaı sıady? Álde olardy shaqyrmaısyz ba? Samsaly aǵamen aqyldasyp em, «Kelem, joldan Qoǵalyǵa soǵyp, Kobzevtiń nemeresin de ala kelem», — dedi. Qalı aǵanyń kenjesi: «Bar shyǵynyn ózim kóterem, jasaımyz», — dep jatyr. Olarǵa ne betimdi aıtam?

— Aldy-artymdy ábden orap alǵan ekensińder ǵoı. Ózderiń bilińder.

Qazaqtyń toıy — týysqandar men syılasqandardyń, óliniń kózi men tiriniń ózi bas qosatyn jıyn. Táıkenniń kózin kórgen Tabaı men Júzik, jar degende jalǵyz baýyry Sámen, Jaqsybala men Aıgún, Táýirbek pen Aısha — báriniń búgin kózi men ózi osynda. Jarysa apalap, jarysa erkelep ósken Gúldán men Gúlsán kúıeýlerimen kelipti. Óziń qartaıǵanda qyzyńnyń da qartaıyp áje bolǵanyn kórý — ol da ómirdiń ózgeshe syıy. Ábenniń eki uly da eńgezerdeı, ekeýi de balaly-shaǵaly. Aspaıtyn-saspaıtyn, asyǵys eshnárse aıtpaıtyn aqyldy balalar. Bul olarǵa: «Senderdi kórgenime baqyttymyn», — dep edi, kishisi burylyp: «Joq, apa, sizdi kórgen biz baqyttymyz», — dedi aınalaıyn! Baqytty bolsyn!

* * *

Toıǵa keliskenine Sháıi ókinbedi. Urpaqtarynyń yqylasy jumaqtyń tórine shyǵarǵandaı áser etti. Bárin úılestirip júrgen Nurbegi ekenine kózi jetti: bári sonyń aýzyna qaraıdy, bári sodan kelip suraıdy. Kelini de, kóp jasaǵyr, birese asqana jaqqa júgiredi, birese qonaqtardyń ishin aralap ketedi.

— Áje, myna Nurjan degen balańyz bir-eki án sap berem deıdi. Tyńdańyz! — dedi asaba.

Juqalaý ǵana taldyrmash jigit lyp-lyp basyp ortaǵa shyqty.

— Sán bolmaıdy jaılaýda mal bolmasa,

Qulyn asaý bolmaı ma baılamasa?

Qyzy kúń bop ketpeı me, uly qul bop,

Eldiń qamyn erleri oılamasa?!

 

Ánshiniń sózi Sháıini eleń etkizdi: esti óleń aıtatyn bala boldy!

— Qaıran zaman,

Asaý qulyn sekildi baılanbaǵan.

— Nurjan balam, kóp jasa! — dedi mıkrofondy asabadan surap alyp. — Eski ánderdi biletin bala kórinesiń, Qapez degen ánshini estip pe ediń?

— Baıǵabyluly ma?

— Iá, balam. Sonyń ánderin bilesiń be?

— Bilem. «Dúnıe-aı», «Qoshtasýym».

— «Aýyr kún-aı» degenin estip pe eń?

— Sony aıtyp bereıin be?

— Sóıtshi!

Osy bala shatastyryp turǵan joq pa, basqa birdemeni aıtqaly tur-aý dep, Sháıi senińkiremedi.

— «Balalary aıyrylyp anasynan, oı-hoı,

Analary aırylǵan balasynan...»

Jurt jym-jyrt tyńdady. Kóbi, sirá, túsinbedi. Asharshylyqtyń qazaqqa qalaı kelgenin aıtsam ba eken dep bir oılady. Onym qalaı bolady dep taǵy oılady.

— Jastar! — dedi sol sátte áldekim ortaǵa shyǵyp. Samsaly eken.

— Bul ándi shyǵarǵan Qapez Baıǵabyluly degen kisini toqsanǵa kelip otyrǵan Sháıi ájeleriń de, bu kisi kúıeýge shyqqanda segiz jasta bolǵan myna men de kórdim. Goloshekın degenniń kerbaqqan basshylyǵymen otyz ekinshi jyly malyn túgel sypyryp alǵan qazaq el aman, jurt tynyshtyqta jappaı ashtan qyryldyq. Bireý tyshqannyń ininen dán izdedi, bireý tyshqannyń ózin jedi. Balasyn qushaqtaǵan qalpy sheshe óldi, sheshesin eme almaı bala óldi. Sol qasiretti ánge qosqan Qapez atalaryń «halyq jaýy» atanyp ıtjekkenge aıdaldy. Sonda júrip otyz toǵyzynshy jyly ol da óldi. Búgin Nurjan balamyz alpys jyl burynǵy ashtyqty Qapezdiń ánimen kóz aldymyzǵa ákeldi. Qapezdiń arýaǵy qoldap júrsin, balam!

