InfoHub Logo

(ESH ÓMİR)

ROMAN

Kóp adamnyń ómiri eshqaıda aparmaıtyn óli jol ispetti. Biraq bazbireýler eń bala kúninen-aq ózderiniń buryn-sońdy kórmegen kók teńizge bara jatqandaryn biledi. Jáne óz erinderimen jeldiń kermektigine ári tuzdyń dámine tamsana turyp, samaldyń soǵýyn sezedi, biraq ázirge sońǵy qum shaǵyldy kókteı ótpeıinshe kózdegenderin áli kóre qoımaıdy, al jetken kezde olardyń aldynan shetsiz-sheksiz, saryldap jatqan shalqar keńistik ashylyp shyǵa keledi de, betterine qum men teńiz kóbigi urady. Bularǵa endi ne qalady? Tuńǵıyqqa kúmp berý nemese keri qaıtý...

BİRİNSHİ TARAÝ

Denı Revolú sabaq jattap, daıyndalyp jatqan sıaqty bolyp qýlyqqa basty, al is júzinde sheshesiniń júris-turysyna qulaq túrdi; onyń súıretilgen uzyn etegi kilemde jumsaq ta sándi sýsıdy. Saýyq keshterge arnap ylǵı Fosse býlvaryndaǵy shashtarazshy Tardı myrza jasap beretin pań shash sándeýdiń arqasynda onyń túri asa susty keıipke endi; fotograftyń apparaty aldyna tura qalyp ta ózin naq sondaı mańǵaz ustady. Shashtarazdyń qysqyshtarymen jińishke bıik shoshaq túrinde jınalǵan altyn reńk aralas bozǵylt shashtary zúbárjat tústi aıshyq keıpinde shashaqtala ıilip tur edi. Denıdiń apaıy Rozanyń da shashtary sándelgen, biraq ol áli juqa jeleńmen júr: bir jerlerin túzeýge jiberilgen kóılek Gabrıa sheberhanasynan ákelinip úlgerilgen joq.

— Eger bes mınýttan keıin kóılekti ákelmese, men ne isterimdi bilmeımin,-dedi Revolú hanym.

Denı kúlkisin basyp úlgermedi.

— Denı, sen nege áli tósekke jatpaǵansyń?

— Kóılekti kútip otyrmyn,— dep jaýap qatty bul.

Bıik tuǵyrǵa qondyrylǵan sham bunyń qıǵash jarylǵan shashtaryn jaltyratyp tur. Jalpaq alaqany psıhologıa oqýlyǵynyń ústinde jatyr. Púlish jelbezektiń astynan salbyrap turǵan uzyn sala búrmeli túsi ońǵan jibek perdeniń betinde munyń iri basy sodyraıyp kórinedi. Denı malaı bala sheberhanaǵa sol úshin jumsap jiberilgen apaıynyń jańa kóılegin kórgisi keldi. "Sirá, saýyq keshtiń barsha álgi ashyq-shashyq kóılek-kónshegi sıaqty sondaı uıatty shashqan kóılek bolar", — dep oılady ol apaıynyń balań júzine túıile qarap ári onyń jymıǵanyna jaýap qatpaı. Bir saǵat óter-ótpeste bul qyz óziniń moınyna, ıyqtaryna, jalańash arqasyna jáne balań da bolsa tym órshigen tósine barshany jáne árkimdi tamsanta jap-jaryq saýyq jaıdyń bosaǵasyn attaıdy. Jáne, mine, osylaı jartylaı jalańash kıingen muny bı kezinde birinshi jetip kelgen jigit qushaǵyna alatynyna bul qymsynbaıdy da. Joq, nege "birinshi jetip kelgen?" Onda Rober Kostado bolady ǵoı... Kóp uzamaı olar saqına almasady, sonan soń úılenedi de birge turady. Nesi bar, munyń áldebir súıkimsiz bireýge uzatylýy da múmkin edi ǵoı. Romandarda áıelder ylǵı derlik óz kúıeýlerin súıe bermeıdi emes pe. Toıdyń qashan bolary, árıne, ázirge belgisiz. Roberdiń sheshesi aıaqtan shalyp, qaladaǵy eń úzdik notarıaldyq keńse ákemizdiki bolsa da, ol týraly qaıdaǵy bir qara nıet ósek-aıań taratyp júrgen kórinedi. Keńse mıllıondar turatyn baılyqtan góri baǵaly ári senimdirek. Biraq endi ol sondaı áıel... mine, sol sıaqtylar ylǵı da aspandy sýǵa aldyryp júredi. Al eger qaýiptenerlik áldebir negizder bolsa, anasy Rozettanyń murnyna sol jaǵynan shyqqan bórtpe týraly máseleni sonshalyqty qyzý talqylar ma edi.

— Ol odan saıyn úlkeıip ketipti!— dep Revolú hanymnyń záresi ushty. — Bul saǵan sabaq! Óziń kinálisiń! Shokoladty az jeý kerek edi, odan da kókónisti kóbirek jegeniń jaqsy (Revolú hanymǵa qashanda kim jáne ne úshin kináli ekendigin oryn-ornyna qoıý qajet-aq). Seniń bet teriń sıaqty terimen ony titirkendiretin nárselerden árdaıym aýlaq júrgen jon. Seniń mundaı teriń kimge tartqan? — dep qosyp qoıdy ol oılana.

"Árıne, sizge tartpaǵan bolar!",— dedi Denı ishteı. Tútiksheleri keń bujyr terili sheshesiniń sál tolqýdan alaýlap shyǵa keletin Rozettanyń tunyq betin synaýǵa deıin barǵany munyń jynyn keltirdi.

Revolú hanym birte-birte qyzyna shúılige tústi jáne paryqsyz bósip, "shyndyqty onyń týra kózine aıtty". Onyń keıistigi tez yzalanýǵa, sonan soń boı bermes adýynǵa ulasty. Ol aıylyn jımaı, qyzyn qatygezdikpen aıaýsyz jábirledi.

— Ah, Roza! Qazir seniń qandaı súıkimsiz ekendigiń kórinedi! Baıǵus! Búkil kesh boıy qabyrǵa janynda otyryp qaıtasyń, seni eshkim de bıge shaqyra qoımaıdy. Ata-anań belgili adamdar ekenine rahmet aıt, áıtpese... Mine, endi kóz jasyn kóldetedi! Jetpeı turǵany osy edi! Kózderiń isip, murnyń dáldıip ketedi ǵoı. Qoı, káne! Bar, salqyn sýmen jýyn.

Roza eńiregen kúıi bólmeden shyǵyp ketti, al Denı onyń artynan aıǵaılady:

— Renjimeı-aq qoı, báribir saýyq keshtiń sáni sen bolasyń.

Revolú hanym osynyń bári qyzynyń "paıdasy" úshin aıtylyp otyr dedi ashýlana.

"Qyzyq, — dep oılady Denı, — bul nege Júlendi jáne meni Rozadan góri jaqsy kóredi? Júlen — jaı maqaýdyń ózi, al men..."

— Sen baıǵussyń, Denı, — dep kúbirledi bul ózine jumsaq ulpa jaǵylǵan betin súrtip jatyp.

EKİNSHİ TARAÝ

Malaı Lýı Ları aǵa klerk qyzmetker Landen myrza kelgenin jáne Revolú hanymmen júzdeskisi keletinin baıandady. Hanymnyń túrinen tańyrqaǵany ári býlyǵyp ketkeni kórindi. Keshki saǵat onda? Ol esinen aýysqan ba, ne? Munyń esh ýaqytta kúıeýiniń keńsesiniń isine aralaspaıtynyn Landen bilmeı me? Otaǵasy erteń keshke qaraı Leonánnan keledi. Al eger Landenniń birdeńeni asyǵys habarlaýy kerek bolsa, Leonánǵa barsyn (ıelik qaladan on shaqyrym jerde edi).

Denı anasyn abaılap baqylap otyrdy. Landenniń kesh kelýi onyń kóńilinde qalaısha tıtteı de bir alańdaýshylyq týǵyzbady. Ústelge psıhologıa oqýlyǵyn tastaı sala ol malaıdyń artyn ala aldyńǵy bólmege asyqty. Rozanyń kúıeý jigiti Roberdiń inisi — óziniń jaqsy dosy Per Kostado aıtpaqshy "jeldiń qaıdan soǵaryn" sezip, bul sál ashyq turǵan esikten aryq kúshik sıaqty jyp berdi.

Landen aıaǵyn alshaıtyp jáne qolyna jaýynnan ylǵal bolǵan telpegin ustap aldyńǵy bólmede tur eken. Paltosyn sheship alypty. Ústinde denesine tyrsıa qalǵan tar pıdjagy jáne qara ala súr jolaqty eski shalbary bar eken. Qalyń qara saqaly kózine jete qabyl bastalǵan, biraq báribir qaýsap salbyrap turǵan ıegin jaba almapty. Oskar Revolú óziniń qyzmetkeri ıyqtarynyń jıekteri yldı kelýimen ımperatorsha Evgenıanyń ózimen talasa alar edi dep kúle kelemejdep júredi; Revolú otbasynyń bala-shaǵasy Landenniń ishine jabysyp qalǵan ash qursaǵyn, jaltyrata tazartylǵan ár jeri maıysqan budyr-budyr eski kostrúlge uqsaǵan onyń jyltyr da bujyr taqyr basyn odan ármen ájýa etetin. Bul jasóspirimderdiń kózine Landen dúnıedegi eń qubyjyq jan kórinetin; óz baǵynyshtylarymen qashanda sypaıy ákeleriniń Landenge kelgende qorlanǵan jan qansha shydaýǵa qabiletti ekendigin synaǵysy kelgendeı nemese oǵan birdeńe úshin kek qaıtarǵandaı sumdyq jón-josyqsyz dórekilikke urynatyny tegin emes. Biraq eger áldekim: "Keńsede bárin ustap turǵan Landen", — dese, qarsylyq bildirý Revolú otbasynda eshkimniń oıyna kelmeıtin jáne bulardyń qarsylyǵyna eshkim de qulaq asa qoımas edi. Eń mańyzdy jumys Landenniń ıyǵyna túsetini qalada barsha jurtqa málimdi. Ákeleriniń boıkúıez únmen: "Landennen surańyzdar, Landenge baryńyz... Ol is salynǵan papka qaıda turǵanyn Landen bilýge tıis...",— dep aıtyp jatqanyn notarıýstiń balalary talaı ret estigen. Bulardyń Landen týraly biletini — ol ýnıversıtette ádebıet fakúltetinde kyzmet etken shveısardyń uly, ákeleriniń sybaılasy, onymen lıseıde birge oqyǵan; jalǵyz turady — onyń qamqorlyǵynda kári qyz qaryndasy bar, bul ony óz bastyǵynyń otbasymen ol mundaı qurmetke laıyq emes dep tanystyra qoımaǵan. Revolúlerdiń eshqaısy da birde-bir ret aǵa klerktiń úıinde bolǵan emes. Notarıýstyń ózi: "Landenniń jeke basynyń tirshiligi joq" dep aıtyp júretin jáne muny jón kóretindeı edi.

Bul uldarynyń aýyzdaryn japqany úshin ózine tynys alýǵa bolaryn sezdi. Rober medısınany kóp jyl oqýǵa týra keletini úshin kináli emespin dep qana byljyrady. Anasy damyldap alyp, ol úshin seni kinálamaımyn, qansha kerek, sonsha oqı ber dep meıirlendi; eń bastysy aıaǵyńnan turyp ketkeniń.

— Al myna aqymaqqa, myna boqmurynǵa, — dedi bul Perge burylyp, — áli mektebin bitirýi kerek, muny durystap qolǵa alý kerek eken!

Per basyn tómen salbyratyp jiberdi. Anasy ony ábden ezgenin sezdi, biraq odan saıyn jyny keldi. Iá, ıá, kúni boıy emtıhandarǵa daıyndalýdyń ornyna óleń symaqtardy shımaılaý óte ońaı, óte jaıly... Alaıda, óleńmen alysqa uzaı qoımaısyń... Tipti óleńiń jaqsy shyqsa da onymen karyn toıǵyza almassyń, al endi qaıdaǵy bir bolymsyz nárselerdi shatpaqtap...

Per atyp turdy da, anasyna kóz salmastan bólmeden shyǵyp ketti. Bul aıylyn jıyp, birshama yńǵaısyz kúıge tústi. Degenmen, beker boldy-aý... Biraq balaqaıdyń ózi ǵoı munyń qanyn qaınatqan.

— Beker olaı aıtasyz, — dedi Rober. — Ol ótpeli jasta ekenin umytpańyz...

— Onda turǵan ne bar? Ol ne ózgelerden erek pe?

— Olardan emes... Basqalarǵa uqsamaıdy.

Anasy qarsylasa ketti. Gáp onda emes, bar bále úıde ákeniń, otaǵasynyń joqtyǵynda, ol balaqaıdy jónge salar edi. Kostado hanym kóńiliniń túkpirinde Perdiń basqalarǵa uqsamaıtynyna kúmán keltirmeıtin, biraq ony sonshalyqty ala-bóten dep eseptemeıdi. Óziniń ákesi, atasy, enesi iri saýdagerler — jergilikti jerde degeni júrip turǵandar bolatyn jáne solarǵa qarap bul adam qundylyǵy týraly óziniń belgili dárejede uǵymyn qalyptastyrdy. Ol "erekshe adam" degen sózdiń maǵynasyn tamasha túsinemin dep paıymdady.

— Sonymen, — dedi ol sóziniń qorytyndysynda, — men búgin senderge edáýir dáýlet ákelgenim úshin senderden keshirim suraýdan basqa eshteńe qalmaǵanyn kórip turmyn... Ózim de osylaı oılaǵanmyn... Degenmen...

— Maǵan bul aqsha ne úshin kerek? Aıtyńyzshy, ne úshin? Men bárinen, barlyǵynan aıyryldym ǵoı!

Anasy Roberdi aıap ketti, biraq myna sózderdi estigenine qýandy. Ortanshy ulynyń jigersizdigine ol ómirinde birinshi ret rıza boldy. Onda endi qaıtsem eken degen suraq ta týmaǵany anyq. Ol Oskar Revolúdiń qyzynan taıtalassyz bas tartty. Anasy báribir tótesinen tartýǵa batpaı, daýsy jylamsyrap Roza týraly aıta bastady. Ol — beıkúná qurbandyq, sondaı súıkimdi, aıaýly qyz. Onyń ákesi masqaraǵa ushyrady, biraq muny elemeýge de bolar edi... Alaıda óziniń otaý qurýyna áli erte ekenin Roberdiń ózi de jaqsy biledi. Osy kúıreýge deıin Lúsenna men Oskar jas jubaılarǵa óz úılerinen baspana beremiz degendi ańǵartqan edi, biraq endi... Roberdiń báseń únmen suraýǵa táýekeli jetti:

— Al biz osynda tura almas pa edik?

— Esińnen aljastyń ba? Qaıda turasyń? Óz bólmeńde me? Al balaly bolǵanda qaıtpeksiń? Onyń ústine, olardyń búkil otbasy moınyńa otyratynyn umytpaǵaısyń. Áıtsede, seniń moınyna emes, meniń... Qoı káne, qoı... Bekem bol, janym. Árıne, saǵan aýyr ekenin men túsinemin, — dedi ol kemseńdep turǵan ulyn ıyǵynan qushaqtap.

Rober anasy óziniń jigersizdigine qaqpan quraryn jáne ózi ony esebinen jańylystyrmaıtynyn bilgen-di. Anasyn nemen kóndirýge bolady? Rozanyń janynda ózin tipten basqa adam sezinetinin aıta ma? Sol kezde boıyn úmit pen erik sezimi bıleıdi deı me? Biraq bul osy oılardyń ushyǵyn shyǵarsa boldy-aq, anasy buǵan dúrse qoıa berip, munyń ýájderiniń túgelimen byt-shytyn shyǵarady.

* * *

Rober óz bólmesiniń esigi aldynda bir mınýttaı batylsyzdanyp turdy da, dálizben odan ári inisiniń bólmesine ótti. Per kereýette otyr eken.

— Uıyqta danyshpanym, saǵat bir bolyp qalypty.

Per buǵan qaramastan mińgirledi:

— Olardyń aram aqshasyn kórdiń be!..

— Biz apamyzben ekeýmiz bir-birimizdi túsine almaımyz! — dep yńyrsydy Rober. — Apamyzdyń ózine senimdi oıynsha, ol búgingi keshte otbasy ıesi atqarýy tıis maqtanýǵa laıyq is istegen. Ol bizdi jaqsylyqty bilmeıdi dep esepteıdi, múmkin ózinshe onyki jón bolar...

— Joq, gáp munda emes, — dedi Per bir núkteden kózin almaı ári ashýlana basyn shaıqap. — Onyń biz týraly aıtyp turǵany durys ekeni ókinishti... Joq, eń ókinishtisi, meniń qarsy aıtar eshteńem bolmaǵany... Men tutasymen aqshanyń bıliginde bolǵanym úshin aqshany jek kóremin. Amal joq... Men bul týraly oıladym: biz ýystan shyǵa almaımyz. Biz barlyǵynyń mán-mańyzy aqshaǵa tirelgen dúnıede ómir súrip jatyrmyz. Anamyzdiki durys: oǵan qarsy shyǵý, demek búkil bizdiń ortamyzǵa qarsy turý — sol ortanyń turmys saltyn mansuq etý. Nemese jer betindegi tirshilikti ózgertý kerek... Bir-aq nárse qalady...

— Ne qalady?

— Revolúsıa jasaý emese Qudaı jolyna túsý...

Bul sózder myna kitaptar, kartınalardan kóshirmeler jáne erte dúnıe músinderiniń kerishten jasalǵan quımalary mol jınalǵan tar bólme úshin sondaı aýqymdy, syıymsyz kórindi. Rober inisine jaqyn kelip, onyń basyn óziniń keýdesine basty.

— Aqymaqgershilikti sandyraqtama.

Per onyń keýdesine betin basyp turdy, úndemedi. Rober túngi ústelsheniń ústinde álginde Kostado hanym ańdaýǵa tyrysqan sol beti ashyq jatqan dápterge qarady. Bul syrǵytyp oqyp shyqty jáne qaıtalap oqydy:

Ózimmenen salystyrsam asyldy? Kimge kerek jupar ıisim tatymdy?

Muhıttyń tolqyndary keýdemdi azap penen tuńǵıyqqa batyrdy.

Padısha — hanym qoly sholaq beıshara! Ál-dármen joq ne shara.

Qushaǵyma seni alyp qushýǵa. Azagúlder qaraly.

Sor mańdaıymdy orady, medýzalar boıymdy jaılap barady.

— Tyńdashy. — dedi kenet Per Roberdiń ıyqtarynan qapsyra ustap. — Qalaısha sen ony tastaısyń? Sen Rozany tastamaımyn dep aıtshy, solaı ma?

Aǵasy kúrsinip, ıyqtarynan Perdiń qoldaryn aldy da mińgirledi:

— Ne isteımin! Sen jańa ǵana ózin aıttyń ǵoı... Biz myqtap matalǵanbyz.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Leonı Kostado baǵaly qujatty olja tapqandaı alyp ketip. kireberis aýyzdan shyǵysymen Revolú hanym Rozanyn bólmesine bettedi. Onyń shash oramynan bir taly da shashyramaı, eń tóbesinde zúbárjat aıshyq óli de jaltyldap tur edi. Biraq ol ústinen alqasy men saqınasyn sheship tastapty. Uly men qyzy bunyń ylǵaldanyp qalǵan qol oramalap mınýt saıyn ishinen alyp kózderine basqan jartylaı ashyq sómkesinde asyl tastary jatqanyn baıqady. Balalary birinshi ret ózderiniń adýyn apalarynyń jylaǵanyn kórdi, biraq bular onyń qushaǵyna umtylýǵa batpady.

— Sender bárin estidińder me? — dep surady ol Denı osy saǵattarda ózine kelgen oıdy bildirerlik sózdi aqyry tapty — ol ózin qıraǵan úıdiń úıindisi astynda qalǵandaı sezinip tur edi.

— Biz tirideı kómildik, taptaldyq.

Roza jastyqqa basyn tyǵyp tunshyǵa jylap jatty. Ol ózin, óziniń mahabbatyn, endi qaıtyp oralmaıtyn baqytyn azalaý ústinde edi. Anasy ulyna qarady da, odan beıne eresek adamnan suraǵandaı surady:

— Endi ne isteısiz?

— Úsheýmiz, bárimiz dereý Leonánǵa barýymyz kerek. Jolda Fredı — Dúpondarǵa Júlenge soǵamyz.

— Joq, — dep jalbaryndy anasy, — Fredı — Dúpondarǵa barýdyń qajeti joq. Onda bári de biletin bolýy tıis...

Denı úıge artqy esikten kirýge ýáde etti, biraq bular ondaı synnan qutyldy. Lapdo kúımege otyryp jatqan kezderinde saýyq kesh fragymen Júlen kelip úlgerdi, shúberekteı qup-qý bolyp ketipti; jora-joldastarynyń áldebireýi buǵan sybyrlapty:

— Bul jerde júretin jóniń joq. Erterek úıińe bar.

Lando kúıme aǵash kópirden tasyrlatyp ótip bara jatqan kezde Revolú hanym bar kúshimen dóńgelek sartylyn basa daýystap, úlken ulyna Leonı Kostadomen bolǵan túsinisý sumdyǵyn aıtyp berdi. Júlen eseńgirep qalypty jáne basqasha qalaı bolmaq? Zıaly ómirge qatystynyń báriniń bul úshin orasan zor mán-mańyzy bar edi; jurtshylyq ortasy bunyń sypaıygershiligin, múltiksiz júris-turysyn beker maqtap júrgen joq qoı. Ol monokl kózildiriginiń áınegin súrtkenin ańǵarmaı, anasyn tyńdap otyrdy, keıde aýyr mańqyldaǵan daýsymen sandardy, shyǵystar somasyn sózge kiristirip qoıady.

— Kelisesiz ǵoı, — dedi ol Regına Loratıdiń qarajat jumsaý mólsherin shamalaýǵa tyrysyp, — tek qana attardyń ózine jáne sándi kıingen malaılarǵa eń az degende sonsha keterine kelisesiz de...