Ne bolsa soǵan qol soǵatyn jelókpeler de bul joly tyrp etpedi.

* * *

1991-jyl — álemdegi eń iri memlekettiń biri Sovet Odaǵynyń ómirine adam oılamaǵan ózgerister ákeldi. Kúshpen, aılamen, aldaýmen, saıasatpen tutasyp turǵan dene birinen keıin biri borshalana bastady. Jeltoqsannyń qýǵyndalǵan qurbandary alańǵa halyq múdesin oılap shyqqan ultjandy ul-qyzdar ekeni eriksiz moıyndala bastady.

Jeltoqsannyń on ekisi kúni tús kezinde Almatydan jas tilshi jigit kelip Sháıiden suhbat alǵysy keletinin aıtty.

— Men, shyraǵym, shynymdy aıtsam, ol kúndi eske alǵym kelmeıdi. Áýreleme! — dedi Sháıi birden kesip aıtyp.

Shashy jalbyraǵan, qaıta-qaıta kózine túsip, ony ysyrý úshin, qaıta-qaıta basyn silkip, ábden álekke túsken qarasur jigit Sháıige jalyna bastady.

— Apa, aq qar, kók muzda  sizge jolyǵý úshin sonaý Almatydan ádeıi keldim. On alty jasynda halqynyń namysyn qorǵap qurban bolǵan shóbereńiz jaıly bir jyly sóz aıtsańyz, qalaı bolady? Jeltoqsan kóterilisiniń bes jyldyǵyn Káýsen Nurbekovanyń ómiri jaıly derekpen atap óteıik dep uıǵarǵan ek. Men sizge deıin, apa, Káýsenniń qurbylarymen, oqytýshylarymen jolyqtym. Bári qorqady. «Aty-jónimdi jazbańyzshy!» — deıdi. Óıtkeni bárin qorqytyp qoıǵan. Al siz kimnen qorqasyz?

— Men qazir, shyraǵym, ólimnen de qoryqpaımyn.

— Mine, osy sózińiz Káýsenniń ájesi degen atqa ábden ylaıyq, apa. Káýsenniń kóteriliske qalaı qatysqanyn egjeı-tegjeıli biletin zań qyzmetkerimen jolyqtym. «Káýsendi óltirgen — namys», — dedi o kisi. — Ortalyqtan kelgen tergeýshiler ol qyzdy áýeli zorlaǵan, sonan soń qorqytyp, qorlaǵan. Qorlanǵan qyz jataqhanasyna jylap kelgende aldynan jetekshi oqytýshy áıel shyǵyp: «Sen ońbaǵan Qazaqstandy men saqtap qalam dep júrmisiń? Mektebimizge jamanat keltirmeı, nege jaıyńa júrmeısiń? Men seni oqýdan shyǵartam!» — dep shabalanǵan ǵoı. Ana jaqta orys tergeýshi qorlaıdy, myna jaqta qazaq oqytýshy ursady. Qazaqtyń namysyn qorǵaǵan qyzdyń ózin eshkim qorǵamaıdy. Soǵan shydamaǵan Káýsen: «Budan da ólgenim jaqsy» degen ǵoı.

— Áı, shyraǵym, sen ne aıtyp otyrsyń? Qorlaǵany, zorlaǵany ne? Káýsendi kim zorlapty?

Tilshi jigit tym kósilip ketkenin endi baıqady.

— O, qudaı! — dedi Sháıi shalqalaı dıvanǵa qulap. — Meniń zorlanǵanym az ba edi? Jetpis jyl ótse de orystyń baıaǵy pıǵyly ózgermegen boldy ǵoı, onda. Meni zorlap-qorlaǵan orystyń jetpis jyldan keıin shóberemdi de zorlap-qorlaǵany ma!?Jetpis jyl boıy ózgermegen nendeı shemen pıǵyl?!

— Apa! Apa! Dáriger shaqyryńdar! — dep tilshi jigit janushyra aıǵaı saldy.