Marıa aıaqtyń ushymen basyp bólmeden shyǵyp ketti, shyraqty óshirmedi. Syryp tigilgen túbit jyly jamylǵy astynda sozylyp jatyp Denı mamyrajaı ómirdi qıaldaı bastady. Ańǵa shyǵý men balyq aýlaý bunyń mindetine jatatyn bolady: shilik atýǵa, ózenge aý salýǵa jáne qarmaq tastaýǵa týra keledi. Bular qara bıdaı nanyn jeıdi. Rozetta endi kúıeýge shyqpaıdy, qalan bolǵanda da jaqyn arada emes, keıinirek, birer jyldan soń... Al qazir bul sharýa keıinge ysyryldy... Ol keýdesin kere tynys aldy, jyly jamylǵy astynda kerilip-sozyldy. Iá... ólgen jan qalaı?.. Azapty birneshe kúndi bastan ótkerýge týra keledi. Aýyryp qalsam ǵoı!.. Bári muny: "Qandaı ásershil bala!" — dep músirker edi. Al ólikterdi jerlegen kezde abaılap kórge jaılastyrady, endi olar týraly sóz qozǵamaıdy, bári qaıtadan óz retine kelip, ómir jańadan jónge túsedi.

Osy buldyr oıdyń bári Denıdiń basyna kelip ketti. Ol tipten sumyraı emes edi, biraq ákesinen máńgi aıyrylýdyń aýyrtpalyǵyn áli búkil jan-tánimen sezine qoıǵan joq-ty. Qazir ol keń kereýette jaı demalyp jatty. Basqa búıirine aýnap túskende, bóstek toltyrylǵan saban sytyrlap qoıa berdi. Denesi tósektiń dóreki kenep matasyn jaıly sezindi. Janyp turǵan shyraqtyń kúńgirt jaryǵynda janary aldymen edenniń qyzyl taqtaıshalaryn, shyt shymyldyqtyń kógildir jáne aq jolaqtaryn, kereýettiń aldyna tóselgen kilemshege toqylǵan óshe bastaǵan arystan beınesin kórdi; sonan soń qarsy bettegi qabyrǵa janynda býnaq-býnaq syrylǵan dóńkıip jatqan jyly jamylǵy kórindi, qara kóleńkede áldekimniń birkelki tynys alǵany estiledi. Onda jatqan jumbaq jan kim boldy eken?

Bólmede eshqandaı jıhaz joq edi. Buryshqa astyq qaptalǵan qaptar jınalypty, sharap shólmekteri salynǵan sebetter tur. Denıge bir ózin qaldyrǵandary qorqynyshty bolyp ketti. Biraq basqa kereýette jatqan deneden dostyq jylý, beıjaı pysyl shyǵyp turdy. Denı onda osylaı qannen qapersiz, typ-tynysh uıqy qushaǵynda kim jatqanyn: óziniń emshektes qaryndasy nemese qyzmetshi qyz, álde basqarýshynyń uly Izıdor Kavelge jatqanyn bilmedi; ras áskerı boryshyn óteýde, biraq onyń demalysqa úıine kelgen bolýy múmkin ǵoı. Denı basyp jastyqqa qoıyp tolqyn sileminen alystan buldyraǵan ana aralshyqqa, anaý qurlyqqa, qalyń orman sıaqty qaraıǵan myna shashqa syǵalap qarap jatty. Átesh shaqyrdy. Aýladan túsiniksiz daýystar gý-gýi, áldekimderdiń júris-turysy, qaqpanyń tarsyly estilip, bári adam taǵdyrynyń qaıǵyly oqıǵasy óz retimen júrip jatqanyn aıǵaqtap turdy.

Tan bozaryp qaldy. Denı sol boıy uıyqtamady. Qan búlkildep ystyq aǵynmen munyń tamyrlary jáne buǵan kórshi jatqan áldebir haıýandyq beıjaı jaǵymdy sezim ákelgen ekinshi jas adamnyń tamyrlary arqyly aǵyp jatty. Denı bolǵan qasiret bóten adamdardyń eshqaısysyn shyn máninde selt etkize qoımaıtynyn, bul álemde odan eshteńe ózgermeıtinin buldyr sezindi. Mine, osy jerde ony toryǵý sezimi bılep ketti. Janynda tiri adam, kýá bolǵanyn qalady, sóıtti de Denı uıyqtap jatqan kórshini oıatqysy kelip kórindi. Sonan soń daýsyn shyǵaryp: "Qudaıym-aı! Maǵan sondaı aýyr!" — dep yńyrsydy. Biraq shaqyrýy uıyqtap jatqan áleýetti balǵyn bolmys berilgen qatty uıqynyń tátti tuńǵıyǵyna deıin jete almady. Denı ornynan turdy jáne sýyqtan qaltyrap, muzdaı taqtasha edenmen aqyryn basyp kereýetke bettedi.

Biraq oǵan jetpeı-aq ańǵara qoıdy, onda qyz uıyqtap jatyr edi: múmkin túısigimen ańdaǵan bolar, bul odan taraǵan áldebir aıryqsha qýatty sezindi. Qyz... Ómirdiń bir qupıasy. Jumbaqtyń biri ólim bolyp edi. Qyz ózin kórip qoıa ma dep Denı shoshyp ketti. Óziniń sondaı tyryq, qýshyq keýde tulǵasyna uıalyp qaldy. Bul asyǵys kıinip aldy. Jýynbady — osyndaı kúni jýynbasa da bolady.

Ac úıdiń baqqa shyǵatyn esigi ilinbegen eken. Kavelgenniń ózi men Marıa túndi myrzanyń úıinde ótkizse kerek. Tuman býaldyrynda uıpa-tuıpa úlken baqyt gúlderiniń sulbasy kórindi. Kire beris joldy jańa izder shıyrlap tastapty. It júgirip kelip sekirip, Denıdiń keýdesine las aıaqtarymen asyldy. Bastyrma janynda kesh shyqqan raýshan gúlderi jel etinde tońyp qaltyldap turdy. Úıge kirsem be eken álde áli de tura turýǵa bola ma? Túptiń túbinde bir sheshimge kelýi kerek.

Aldyńǵy bólmede tómpishkede kóne mánerdegi ampır sham janyp turdy. Ony óshirýdi umytyp ketipti de jalyn tań shapaǵynda sondaı túnerińki kórinedi eken. Áke kabıneti esiginiń ar jaǵynan daýystar estiledi, sonan soń birdeńe tars ete qaldy, sirá, áldekim ústel jáshigin ysyrsa kerek. Úlken bylǵary dıvanda túsi ońǵan kıiz qalpaqtar, arzan qol paltolar úıilip jatyr. Denı ákesin ekinshi qabatqa — uıqy bólmesine qoıǵandaryn ańǵardy, onyń baqqa qaraǵan terezesi jartylaı ashyq edi.

Denı ózin tek ákesi týraly oılaýǵa ıtermelep, basqyshpen kóterile bastady. Tiri kezinde ákesi buǵan eshqandaı nazar aýdarmaıtyn, munyń sabaqtaryna, jetistikterine mán bergen emes; áldeqalaı bóten, túsiniksiz jan edi, ózi qoıǵan sypaıy suraqtaryna jaýap berilgenin, ádette, qajet etip jatpaıtyn. Biraq keıde ol óz ulynan áldebir qyzyqty birdeńeni ańdaı qalatyn da sol kezde muny ózine tartatyn. Denı ákesiniń temeki nıkotıninen saýsaqtary sarǵaıǵan aryq qoldaryn, onyń uıpalanǵan qara qastaryn jáne keı ýaqytta ákesi eńkeıip balasyna qaraǵan kezde meıirim tógilip, kóńildi ot ushqyndaıtyn qońyr kózderin esine aldy. Onyń bir mezettik qysqa ótkinshi aıalaýy kóbine qyzyna buıyratyn — ol qyzyna gúlder, ıissý qutylaryn ákeletin, aldaǵy kezde teńizben saparǵa shyǵatyndyqtary týraly aıtatyn, Parıjge aparýǵa ýáde etetin...

Esik aldynda Denı bir sekýnd ta kidirgen joq, ózine oılanýǵa ýaqyt bermedi. Jyljymaıtyn qýyrshaq tóńireginde otyrǵan, frak kıgen adamdar tań atyp qalǵanyn bilmedi. Kerosın shamnyń hrýstal saýyty bosaýǵa aınalypty. Túngi ústelshege ıkon qoıylǵan, onyń eki jaǵynan eki shyraq janyp tur, al onyń aldyna qasıetti sý quıylǵan tabaqshada butaǵy jatyr edi.

Denıdiń kózi óliktiń jamylǵymen oralǵan aıaǵyna tústi. Dene tabytqa salynypty. Basty oraǵan aq baılamadan boz tartqan áli jandy uzyn murt shyǵyp turdy. Osy jerde Denı jel ótindegi jas aǵash sıaqty basynan aıaǵyna deıin qaltyrap ketti. Tipti aldynda óli ákesi jatqannan da emes. Ol báribir barshamyz: men de, sen de, barlyq adam aınalatyn múrde, óli jan edi. Ólim-jalǵyz daýsyz shyndyq, birden-bir aqıqat. Bul qalaı? Nege tramvaılar burynǵysynsha júrip jatyr? Barlyq poıyzdy toqtatyp, vagondardan kúlli jolaýshyny shyǵaryp, olarǵa: "Sizderdi ne kútip turǵanyn bilmeısizder me? Bárińiz de ólesizder!" — dep aıǵaı salý kerek. Adamdar gazetterdi nesine oqıdy, olardan álemde ne bolǵanyn nemenege izdeıdi? Onyń ne máni bar, aqyry kimniń de bolsa óleri haq bolsa? Ólim habarynyń aldynda barlyq gazet jańalyqtary túk te emes, tipten kerek te emes. Birdeńeni oqyp bilýdiń qajeti qansha, aqyry erteń óledi ekensiń jáne seniń irip-shirip bara jatqan ólekse múrdeńdi shuqanaqqa kómedi eken? Mine, birden-bir shyndyq... Al eger odan tys birdeńe bar bolsa, biz ony bilmeımiz. Biz tek bir — nársege — ólimniń haq ekenine kámil senemiz. Dinder, áleýmettik júıeler degen ne nárse? Jutyp áketetin úńireıgen tuńǵıyqtyń betinde qalyqtaǵan tumandar men bulttar ornyqtylyq pen myzǵymastyq keıip berý úshin shyńyraýdyń shetine turǵyzylǵan baǵandar ǵana eken.

Denı jylap jiberdi, biraq ákesine emes, kóz aldyna sondaı aıqyndyqpen kóringen buljymas zańdylyq aldyndaǵy úreıden jylady, ol ólik tabytynyń janynda ólerin sezip ulıtyn ıt sıaqty zarlaýǵa daıyn edi. Qulyp qasaphana qaqpasynyń aýzynda týlap oqyranady; buzý aqqan qannyń ıisinen búrisip qalady: adam balasy kózderin ashyp, barlyq tiri jan bitkendi kútip turǵan tuńǵıyqqa úńilip qaraýǵa májbúr. Iá, osy adamdar qalaısha birdeńe jasaıdy, abyr-sabyrǵa, ábigerge túsedi, qaıdaǵy bir bolmashy nárseler týraly oılaıdy, ózderi sıaqty ólimge dýshar basqa bir jandarǵa úıirsek bola qalady? Olar qalaısha mahabbat mashaqatyna batyp, keleshek ólmek jandardy dúnıege ákeledi, qutqarmaıtyn ólim qurbandaryn týady. Adamdarda túrli nanym bar, olar ár nársege bir senedi. Al ólim senýdi qajet etpeıdi, ony júzbe-júz, óz kózderińmen kóresiń, ár sátte onymen ushyrasasyń, kezdese qalsań onyń aldynda taǵzym etesiń... Denı ózin ıyǵynan Roza qushaqtaǵanyn sezindi jáne onyń názik moınyna asylyp, jas jýǵan betin jasyrdy. Ol óziniń apaıyna, tiri janǵa, demek ólimge dýshar janǵa jarmasty. Tek tastar ǵana ólmeıdi. Al Roza: "Denı qalaı ákemizdi jaqsy kórgen. Onyń ákemizdi osylaı súıetinin bilmeppin", — dep oılady. Denı onyń aldanyp turǵanyn, ózi ony aldap turǵanyn, bul jáne bunyń qaıǵysy týraly Rozanyń túsinigi tipten jańsaq ekenin sezdi. Biraq apaıy ózin Denıge arnaýy, tek buǵan qamqorlyq jasaýy, jubatýy, qoldaýy úshin ony aldaý qajet edi — bul onyń kóz aldynda ózge jan, shyn bolmysynan góri táýir bola qoısyn, ol buǵan tereń sezimin arnaı bersin, buǵan óziniń búkil júregin bersin jáne óli de qýraǵan aǵashqa shyrmaýyqtyń jasyl tarmaǵy, onyń jandy ádemiligi jabysa qalatyny sıaqty buǵan jarmasa bersin.

Órekpý tolqyny qaıta bastady. Denı bólmege kóz júgirtti: munda apasy da, Júlen de joq eken — tek Landen men Roza ǵana. Roza shamdy óshirdi de terezeni sol ashty, inisin tereze janyna otyrýǵa shaqyrdy. Denı keýdesin toltyra sap salqyn aýany jutty.

Buǵan osy jerden balaýyz shyraq jaryǵy men tańnyń jalyndap kele jatqan alqyzyl shapaǵy túsip turǵan Landen jaqsy kórinetin. Tipti qaıǵy da onyń júzine izgilik izin túsirmedi. Onyń kózinen bir tamshy da jas shyqqan joq jáne tóńiregindegi eshteńege alań bolmaı, máıitke qarap otyrdy, keskin-kelbetin zerttep turǵan sıaqty oǵan áldeqalaı tesireıe barlaı qaraıdy. Múmkin Landen qojaıyn tiri kezinde esh ýaqytta onyń júzine tiktep qaraýǵa batpaǵan bolar, endi ólim ol pendeni tolyq munyń bıligine berip qoıdy. Landen aqyry ózin yntyqtyrǵan áýestik yntyzaryn basyp alatyn boldy. Endi Oskar Revolúdiń ony kózińdi juma qara dep májbúrleýge qaýqary joq. Sondyqtan Landen óziniń dármensiz ardaqtysyn kózimen iship-jep otyrdy. Ol kóńilinde munyń kelbetin saqtap qalǵysy kelgendeı, óziniń aqyrǵy kúnine deıin jadynda júrer estelik sińirip turǵandaı. Ol osynda jerleýden keıin de kelip, keıde ıtter sóıtedi dep aıtatyn sıaqty, óz qojaıynynyń ólgen tóseginiń janyndaǵy kilemshege jatyp alýǵa da bar-aý.

Denıdiń ózine qarap turǵanyn sezip, Landen buryldy da jasóspirimge munartqan kókshil-boz kózderin qalady. Sonan soń oryn taqtan turyp, kereýetti aınalyp Rozaǵa keldi; onyń qulaǵyna birdeńeni sybyrlady, sońynan Denıdi erte esikke bettedi.

— Denı, bizge kómektes. Aǵańyz óziniń bólmesin ishten tars jaýyp aldy, endi sol jerden eshqaıda shyqpaımyn deıdi, ózin ashtan qatyrǵysy keledi. Onyń bunysy, árıne, basylady, biraq ol qazir esinen aýyp qaldy, al ol bizge kerek — óıtkeni úsheýińizdiń ishińizde kámeletke tolǵan sol ǵana. Meniń oǵan esh yqpalym júrmeıdi... Onyń meni unatpaıtynyn bilesiz ǵoı... Al ol sizdi tyńdaýy múmkin... Onymen sóılesińiz, ol sizderge áke ornyna áke bolýǵa tıis ekenin esine salyńyz...

Tiri jannyń bólmesinde ólgen adamnyń bólmesindegi jaman móńkip turdy. Denı terezeni ashýǵa asyqty. Júlen jyly jamylǵy astymen taz basyn shyǵardy.

— Jap! Jap qane! Kim saǵan ruqsat etti?

Júlen ár túrli ókim berip turýy úshin kerek, tómen tússin degen Landenniń sózin Denı aınytpaı qaıtalady. Biraq taqyr bas qaıtadan jamylǵy astyna tyǵyldy. Joǵal, aralaspa, endi maǵan báribir, adyra qalsyn bári de.

— Júlen, biraq siz úlkenimiz ǵoı, kámelet jasyndaǵy siz ǵana...

— Al men jyndy nemese naqurys bolsam, meniń keregim bolmas edi ǵoı... Mine, solaı, tamasha, men jyndy álde naquryspyn — ony óz qalaýlaryń bilsin, ózderiń tańdańdar. Men endi qaıtyp eshqashan tósekten turmaımyn. Estidiń be? Endi eshkimdi de kórgim kelmeıdi. Eger maǵan tamaq ákelmese, ashtan ólemin. Neǵurlym erterek ólsem, soǵurlym jaqsy... Sen áli balasyń, meniń qandaı bıikten qulaǵanymdy sen túsinbeısiń. Meniń Oskar Revolúdiń uly retinde jurtshylyq ortasynda kim bolǵanymdy, qandaı orynda júrgenimdi sen elestete almaısyń (onyń daýysynda muńdy jelpinis bar edi)... sen bilmeısiń... Men aldyńǵylardyń, eń úzdikterdiń ishinde edim... Endi muny aıtýǵa bolady. Bári de: "Mine, Oskar Revolúdiń uly"..., — dep sybyrlasatyn. Meni qandaı azap kútip turǵanyn sen túsine qoıar ma ekensiń!.. Meniń áldekimderge qol bermegen de kezderim bolǵan, biraq eshkim maǵan qolyn usynbaýǵa batpaıtyn. Al endi men bir kezde ıile qoımaǵandar, meni baıqamaǵan sıaqty keıip kórsetedi.

— Sen basqa qalaǵa kete alasyń ǵoı, — dedi Denı batyly baryp.

— Basqa qalaǵa? Esińnen aljastyń ba? Jo — joq, bolmaıdy. Men óz sorymdy eńsemdi túsirmeı kóterem. Men klýbtan shyǵatynym týraly ótinishimdi joldap ta jiberdim... Qurbandyq shalyndy... Men qaramdy qurtamyn. Qaǵıdaty ózine-ózi qol jumsaýdy kótermeıtin adam qanshalyqty joq bolyp kete alatynyndaı, iz-túzsiz joǵalamyn... Baıaý ólimmen ólemin. Bárine álgi ońbaǵan Landen kináli, endi ár túrli aıla-sharǵysyn oılaı bersin, qalaǵanynsha amaldasyn.

— Biraq apamyzdy qaıtemiz? Roza ne bolady?

— Eger men delquly bolsam, jaǵdaıdan birdeńe etip shyǵar edińder ǵoı, ras pa? Mine, solaı, meniń delqulylyǵym ustap tur, adamdarmen kezdesý týraly, olardyń kózderi jaıly, kóz suqtary jóninde bir ǵana oıdyń ózi meni alasurtyp jiberedi...

Qus óziniń uıasyn qalap jasaıtyny sıaqty, bul da adamdardan qorqýdan ózine bas saýǵalaý jasap aldy, bul ony oılap tapty da, birte-birte tereńdetip, sonda jaılasty. Qabyrǵaǵa betin buryp, Júlen tym-tyrys bola qaldy jáne kaıtyp til qatpady.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

Uldary bólmeden shyǵyp ketkennen keıin Leonı Kostado kereýetinde óli de uzaq otyrdy; rýhanı sharshaýdan del-sal bolǵan onyń sheshinýge shamasy joq edi. Óziniń jaqyn qurbysy Leonı Kostado tórt júz myń frankty talap etken kezde Lúsennanyń túsi qalaı buzylyp ketkenin umytýǵa bola ma dep oılady bul.

"Múmkin men onymen tym qatty ketken shyǵarmyn? Joq, men óz paryzymdy oryndadym". Biraq uldarynyń ýájderi óziniń qytyǵyna tıetinine Leonıdiń taǵy da kózi jetti. Ol balapandar ylǵı da analaryn ar-uıatqa shaqyryp, munyń janyn uıań etýmen, túkke qajeti joq kirpıazdyqty oıatýmen álek. Bul uldaryna ashýlanyp otyrdy: olarsyz kún joq, al olar bolsa muny odan saıyn ábigerge salady. Eger bul olardyń sotynyń aldynda turmaǵanda, múmkin osy túnde tynysh uıyqtaǵan bolar ma edi.

Degenmen, bul olarǵa aqıqatty aqtaryp saldy: shyn aıtýynda, munyń qaraqan basyna aqshanyń tipten qajeti joq, ózine eshteńe derlik jaratpaıdy, esh ýaqytta saýyq-saıran izdegen emes jáne izdemeıdi de. Endi, mine, qartaıdy, ómirde esh jaqsylyq kórmeı-aq ólip ketedi. Dúnıeni aralap degen oı eshqashan basyna kelgen de emes, esh ýaqytta tálpishtenbepti. Eger adam óziniń qazynasy týraly, óziniń úı-múlki jaıly qam jeýi tıis bolsa, álgilerdi oılaýǵa murshasy kele me... Munyń tipti gayhap asyl tastary bolǵan emes... Al bul ol kásippen beker áýestenbepti: eń senimdi qundy nárseler — altyn men asyl tastar ǵoı.

Aqsha onyń barlyq oı-nıetin bılep alǵan, biraq buǵan onysy dúnıe shasharlar keneltetin raqatty da, sarańdarǵa ákeletin súreńsiz qýanyshty da bere qoımapty. Munyń tirshiliginiń bári qarabaıyr edi: bul óziniń ata-anasy jasaǵanyn jalǵastyrdy, synnan ótken qaǵıda: tártipten, únemshildikten, uqyptylyqtan aınymady. Kiristiń tek jartysyn ǵana jaratty, qalǵanyn qorǵa saldy, aınalysqa jiberdi. Al dáýletti eseleı otyryp, munda da daǵdarystan saqtandyrar belgili bir erejelerdi ustandy: táýekelge urynbady — "barlyq jumyrtqany bir sebetke salmady", mura alǵan nemese bergen ár joly barǵan saıyn aldaý qıynǵa túsip bara jatqan salyq basqarmasyn aldarqatý úshin edáýir somany naqty aqshamen qolda ustady .

Al myna "eki aqymaq" bunyń ornyqqan oıyn zańyn buza almaıtynyn túsinbeıdi: bul ata-anasy salǵan jolmen júrip keledi jáne barlyq iste olardy úlgi tutady. "Aqsha bizge bıligin júrgizedi, onyń óz zańy bar jáne áńgime bizdiki sıaqty bolmashy dáýlet týraly ma, álde adamnyń basy aınalar sondaı qısapsyz baılyq týraly ma, báribir oǵan baǵynýǵa týra keledi. Men barlyq múmkin jáne múmkin emesti jasaýǵa, qalaıda osy tórt júz myńdy qutqarýǵa mindetti edim. Iá, tórt júz myń úshin aspan men jerdi tóńkerip jiberersiń! Mundaı aqsha úshin ne istemeısiń!" — dep oılady Leonı Kostado. Rober men Pero muraǵa ıelik etýge kirisken kezde olar aqsha qoıatyn osy talaptarǵa buljytpaı baǵynatyn bolady. Al eger bárin uldaryna berse she?! Sirá, eń durysy osy shyǵar. Olar dereý esteri kirip, ózderiniń apalarynda, rasynda da, jymysqy oı joq ekendikterine kózderi jetedi. "Óıtkeni maǵan eshteńeniń de qajeti joq, — dep kúrsine kúbirledi Leonı jyly jamylǵymen búrkenip jatyp. — Maǵan eshteńeniń, tipten esh nárseniń qajeti joq!"

Uldaryma bólip berý... Bólip berý. Bul oı munyń basyna birinshi ret kelip turǵan joq. Leonı ol oıdy ózinen qýǵan sebebi, onda Perdi qamqorlyǵynan bosatýǵa týra keledi. Biraq, túptep kelgende, muny nege jasamasqa? Onyń muraǵa óz úlesin basqarý quqyǵyn apasyna, eger apasyna bermese, onda aǵalaryna beretini sózsiz, — demek, bul jaǵynan eshqandaı kater tónbeıdi. Roberden qorqatyn eshteńe joq, ol úrkek, dáýletten aıyrylyp qalamyn ba degen úreıden óz aqshasy úshin dirildep, tez onyń bıligine moıynsunady. Iá, shyntýaıtyna kelgende, Gaston da sol... Qazir ol, árıne, shashyp jáne anasy tóleıtinin bilip, qaryzǵa urynyp júr, biraq odan qaıdan dúnıe shashar shyǵa qoısyn! Ol óziniń raqat tirshiligin qadirleıdi jáne barlyq lázzattyń kózi aqshadan aıyrylǵysy kelmeıdi. Iá, áldebir jaǵdaı bola qalsa, barlyq ýaqytta qamqorshylar keńesine júginýge bolady...

Bul qandaı maqtanyshpen olarǵa aıtar edi: "Sender dúnıede men úshin bárinen de aqsha qymbat dep oılap edińder, má, senderge!.. Bárin alyńdar, men senderge ózimniń búkil baılyǵymdy beremin, ózime qaıyr surap, qol jaımas úshin azyn-aýlaq qaldyramyn". Osy oılar ony tebirentip, janyn maqtanysh kernep, sharshaǵany sap basyldy. Munyń Roberge qazir baryp, naq osy mınýtta onymen sóıleskisi kelip ketti. Biraq aqyldy áıel retinde mundaı órekpýge boı ura qoımady. Sabyr túbi sary altyn. Durysy erteń sóılesken nemese tipti birneshe kún kúte turǵan. Murany bólmek bolǵan batyl oıynan munyń jany jaı taýyp qaldy; Lúsenna Revolú sıaqty kedeı bolamyn, biraq masqaralyqpen taqyrǵa otyrýdan emes, izgilikti is istep, baılyqtan erkimen bas tartqandyqtan dep, qıalǵa berilý sondaı jaqsy edi.

Ol tań atqansha kirpik ilmedi, bárin saralady, esep-qısapqa saldy, osy josparlarymen ol Bırja alańyndaǵy áıdik úıde istegen qylyǵy úshin ar azabynan qorǵanysh izdeıtinin jáne onyń kúızeliske ushyraǵan ıeleriniń qarǵysyn jumsartqysy keletinin túısine qoımady, tún qarańǵylyǵynda olar muny tus-tusynan antalap turdy: bul olardyń túnergen túrlerin kórdi, ózine qadalǵan oqty kózqarastaryn sezindi.

Leonı úsh saǵat qana uıyqtady jáne gazettiń tysyrynan oıanyp ketti. Sonan soń Perdiń: "Ol túnde ózin-ózi óltiripti" — degen daýsyn estidi. Kózin ashqan Leonı munyń kereýeti janynda oryndyqta Roberdiń jylap otyrǵanyn kórdi:

— Toqtaı tur. Káne, aqyldasaıyq. Men olarda — Bırja alańynda on jarym shamasynda boldym. Qasiretti oqıǵa sodan keıin on bes mınýttan''soń bolǵan. Demek, Lúsennanyń qolyn qoıyp berýi men onyń kúıeýiniń ólimi arasynda eshqandaı baılanys joq. Meni ne úshin qınaıtyndaryńdy túsinbeımin. Bále meniń oǵan tym kesh barǵanymda ǵana, — kúni boıy ózimmen arpalystym. Eger men buǵan erterek bel býyp, kúndiz barǵanymda, Oskar múmkin qazir tiri bolar ma edi. Ne? Nege maǵan osylaı qaraısyńdar?

— Taǵy bir nárse bar, — dedi Rober. — Siz onyń áıeli men balalarynan sońǵy alyp qoısańyz, bizdiń aǵamyz Gaston onyń ashynasyn tartyp aldy...

— Ottaı beresiń! Bul jerde meniń qatysym qansha? Men Gastondy tizgindeı alamyn ba? Baıǵus Oskar onyń Gaston ekenin bilgen de joq, qalaı bolǵanda da, men solaı oılaımyn... Iá, eger Gaston bolmasa, basqa áldebireý kezige keter edi. Olar ylǵı sóıtedi!.. Óıtkeni Oskardan alatyn eshteńe qalmaǵan... Sender shynymen nemene ózderiń! Men senderden kem qaıǵyryp otyrǵan joqpyn, biraq bul jerde bizdiń qatysymyz joq...

Odan da bulardyń muny kinálaǵandary, ashyp aıtqandary jaqsy edi. Bular nege úndemeıdi, ózderiniń ishki syrlaryna muny nege qanyqtyrmaıdy? Analary ózderiniń qaıǵylaryn túsine almaıdy dep muny nege qorlaıdy? Roberdiki — mahabbat, Perdiki — dostyq. Munyń ózinde júrek joq pa? Bir kezderi bunyń júregi kórikti Oskar Revolú, búgin gazetke shyǵyp otyrǵan osy Oskar dep soqqan... Bul uldarynyń tunjyraǵan, jabyrańqy júzderine jalbaryna qarady. Eshqandaı úmit joq... Bul myna jek kórýshilikti eńsere almas... Solaı etkende bolmasa... Kenet buǵan túnimen maza bermegen oı — uldaryna bólip berý oıy qaıtadan esine kele ketti. Munyń qazir olarǵa osy usynysty jaıyp salǵysy keldi! Analaryń týraly jaman oılaýshy bolmańdar! Bul aqshaǵa men tek sender úshin ǵana jarmastym, óz basym aqshany áspetteı qoımaımyn, qalaı bolǵanda da, endi ólermendik jasamaspyn, maǵan eshteńeniń qajeti joq. Ómirde shalqyp kete almady, bul uldary úshin bári-bárin mansuq etti, al olar analaryn túsinbeıdi. Ózderińniń beıbaq apalaryńdy azapqa salmańdar, oǵan bir túkpirde beıjaı ólýge mursha berińder. Osy úılerdiń jáne basqa da jyljymaıtyn múlikterdiń bári maǵan sondaı qajet dep qalaı oılaısyńdar, á? Iá, aıtpaqshy, zańnyń bári úı ıelerine qarsy shyǵarylǵan, olardyń quqyqtary jaı aıtarǵa ǵana. Joq, bul dúnıede oǵan eshteńeniń qajeti joq, tek óziniń tóreshileriniń tańyrqaǵanyn, olardyń júzderi jadyraǵanyn kórse boldy. Leonı Kostado endi shydaı almady.

— Sonymen, qymbatty uldarym, bári de óte qarapaıym. Búgin túnde, men áli Oskar Revolúdiń qazasy týraly estimeı turyp-aq, bultarmas sheshimge keldim jáne sender endi men týraly basqasha pikirde bolatyn shyǵarsyńdar dep úmittenemin. Men murany bólmekpin. Iá, ıá, jańsaq estigen joqsyńdar. Tek Perony qamqorshylyqtan bosatý kerek, óıtkeni ol ne bary on segiz jasta ǵana. Árıne, bul meniń tarapymnan abaısyzdyq bolýy múmkin. Biraq Pero aqyldy bolady jáne muradan óz úlesin basqarýdy maǵan burynǵydaı beredi dep oılaımyn.

Munyń kóńili jabyrqap qaldy: uldary esh tańyrqaýshylyq bildirmedi. Olar múmkin muny túsinbeı álde senbeı turǵan shyǵar? Analary túsindirýge uıǵardy. Olar meńireý me, nemene? Munyń nıetiniń búkil mańyzyn túsinbeı me?

— Bolý? Bizge ákemizden qalǵandy bólip bermeksiz be?

— Ákelerińnen qalǵandy da, ózimniń jeke dáýletimdi de. Árıne, ózime shamaly renta qaldyramyn. Óıtkeni birdeńeni talǵaý etý kerek qoı.

Anasynyń ýádelik kóp sózinen Perdiń esinde tek jıi qaıtalanǵan, óziniń ylǵı záresin alatyn "qundy qaǵazdar", "aksıalar", "renta", "jyljymaıtyn múlik" degen sózder ǵana qaldy. Osy ıgiliktiń bárin bólmek bolǵandarymen, munyń olarǵa degen tyjyrynýy kemı qoıǵan joq.

— Qoıyńyzshy, apa, — dedi Rober. — Siz munyń bárin toryqqan sátińizde usynyp otyrsyz. Al eger bóle qalsańyz da, keıin qatty ókinip júresiz. Joq, munyń bári baısaldy áńgime emes ekenin ózińiz de túsinersiz.

Óziniń táýekeline eltigen anasy qarsylasa ketti:

— Al men senderge birjolata sheshtim dep aıttym ǵoı. Leonánda qandaı sumdyq qasiret bolǵanyn bilmeı turyp-aq, túni boıy osy týraly oılap shyqtym. Sender meni dúnıe qońyz dep oılaısyńdar, muny senderdiń bastaryńnan shyǵarý qıyn. Kóremiz, men bárinen bas tartyp, ózime tek ashtan ólmesti ǵana qaldyrǵanymda ne deıtinderińdi.

Uldary aqyry tebirenip ketken sıaqty boldy.

Pero:

— Sonda qalaı? Roberdiń Rozaǵa úılenýine bola ma? — dep surady.

Analary oılanbastan jaýap qatty:

— Árıne. Eger qalasa. Tek altyn taýdyń astynda qalamyz dep qıaldamaı-aq qoıyńdar... Senderdi baı dep aıta qoıý qıyn. Solaı! Kiris túsirip turǵan úıler qazir tipten qunsyzdanyp ketti. Al rentanyń baǵamy barǵan saıyn tómendep barady. Bizdiń dáýletimiz óte kemip ketti: jáne ony úsheýińe bólýge týra keledi, meniń de kúnkórisime qalýy kerek... Joq, Rober, bosqa aldanba, búkil Revolú otbasyn asyraıtyndaı shamań bola qoımaıdy...

— Bul endi onyń sharýasy, — dep kıip ketti Per.

— Árıne, tek onyń sharýasy. Biraq ol tipti tuzaqqa ózi túskisi kelse de, men sheshimimdi ózgertpeımin.

Per muńaıa aǵasyna qarady. Rober bul áńgimeniń bári oǵan esh qatysy joqtaı temeki shegip, birshama syrttaý turdy.

— Rober, ne oılap tursyń?

Rober óziniń kádýilgi ynjyqtaý únimen Leonánǵa barsam ba eken, álde joq pa dep oılap turǵanyn aıtty.

— Keregi joq, — dep kesip tastady anasy. — Olarǵa seni kórý aýyr tıedi. Rozaǵa hat jaz, Pero óziniń dosy Denıge jazsyn, al men Lúsennaǵa jazaıyn. Balam, seniń aqylyńa senemin, qandaı qarajatyń bolaryn ázirge dál bilmeı turyp, ózińdi ańǵaldyqpen mataı qoımassyń dep oılaımyn. Jáne múlikterdi baǵalaý, árqaısyńnyń úlesińdi anyqtaý, barlyq qajetti rásimdi oryndaý úshin birshama ýaqyt qajet...

— Árıne, — dep úzip jiberdi Per. — Demek, munyń bári tek sóz eken ǵoı. İs jeter jerine jetkizilgenge deıin tosa turarmyz.

Leonı Kostadonyń kózderinen jas yrshyp ketti. Bunysy uldaryn qymsyndy. Pero eńkeıip, muny súımek bolyp edi, bul qashqaqtady.

— Jo-joq. Meni qaldyryńdar... Senderde qaıyrym joq. Biraq báribir, men qalaı uıǵardym, solaı isteımin. Sender meniń tirligimdi ádil baǵalaıdy dep, árıne, esh úmittene qoımaımyn. Eger men tipti bárinen bas tartqannyń ózimde, sender báribir taǵy áldeqalaı bekershilikti maǵan ıtere salasyńdar. Men senderdi bilemin, ekeýiń de qatygezsińder. Gaston jeńiltek, biraq ol jamanshylyqty oılanbastan, tolǵanbastan, óziniń órekpýimen jasaıdy. Bunysy, árıne, jaqsy emes, biraq onda, degenmen, júrek bar... Joq, qaldyryńdar meni, ketińder.

— Ókinishtisi sol, — dedi Per munyń artyn ala Rober onyń bólmesine kirgen kezde, — apamyzdyń búgingi kóz jasy meni tebirentip turǵan joq, alaıda men adamdar jylap turǵan kezde shydaı almaı ketemin, aıaýshylyqtan meniń ishimde bári astan-kesten bolady. Nege bul kisi kimmen istes bolyp turǵanyna qaraı birde shól, birde kól bola qalady.

— Degenmen, biz onyń janynyń tynyshyn aldyq, endi ol adamgershilik qundylyqtardyń buǵan deıin ózine jaqsy qyzmet etip kelgen burynǵy ólshemine júgine almaıdy. Onyń múlikterdi bóletinine kámil sene ber... Jolyń boldy, balaqan! — dep kenet onyń daýsy shyǵyp ketti. — Osyndaı mol aqshany qaıda jumsaısyń, Pero?

— Sonda qalaı? Mende aqsha bola ma? Mende?

— Árıne! Seni qamqorshylyqtan bosatady ǵoı.

Per aǵasyna qarady da qýanǵanynan aıǵaılap jiberdi:

— Men bárin saǵan berem! Al da Rozaǵa úılen!

Aǵasy ony basynan sıpady.

— Esińnen aljasqan shyǵarsyń, balaqan!

— Al sen ne, qalaısyń ba, meniń on segiz jasymda...

Buǵan tek ómirimniń sońyna qaraı qaýip tóndirýi múmkin qaterli dert — toıymsyzdyq elesi kenet munyń aldynan erte jastan-aq qylań bergendeı kórindi jáne bul ony qýýǵa daıyn edi. Baıǵus Pero! Ol qalaı tóńiregindegiler kúshti bolmaq? Tek qashyp qutylmasa... Bolýdy kútedi, muradan óz úlesin Roberge beredi, al olar Rozamen ekeýi úılengen kezde osy jerden ketedi... basy aýǵan jaqqa tartady. Jumys isteıdi. Eshteńeniń qajeti joq, tek qos qolyna qaırat bersin.

BESİNSHİ TARAÝ

Denı Revolú ákesin jasyryn qoıǵandaı bolǵan jerleýden sońǵy sol bir kúnderdi keıin aıryqsha kúrsinbesten eske alyp júrdi. Anasy, Roza jáne Landen isterdi oraıyna keltirý úshin tań atysymen qalaǵa júrip ketip, keshke bir-aq oralatyn. Úıde tek Júlen qalady, biraq ol aıtqanynan qaıtpaı, óz bólmesinen shyqpaı qoıdy. Denı Kavelgelerdiń qolynda turdy. Bul kolejdi qoıyp, biraq úshinshi toqsannan bastap lıseıdiń joǵary synybyna oqýǵa baratyn bolyp uıǵaryldy. Denı aıaq astynan bolǵan demalysqa qýanyp júrdi. Ol Iren Kavelgeniń kereýetine qarsy turǵan sol kereýette uıyqtaıtyn, biraq qyz endi ata-anasynyń uıqy bólmesine aýysyp alǵan-dy. Qyz kúnde sol jerlik tiginshige is tigýdi úırenýge baratyn. "Árıne, buǵan eshqandaı qajettilik joq, — deıdi onyń anasy, — biraq biz ony áldebir kolónerge úıretpesek, jurt sóz qylady. Onyń ústine qyzymyzdyń is tigýge beıimi bar, ósken soń oǵan qarajat beremiz, ol óz sheberhanasyn ashatyn bolady". Iren úıge kesh — Denıge ýaqyt sheksiz sozylyp ketkendeı kórine bastaǵan kezde keletin.

Kún jaryq kezde Denı zerige qoımady. Ol buryn eshqashan derevnáda qystygúni bolmaǵan edi, endi ony jeltoqsanda sondaı jumsaq aýa raıy turǵany qaıran qaldyrdy. Bul úıdiń kúngeı jaq betine shýaqtap otyrýdy unatatyn, óziniń kúndizgi jolyn asyǵa júrip ótken kún tumandy jaryp etýge bar qaıratyn salǵan qysqa ýaqyt óz jeńisi kezinde Denıdiń tóńiregine meıirli, áıtse de áldeqalaı álsiz nuryn tógetin. Dalanyń qysqy boıaýy bul oılaǵandaı sondaı súreńsiz emes eken, baqta máńgi jasyl japyraqty aǵashtar kóp edi, qoranyń ar jaǵynda qumdaýyt dala sozylyp jatyr, ekinshi qabattyń terezesinen qoshqyl — jasyl bókterli keńistik kózge shalynady. Sáýle jańbyr jylǵalaryna shaǵylysyp jyltyldaıdy. Tóbelerdiń ońtústik bókterlerindegi júzimdikter áli qyrqylmaǵan, sondyqtan jalańash sarǵysh júzimder alystan túlkiniń ulpa terisine uqsaıdy; kólder jaǵasyndaǵy tal toǵaı óziniń ajaryn bermegen túsimen, názik boıaýymen kózdi qýantady. Sol kúnderi alqaptan jazǵy kezdegige qaraǵanda áldeqaıda qatty da jumbaq, ósimdikterden góri topyraqtyń ózinen shyǵyp jatqan, — ótkir bolǵanymen unamdy dymqyl jer ıisi kóteriletin.

Alaıda, Denı oı jiberetin nárseniń bárine endi munyń ózi biletin ólim týraly oı kılige beredi jáne buǵan ólim — túptiń túbinde búkil jandy tirshilik astasyp ketetin tabıǵatpen osynaý sezim jaqyndyǵyna qarabaıyr qýanǵannan basqa ózine endi eshqandaı baqyt qalmaǵanyna kózin ashqan birden-bir anyq aqıqat sıaqty kórindi. Biraq únemi qater tónip turatyn bul kúndizgi jyly da shýaqty saǵattar sondaı qysqa edi. Bult úıirilse boldy-aq kúnniń shamasy áljýaz álemdi jylytýǵa kelmeı qalady.

Ondaı kezde Denı japsarlas úıge baryp, ottyń túbinde otyrdy. Marıa Kavelge muny aldarqatýǵa, áńgimege tartýǵa tyrysady, sóıtip istiń jaıy týraly barlyq jańalyqty munymen talqylaıdy. Keıde bári ózinen-ózi retteletindeı kórindi: Notarıýstar palatasy taratýdy óz moınyna alatyndaı sıaqty... Biraq kelesi kúni Oskar Revolúdiń áldebir operasıalary sózsiz alaıaqtyq sıpatta bolǵan eken degen qaýeset gý ete qalady. Marqumnyń jesiri men balalary ózderi úshin áli kúnge qalaısha eshteńeden tartyna qoımaǵanyna Marıa Kavelge tań qalady. "Rasynda da, ǵajap! Baılar taqyrǵa otyrsa da, óz bastarynda eshteńe bola qoımaǵan sıaqty burynǵysha tura beredi, á".

Keshki saǵat altyǵa qaraı Iren Kavelge oralady da óziniń tigip jatqan isin qolyna alady. Denı oǵan "Úıelmensiz", "Andromaha", "Fenýıardyń otbasy" nemese "Fedra" degen kitaptardy daýystap oqyp beredi. Osy qyzdyń janynda bolýy buǵan jaǵymdy tolqý, áldebir beımálim qýanysh ákeletin. Keshki as ústinde kúni boıy mazdap janǵan otqa buqtyrylǵan qabyrǵa qosylǵan al jumyrdy asyqpaı jeıdi; keıde tamaqtyń ańqyǵan ıisi myrzalar úıine deıin barady. Keshki saǵat toǵyz shamasynda oshaqtan kúldi alyp, oǵan qaıtadan aǵash otyn salyp qoıady. Sonan soń óz bólmelerine tarap, uıyqtaýǵa jatady. Denı birden uıyqtap ketedi jáne ony tańǵy tátti uıqydan eski lando kúımeniń dóńgelekteri tabanynan shyqyrlaǵan qıyrshyq tastardyń tanys tysyry oıatyp jiberedi. (Olar alǵashqy kúnderi kúımemen baryp júrdi, sonan soń tramvaıdy qanaǵat tutýǵa týra keldi). İnisin súıip ketýge Roza júgirip keledi. Onyń ústinen dymqyl tuman men qala ıisi shyǵyp turatyn; Denıdiń suraqtaryna ol: "Munyń bári óte kúrdeli sharýa, uzaq áńgime... Bári retine kele jatyr. Uıyqtaı ǵoı, qymbattym", — dep jaltara jaýap berdi. Ózine hat joq pa degendi selqostaý únmen suraıdy. Onyń kimnen hat kútip júrgenin Denı jaqsy biledi. "Joq, eshqandaı tushymdy hat bolǵan joq", — dep jaýap berdi bul.