* * *

Sháıi on besinshi jeltoqsan kúni tańerteń kózin ashty. Bári ony osy joly qaıta oıanbaıtyn shyǵar dep oılaǵan. Tipti dárigerler de solaı uıǵarǵan. «Apanyń júregi attyń júregindeı eken», — dedi emdeýshi dárigeri. Keıýananyń tiri qalǵanyna qýanǵannan góri jigittiń óńinde tańǵalý basym edi. Sháıiniń kózin ashqanyn kórip: «Apataıym-aı!» — dep, Nurbektiń úıindegi kelini jylap qýandy. «Nurbek! Apam kózin ashty!» dedi kúıeýine qýana telefon shalyp. «A-a?!» — dep, ol jumysynan on mınótte jetip keldi. «Aǵa, ázirshe apany mazalamańyzshy!» — degen dárigerdiń tyıymyna qaramastan palataǵa quıyn aıdaǵandaı aptyǵa kirdi.

— Áje! — dedi tóseginiń qasyna tizerleı otyra qalyp. — Ájetaı! Bizdi tastap ketpeshi!

— İhhi-hi! — Qyr-qyr etken únniń ájesiniki ekenin Nurbek áýelde uqpady. Bul ún qaıdan shyqty degendeı ańyryp ájesiniń betine qarady. Qyryldaǵan, ara-arasynda estiler-estilmes syryldap shyqqan daýys qazaqtyń qańsyǵan, eskirgen, julym-julym tarıhynyń tozyǵyndaı edi. Sonaý alysta jyltyraǵan janary sónip bara jatqan ottaı dármensiz mólteńdeıdi. Júregi sý ete qaldy: ómirdiń jibi áne-mine úzilip keterdeı edi.

— Áje, birdeme deshi!

— İhhi-hi!

— Aǵa, boldy endi, aýrýdy sharshatpańyz!

* * *

Anda-sanda yńyranǵany bolmasa, Sháıi tynysh uıyqtady. Tańerteń kózin ashyp, janaryn buryp jan-jaǵyna qarady. Kelininiń qasynda otyrǵanyn kórip, óńi jylyp qoıa berdi. Basyn sál qozǵaltyp, qolyn jybyrlatyp, birdeme degisi keldi. Biraq shamasy jetpedi. Kózin jumyp, qabaǵyn ústi-ústine qaqty. Kelini qolyn ustap, alaqanymen qos qoldap ýqalady. Sháıiniń kózinen jylt etken jas kórindi. Sirá, meıirdiń, rızashylyqtyń jasy bolar.

— Apa, bar kúshińizdi jınańyzshy, berilmeńizshi!

Enesi jymıǵandaı boldy: júzinen jyly bir tolqyn júgirip ótkendeı kórindi. Aýzyn eki-úsh tamsanyp, aqyryn jutyndy. Kelini ushyp túregep medbıkeden qaınaqsý surady. Bir ystaqan sý ákelip, tamsanyp jatqan enesiniń aýzyna eki-úsh tamyzdy. Sháıi tilin qozǵap, taǵy eki-úsh tamsanyp, sýdy jutty.

— Aı... aınah... hi, — dedi syryldaǵan daýsy.

«Aınalaıyn!» degen rızashylyǵy bolar dep boljady kelini.

Keshkisin Nurbek keldi. Ony kórip, Sháıiniń kózi erekshe jaınap ketkendeı boldy.

— Áje, qalaısyz? — dedi qulaǵyna eńkeıip.

— Jaq-ys... — dedi Sháıi tilin shaınańqyrap.

— A, qudaı, apam til qatty! Apam til qatty! — dep qýandy kelini.

Temirózek kempirdiń qaıta tirilgenine dáriger qaýymy da qatty qýandy, ári qatty tańǵaldy. Bul kisiniń jany jaı temir emes, shyń temir eken desti. Kózine jas ala qýanǵan Nurbek ájesin ábden qýantqysy keldi.

— Áje, búginnen bastap biz táýelsiz memleket boldyq!

— A-a?

— Táýelsiz, jeke el boldyq. Búgin Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti táýelsizdigimizdi jarıalady.

— Ýh! — dedi keıýana kádimgi saý kisishe kúrsinip. Tozyǵy jetken radıonyń únindeı qyryl-syryldy bári estidi:

— Qud-daı bar eken ǵoı!

Ústinen aýyr júk túsken adamsha Sháıi jaıbaraqat kózin jumdy.

— Oıbaı! Apanyń tamyry soqpaı qaldy,  — dedi Sháıiniń bilegin ustap otyrǵan dáriger jigit.

Kelininiń ańyraǵan joqtaýy estildi.

Toqsan bir jyl boıy bir keýdede bir-birimen arpalysyp kelgen qýanysh pen qaıǵy sol keýdede bir sátte birge tynyshtaldy.

---