* * *

Sol kúni, — kún beısenbi edi, — Denı baqta sharbaqqa súıenip turǵan. Esigin ashyp qoıǵan jylyjaıdan qaztamaq pen qarashiriktiń qoıý ıisi shyǵady. Áldekim velosıpedpen jolda kele jatty. Denı Per Kostadony tanydy, onyń sheshesi Bırja alańyndaǵy úıge qaharyn tóge kelip ketkeli beri ony kórgen joq edi. Qasha jónelýge endi kesh. Mine, osy jerde Denı aǵasy Júlenniń kúızelisin túsindi: bunyń da bárinen syrt aınalyp, joq bolyp ketkisi keldi. Pero birer qadam jetpeı toqtady; Denı óziniń dosy qatty abyrjýly ekenin kórdi. Endi ol muny óz qıalynda áspettep, buǵan qaıdaǵy bir asqaq sezimderin arnaıdy. Alaıda, Denı: "Men tipti de sen oılaǵandaı jan emespin...", — dep ashýlanýdy qoıǵany qashan. Rasynda da, bizdiń ázázil dushpandarymyz ishki bolmysymyzdy burmalap, bizdi tómendetetinder emes, joq, bizdiń jaýlarymyz dep bolmysymyzdy óz qalaýynsha keıiptep, óziniń tabynýshysy jasaıtyndardy esepteý kerek. Myna bultara almaıtyn kezdesý Denıdiń berekesin qashyrdy: jalǵan sezimder uıyǵyna maltyǵyp, Per Kostadonyń qıalyndaǵy beınege saı bolǵanymen, ózine tipten jat keıipke enýine týra keledi.

— Sen maǵan qol berýden tartynbassyń? — dep surady Per kúbijikteı.

Ol velosıpedin jylyjaı qabyrǵasyna súıep qoıdy. Per Kostado on segiz jasynda Denıden boıshań, eseıgen jigit kórindi, keń jaýyryndy edi; kún sáýlesi onyń olpy-solpy qyrynǵan betindegi qylshyqtardy jylt-jylt etkizdi. Qystyń sýyǵyna qaramastan, ol býsanyp turdy jáne onyń qysqa dóńes murnynyń ushynda ter tamshysy jyltyraıdy. Usynylǵan qoldy Denı iltıpatpen qysqan kezde, Per tolqyp turyp:

— Seniń keń peıildigińdi men bilgenmin... Biz senderge qanshama kesir tıgizdik..., — dedi.

Denı ıyqtaryn qıqań etkizdi.

— Ol týraly aıtýdyń qajeti joq, — dedi bul qajyǵan keıippen.

— Seniń oǵan qatysyń joq.

— Denı, seniń bilgenińdi qalaımyn, — munyń bári meniń ómirime úlken áser etpeı qoımaıdy.

Denı boı kúıezdeý soza:

Solaı ma? — dedi. Jáne onyń úninen Perdiń jan tebirenisine bul mańyz bere qoımaıtyny birden sezilip turdy.

— Senderge solaı istegeni úshin esh ýaqytta sheshemdi keshirmeımin... Sen, sirá, oılarsyń: "Odan sen úshin eshteńe ózgermeıdi", — dep. Ózgergende qandaı... Sen tek eshkimge aıtpa. Aıtpaısyń ba? Tyńda, men úıden ketemin. Tap osy jerden ketemin.

Denı tıtteı de den qoımady, tym bolmaǵanda tańyrqamady da.

— Iá, sen bul týraly kópten aıtyp júrsiń.

Per óz sheshimi bul joly bultaqsyz ekenin málimdedi. Ony buǵan deıin tek bir ǵana oı toqtatyp kelgen, Denı múmkin qandaı oı ekenin sezetin bolar? Denı basyp shaıqady.

— Senimen aıyrylysqym kelmedi, dostym. Al seniń túkirgeniń bar ma?

— Bilesiń ǵoı... Kúni buryn qapa bolýdyń qajeti ne? Sen shynymen ketip qalǵansha kúte turarmyz...

— Tyńda, Denı. Mine, men ne oıladym... — Per ózin selqos tyńdap turǵan dosyna jaqynyraq jyljı tústi de kenet tótesinen qoıyp qaldy: — Al eger biz ekeýmiz tartyp ketsek she?

Ol ashýlaný, kinálaý, keketý kútken edi, biraq Denı usynysty sondaı selqos, sonshalyqty yqylassyz tyńdady. Ol bunyń sózderin estidi me eken ózi? Sonda Per:

— Men, árıne, jaı, kúlki úshin aıtyp turmyn... Seniń osyndaı sátte jaqyndaryńdy tastap ketpeıtinińdi bilemin..., — dedi.

— Kıbelanyń azabyn men endi túsindim, — dedi Per. — Ol óziniń alyptyǵynan azap shegedi; ol adamnyń ólshemine syımaıdy, onyń denesine adamnyń qushaǵy jetpeıdi. Túsinesiń be? Muny aıtyp jetkizý óte qıyn... Mine, ol Atıske aıtyp jatyr:

Syńǵyr kúlkiń jylǵalardyń syldyrymen jarysty,

Men tumandy butaqtarmen seıiltpekke alystym.

Kózderiń seniń jaınaıdy. Juldyzdardyń kóktegi senen nesi keremet?

Men úshin olardyń jylýy joq janarlary ne kerek?!

Sáýleńmen seniń janymnyń qupıa qaltarysyna kirgen kórik,

Samal jelimen ári jer dámimen eliktirip.

Jer kindiginen jaralyp, menimen máńgi astasyp,

Atıs, umyt boldy seniń qoldaryńnan basqasy:

Sen shópterdi — shashymdy taraısyń, bul qurmet es-bilgenge,

Teńiz ústinde azaly yshqynysym estilgende,

Tunjyr jaǵadaǵy uıqysyn ashar edim halyqtyń.

O, men dármensizbin! Sen meni ernińmen kúıdirdiń-

Qushaǵyma seni qysa almaı qamyqtym.

Per óz dastanyn sózderdi murnynan shyǵara ándetip oqydy. Syrt tyńdaýshyǵa bul máner, sirá, kúlkili kórinýi múmkin edi. Biraq Denıge bul óleńderdi ózgeshe oqý múmkin emesteı áser etti jáne ol esh ýaqytta elsiz jol shetinde qystyń osy ymyrtyndaı tylsym syrly estile qoımas edi dep oılady.

— Kıbela — jer, Atıs ol úshin tutas álem... Grekter tabıǵattyń dúleı kúshterin jáne aspan shyraqtaryn qudaı kórip tabyna otyryp, olarǵa adam keıpin bergen, al meniń Kıbelam kerisinshe baqtashy Atısti áspettep, ony jumbaq Jer kóredi... Men osy astasýdy: oılaý qabileti bar jandy bolmystyń jáne planetanyń, jandy deneniń? sharasyz óli deneniń jáne muhıttarynyń tolqyndary shapshyǵan, taýlarynyń jotalary óziniń qarly shyńdaryn asqaqtatqan, shyńyraýlary úńireıgen ári ormandarynyń hosh ıisi ańqyǵan Jerdiń sharpysýyn beınelegim keldi...

Alqabynda qumdardyń altyn shaǵyl órildi, Jaǵasyna teńizdiń kóbikteri de tógildi. Tandyrdy esten qıylǵan qas, jas janaryń Aq mańdaı ústindegi shashtaryńdy qara ormanǵa baladym. Ádemi júz... Qarashyqtar ot shashady ne túrli, — Uıqy qashqan túnderimniń qos juldyzy sekildi. Seniń nuryń basqa janǵa tógildi. Súıiktim, meniń janym bir-aq oıǵa órildi: Asaý tolqyn daıyndaı ber maǵan degen kórińdi.

— Iá, — dedi oılana Denı. — Kıbela úshin Atıs tutas álem ekenin túsinemin...

— Eger barlyq oı, búkil sezim bir jannyń tóńireginde aınal-soqtaıtyn bolsa... — Per sózin jutyp, úndemeı qaldy da kenet tolqı daýystap jiberdi: — Mine, solaı... Al men biz endi eshqashan da bir-birimizge esh ýaqytta jol taba almaspyz dep oılap edim!

Ol velosıpedine sekirip minip aldy, biraq ornynan qozǵala qoıǵan joq jáne Denıdiń ıyǵyna qolyn qoıyp, oǵan qarap turdy.

- Men úıden ketpes buryn "Kıbelanyń" qoljazbasyn saǵan beremin. Sen ony menen alǵan kúni meni bel baılady dep bile ber.

Sóıtti de Per qoshtasý belgisi retinde qolyn kóterip, jolmen jortyp ketti. Ol keshki qarańǵylyqta ǵaıyp boldy, ol kádimgi jasóspirim balasha velosıpedimen yzǵytyp bara jatty, álgi dastan onyń búkil janyn, onyń bar bolmysyn toltyrmaǵandaı. Tramvaı vagony jaqyndap qalǵan edi. Jol jıeginde turǵan Denı ymyrt qarańǵysynda jalǵyz kózdi alyp — sıkloptyń ot shashqan kózindeı dóńgelek sham paıda bolyp, jarqyraı ketkenine qarap qaldy. Jaqynda oqyǵan óleń esine tústi, onda tramvaı túnde zyrǵyp kele jatyp "jańbyrmen shylanyp jentektelip qalǵan" japyraqtardy janshyp ótetini aıtylatyn edi. Myna úlken sary kebejede anasy, Rozetta jáne, árıne, Landen kele jatqanyn bilip turdy, Landen Leonánda, sirá, sońǵy ret túneıtin bolar, óıtkeni bar sharýa bitýge aınalǵan-dy... Bári de satylady, biraq anasynyń qojalyǵynda úı men saıabaq qalmaq...

Jol ústinde olar, sirá, osy máselelerdi talqylaǵan bolar dep shamalady Denı. Landen eziniń Revolúler otbasyna qajettigin jaqsy bilse de, jasqanshaq ári beıil keıippen báriniń artynda kele jatty.

— Mine, osylaı, — dedi Revolú hanym ulyna, — bári de bitti!.. Qudaıǵa táýbe endi myna adamnan qutylamyz!

— Tynysh, apa, ol estip qoıady.

— Tipti jaqsy! Estı bersin!

Landenmen qatar kele jatqan Roza kenet júgire basyp jaqyndaryn qýyp jetti de inisine aqyryn ǵana:

— Jańalyǵym bar! Tapshy, káne! Men ózime oryn taptym, — dedi.

— Ah, asyqpaı tura turshy! — dep qarsylasa ketti anasy. — Biz muny áli otbasynda aqyldasamyz...

— Apa, bul degen sáti túsip turǵan is qoı!

— Joq, keshirersiń. Qısyny kelmeıdi! Men seniń jumys isteıtiniń, mysaly, sabaq beretiniń týraly oıǵa boı úırete bastadym. Biraq...

— Sabaq berý? Qandaı? Men mýzykant emespin, tipten eshteńe bilmeımin. Meniki ústirttik, keýek aǵash sıaqtymyn.

— Qoı káne. Tárbıe kórgen qyzdyń biletini qashanda bala oqytýǵa jaraıdy. Al sen ne oılap kettiń? Sen, Roza Revolú, qaıdaǵy bir dúkenniń satýshysy bolmaq!

— Apa, aıyp kórmeńizshi, "qaıdaǵy bir" dúken emes, kitap dúkeni, bul tipten basqa nárse ǵoı. Iá, Denı, Shardonǵa kiretin boldym, oılap qarashy.

— Shardonǵa? Biz ylǵı kitap satyp júretinge me?

Roza qýanysh kernep typyrshyp ketti. Denıde bul beker tym qýanady degen kóńil tolmas sezim qylań berdi. Bul shattaný munyń jynyn keltirip, namysyna tıdi. Qaqpadan kirgen kezde bul:

— Búgin maǵan Per keldi, — dep tótesinen qoıyp qaldy.

— Ah, solaı ma! — dep qyz býlyǵa daýystap jiberdi.

Qarańǵy bolyp ketken edi, sondyqtan Denı onyń bet-júzin kóre almady, biraq onyń daýsy qalaı dirildegenin estidi.

— Rober týraly birdeńe aıtty ma?

Denı: "Joq", — dep burq etkizdi de dymqyl aýany masattana jutty.

Aýyz bólmege kirgen bette Revolú hanym:

— Júlenmen aqyldaspaıynsha biz eshteńe sheshe almaımyz, ottyń bas egesi sol, — dep málimdedi.

Roza shydaı almaı, jastyq órekpýmen aıǵaılap jiberdi:

— Júlen úshin qalaı nan tabýym kerektigin men onymen aqyldasýǵa mindetti emespin!

Apasy ashýlana basyn qaqshıtyp: "Roza!" — dedi de yzǵarly únmen:

— Ol seniń aǵań; osynyń ózi jetkilikti bolar. Onyń ústine naýqas, aýyr naýqas.

— Durys, apataı, durys aıtasyz!.. Jaraıdy, baraıyq oǵan, osy qazir. Men erteń Shardonǵa jaýabymdy berýge tıispin.

Úıde peshter jaǵylmaǵan edi. "Myna basqysh kók muzdyń ózi ǵoı!" — dep alqyndy Revolú hanym. Ol qolyna shamdy ustap birinshi bolyp kóterilip kele jatty; onyń artynan qyzy júrdi, sherýdiń sońynda Denı. Qabyrǵada basqysh tepkishekteri qıǵan úsh kóleńke qalbańdaı qozǵalady. Revolú hanym alańda toqtady.

— Tura turyńdar, men baryp kóreıin, Júlen uıyqtap qalmady ma eken, — dedi ol shamdy Rozaǵa berip jatyp.

Denı apaıyna ijdaǵattap qarady; onyń qalaı ózgerip ketkenin bul osy sátte ǵana ańǵardy. Keıingi aptalardaǵy barlyq baqytsyzdyq beıne balǵa bolyp soqqylap, onyń óńin jańadan jasap shyqqandaı; onda balalyqtyń birde-bir izi qalmapty; kózderiniń astyn qaraıǵan dóńgelek teńbil daq basqan, kóleńke aryǵan bettiń shuqyrlary men shodyraıǵan shekelerin badyraıtyp kórsetip tur; murny súıirlenip ketipti, beıne sozyp jibergendeı ony qashyrypty. Symbatty názik nyqtary yrsıyp, súıir-súıir bolyp qalǵan. Denıdiń júregi shymyrlap ketti. Al myna qapaly óńniń qýanyshtan jaınań qaǵýy úshin: "Pero menimen Rober týraly jáne sen jaıly sóılesý úshin kelipti...", — dep sybyr etý jetkilikti edi-aý. Apalary qaıta oraldy jáne bulardy bólmege kirýge shaqyryp, qolyn bulǵady.

Jartylaı ashyq esikten tútinniń kókshýlan býdaǵy jylystap, temeki ıisi ańqyp sala berdi. Júlen iri-iri tor kóz etip syrylǵan túbitti jyly jasyl jamylǵy astynan basyn qyltıtty; keli basy júni túsken qustyń denesi qý súıek edi.

Bastapqyda ol jorta aýyrǵan naýqas endi ony shynynda da meńdep alǵan. Ol ózi úshin jasap alǵan baspana tars jabylyp, qapasqa aınalǵan. Onyń jabyrqaýynda endi qasaqanalyq eshteńe joq-ty, ol rasynda da erik-jigerden jurdaı bolyp, ózin qarapaıym áreketke ıliktire almaı qalǵan. Ol ómirden ketkim keledi dep aıtqanymen, ómir budan ózi ketip bara jatty. Rozetta aǵasyn kórgen bette, álginde ǵana aýzynan shyǵyp ketken tik sózderi úshin uıalyp qaldy. Ol aǵasyna músirkeı qarady jáne eshqandaı jırenbesten onyń kóıleginiń sholaq jeńiniń jıeginen shyǵyp jatqan júndi qolyn sıpady.

— Júlen, búgin aýa-raıy tamasha. Kún kóktemdeı qyzdyrdy. Qandaı jaqsy ekenin bilseń ǵoı! Ras aıtam, mine, bárinen de aıyrylǵan sıaqtymyz, kenet qarasań bári-bári ózińde qalǵanyn kóresiń. Kúnniń nury da, aǵashtar da, kósheler de, adamdar da...

Júlen dýalǵa teris aınalyp ketti de kúńk ete qaldy:

— Ketińdershi menen... Aıtpańdar. Menimen sóılespeńder.

Anasy ony tynyshtandyrmaq boldy:

— Janym, balam, biz qazir ketemiz, saǵan kedergi jasamaımyz. Biz tek seniń pikirińdi suramaqshy edik.

— Jo-joq!.. Keregi joq! — dep baqyrdy Júlen. — Eshteńeni de bilgim kelmeıdi... Eshqandaı pikirim joq!..

— Bul jerde áńgime sharýa týraly bolyp turǵan joq... Biz jaı senen keńes suramaqshy edik — sen úlken ulsyń ǵoı. Rozaǵa usynyp otyrǵan jerge — Shardonǵa kitap dúkenine turýǵa bola ma degendi sen sheshpegende kim sheshedi...

— Qalaǵanyn istesin, — dep mińgirledi Júlen. — Bári qurydy. Bári bitken soń endi ne...

— Júlen, tyńdashy, — dedi Roza, — sen, sirá, tańyrqarsyń, biraq men qatty qýanyshtymyn... Meni jumys isteıtinim, dúkender jabylǵan kezde kóshe tolyp ketetin qyzdardyń biri bolatynym týraly oı qanattandyrady... Jana ómir bastalady. Demek, mende eki ómir bolady... bireýi bastan ótti; ekinshisi endi bastalady. Al eger sen de... Tek nıet etý jetip jatyr...

Júlen tyńdaýdy qoıdy jáne jalbaryna qyńsylady:

— Aıańdarshy, meni, jaıyma qaldyryńdar, ketińdershi... Meni nege qınaısyńdar?

Sóıtti de jyly jamylǵyny basyna búrkep aldy. Anasy jaımen ǵana:

— Bul jerde sózdiń kómegi shamaly, Roza únińdi óshir, sen ony tek sharshatasyń. Onyń qulaqtaryn bitep alǵanyn kórip tursyń ǵoı. Baryńdar. Tamaqty mensiz ishe berińder, ishkim kelip turǵan joq. Men osynda bola turam, — dedi.

Sóıtti de ol kereýettiń janyna jaılasty. Osy bólme endi óziniń de baspanasyna aınalaryn, ómiriniń máni osy jer bolaryn túısigimen sezindi. Bul Júlendi baǵýy tıis, mine solaı. Budan endi basqa eshteńe suramańdar. Mine, onyń mindeti, ómiriniń maǵynasy, paryzy. Bul úshin endi kúlli álem munyń uly óziniń túrmesine aınaldyrǵan osy bólmeniń qabyrǵalarynan aspaıdy. Bul ózin ulyna arnaıdy jáne jurt bul týraly: "Qandaı jankeshti ana! Esh ýaqytta qyńq etken emes", — dep aıtatyn bolady.

ALTYNSHY TARAÝ

Landen óz oryndyǵynyń janynda tik turyp kútýde eken jáne Rozetta men Denı ústel basynda oryndaryna jaıǵasqannan keıin ǵana tize búkti. Ol Rozanyń juqaltań qyrynan qarap otyrdy. Roza ıyǵyna sháli jaýyp alǵan. Qyz ara-tura ornynan sál kóterilip, túıir nan alady. Apaıy da, inisi de Landenge qaraýdan qashqaqtady jáne bul qylyqtary, eger ezderine bireý tym tesile qarasa, basqalardyń qysylatyny sıaqty, ony da qysyltty. Denı tipti Landenniń dastarqan ústine qoıylǵan túkti júndi, alaqany shaǵyn, tyrnaqtary mújilgen qoldaryn kórmeý úshin keıde teris burylyp ketedi, al adamnyń qoldary olar jasaǵan is-áreketterge oraı birte-birte qalyptasyp, sol áreketterdiń tabyn qaldyratyn sıaqty.

Landen kózderin tárelkeden kóterýge jasqanyp, tamaqqa den qoıǵandaı keıip tanytty, sóıtip jorta qomaǵaılana as iship otyrdy; onyń saqalynda barlyq ishken-jegeniniń izderi qaldy. Lústra jaryǵy onyń shaqsha basyna shaǵylysyp tur. Landenniń tezirek asqanadan ketkisi keldi, áıtse de marqum qojaıynnyń balalarymen dámdes bolǵany onyń kóńilin kónshitken edi. Bul da dastarqan ústinen qoldy — Rozanyń kishkentaı qolyn, qyzarǵan qulaǵynyń ushyn, moınynyń beldeýin kórip otyrdy. Asqanada jaıǵasqan myna eki jasóspirim perishte jan munymen birge bir aýamen tynystady. Landen olardyń qutyn qashyrdy, biraq olar báribir munymen qatar otyrýǵa májbúr edi. Roza aýyr lep shyǵardy. Landen ornynan turdy.

— İrimshik jemeısiz be, Landen myrza?

— Joq, rahmet sizge, bıkesh. Bul sońǵy kesh. Maǵan áli birneshe býma qaǵazdy aqtaryp, tizip shyǵý kerek. Áldebir qujattar jetispeıdi. Olar kabınetten tabylyp qalar degen úmitimdi úzbeı turmyn.

— Anda tas oshaqty jaqqan bolar... Qaryndasyńyzdyń qaly qalaı? Densaýlyǵy qalaı?

— Rahmet sizge, sondaı meıirbansyz. Qaryndasyma sýyq tıip, saı – súıegi syrqyraýdan azap shekken edi, biraq qazir táýir. Qaıtadan kúıbeń tirshiligine kirisip ketti...

Ol bosqa jaýap qaıtardy. Suraq jaı sypaıygershilik úshin qoıyla salynǵan edi, óıtkeni kári qyzdyń densaýlyǵy Roza Revolúdi esh selt etkizbeıtin.

Landen kabınettiń esigin muqıat japty, ol munda aqyrǵy ret jumys istemekshi. Sońǵy úsh apta boıǵy ár keshtegideı jazý ústeliniń basynda oryn taqqa jaıǵasty da, qoldarymen basyn tirep, tynyshtyqqa jáne tereń tylsymǵa raqattana qımylsyz uzaq otyrdy.

Ólgen jannan endi qorqýdyń qajeti joq, ol eshteńemen — qatty sózderimen de, jırenýimen de renjite almaıdy. Ol adal berilgen júrekti ıtere almaıdy jáne endi óziniń tirshiliginde jasaǵanyndaı, boıyna sińgen sezimnen ózi qorǵanshaqtap, tákapparlyq qamalyn turǵyza almaıdy. Endi ony aıalaýdyń da, aldaýdyń da qajeti joq; tipti músápir adamyńyz Landen, al ǵajaıyp janyńyz marqum Oskar Revolú bolsa da, myna tiri Landen ózi úshin bir túrli ári sondaı tosyn sezimge — músirkeýshilikke erkin berile alady. Landen ózi dúnıede bárinen de artyq tabynǵan adamyn qalaı músirkeı alatynyna tańyrqady. Jáne ol Oskar Revolúdi ómiriniń sońǵy aptalarynda qandaı azaptar qınaǵanyn elestetýge tyrysty. Onyń qınalysynyń sebebi sharýasynyń shaıqalýy emes, álpeshtegen áıeliniń opasyzdyǵy bolǵany anyq. Ol, árıne iri oınady jáne utyldy, biraq onysy sonshalyqty qorqynyshty ma edi? Ol oraıyn keltire alatyn edi, bul utylysy sondaı adam úshin bolmashy ǵana nárse-tin. Eger nyq basyp tura almasa, eger aqshanyń jelge ushýy kúıreýge ákelip soqtyrsa, bul onyń búkil esil-derti, búkil jan-táni tek bir ǵana nársege — áıelge aýǵanynda ǵana. Jáne qandaı áıelge! Saıqal Loratıge! "Sen qazir ana jaqta aqyry onyń qandaı ońbaǵan jalmaýyz ekenin kórip jatqan bolarsyń-aý", — dep kúbirledi Landen sózin marqumǵa arnap.

Landen ólilerdiń tiriler jan júregin uǵatynyna kúmándanbady. Osyndaı senimniń arqasynda boıy jeńildep sala berdi: demek, Oskar Revolú Landenniń shyn bolmysyn kórip turǵany sıaqty, Regına Loratıdiń de shynaıy túrin kóredi. Aǵa klerk o dúnıelik tirshilikke kámil sendi, sóıtip osy oıynan kóńili jaı tapty; ol tipti budan bylaı ómirde osy senimdi ustanýdy uıǵarady; endi jumys bunyń eńsesin basa almaıdy jáne bul endi eshkimge de adal qul bolmaq emes. Buǵan talaı jer oryn usynyp jatyr, biraq bul ózine bos ýaqyty kópteý qalatyn jumysqa kiredi. Landenniń iskerlik qabileti bir kezderi ózin tánti etken parıjdik belgili senimdi ókil burynǵy notarıýstyń usynysyn qup alsam ba eken dep oılanyp júr, ol buǵan óziniń barlyq operasıasynan úles berip otyrýǵa ýáde etken. Biraq Landen Oskar Revolúden qol úzbeýge uıǵardy — burynǵy qojaıyn óli bolsa da buǵan ámirin júrgizip tur edi.

Eń aldymen Oskardyń murasyn retke keltirýi, eger qajet bolsa, onyń jaqsy atyn qorǵaýy kerek. Biraq eń bastysy — jazasyn berýi tıis (bul oı Landende qýanysh kernetti). Landen Regına Loratıden kek qaıtarýdy óziniń mindetti boryshy sanady, biraq ony is júzine qalaı asyrýdy egjeı-tegjeıli oılastyrýǵa ýaqyty bola qoımaǵan-dy. Ol Loratımen esep aıyrysýǵa, bylaısha aıtqanda. Ese qaıtarýǵa tıis ekenin bekem bildi, biraq istiń búge-shigesine ázirge boılaı qoıǵan joq. Ol jek kerdi, óziniń óshpendilik ańsaryn qandyrýǵa asyqty, sóıtip onyń barlyq yntyqtyǵy paryz keıpine aınaldy: rıasyz beınege enýi Landenniń týmysynan qaıyrymdy jan bolýǵa umtylǵan bolmysynan edi. Onyń ishine búkkenin syrtyna shyǵaryp, odan saqtandyrar barlyq oǵash belgini tek basqalar ǵana kóre alatyn, tek olar ǵana munyń alaq-julaq kózqarasyn, júris-turysyn, daýsyn ańǵarar edi, munyń ózine ony izgi sezim baýrap alǵandaı kórinedi. Sóıtip ol shyn kóńilimen aldandy. Árıne, ol adamdardyń ózinen kashqaqtaıtynyn kórip júrdi, biraq ol munyń sebebin óziniń usqynsyz keıpi jáne ózin qadam basqan saıyn áıgilep turǵan izgi júreginen dep eseptedi.

Sóıtip, Landenge Regına Loratıdiń sazaıyn tartqyzý borysh boldy. Áıtse de ol asyqpady. Bul jerde asyǵýdyń qajeti joq. Bu dúnıede Oskar Revolúdiń qazasyna kináli áıel saıran salyp jatyr. Endi tek ony kózden tasa qylmaı, osy jalmaýyz saıqaldyń izinen qalmaýy kerek.

Tóńirek typ-tynysh, uıyqtap jatqan úıdi basyp turyp qalǵan sýdyń túpsiz tuńǵıyqtaı tereń edi. Qysas adamdardan, búkil zulym álemnen alysta Landen munda ózi ardaq tutqan qojaıynynyń rýhymen syrlasyp, sońǵy túpti ótkerip jatty. Muragerlerdiń ózine degen sezimin bul jaqsy bildi, osy úıden attap shyqsa boldy, endi ony munda kaıtyp kirgize da ekitalaı. "Ah, Oskar! — dep ah urdy Landen, — eger seniń beıbaq rýhyn tuńǵıyq tylsymynan óz úıine oralar bolsa, keletin kúni naq búgingi tún!" Eger kenet kabınettiń esigi aıqara ashylyp, óziniń kádimgi asyǵys júrisimen Oskar Revolú kirip kelse jáne qashandaǵydaı alań kóńilmen, tipti óziniń aǵa klerk qyzmetkerine kóz de salmastan, júre oǵan áldebir buıryǵyn berse she; mańdaıymen áınekti tirep tereze janynda tursa, sonan soń anaý ústeldiń arǵy jaǵyna baryp jaıǵassa, oryn taq arqalyǵyna shalqaısa jáne qaltasyndaǵy kiltter býmasyn syldyrlata otyryp alyp birdeńeni oılasa she; sonan soń ústel jáshigin ashyp, ózine qajetti qujatty izdese jáne ony tappaı sharshap, úıilgen qaǵazdy ıtere salsa, sóıtip qoraptan úlken jýan sıgardy alsa she — ol únemi óte qymbat ári kúshti sıgarlar tartatyn, olardan Landenniń basy aýyratyn... Iá, eger qazir osynyń bári bola qalsa, aǵa klerk esh tań qalmas edi, bir suraq ta qoımas edi. Ol adal ıttiń meıirimdi janaryn qojaıynnyń kózderine emes, ózin baqylap turǵanyn sezbeıtin, jasyrynbaıtyn jáne qulaı berilgen jannyń janarynan qashqaqtamaıtyn qoldaryna tigip únsiz kúter edi.

Munyń eshqaısysy da bolmaq emes jáne bolmaıdy da, al Landen qaralmaǵan qaǵazdardyń sońǵy býmasynyń jibin sheship jatyp, emis-emis tebirenis sharpýyn sezindi. Onda osyǵan deıin ábden býlyqqan sezim qozyp ketti. Býmada jazba kitapshalary, jarnamalyqtar, bloknottar eken, al olarda tipten taıaýda túrtilgen shımaı jazýlar: belgilengen iskerlik kezdesýler, meken-jaılar nemese áldebir sandar, algebra teńdeýleri jazylypty. Keıde Landen úshin eshteńeni bildirmeıtin áıelder esimderi — qysqa qaıyrylǵan, súıkimdi de nazdy, biraq bunyń esine áldebir tanys beıneni sala qoımaıtyn esimder kezdesip qalyp jatty. Landen bul esimderdi jırene, qaıta oqyp otyrdy, óıtkeni Oskar Revolú buǵan senim arta aıtqan jortýyldardy ǵana óziniń ádep uǵymy boıynsha qojaıynnyń oryndy qydyrysyna balaıtyn.

Kenet jazý kitapshalarynyń birinen áldebir gúl satýshynyń meken-jaıynyń astyna shımaılanǵan shaǵyn jazý — túrte salynǵan oı shyǵa keldi, ádette basyna kelgen oıdy oqys ári shyn aıtýynda Landendi elemesten, Landenniń kózinshe aıta beretin tiri Oskar Revolúdiń ózi sóılep turǵandaı. Jazýda baıandalǵan syrdy shımaı jazý búrkemelep turdy: onyń qoltańbasynyń ár órnegi sondaı tanys Landenniń ózine lýpamen qaraýǵa týra keldi.

"Sol túngi beıtanys áıel meni lázzatqa bóledi, óıtkeni ol maǵan báribir jan edi. Regınanyń janynda eńsemdi basatyn azapty ýaıym meni alańdatpady. Regınaǵa degen súıispenshilik kúshimdi sarqydy, ol qasymda bolǵan kezde siresip qalamyn. Ózim ǵashyq janmen jaqyndasý meni saldyratyp tastaıdy. Men ony tek qıalymda nemese basqany qushyp jatqanda ǵana ıelene alamyn. Men bul týraly ómirde eshkimge de moıyndamas edim. Budan da ólip ketken jaqsy! Biraq men bul syrymdy jańa ǵana ..."

Landen qojaıynnyń qoltańbasyn jaqsy bilse de (biletini sonshalyq, Oskar Revolú óz shımaıyn ózi tanı almaǵan kezde aǵa klerkti kómekke shaqyratyn) kelesi sózderdi esh ajyrata almady. Aqyry Landen alǵashqy úsh áripti — "sum" jáne sońǵy "a" árpin ajyratty. Jınaqtaǵanda "sumǵa" degen sóz ekeni kúmánsiz edi. Iá, ıá, "men bul syrymdy jańa ǵana sumǵa ashtym..."

Landen qasyn da qaqpady. Bul áli Oskar Revolú "sum" dep kimdi aıtyp otyrǵanyn bilmeıtin. Oq muny jaraqattap tesip ótti de jaranyń aýzy jabylyp qaldy. Qan syrtqa aqpady. Sóıtip, Landen burynǵysynsha sózderge ijdaǵatpen mán berip, odan ári oqydy, tanymaı asa qınalǵan jerlerde qolyna lýpa aldy.

"Onyń bar kúshi osynda. Ol qashan da janymda, qaǵaz tastaýǵa arnalǵan kárzeńke sıaqty, kúlsalǵysh tárizdi, eden jýǵysh álde túkirgish ispetti. Basqa adamdar tek ózine ǵana senetin, jalǵyz kezinde kóshede ózine-ózi kúbirleıtin nemese meıramhanada tústik tamaqtanýdyń sońynda ydystardyń saldyry men orkestr skrıpkalarynyń ańyraýy astynda ózine ǵana aıtatyn nárseni — ózgeniń qulaǵyna tipti sybyrlap aıtýdyń ózi múmkin emes osy uıat moıyndaýdyń bárin men sumǵa syr etip ashyp, lak etkizip aqtaryp saldym.

Meniń ómirime mektep jyldary enip, sodan beri menen qol úzbegen osy adamnyń jaqyndyǵy qandaı jıirkenishti edi. Osy jýyndy tógetin shuqanaqtyń janynda meniń jumys isteýime, ǵashyq bolýyma, raqattanýyma, japa shegýime týra keldi, men ony tańdaǵan emespin, onyń ózi meni tańdaǵan... Jasamys shaǵymda meniń boıymdy kenet sumdyq sezim bılep ketti, ómirim osyndaı tańbamen ótipti, meni óziniń tabynýshysy etip qalap alǵan myna maqulyq ómirime ámirin júrgizip, baǵyttap kelipti, — al onyń ózi de sezbeıtin shyn qasıetin — qylmysker bolmysyn men ǵana bilemin..."

Landen qolmen keýdesin basty, qan kenet jaraqattan ytyp shyǵyp, shapshyp ala jónelgendeı boldy. Ol tas oshaq ústinde ilýli turǵan aınaǵa kelip ózine qarady. Beti basqa adamdarmen birdeı Qudaı jaratqan kádimgi bet, al janary tipti kóp adamdarǵa qaraǵanda pák bolsa kerek, kózderinde balalyq birdeńe bar, jaýyn shalshyǵyna shaǵylysqan shuǵylanyń sáýlesi sıaqty. Ol óziniń aınadaǵy beınesine muqıat qarady. Basy taqyr, betin saqal basqan, júzinde sonda da balalyqtyń taby bar. Kúlkili álpet, bary osy. Munan sonshalyqty qandaı sumdyqty baıqaı qoıdy eken, nelikten budan munyń ózine beımálim keıipti kóre qaldy? Beıbaq akterdi qandaı belgisiz tragedıada oınaý kútip tur?

Túngi tynyshtyqty endi aýyr tolqyndardyń jaǵalaýǵa urǵan qumyǵyńqy soqqylary jáne qummen syrǵyǵan saryny buzdy, — beıne zulym rýhtar úıdi muhıttyń jaǵasyna kóshirip aparǵandaı. Landen bul saryn óziniń shekesin solqyldatyp turǵan qan shapshýy ekenin birden ańǵara qoıǵan joq. Ol alaqandarymen betin, saqalyn, kózderin, áldekim ǵashyq bolýy múmkin janaryn sıpady. Jáne ol bir kezderi balalyq shaǵynda ózin apaıy jubatqanda aıtatyn: "Beıshara-aı, baıǵus-aı!" — degen qarapaıym sózderdi aqyryn qaıtalaı berdi. Ol ózin-ózi aıap ketti. Eger ol osy sátte óle ketip, Jaratqannyń aldynda jalańash ári japadan jalǵyz tursa, onda munyń ózi Jaratýshydan esep talap etken bolar edi jáne Landen bul ómirge ne úshin keldi dep surar edi. Biraq bul ólgen joq. Teńiz tolqyndarynyń tikeleı soqqylary munyń qulaǵyn kúmbirletip jibergenimen, adam tániniń názik qabyrshaǵyn syndyra almady. Óz taǵdyryna moıynsunyp, ol qaıtadan jazý ústeline otyrdy da, janaryn túsiniksiz — kez kelgen basqa janǵa túsiniksiz bolǵanymen, biraq tek Landenge ǵana túsinikti sózdermen jıi jazylǵan paraq qaǵazǵa tikti, — oǵan endi tipti lýpanyń da qajeti bolmaı qaldy.

"Qalada jurt men úshin bárin de Landen isteıdi dep aıtady; adamdar onyń maǵan adal qyzmet etip júrgenine kámil senimdi, onyń ózi de osyndaı uǵymda; onyń maǵan qyzmet istemeıtinin, kaıta ol sumǵa men qyzmet jasap júrgenimdi tek ózim ǵana bilemin. Men, árıne, oǵan kerekpin, óıtkeni men ol úshin "jan daýasymyn". Onyń qıratýshy kúsh-qaıratyn men óz paıdama jaratyp júrgenmin. Al shyndap kelgende, men bútindeı onyń ámirindemin. Ol meniń lıseı kezinen búkil astyrtyn júris-turysymdy biledi. On eki jasymyzda bizdiń qatynasymyz qalaı bolǵanyn esime túsiremin. Túptep kelgende, sumyraı menen táýbe etýge aldyna baryp, syryńdy aıtar dinbasydan góri kóp nárseni sýyrtpaqtap surap bilip alatyn. Sóıtip, uıat-aıat sanamaǵan qýlyq-sumdyqsyz kinárattarym sanaly túrde kúnámdi jýyp-shaıýǵa aınalyp júre beredi. Maǵan qylyqtarymnyń shyn mánin, kúnálarymnyń búkil aýyrtpalyǵyn ashyp bergen bul kýáni men sol kezde-aq jek kórgenmin. Biraq jek kórgennen ne paıda? Onyń súıispenshiligi meniń jek kórýshiligimdi basyp ketti, jutyp qoıdy. Mahabbaty meni ot qushaǵyna aldy. Sóıtip, osy tylsym sıqyrly sheńber menimen birge aınalyp, men ósken saıyn keńeıip, kúsheıe tústi. Ol maǵan jasaǵan ár qyzmeti saıyn, oǵan árbir qupıany sengen saıyn qursaý bekı berdi. Ol aldymen men úshin latyn tilinen aýdarmalardy jáne áldebir qylyǵym úshin jaza retinde berilgen jattyǵýlardy jasap, sabaq ústinde bar yqylasymen kómektesip júrdi. Sóıtip, búkil ómir boıy maǵan qýanysh álde lázzat bere qoımaıtyndardyń bári onyń ıyǵyna júk bolyp keledi. Keıinirek ol meniń jan azaptarymnyń kýási boldy, men Qudaıdyń ózinen jasyrar bolar kóz jasymdy onyń aldynda kóldettim. Adamdy músirkeýshilik oıatatyn azapty shaǵynýdy odan jasyrmadym. Maǵan odan jasyryp keregi ne? Óıtkeni ol meniń bir bóligime, meniń jan-júregimniń beınesine aınaldy ǵoı! Men ony jábirledim, aıaqtarymmen tepkiledim. Biraq meniń barlyq kemsitýim men ájýalaýym tek bizdi qandaı ajyratylmas shynjyr matap tastaǵanyn anyq kórsetip berdi. Múmkin men sumyraıdyń bosqa súrip jatqan ómirin tolyqtyrý, sumdy óziniń shyn qasıetinen aldarqatý úshin ǵana jaratylǵan bolarmyn. Eger ol meni jalmaıtyn bolsa, meniń kózimniń jumylǵanyn kórer bolsa, jurtta qaraýsyz qalǵan bul qara nıet kúsh ne búldirer edi? Regına ylǵı: "Balyqshy balyqshyny alystan tanıdy. Beker dos bolmaǵansyńdar. Aralaryńda ne syr bar?" — dep qoımaıtyn. Qandaı syr? Árıne, is qupıasy... Biraq ol maǵan qysastyq jasap, birde-bir ret olardy paıdalanǵan emes... Men oǵan sengen birde-bir qupıa ózime qarsy qoldanylǵan qarýǵa aınalǵan emes.

Biraq báribir..,ol meniń túbime jetedi. Ómirimniń qarbalastyǵy, keńsemniń naǵyz fabrıkaǵa aınalýy — sonyń tirligi. Men odan kiris talap etemin, aqsha-aqsha deımin. Ol maǵan ólermendikpen qyzmet etedi, dosym retinde meni toqtatýǵa tıis bolsa da meniń órekpigen kúıretýshi yńǵaıyma kóne beredi. Bul jerde qandaı qupıa bolýy múmkin!.. Sirá, onda men maltyqqan uıyqtyń ortasynda qalqyp turýdyń ózge amaly joq sıaqty. Ol meni óltirip tynady. Eger ol bolmaǵanda mende ózimdi saqtaý túısigi oıanar edi; jyldar nápsi yndynyn tunshyqtyrar edi. Sumnyń arqasynda ómirimniń bári astan-kesten boldy: ol meni ynty-shyntymen qoldaıdy, meni osy jarqyldap júrgenim úshin sondaı maqtaıtyn jastyq jalynymdy laýlata túsedi. Biraq kúshim sarqylyp, saldyrap qalǵanym, áne-mine qulap túserim ózime jaqsy málim ǵoı. Al ol ylǵı janymnan tabyla ketedi, ilip áketýge, qoldaı jónelýge, bárin rettep, jaıǵastyrýǵa daıyn, sońǵy sátte qajetti aqsha qarajatty da taýyp beredi, barlyq maıdanda aıqasyp jatady. Onyń esesine meni bos júrýge, bos ýaqytty raqatpen ótkizýge ıtermeleıdi, al bul meniń túbime jetedi. Meni yntyzarlyq jeligi eliktirip áketetin joldan ol barlyq kedergini ijdaǵattylyqpen tazartyp otyrady, onyń ornyna meni bir aýyq bolsa da toqtaýǵa, tynystap alýǵa májbúrlese ǵoı. Men jumysy, kásibı boryshy qutqarǵan, otbasy saqtap qalǵan talaı jandy bilemin. Biraq Oskar Revolúdiń keńsesinde men endi eshkim de emespin, ol sum bárin meńgerip alǵan. Otbasy? Ol meni jaqyndarymnan sýytty. Qalaısha? Muny aıtýǵa tilim jetpeıdi, biraq sony tereń sezinemin... Múmkin ol jaqyndarymdy meni qorshaǵan, olar úshin jol joq qara nıet jumbaqtarmen jáne qupıalarmen alystatqan bolar. Ol osy tas túnekti meni súıetinder úshin lajsyz jaǵdaıǵa aınaldyrdy. Sonymen katar ol bizdiń otbasymyzdyń astyn úńgip, or qazýmen aınalysty. Biraq osyndaı zulym zıankes kórtyshqannyń jer keýlegen jumysy maǵan oraıy kelgende balalarymnyń janynda janym jaı taba demalýyma kedergi bola almady".

Landen oryndyqty keri ıterip jiberip, ornynan turyp ketti. Ol basyn shaıqap, endi ómirde joq arýaqqa: "Joq! Beker!" — dep dybyssyz aıǵaılady. "Qalaısha bul aqıqat? Osynda qalaısha mysqyldaı bolsa da shyndyq bar?" — dep surady. Ol alaqanymen kózderin basyp: "Sabyr! Sabyr et! Oılan! Mine, aıtalyq, lıseıde...", — dep kúbirledi. Shapshyǵan qan qysymy endi shekesin solqyldatpady, biraq ol túngi jel shyrsha toǵaıyn keýlep ketkendeı sozylyńqy gýildi estidi. Ol oıyn esh jınaqtaı almady. Ústel ústinde jatqan jazý kitapshasy muny arbap, shaqyryp, talap etip turdy. Biraq Landen burynǵy ornyna otyrmady, tek eńkeıip, odan ári túregep turyp oqydy.

"Al men ólgen soń ne bolady? Sum balalarymdy jaıyna qaldyra ma? Álde endi men joq jerlerdi burynǵysynsha sharlaı bere me, olardyń kúni ne bolady? Onyń bıligi menimen birge joıyla ma? Meni ony ózimmen birge kelmeske tartyp ákete alamyn ba?"

Landen alaqanyn ashyq jazý kitapshasynyń ústine qoıyp tyna qaldy. Ol tapjylmaı uzaq turdy. Onyń qarsysynda qaqpaǵyn jabý eshkimniń oıyna kelmegen terezeniń túnek áıneginiń arǵy jaǵynan Mergen juldyzy jarqyraıdy. Aqyry Landen qozǵalyp, jazý kitapshasyn aldy da ony kemir jalyndap janyp jatqan tas oshaqqa laqtyryp jiberdi, sóıtti de tizesin búgip, jalynnyń diril qaǵa jalańdaǵan tilderi shımaı toly betterdi qalaı jalap jatqanyn, kitapshany qıyndyqpen kemire, basylyp baryp qaıta lap etip janǵanyn qarap otyrdy. Ol ot shalǵan kitapshany eki ret shymmen ilip aldy jáne ot qattyraq janýy úshin ony aýada bulǵaqtatty... Ol barlyǵy janyp bitkenshe uzaq kútti, bári órtenip, joıylyp ketkenine kózin jetkizgisi keldi, sóıtip jaman jazýlardan tek úlpildegen shókim kúl ǵana qaldy.

Rozetta kenet oıanyp ketti. Oǵan esik syqyrlap, áldekim tas taqtaıshalarmen abaılap basyp, aldyńǵy bólmege ótkendeı kórindi. Barlyq qulpy tozǵan eski baıbatsha úıi qala mańyndaǵy saıajaılyq jerde edi, odan ári alqaptar men derevnálar bastalady; bul úıde qystygúni esh ýaqytta qystap turǵan emes-ti, sondyqtan Revolú hanymnyń pikirinshe, bul úı qylmys jasaýǵa meılinshe qolaıly oryn bolýǵa tıis. Roza tóseginde otyryp, abaılap tyń tyńdady, biraq oǵan shyrsha toǵaıynda gýildegen jeldiń shýyly ǵana jetti. "Tús kórgen bolarmyn", — dep oılady bul. Saǵat áli tańǵy tort. Qońyraýly saǵat syńǵyr qaqqansha áli eki saǵat uıyqtap alýǵa bolady, al syńǵyrlady degenshe, dereý kıinip, tramvaı aıaldamasyna júgirýi kerek. Osylaı onyń jańa ómiri, eńbekshi qyzdyń ómiri bastalady. Revolú bıkeshke óz týǵandaryn asyraý úshin jumys isteýi qajet. Ol adamdardyń kózine batyl qaraıtyn bolady jáne eshkimge de aldymen ıilmeıdi. Jáne áıteýir bir kezde Roberdiń kitap dúkeniniń esigin ashyp, kirip keletini sózsiz. Álde joq, kezdesý, sirá, basqasha ótetin shyǵar. Rober dúkendi tóńirektep, bul qashan shyǵyp, úıine qaıtady dep kútedi... Qýanysh tolqyny júregin sharpyp ótti. Joq, ómir tipten taýsyla qoıǵan joq, qaıta endi bastalyp jatyr. Ákesin kórge alyp ketken jamandyq odan basqa tek esh ýaqytta naǵyz ómirdi súrmegen, tek tiri ólik bolyp kún keshken, mysaly, Júlen sıaqtylardy ǵana baýdaı túsirdi... Al bul, Roza Revolú, óz jolymen, barlyq ýaqytta alǵa, tek alǵa júredi, birde-bir ret artyna burylyp qaramaıdy jáne inisi Denıdi ózimen birge ertip áketedi. Bul apasy men Júlenge tapqanyn berip otyrady, olarǵa qatysty munyń mindeti bireý-aq: olardyń aýzyna sý tamyzý... Al Denımen basqasha, júreginde Robermen katar ol úshin de oryn saqtaýy qajet... Munyń on boıyn bolashaq baqytyna degen úmit sezimi kernep ketti, tebirenisten uıqy da ashyldy. Ol qońyraýly saǵat kóktegi perishteniń Azap soty bastalǵanyn jarıalaǵan kerneıi sıaqty arqyraı jónelerdiń aldynda ǵana bir sát kóz ilindirdi.

Roza atyp turdy da, sýyqtan qaltyrap, shyraq jaryǵynda asyǵys kıindi. Ac úıde oshaqtaǵy shoqta ystyq kúıinde turǵan kofeden bir shynyaıaq ishti. Bul óz uıqy bólmesine basqyshpen kóterilip bara jatyp, ákesiniń kabıneti esiginiń astynan dálizge túsken jaryq sáýlesin baıqady. Qalaısha Landen búkil túndi qujattardy aqtarýmen ótkizdi eken? Bul esik qaǵyp, ishke kirdi de tańyrqaı bosaǵada turyp qaldy: bólmede eshkim joq edi, biraq aýdarylǵan ústel men jerge kilem ústine laqtyryp tastalǵan dıvan jastyqtary jáne jaǵylǵan qaǵazdar kúli — bári buǵan áldebir jumbaq oqıǵanyń sumdyq izderi sıaqty kórindi. Mine, osy kezde ol túnde áldekimniń júrisi ózin oıatyp jibergenin esine túsirdi. Múmkin Landendi óltirip ketken bolar? Bunyń ornynan qozǵalýǵa batyly barmady, qarańǵy buryshtarǵa muqıat kóz salýǵa da qoryqty... Dıvannyń astyn, shymyldyq perdeniń syrtyn qarasa. Óli dene sonda tyǵyp tastalmady ma eken... Múmkin Landen uıyqtaýǵa bara jatyp, jaryqty óshirýdi jaı umytyp ketken shyǵar...

Munyń óziniń shamdy óshirýge batyly barmady, biraq aýlamen ótip bara jatyp, Kavelgeniń as úıinen jaryqty kórip, olardyń terezesin qaqty. Marıa tereze qaqpaǵyn sál ashty jáne onyń sózderi birden Rozanyń janyn jaı tapqyzdy: sóıtse, tún ishinde Landen budan qaqpany ashýdy ótinipti — onyń basyna Bordoǵa jaıaý tartyp ketpek oı kelipti. "Ýaqyt joǵaltpaý úshin, — depti. Ornynda otyra almaıdy ǵoı. Qandaı beımaz! Ony jatyqtyryp jatqan kim bar eken?"

"Kimnen jáne nelikten tura qashty? — dep oılady Roza tas jol men eldi meken joly qıylysynda sýyqtan búrseńdep turyp. — Ol kimmen shaıqasty? Baıǵus Landen! Landen sıaqty bolý qandaı sumdyq!" Sóıtip, bul alǵashqy tramvaıdyń ottary ulǵaıa túsken tuman perdesine jiti qarap turdy.

Ol jolaýshy jartylaı tola vagonda kele jatty jáne óziniń sharshaǵanyn sezse de, ózin jınaqy uıqy bólmesinde kún shuǵylasy oıatatyn jáne býy burqyraǵan shynaıaq kofeni tabaqshaǵa salyp, úı kútýshisi ózine ákelip beretin ertegi kúnder týraly esine aldy. Qýyrylǵan nan túıirleriniń ıisi tas oshaqta janyp jatqan maıda aǵash qara maıly ıisimen aralasyp ketetin. Al endi munyń da taǵdyry moınyna qamyt salǵan kóp adammen birdeı. Endi zaýyttar gýilinen kenet oıanyp ketip, jyly jamylǵyny qymtaı túsip, qaıtadan uıqyǵa enip bara jatyp: "Baıǵus, jumysshylar-aı, áli tipten qarańǵy ǵoı!" — dep músirkeı kúbirleýge bolmaıdy. Joq, endi álgi jumysqa shaqyrǵan óktem dabyl buǵan da qatysty. Bul endi ómirdi syrttaı baqylap tura almaıdy. Biraq bul oı Roza Revolúdi qapalandyra qoıǵan joq, qaıta siresken uıqyly kúıden shyǵaryp, ony tyń jolmen tek alǵa bastaı berdi.

JETİNSHİ TARAÝ

— Biz osy jerdiń eń baıyrǵy turǵyndarymyz, — dedi Felısıa Landen bıkesh óziniń aldynan jertóleden shyǵa kelgen qolynda sábıi bar aryq esik baǵýshyǵa, ol balany bultıǵan ishimen demeı ustap turdy. — Men sizge esik baǵýshy retinde emes, tanys retinde qaraımyn. Men sizge birdeńe aıtaıyn jáne eger siz ony áldekimge jetkizseńiz, buǵan esh renjı qoımaımyn... Qaıta, siz meniń sózderimdi turǵyndardyń bárine jaısańyz, tipti qýanamyn. Úshinshi qabatta turatyndar meniń aǵaıym týraly: ol óziniń marqum qojaıynynyń taqyrǵa otyrýyna baılanysty ketip bara jatyr, sotqa tap bolýdan qorqady-mys dep aıtatyn kórinedi. Iá, bizdiń úıde naq osylaı sandyraqtaıtyndar bar, biraq Jozef hanym men sizdi bul úshin jazǵyrmaımyn. Siz úıdi jaılaǵan túrli ǵaıbat ósek-aıań úshin jaýap bermeısiz ǵoı? Biraq árkimniń-aq meniń sózimdi tekserýine bolady, al men qalamyzdaǵy notarıaldyq keńselerdiń biri qalmaı, bári meniń aǵaıymdy ózderine jumysqa alǵysy keldi deımin, — onyń jaqsy aty talaıdan málim. Mine, jaqynda Bostyń keńsesindegi aǵa klerk ony maǵan maqtasyn kelip, maqtasyn! Oskar Revolú óz keńsesine zalal keltirmesten sonshama jyl saýyq-saıran sala aldy, óıtkeni sizdiń aǵańyz qarjynyń kózin taba biletin naǵyz dana bolǵandyqtan ǵana. Iá, sot jáne bırja tóńireginde eshkim de onyń adaldyǵyna kúmán keltirmeıtinine kámil senýińizge bolady.

Mine, ózińiz paıymdańyz!.. Ol Malbýrgke jumysqa kirýi tıis edi, ábden kelisken bolatyn. Aǵaıym marqum Revolúdiń isterin jaılastyrýǵa kómektesip bolǵansha olardyń kúte turýyn ǵana ótindi. Sóıtip, ol baıǵus álgi taratýmen júrip sharshap-shaldyǵa, kúni-túni jumys, istedi, al Revolú myrzalar oǵan rahmet aıtsaıshy. Olardan ne kútetini bar! Olar menimen ómiri amandasqan da emes. Al meniń aǵaıym óziniń basyna beınet taýyp, qulaı berilgen adam, berilgeni sondaı-kádimgi adal ıt sıaqty. Siz oılap qalmańyz, men muny ony maqtap aıtyp turǵanym joq. Men, árıne ony súıemin,-qalaısha aǵańdy jaqsy kórmeısiń? — biraq óziniń qandas týystaryna moıyn burmaǵanyn ári mansuq etkenin esh ýaqytta keshirmeımin jáne kimder úshin mansuq etti deısiz ǵoı? Murnyn aspanǵa kóteretin dańǵoı adamdarǵa, al olardyń ózderi bizden júz ese tómen, óıtkeni olarda ar da, uıat ta, ıman da joq — kileń adamgershilikten jurdaı jandar, mine solaı! Buǵan bizdiń kózimiz talaı jetken, olardyń masqara tirlikterine qarap toıǵanbyz!

Jáne olar ony Leonánda sońǵy bolǵanynda — sonda qaǵazdardyń baıybyna barýdy aıaqtaǵan sol keshte birdeńemen renjitken. Ol tań aldynda qandaı túrmen úıge oralǵanyn bilseńiz ǵoı. Ol jaqtan túnde, alǵashqy tramvaıǵa deıin shyǵyp ketken jáne búkil joldy jaıaý ótken. Qudaıym-aı! Onyń jaıaý júrgeni, árıne, tań qaldyra qoımaıdy, — ol jaıaý júrgendi unatatynyn siz bilesiz ǵoı. Árkimniń óz áýestigi bar, meniń aǵaıym jaıaý qydyrý degende esi ketedi dep aıtýǵa bolady: silesi qatqansha, qulap túskenshe júre beredi, júre beredi. Kúndiz de, túnde de kezip ketedi, ol kóbinese túnde sharlaıdy dep aıtýǵa bolady jáne únemi adamsyz bos kóshelermen júredi, aılaqtyń ózine deıin barady. Ony qalaı bir ret te tonap ketpegenine jaı qaıran qalamyn. Ras, óıtkeni ol tym kedeı ári kórinedi. Bir márte ony sabap ketti ǵoı deımin, biraq ol maǵan eshteńe aıtpady. Men ómirbaqı onyń shalbaryn lastyqtan tazartýmen jáne julynyp qalǵan búrme jelbezegin tigýmen kelemin. Siz tipti onyń qanshama shaqyrym júre alatynyn jáne eshbir sharshamaıtynyn elestete almassyz. Al osydan soń kenet onyń aıaǵy baspaı qalady jáne ol qalaı túnde úıge oralady (kóbinese senbiden jeksenbige qaraǵan túnde), solaı tósekke kıimsheń qulaı ketedi, sóıtip on eki saǵat oıanbastan uıyqtaıdy.

Mine, men, ıaǵnı, onyń sondaı sumdyq dep aıtýǵa bolatyn keıipte kelgenine esh tańyrqamaımyn: syrtta sýyq, al ol shylqyldap terlegen ári belýaryna deıin lastanǵan, al óńinde sharshaý joq. Bir túrli alaburtyp tur. Bul da eshteńe emes, biraq qaraımyn: ol jata qoımady — ádettegideı emes. Mundaı jaǵdaıda oǵan, árıne, qyńq demegen jaqsy... Jalpy, ol jýas, qoshaqan sıaqty, biraq ol óziniń seıilinen oralǵan kezde — jasyrmaımyn, qymbattym, keıde dúleı jyrtqyshtan jaman bolatyny bar. Iá, siz ózińiz de on bes jyldyń ishinde kóz jetkizgen shyǵarsyz. Onda mundaı kúı jıi bola bermeıdi, biraq men ylǵı daıyn turamyn. Mine, osy jerde onyń jata ketkeni jon edi, al ol onyń ornyna: "Felısıa, kofe jylyt!" — dedi. Men sol zamatta kofeni otqa qoıdym, al ol maǵan: "Felısıa, meniń ústimdi shetkamen tazalap jiber", — dedi. "Lýı, sen jatpaısyń ba?" — deımin. "Joq, — dedi ol, — qazir sharýam kóp".

Ózi sondaı tunjyrap tur, biraq ashýly emes jáne únemi sińbirip qoıady. İshti, jedi (mende nan da, maı da bolǵany qandaı jaqsy), sonan soń jedelhat jazdy, sóıtip maǵan Sen — Proje alańyndaǵy poshta bólimshesine aparýdy jáne jaýaby tólengen jedelhat salýdy tapsyrdy. Men aıttym: "Qazir jınap tastaıyn, sosyn baramyn", — dep. — "Joq, — dedi ol, — Felısıa, qazir bar jáne onda ne jazylǵanyn oqysań da bolady, men saǵan ruqsat etemin".

Jáne mop-momaqan aıtqany sondaı, men tipti shoshyp kettim. Úreıden qalshyldap, jedelhatta ne jazylǵanyn oqı alsaıshy. Aqyry, uqtym-aý, ol jedelhatty Parıjge, Sen — Lazar kóshesinde turatyn Edgar Salemge joldap jatyr eken. Jáne bylaı jazylypty: "Usynysty qabyldaımyn. Túpkilikti kelisimińizdi telegrafpen habarlańyz. Dereý jetemin". Al sizge aıtaıyn, bul álgi Salem — iri bırja deldaly jáne onyń úlken keńsesi bar; ol meniń aǵama jaqsy oryn usynypty. Biraq, ózińiz bilesiz ǵoı, aǵaıym aýysa bergendi unatpaıdy. Mysaly, bizdiń páterimizdi alaıyqshy! Sizdiń kóńilińizge kelmesin, búkil qalada budan nashar úıdi tappaısyz, tipti as úıge sý tartylmaǵan ǵoı, al onyń osy jerden ketkisi kelmeıdi.

"Lýı, — dedim men, — bul ne?". Al ol maǵan: "Sosyn, keıin suraısyń, aldymen bar da jedelhatty jónelt", — dedi, sóıtti de maǵan jaıbaraqat bir túrli qarap turdy, biraq bilesiz ǵoı, keıde onyń qalaı qaraıtynyn... Men, árıne, surap jatpadym, dereý poshtaǵa jınaldym. Sizge aıtaıyn, mine, aqyry Parıjdi kóretin boldym-aý dep, qýanyshtan esim shyǵa jazdady. "Lýı, — dedim, — tolqyp turmyn, sondaı sumdyq tebirenip turmyn. Biraq bul qýanyshtan, árıne". Al ol kútpegen jerden: "Beker qýanasyń, Felısıa. Sen úshin aıryqsha ózgeris bolmaıdy: óıtkeni sen osynda qalasyń", — degeni. "Bir ózim qalam ba, Lýı?" Meniń túrim qalaı ózgerip ketkenin kózge elestetip kórseńiz. Sonda men oǵan aıttym: "Bul esh múmkin emes, — dedim, — senen esh ýaqytta aıyrylmaımyn. Jáne bul taǵy da Revolú myrzalardyń qaljyńy bolar". — "Joq, Felısıa, olar meni ketýge májbúrlep otyrǵan joq, al ol..." — "Ol degeniń kim?" — "Oskar..."

Óz aramyzda aıtqanda, qymbattym, Jozef hanym, meniń aǵaıym tamasha adam bolǵanymen, onda áldebir qıalılyq bar ekenin siz ben biz bilem^iz ǵoı. Tańyrqaıtyn ne bar? Anamyzdyń júıke aýrýymen aýyrǵanyn men sizge aıtqanmyn. Ol ákemizdi tipten kórgisi kelmeıtin. Birde tipti maǵan baıǵus ákemniń: "Ras, túsinbeımin, qalaı balalarymyz dúnıege kelgenin. Sen qaıdan paıda boldyń, Lýı qaıdan?" — dep aıtqany bar-dy. Sonymen men nege toqtap edim ózi? Ah, ıá... Lýıden sondaı sózderdi estigen kezde ne bolǵanymdy oılasańyz? "Sen ne, Lýı? — dedim. — Sen ne? Oskardyń ólgenin óziń jaqsy bilesiń ǵoı". Al ol tosynnan: "Ólilerdiń ámirin eshkim bile bermeıdi, — dedi. — Eger arýaq tiri adamǵa birdeńe týraly eskertkisi kelse, bul úshin ol myńdaǵan amaldy, myńdaǵan aılany tabady. Óliler sumdyq aılaker keledi". Aıtady da ózi kúledi jáne kúlkisi sondaı jaman. Keıde onyń unamsyz kúlkisi bar ekenin siz bilesiz ǵoı, meniń tipti zárem ushady, oǵan: "Lýı kúlme, áıtpese aýyryp qalasyń", — dep eriksiz aıǵaılap jiberetinmin. Mine, ol solaı kúlip aldy, al men oǵan: "Aqylyń aýysty ma, baıǵus, aǵataıym", — deımin. Ol kúlkisin tyıdy da qabaǵyn túıdi. Sonan soń maǵan óziniń balalyq móldir kózderimen qarady, men ony aıap kettim, ol sharshaýdan jáne qaıǵydan sondaı júdep ketipti. "Solaı ma, — dedi ol, — men aqyry esýas ekenmin, onda solaı jyndylar ómir súretin bolamyn. Al, Felısıa, jyndylardyń cay adamdar ómir súrgeni jón emes qoı".

Osy jerde esik baǵýshynyń sábıi shyńǵyryp sala berdi, anasy ony terbetip turyp Landen bıkeshten ózińiz aǵańyz keıde ishimdikke salynady dep oılamaısyz ba dep surady.

— O ne degenińiz? Esh ýaqytta ishken emes. Biraq oılap kórińizshi, talaı márte boldy, bir tamshy da ishpegen, al oǵan qarasańyz ýdaı mas! Oǵan kóz tıgen, sonyń saldarynan beıne mas sıaqty júredi. Osynyń bári júıkeden dep oılaımyn. Al, ált qashpa ósek-aıańǵa kelsek, siz ondaı eshteńege senbeńiz. Ol bile bilseńiz, marqum Oskar Revolúdiń keńsesin taratýdy júrgizip jatqan adamdarmen baılanysyn úzgen joq jáne ózi de, bylaısha aıtqanda, munymen alystan aınalysyp júr. Ol maǵan búkil dúnıesin, baǵaly qaǵazdaryn qaldyryp ketti jáne aıyna úsh júz franktan aqsha salyp turatyn boldy. Maǵan turmysyma jetedi, tipti artylady. Men onsyz zerigip ketemin. Biz, árıne, sırek shúıirkelesetinbiz, ol kúndiz keńsede, al túni boıy sotqar sıaqty júgirip júredi. Biraq ol áıteýir bir úıge oralatyn, meniń aǵaıymdy kútetin jumysym jeterlik edi. Jaıdary júretin kúnderi de boldy, — qarasań onyń kenet áldeqalaı baısaldy, tynysh, razy ekenin kóresiń, baqytty dep aıtarlyqtaı... Solaı, men ara-tura oǵan qonaqqa baryp turatyn bolamyn, ol ýáde berdi... Biraq men endi ózime qandaı is taýyp alsam eken? Buryn kúni boıy ony kútetinmin, al endi she?

— Felısıa bıkesh, tyńdańyzshy, siz ózińizge bireýdi taýyp ala alar edińiz, — óıtkeni sizdiń rentańyz da, baǵaly qaǵazdaryńyz da, jasaýy tolyq páterińiz de bar...

— Qandaı sumdyq! Jozef hanym, siz meni kimge balap tursyz?

— Munda turǵan qandaı sumdyq bar? — dep renjı qarsylasty esik baǵýshy. — Qalaısha qyryq bes jasta ómir bite qalmaq?

Felısıa Landen aryq, shartıǵan qarny bar, jadaý esik baǵýshyǵa súze qarap turyp:

— Oılaýdyń ózi qorqynyshty!.. — dep kúńk ete qaldy.

— Bilmeseńiz, beker tyjyrynasyz, Felısıa bıkesh.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

Revolúler otbasynyń tirshiligi arnaǵa túsip, birshama jónge keldi. Tań aldynda endi Denı erip júretin Roza alǵashqy tramvaıdy kútip turdy. Alyp janýar sıkloptyń otty kózi únemi derlik tuman arasynan shyǵa keledi. Vagonda Denı basyn apaıynyń ıyǵyna salyp uıyqtap ketedi, munyń ózi de býlvarlarǵa deıin múlgip alady. Odan ári ekeýi — Denı lıseıge, al Roza Sent — Katrın kóshesinde úı ishine ornalasqan Shardon kitap dúkenine jaıaý barady; bul dúken inisine de, apaıyna da jaqsy tanys bolatyn: qaltadan aqsha úzilmegen sol bir ýaqyttarda olar ár beısenbi saıyn sórelerden qyzyqty kitaptardy izdep onda saǵattap júretin.

Osy bir uzaq sonar ári tunjyraǵan kúnderde apaıynyń ana jerde jaqyn mańda ekenin oılaý jáne onyń jaqtaýdyń arǵy betinde turǵanyn, satyp alýshyǵa kitapty áperý úshin satymen kóteriletinin oısha elestetý inisi úshin úlken arqa súıeý edi. Alty jarymda olar tramvaı aıaldamasynda kezdesedi. Denı ylǵı eń aldymen: "Qalaı, senen kitaptar týraly keńes surady ma?" — dep bilgisi keledi.

Bul suraq Roza kitap dúkeniniń satýshysy jumysyna kirisken, ol azamattardyń kitap oqýyna baǵyt siltep, olardy uly týyndylarmen qaýyshtyramyn degen úmitpen ózin jubatqan alǵashqy kúnnen-aq dástúrge aınaldy. Biraq munyń bilikti pikirine júgingen alǵashqy satyp alýshy oǵan áldebir "qyzyq kitap" birdeńe usynýdy ótindi.

Siz qalaı dedińiz? "Aq quba negr qyz?" Onyń tartymdy ekenine senimdisiz be? Múmkin anaý turǵan: "Meni jerleý ulan-asyr bolady" degendi alǵan jaqsy shyǵar? Ol ne — kúlkili me?

Keıbireýlerge kúlkili, al bireýlerge — joq, — dep jaýap berdi Roza, — bul minezge baılanysty.

Al ana kitap she? Onda anaý álgi... bar ma? Álgi, tamsandyrý... túsinedi ǵoı? Men, árıne, kitaptardaǵy anaıylyqtardy unatpaımyn: qıalyń sharyqtaǵan kezde bótenniń aıtýynsyz-aq tirlik qylasyń ǵoı, ras pa?

Sóıtip, ol saǵan solaı aıtýǵa deıin bardy ma? — dep Denı burqan-talqan boldy. — Sen dúkenge jumysqa kirgeli beri qansha óleń kitapsha sattyń?

Bir dana "Balalyq baqtary" jáne seniń dosyń Per úshin "Merkýrıden" jazdyryp alǵan birneshe tom.

Perdi kórgenińdi maǵan nege aıtpadyń?

Júlen kúndiz inisi men qaryndasynan qutylǵan kezde úı tolyq onyń bıliginde qaldy, ol endi apasy uıqy bólmesin jeldetken jáne tósenishterdi jýyp jatqan ýaqytta odan shyǵyp júretin boldy. Egep jańbyr jaýyp turmasa, ol aldymen jaqyn mańda Kanelgelerden eshkimniń joq ekenine kóz jetkizip baryp, tipti naqty aralaýǵa uıǵardy. Onyń birde-bir tiri jandy kórgisi kelmedi. (saǵat beske qaraı ol qaıtadan tósegine jantaıady. Apasy oǵan túski tamaǵyn ákelip beredi, al sonan soń bul áldebir qylmysty shytyrman oqıǵaly roman oqýǵa kirisedi.

Revolú hanym óziniń kishi balalarymen tek keshki as ústinde ǵana júzdesip júrdi. Beıne jerge basqa planetadan túsken sıaqty, ol usaq-túıek oqıǵalar ornyna aınalǵan Jgolenniń bólmesinde ne istegenderi týraly olardy óziniń máni jóninen álemde bolyp jatqan mańyzdy oqıǵalardan kem túspeıtindeı, saltanaty keıippen baıandap otyrdy. Eger Júlen óziniń qasarysqan únsizdigin buza qalǵandaı bolsa, bul onyń sózderin, tábeti bar-joǵyn jáne asqazany jaqsy qorytty ma degenderdi táptishteı aıtyp berdi.

Bir joly úıde úlken ábiger bolǵan: Júlenniń gazet oqyǵysy kelip ketedi. Ókinishke qaraı, onyń kózine asa zıaly qaýymnyń ǵoı týraly habar túsedi; atalǵan qonaqtardyń báriniń esimi oǵan qamys bolyp shyǵady. Mundaı qapalanýdan ol qaljyrap qalypty. Sheshesi gazetti oǵan bermes buryn aldymen nege qarap shyqpadym eken dep, óziniń quntsyzdyǵyna ózin qatty kinálady. Endi bárin qaıtadan bastaý kerek.

Ony asa qapalandyrǵany — buryn sondaı syrbaz, kirpıaz Júlenniń jýynbaıtyn bolǵany. "Esterińde shyǵar, ol kúnine eki ret býlaýǵa túsetin edi ǵoı, tyrnaqtary ylǵı muntazdaı kútimdi júretin. Al, endi!.. Men onyń beti-qolyn, aıaqtaryn birshama taza ustaýǵa tyrysamyn, biraq qalǵan barlyq jeri... Qudaıym-aı!"

Denı áńgimege mán bergen, den qoıǵan sıaqty keıip kórsetkenimen, tyńdamaýǵa tyrysty. Ol tóńiregine qulazyǵan janarmen qarap otyrǵan apaıyn baqylaýǵa aldy. "Ólesi sharshaımyn", — dedi qyz. Jáne rasynda da, ol qýaryp ketipti, kózderiniń astynda qara teńbil paıda bolǵan. Shardon qarıa burynǵy satyp alýshysyn qurmettegendikten, dúkende eshkim joq kezde otyrýǵa mursat beretini qandaı jaqsy. Biraq Roza ózine degen qynjyla músirkeýshilik sezimdi esh týǵyzbady. Onyń júregi alaýlap, baqyt otynyń jalyny syrtyna teýip turdy; Denı onyń jyly shýaǵyn sezindi. Roza óziniń asyp-tasyp jatqan shattyǵy men ómirge qýanyshyn syrtqa shyǵarýy kerek bolǵandaı, inisiniń árbir ázil-qaljyńyna syqylyqtaı kúldi. Ol esh ýaqytta inisine osyndaı meıirimdi bolmaǵan edi, biraq odan eshteńe týraly suramady. Denı tipti:

— Saǵan meniń qalaı ómir súrip jatqanym sonshalyqty qyzyqty emes-aý, sirá, — dep shaǵyndy.

— O ne degeniń, seniń sabaqtaryń qalaı júrip jatqanyn bilgenimdi qalaısyń ba? Biraq biz esh ýaqytta oǵan alańdaǵan emespiz ǵoı. Onyń ústine, Qudaıǵa táýbe, sen kishkentaı emessiń — on jetisesiń...

— Áńgime tipten meniń sabaqtarym týraly emes, Rozetta, men on jeti jasta bolsam da ózim jaıly, iniń jóninde.

— Seniń maǵan aıtqyń keletinniń bárin tyńdaýǵa ázir ekenimdi sen jaqsy bilesiń ǵoı. Iá, qulaǵym sende. İsim seni tyńdaý ǵana. Biraq sen maǵan eshteńe aıtpaısyń ǵoı.

— Boıjetken apaıyńa eshteńe aıta almaıdy ekensiń.

— Onda nege shaǵynyp tursyń, maqaýym-aý?

— Men saǵan aıttym ǵoı — sen maǵan tipten qaramaı kettiń, endi saǵan menimen kóńilsiz...

— Taǵy ne oılap taptyń?

— Sen meni Per Kostadodan góri aqymaqtaý sanaısyń.

— Onyń ne? Jaı sende ondaǵydaı talant joq. Bilseń, men keshe Perdi kórdim, ol bizge kelesi beısenbide keledi, saǵan "Kıbelanyń" jańa úzindisin oqyp bermekshi.

— Sen ony kórdiń be? Ne týraly sóılestińder?

Perdiń óleńderi týraly sóılestik — ol birer mınýtqa ǵana asyǵys kirip shyqty, — dep jaýap berdi apaıy. "Toqtaı tur, — dep oılady Denı, — bir beısenbide qalaǵa senen jasyrynyp ózim baramyn da bárin ózim tekseremin..." Kún ishinde muny qatty alańdatqan bir ýaqyt — túski úzilis aralyǵy edi. Osy eki saǵatty Roza qaıda jáne qalaı ótkizedi? Dúkendi japqannan keıin onyń tramvaı aıaldamasyna júgiretini anyq. Denıdiń tekserý júrgizgisi kelip ketti — biraq ony sypaıygershilik emes, sol jerde munyń aldynan ne syr ashylýy múmkin ekendiginen qorqý toqtatty, onyń ústine munyń Per Kostadomen kezdeskisi kelmedi.

Sóıtip, beısenbide kún salqyn ári jaýyn quıyp tursa da Pero Kostado velosıpedpen jetip keldi, Denı ol keledi dep úmittene qoımaǵan edi.

Denı ony terezelerinen erigen qar men jańbyr sýy basqan alqap kórinip turatyn shaǵyn qonaqjaıǵa ertip kirdi. Per buǵan birdeńe aıtqysy kelip turǵanyn sezse de, sirá ol mańyzdy, ózin tolǵandyrǵan jańalyqty bóliskisi kelgen nıetin áreń tejep turǵan sıaqty, — bul birden "Kıbela" týraly áńgimeni bastap jiberdi. Denıdiń eshteńeni bilgisi kelmedi jáne ádeıi bar áńgimeni ózine rasynda da unaıtyn Perdiń dastanyna bura berdi.

— "Kıbela" onsha júrmeı jatyr, — dep habarlady Per. — Qazir meniń basym oǵan qatyp júrgen joq. Al seniń shynymen "Kıbelany" tyńdaǵyń kele me? (Ol, árıne, muny tolqytyp, tipti eljiretip jiberetin). Men qazir Atıstiń Kıbelaǵa opasyzdyq jasaıtyn bóligimen jumys isteýdemin, Kıbela onyń Sangarıda nımfamen — qudaı áıelmen bolyp jatqanynyń ústinen túsedi. Bir apta boıy jıyrma shaqty joldy shıyrlap álekpin.

— Olardy jatqa bilesiń be?

— Saǵan oqyp bereıin be? Seniń shynymen tyńdaǵyń kele me?

Per kúl salǵyshqa tartyp turǵan temekisin tyǵa saldy.

— Bul, árıne, taǵy da monolog: Kıbela ózimen-ózi sóılesip tur.

Sóıtip, ol óleń sózderin ándete ári daýsyn shamaly mańqyldata shyǵaryp, beıneleı jóneldi — bul jolǵy máner Denıge sonshalyqty unaı qoıǵan joq.

Qaraǵaı shýy tolqyndardyń uly shyqqan gýiline qosyldy,

Jarqyldady naızaǵaı. Kóz qaryǵan jebe oty josyldy

Jaısań Atıs kenet nurǵa bólendi, -

Sangarıda qushaǵynda jatyr edi ol endi.

Tánimen appaq baýrap aldy ózimdi -

Bir sátke umytyppyn oǵan degen jek kórinish sezimdi.

Olardyń júzdegen qoldarmen shyrmatylǵan tánine

Amal tappaı, ókinishpen aramter bop shaqyrdym

Qudaılardan qaıtarýyn kegimdi. Biraq óktem naızaǵaı úni kóktegi

Mahabbattyń aıqasqan qushaǵyn ajyratýǵa áli jetpedi,

Lázzattyń jumaǵynan olardy shyǵara almas eshkim de.

O, naızaǵaı, sen de tym dármensiz ekensiń!

Qarańǵylyq qushaǵynda únsiz toryǵýmen ótermin

Olardyń baqytyn beıbit tynyshtyqqa bólermin,

Tek japyraqtardan ústerine tamshylaıdy kóz jasym.

Denı kózderin alaqanymen kólegeılep tyńdap turdy, al Per aıaqtaǵan kezde qoldaryn túsirdi jáne úndemeı turyp baryp:

— Ózgeniń mahabbaty aldyndaǵy jalǵyzdyq. Mine, seniń Kıbelańnyń qasiretiniń máni: onyń aldynda oǵan dáneńe buıyrmaıtyn lázzat tuńǵıyǵy ashylyp sala berdi. Oǵan mahabbatta tek jalǵyzsyraý, jaýapsyz sezim ǵana málim, ony jalyn kúıdirip barady, biraq eshkimge sáýlesin túsirmeıdi, eshkimdi de jylytpaıdy...

— Biraq bizge mundaı sharýalardyń qatysy joq. Sen ne, esińnen shatastyń ba? Biz áli ǵashyq bolyp kórgenimiz joq qoı... Sen bir kezde aıtatyndaı, biz áli "shyndap" súıgen emespiz...

Dosyna eshteńe dep jaýap qatpastan, Denı tas oshaqta janyp jatqan otqa oılana qarap qaldy. Per jalǵastyra berdi:

— Ázirge basqa adamdardyń súıispenshiligine qýana júremiz... Bári ábden belgili bolǵansha men ádeıi kúttim... Qol qoıylǵanǵa deıin saǵan aıtqym kelmedi...

Denı basyn kóterdi de dosyna yzalana qarady. Velosıpedpen jyldam júrgennen jáne ot ystyǵynan qyzaryp ketken Perdiń beti buǵan jıirkenishti edi. Onyń alaýlaǵan júzindegi altyn tústi teńbil de unamsyz-dy.

— Bári de kútpegen jerden boldy. Biz Rober ekeýmiz anamyz týraly nashar oılappyz. Al ol senderdiń bastaryńa túsken baqytsyzdyqqa qatty kúızeldi... Sóıtip, ol biz odan esh kútpegen uıǵarymǵa keldi... Osynyń bári is júzine asqansha men kópke deıin senbeı júrdim: meni, dostym, qamqorshylyqtan bosatty, dúnıe-múlikti — tek ákemizdiń murasyn ǵana emes, tipti anamyzdyń jeke ózine tıesiliniń bárin de bólip bermekshi...

Denı ony shydamsyzdana bólip jiberdi:

— Al bul iste meniń sharýam qansha?

— Denı, jarqynym, sen túsinbeı tursyń ba? Endi Rober táýelsiz adam bolady. Eger ol tipti úılenip, óz oqýyn aıaqtasa da óz betinshe tura alady. Qalaı, endi ne aıtasyń?

Denı ornynan kóterildi. Ol otqa qarap únsiz turdy jáne Perge júzin bura qoımady. Aqyry baıyppen ǵana:

— Meniń apaıymnyń qam-qareketi endi basqa ekenin umytyp kettiń. Bolǵan nárse ótti, ketti — ol endi qaıtyp ony tolǵandyra qoımaıdy... Sen nege aqymaq sıaqty kúlesiń?..

— Sen ne sarnap tursyń? Eshteńe de umytylǵan joq! Roza saǵan ádeıi aıtqan joq, óıtkeni ol da, biz Rober ekeýmiz sıaqty, bizdiń apamyz óz sheshimin jerine jetkizerine onsha senbegen-di. Bylaısha aıtqanda, ózin jalǵan úmitpen aldandyrǵysy kelmedi...

Denı selqos únmen:

— Aha, túsindim! Demek, olar ara — tura kezdesip júrgen eken ǵoı?

— Anda-sanda? Bilip qoı, qymbattym, olar Medısına ınstıtýtynyń mańyndaǵy bir súthanada kúnde tústenedi... Men de olarmen birge ár beısenbide tamaqtanamyn... Meniń saǵan sondaı aıtqym kelgen, al Roza ruqsat etpedi. Qalaı, baýyrym? Ne aıtasyń? — Ol qolyn Denıdiń ıyǵyna qoıdy. — Meniń birtindep túzele bastaǵanymdy, degenmen, moıyndarsyń...

Denı basyn shaıqady.

— Bul oqıǵada seniń qandaı qyzmet atqarǵanyńdy túsinbeımin?

— Óte zor, kógershinim, óte zor! Saǵan qupıalap aıtaıyn, dáýletti bólý jóninen anamyz jarady, biraq ol bizdiń úılerimiz barǵan saıyn kiristi az túsirýde, turǵyndardyń páterlerinde jóndeý júrgizý tym qymbat, salyqtar ósip bara jatyr, — bir sózben aıtqanda, kiris mardymsyz, Roberdiń tutas otbasyn baǵatyn eshteńesi bola qoımas... dep qaıta-qaıta aıta beredi. Anamyzdy sen bilesiń ǵoı!..

— Ony tynyshtandyrýyńa bolady. Biz onyń ulynan kók tıyn da almaımyz.

Denı aqyry betin burdy jáne onyń qup-qý júzi Perdi qaıran qaldyrdy.

— Men qandaı malǵun edim! Denı, keshir. Biz taǵy da qaıdaǵy bir ospadarsyz aqshanyń esep-qısabynyń shyrmaýyna shatyldyq. Al munyń báriniń eshqandaı mán-mańyzy joq qoı... Rober óz kúnin ózi kóre alatyndaı tabys tapqansha nebári birneshe jyl kúte turýǵa týra keledi... Aıtpaqshy, men ózimniń bar aqshamdy Roberge beremin. Jáne jalpy, bul jerde mańyzdysy bireý ǵana — Rozanyń baqyty shaıqalmaýy. Al qalǵanynyń bári — bolmashy...

— Sen, demek, Roza seniń aǵańmen baqytty bolady dep sheshtiń be? Sen buǵan senimdimisiń?

Per renjip qaldy jáne ashýlana málimdedi:

— Al endi buny men de, sen de sheshpeımiz. Bul olardyń sharýasy, olar biledi. Jáne, menińshe... Tyńda, Denı, men olarmen ár beısenbide tústenemin, baqylap júrmin... Rober ylǵı klınıkada kidirip qalady da sońynan keledi. Ol kirip kelgende Rozanyń júzi qalaı qulpyryp ketetinin kórseń. Solaı, aqsaqal, osy jerde men "Kıbelada" jazǵanymdaı: "Olardyń baqytyn beıbit tynyshtyqqa bólermin" dep aıtqyń keledi. Meniń Kıbelam lázzat alýdy baqyttan ajyratpaıdy, alaıda, mahabbat erkek pen áıel alǵashqy aımalasqanǵa deıin-aq qalaı da óziniń bar qudiretimen qaýyz jarady.

Denı:

— Olar súıise me? — dep surady.

Per birshama ájýa kúlkimen kúlip jiberdi.

— Aqsaqal, bilip qoı, tym áýesqoısyń.

— Saǵan ketetin ýaqyt boldy, Pero, — dedi Denı terezege jaqyndap kelip. — Qar mol túsipti... Birden qas qaraıyp ketedi. Onda bizdiń jolymyzben júre almaı qalasyń, al sen jaıaý saıahattaýǵa úırenbegensiń. Onyń saǵan keregi ne? Sen endi ózińniń jorǵalaǵyńdy tastarsyń dep oılaımyn. Ózińe avtomobıl alasyń, ras pa?

— Olaı deme, Denı, estidiń be! Bulaı aıtýyń maǵan unamaıdy, sen meni ókpeletesiń.

Olar Per óz velosıpedin qaldyrǵan as úıge qosalqy basqyshpen tústi.

— Al bul aıtqanym seni nege renjitedi? Endi bankide óz shotyńdy ashasyń, chekterge qol qoıasyń. Munyń ne uıaty bar? Chekterge qolyńdy qoı da, kýpondardy jyrt — bul budan bylaı seniń boryshyń, seniń mindetiń, memlekettik mańyzdy is. Al túptep kelgende, óz anashyńa tartatyn bolasyń. Aıtpaqshy, sen qazir de oǵan uqsaısyń. Seniń daýsyń odan dál aýmaıdy. Al eger tolysa tússeń...

Olar basqysh pen as úıdi bólip turǵan úıshikte tur edi. Túngi shamnyń álsiz jaryǵynda Denı dosynyń bet álpetin aıyra jáne osy ájýasy oǵan qalaı áser etkenin kóre almady. Biraq Per sóılegen kezde onyń daýsyn Denı ázer tanydy — ol sondaı ózgerip ketipti.

— Denı, men saǵan ne istedim?

Eshqandaı jaýap bolmady. Tek Denıdiń aýyr tynys alǵany ǵana estildi. Olardyń tóbelerinde tazartylǵan kastrúlder jaltyrap, sórelerde marınadtap buqtyrylǵan bankiler tizilip turdy. Jýylǵan kirdiń jáne pisirilgen tátti taǵamdardyń ıisi shyqty. Denı uzaq júgiristen alqynǵandaı, jıi-jıi tynystap, kenet qabyrǵaǵa qaraı betin burdy da búgilgen qoldarynyń arasyna basyn tyǵyp, jylap jiberdi.

— Denı, — dep qaıtalady Per Kostado, — men saǵan ne istedim? — Ol buny ıyǵynan qapsyra qushaqtap edi, Denı bulqynyp shyǵyp ketti: Per suraýyn qoımady: — Sen nege úndemeısiń? Men saǵan ne istedim, túsindirshi?

— Men ózim de bilmeımin. Eger bilsem, saǵan aıtar edim... Meniń neden sondaı kúızelip turǵanymdy bilmeımin.

Keshke ol basy aýyryp turǵanyn syltaýratyp, tamaqtanbastan uıyqtaýǵa jatyp qaldy. Roza onyń tóseginiń janynda otyra turýǵa bir sátke kirdi. Denı ózine eshteńe keregi joq ekenin, tek jaıyma qaldyryńdar degendi aıtty. Apaıy munyń janynda otyra turmaq boldy; bul kitapty alyp, ishinen oqyp otyrady, bular sóılespeıdi. Denı kelisti. Roza ony kóziniń astymen baqylap qoıady. Ol kúndiz buǵan Per kelip ketkenin biletin. "Durys, men ózine sene qoımaǵanyma, ózinen jasyrǵanyma, sóıtip inimdi aldap kelgenime Denı ashýlanyp jatyr", — dep oılady ol. Rozanyń nege kelgenin jáne óziniń janynda ne úshin otyrǵanyn Denı túsindi; "Keshir meni!" — dep aıtqan sıaqty boldy apaıy. Ekeýi de eshqandaı túsindirýsiz uǵysýdy jón kórip, úndemedi.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

Kezdesý keshki saǵat altyǵa "Bozbala men Albasty" músininiń janyndaǵy saıabaqqa belgilendi. Rober ylǵı birinshi bolyp keletin; ol naq osy ýaqytta Rozanyń Shardon kitap dúkeninen shyǵatynyn jáne on mınýttan soń onyń sulbasy baqty suraý kezinde aýaǵa ushatyn sý shashyrandysy jasaıtyn kempirqosaq ıini astynda taban joldyń ana basynda paıda bolatynyn biledi. Samal leptiń, ylǵal basqan shańnyń, sýly shóptiń jáne baq oryndyqtary boıalǵan boıaýdyń ıisi shyǵady. Rober ony kútip turdy ári bul beınesin óz júreginde jattaǵan áli aıaýly sol qyz, ótken qysta jáne bıylǵy jyly saýyq keshterde ózi bılegen sol Roza Revolú ekenine; onyń jaıdary júzi, abdyraǵan janary jáne onyń tartymdylyǵyn qulpyrta túsetin ádemi sán-saltanatty sol baıaǵydaı ekenine kóz jetkizgisi keldi... Burynǵy kúnderde bolmysynyń áldebir belgileri onyń turmys usaq-túıegine: kóıleginiń sál-pál shyǵyp turǵan, aǵytylyp ketken ilgekke, áıgili shashtaraz Tardı jasaǵan shash sándeýdiń qatań jarasymyn buzyp turǵan shash órimine pák kóńilmen mán bere qoımaıtynyn dáleldep turatyn. "Onyń búkil usqyny beıbereket", — deıtin sonda Leonı Kostado. Biraq ol kezderde Roberdi ómir súrip jatqan osy názik jaratylystyń jeńil-jelpi quntsyzdyǵynyń ózi eljiretýshi edi — óıtkeni ol esh ýaqytta sonshalyqty qashyratyn olpy-solpylyqqa deıin barǵan emes-ti.

Rober saıabaqta kútip turdy, al Roza osy mınýttarda dúken artyndaǵy bólmede qoldaryn asyǵys jýyp, Shardonmen qoshtasty jáne Intendant býlvaryna shyǵa jupar aýany raqattana simirdi. Batyp bara jatqan kún onyń shań basqan kóıleginiń usqynsyzdyǵyn, betiniń kúreń túsin jáne shashynyń tartymsyz reńkin jasyrmaı, qaıta áıgilep oǵan jarqyraǵan sáýlesin tókti — onyń saıabaq jolynda kólbeńdegen keıpi Roberdiń kóńilin, ishteı titirkenýin týǵyzdy — ol endi bul buryn qatty súıgen qyzǵa sondaı uqsamaıtyn edi. Tek kózderi ǵana súıkimdi edi jáne mahabbattan basqasynyń bári jappaı azap ákelgen bul ómirge tereń de túńilgen qaraspen qaraǵan qyzdyń kózderi tipti eshqashan naq osyndaı ǵajap bolmaǵan-dy.

Roza óziniń arzan qol qaraly kúngi kóılegi nashar tazalanǵanyn, al týflıiniń bıik ókshesi mújilip qalǵanyn ańǵarmady da. Ol kele jatqan joq-tyn — ol kanatymen ushty, eshkimdi baıqamastan jáne eshkimdi tanymastan Kóshettik arqyly samǵap ótti, al Gýrt kóshesiniń aıaǵynda onyń aldynan saıabaqtyń bıik, altyndatqan qara tor qorshaýy asqaqtap shyǵa keldi.

Mine, ol aleıaǵa tústi; Rober ózi ótken keshten beri túrin umytyp úlgergen sol qyz ózine asyǵa basyp kele jatqanyn kórdi. Bul onyń qolynan ustady, odan shyǵyp turǵan birshama ótkirleý ıisti juta oǵan eńkeıdi; sonan soń qyz budan alshaqtap, buny kózderimen iship-jedi. Iá, beıne ózin uzaq qapyryq kúnde qaljyratqan shólin basqandaı qomaǵaılana qarpyp-qarpyp jutty. Degenmen, onyń sonshalyqty tesile qaraǵan kózderi ańǵarǵysh emes edi, sondyqtan Roberdiń qońyltaqsýyn dop basa almady, onyń súıispenshiligi kenet músirkeýge — qaıdaǵy bir qara jumyspen aınalysyp, kúıinen sondaı tez aıyrylǵan qyzdy músirkeýge jáne ózin, budan bylaı ómiri muqtajdyq taryǵýda, qysylýda ótetin ózin aıaýǵa aınalyp ketkenin kórmedi. Sonymen katar, jigit osy sezimge boı aldyrǵany úshin uıalyp qaldy, sóıtip ol Rozaǵa jymıýǵa, onyń qolyn qysýǵa jáne eger onyń kóńiline kúdik kirse qyzdy jýatý úshin jaraýǵa tek sonyń ózi jetetin sondaı aıaýly sózder aıtýǵa ózin zorlaı aldy; biraq bolmashy kóleńke qyzdyń Roberdiń mahabbatyna degen jarqyn senimine qaıaý túsire almady — óıtkeni qyz ony ózindeı baǵalady. Roza keıde:

— Sen búgin bir túrli sharshaý ári jabyrqaýsyń. Sen tym kóp jumys isteısiń, — dep aıtyp qoıady.

Roberdiń ózine kóńili qalýy múmkin ekeni onyń oıyna da kelmedi. Óıtkeni ol Revolúler otbasyna kedeıshilik pen abyroısyzdyq alyp kelgen apatqa qaramastan, buǵan degen súıispenshiligin kórsetti; ol óziniń adýyn sheshesimen kúreske tótep berdi. Roza onyń mahabbatyna kúmándana ala ma?

Qyz buny aralshyqta orkestrge arnalǵan shuńqyrdyń artynda turǵan ózderiniń súıikti uzynsha oryndyqtaryna eliktirip ákeldi. Eger uzynsha áldekimder otyrsa, bular eki oryndyq alady. Roza az sóıledi — ol damyldaý sátine jáne súıiktisimen qaýyshqanyna marqaıyp otyrdy. Toǵanda úırekter men úlken altyn tústi tuqy balyqtar áldebir balaqan olarǵa tastaǵan nan túıirshikterin túrtkilep jep jatty. Roza bul jerde raqattana dem aldy. Rober páter izdep tabý kerek, jıhaz satyp alǵan jon dep aıtqan kezde ol ári-sári jaýap qatyp otyrdy. Tamasha. Onyń qolynan keletinniń bári tamasha. Roza ózderi birge turatyn jáne ol muny qushaǵyna alyp jatatyn álgi uıqy bólmesine kúni buryn súısindi. Qyz ózge eshteńeni oılap jatpady. Ol aıaýlysynyń tósine súıenip tátti damyldaıtyn uıasyn qıalymen turǵyzyp otyrdy. Ózi endi jumys istemeıdi. Rober buǵan Shardonnan qazir-aq ketýdi usyndy, biraq qyz ázirge onyń esimin almaıynsha, munyń qarajatyna kún kórgisi kelmeıtinin málimdep, kelise qoımady.

Eger Rober óte tabandap turyp alsa, bul, árıne, kóner me edi, biraq ol munyń ýájderine jyldam kelise ketti jáne tipti ózi Roza jalaqysynan aıyrylyp qalmasyn dep ishteı qoryqty. Ózinde áldebir astyrtyn oılar bar-aý? Sheginip ketýge, qabyldanǵan sheshimnen bas tartýǵa áli de kesh emes dep oılady ma eken? Óziniń ıyǵyna senimmen asylǵan qyzdyń basy buǵan sondaı aýyr kórindi. Shań tutqan, nurynan aıyrylǵan shashtar jigittiń betiniń qytyǵyn keltirdi. Joq, bul tipten qıaldaýǵa, oılaýǵa turmaıtyn nárse ǵoı!

— Káne, kettik, — dedi jigit, — sońǵy tramvaıǵa deıin bir saǵat qana qaldy...

Olar súthanaǵa kirip, ózderine eki-ekiden jumyrtqa jáne bir-bir shynyaıaqtan shokolad aldy. Roza óziniń ne iship otyrǵanyn elemedi. Roberdi sumdyq titirkendirgen unamsyz usaq-túıekter: salaq jýylǵan shynyaıaq, ústelsheni súrtken tuzdy shúberektiń izderi, ustaǵannyń túbinen juǵyp qalǵan ylǵal sheńberler qyzdy eshqandaı da tiksindirmedi. Qyz adamdarda aqsha joq kezde olar ómir súrýge májbúr beıshara jaǵdaıdy óz súıispenshiligimen ysyryp tastady. Keshke bir retinde Rober oǵan:

— Seni bilmeıtin jan sen qaladaǵy eń tańdaýly úılerdiń birinde turdy degenge, sirá, senbes. Nebári eki aıdyń ishinde sen sán-saltanattan, asyl tas áshekeılerden tipten shyǵyp qalypsyń, — dedi.

— Sán-saltanattan?

Roza oǵan sharshaý betin burdy. Bul qyzdyń murnynyń jelbezekterindegi qara núktelerdi jáne súırik moınyn kernegen bulshyq etterin baıqady.

— Ómirde bir-aq asyl bar...

Rober munyń "Bizdiń mahabbatymyz...", — dep aıtqysy kelgenin túsindi, sonda jigit óziniń úlken alaqanyn tyrnaqtary synǵan názik qoldyń ústine saldy. "Meıli, bul bilmeı-aq qoısyn... Meıli, eshqashan ańǵarmaı — aq qoısyn". Ózi muny ómir boıy aldaýmen aldarqatatyn bolady. Myna kór soqyr qyzdy aldaý tipten qıyn emes.

Ol muny aıaldamada Leonánǵa baratyn tramvaı kútip turǵan býlvarǵa deıin shyǵaryp saldy.

— Búrsigúni senbi, — dedi Roza. — Sen bizge Leonánǵa kel, túneýge qalasyń. Búkil kesh, tipti tutas tún bizdiń enshimizde bolady. Baqta tipti tań atqansha otyrýǵa bolady. Sondaı jyly, sondaı tynysh, úp etken jel soqpaıdy.

Rober ózin matap jatqan shynjyrǵa taǵy bir oram qosylady dep oılady. Senbi kúni ol Leonánǵa Rozanyń kúıeý jigiti retinde keledi, ony jalpy jurtqa áıgileıdi.

Roza tramvaıdyń tabaldyryǵyna mindi. Sham jaryǵy salyq basqarmasynyń habarlandyrýyna túsip turdy. Rober qolyn bulǵady, al Roza alǵashqy burylysqa deıin óziniń kúıeý jigitine qarap bara jatty. Sonan soń ol vagondy boılap, uzynsha oryndyqqa jaılasty da qýanyshty qıalǵa berildi.

Ol jumýly kózimen-aq alqap pen derevná jaqyn qalǵanyn sezip otyrdy. Qalanyń qapyryǵyna injir aǵashtary men mal qoralardyń ıisi qosyldy. Bul barǵan saıyn derevnányń tynyshtyǵy men salqynyna boılaı túsken kezde Rober kúni boıy qyzǵan tas qabyrǵalardy janaı qapyryq qalanyń ortalyǵyna qaraı ilbip bettedi. Baqta gúldep turǵan jókelerdiń kúshti hosh ıisi keıde kóshede ańqyp ketedi. Úılerdiń terezeleri aıqara ashylǵan jáne osynaý qaraıǵan tort burysh kózderden adamdardyń túrleri emis-emis buldyraıdy.

Alaıda, anasy munyń Rozaǵa úılený oıyna kóndikken sıaqty, sondyqtan endi eshqandaı qarsylyq bildirmeı júrdi. Rober tek onyń toı kúnin soza beretinin ǵana ańǵardy. Onyń ústine muny bul taǵylymdama aldynda ótkizýi tıis konkýrstyq emtıhandarǵa baılanysty Roza da asyqtyrmady... Basqyshpen kóterilip kele jatyp ol ózineń zymıan oılardy alastaýǵa tyrysty. Joq, Roza munyń áıeli bolady. Munyń kóz aldyna onyń burynǵy beınesi — bul byltyr saýyq keshterde bı bılegen kórikti qyzdyń kelbeti qaıtadan tura qaldy da taldyrmash, sharshaý, olpy-solpy kıingen, tipten kútimsiz ári anasynyń qadaǵalaýynan tys qalǵan satýshy qyz týraly estelik buldyrap, kúńgirt tartyp júre berdi.

ONYNSHY TARAÝ

Leonı Kostado balasy oılaǵandaı ashyq tereze janynda emes, ústinde buqpa sham janyp turǵan jazý ústeliniń basynda otyr edi. Shirkeılerge baılanysty búkil tereze men esik jabyq bolatyn. Túngi ústelshede eliter ıis shyǵaryp, qashandaǵydaı, lavanda butaǵy turdy. Shaý tartqan sheshesi ulyna kóz salmastan, óziniń mańdaıyn buǵan súıýge tosty:

— Mine, Gýrt kóshesi boıynsha jóndeýge arnalǵan smetany qarap otyrmyn.

Ol óziniń kiris keltirip turǵan úılerin ylǵı olar turǵan kóshelerdiń atymen ataıtyn; mysaly: "Jaqynda Martınık býlvarynda jańa shatyr jabý kerek bolady. Al Palúdat jaǵalaýlyǵynda aǵyn qubyrdy aýystyrýǵa týra keledi" — deıtin.

— Baıǵus balalarym-aı, múlikti ıelenýge qoldaryń endi jetkende bıylǵy jyly joldaryń bolmaıyn dep tur. Sirá, kúndelikti júris-turystaryńa menen áli aqsha surarsyńdar. Iá..., — dep oılana qosty. — Men olardy qaıdan almaqpyn, qandaı qordan?".

Rober eshteńe dep jaýap qatpady. Biraq apasy óziniń sózi myna jasyq jannyń kókeıine dop qonǵanyn ańǵardy. Anasy munyń qapa bolyp, tolqyp turǵanyn sezdi, biraq óziniń qandaı amaldy ustanýy kerektigin bajaılaı qoımady. Eń durysy uzyn arqan, keń tusaýǵa salý bolar. Solaıy solaı-aý, biraq kún ótken saıyn uly matala beredi ǵoı. Degenmen, apasy toı kúni belgilengenshe tike shappaýǵa uıǵardy. Alaıda, ol ózi de ańǵarmastan, ár sózimen ulyna tıisip otyrdy. Rober sham búrkenshiginiń astynan túsken jaryq sheńberinde qoıý kóleńke bolyp anasynyń etjeńdi músini, jazý ústeliniń buryshy men kertik oryn taq arqalyǵy qalaı sulbalanatynyna qarap turdy. Mine, sol kezde osy únsiz adamnyń júregi saırap qoıa berdi jáne ony osy mınýtta qaladan tórt shaqyrym jerde ketip bara jatyp, kózderin jumyp, júzin arshanyń jáne qaraǵaı qara maıynyń ıisin ákelgen alǵashqy samal jelge tosqan áldebir názik janǵa eliktirip áketken edi.

Tramvaı toqtady. Roza kondýktorǵa:

— Cay bolyńyz, erteńge deıin, — dep shyqty.

Ol bolsa:

— Joq, erteń men jumys istemeımin. Jumysqa shyǵý meniń serigimniń kezegi, — dep jatty.

Kondýktor bala kúninde, sirá, qatpa, shyr juqpaǵan balaqan bolsa kerek, qazir de onyń qolynda qalyń neke saqınasy turǵanymen áli aýrýshań keıipte kórinedi. Roza oǵan qaıyrly tún tilep, qarańǵy baqtyń qorshaýyn janaı júrip ketti. Munyń sharbaqtan asyp, shyrmaýyqpen shyrmatylǵan butaqtardy qolymen sıpaǵysy keldi. Adamdardan góri olar munyń mahabbatyna qanyq, durysy — munyń janyna jaqyn, munyń qýanyshtarynyń syrly álemine janasymdy, muny ózderiniń japyraqtarynyń sybdyryna bóleıdi. Olar Roza Revolúdiń kedeı ekenin, nashar kıingenin, tań atpaı turatyndyqtan shashyn kútýge murshasy bola bermeıtinin, tipti jaqsylap jýyna da almaıtynyn, shyraqtyń jaryǵymen asyǵys-úsigis kıinetinin, buǵan eshkim de qumyramen jyly sý ákelip quımaıtynyn tipten bilmeıdi de. Aǵashtar taramys satýshy boıjetkenge bir kezderi jas óspirim balaýsa qyz shoq-shoq gúlkesteli aqshyl jazǵy kóılekpen jandarynan ótetin kezindegideı, ústine sol jasyl tógip turdy.

Qashandaǵydaı bul úshin asqanada daıyn edi ári qashandaǵydaı Rozany kútip bólmeniń túkpir buryshynda inisi otyrdy. Alaıda, ol muny súıýge kelmedi. Bunyń ózi bardy jáne onyń basynan sıpady.

— Saǵan shashyńdy alatyn bolypty, — dedi bul.

Qaýpıǵan shashynan Denıdiń úlken basy odan saıyn qaýǵadaı kórindi. Apaıyna ádemi de dóńgelek úki kózderimen tesile qaraǵan ol:

— Roberde bári oıdaǵydaı ma? — dep surady.

— Oıdaǵydaı, — dep jaýap qatty bul — Bilesiń be, ol senbide bizge keledi jáne túneýge qalady.

Denı qonaqty qaıda jaılastyratynyn surady.

— Jasyl bólmede.

— Bolmaıdy? Onda tóbeden aǵyp tur.

— Eshteńe etpeıdi, aýa raıy tamasha.

— Al eger nóser bolsa she?.. Durysy — qalampyr gúldi bólme.

— Nesi bar, onda da bolady.

Roza qıalynda ózderiniń osy eski úıinde Roberge ylǵı jasyl bólmeni bóletin. Biraq bul aıtqanǵa kónip, onyń beınesin qyzyl jáne qyzǵylt qalampyr gúlderiniń shoǵy salynǵan matamen kómkerilgen áldeqaıda tar bólmege jaılastyrdy. Denı apaıyn uıqy aldynda baqta seıildep qaıtýǵa shaqyrdy. Munyń óziniń de jas bákene taldar juldyzdy aspandy kólegeılemegen saıajolmen júrip qaıtqysy-aq kelgen, biraq ol sharshaǵannan áreń aıaq basyp tur edi jáne keshki minájattyń jartysyna kelgende ózin uıqy qysatynyn, sóıtip birden qara túnekke kúmp bererin bildi.

Júlenniń bólmesiniń tusynan ótip bara jatyp bul anasynyń daýsyn estidi:

— Roza, bul senbisiń? Kirme: Júlen sheshinip jatyr. Sende qandaı jańalyqtar bar?

— Eshqandaı. Tek Rober senbi kúni kelmek.

— Rober? Masqara... Naq senbi kúni keshke bizde bir tóten jańalyq bolmaqshy edi... Iá-ıá, úlken jańalyq, Revolú hanym balasha súıreńdedi. Qara da tur, kóresiń.

Sheshesi erke qyzdyń jińishke daýsymen sóılegenin Rozanyń sý qany súımeıtin. Sheshinip jatyp qyzy: "Baıǵus, anashym! Qalaı shógip ketti!" — dep oılady.

Denı óziniń kóńilinde tunyp qalǵan kórgisiz túnek sıaqty qoıý qarańǵylyqta kóleńkeli saıajolmen jalǵyz kezdi.

Tynyshtyqta jegi qurttyń sartyly qatty estiledi. Búkil planeta bitkenniń ishinde tek Jer betinde ǵana olardyń shyryldaǵan daýsy shyǵyp jatty. Denı: "On jyldan keıin, jıyrma jyldan soń men osy keshti jáne ózimniń qazirgi jan azabymdy esime alatyn bolamyn", — dep oılady. Ol jalǵyz edi jáne tek bak saıajolynda nemese kógalda ǵana emes, sansyz álem jybyrlap jatqan shetsiz-sheksiz keńistikte tipten jalǵyz edi. Arǵy kúni osy saǵatta munda Rober bolady... Kenet Denı gúldep turǵan jókeler ıisin sezinip sala berdi — senbilik keshte myna hosh ıisti mine osylaı kúıeý jigit pen qalyńdyq ta simiredi. Jáne bul olardyń ińkár sybyrlasqany keshki tynyshtyqty qalaı buzatynyn kózine elestetti. Tosynnan bunyń tóbesinen japyraqtar sybdyrlap qoıa berdi, alda ózderiniń qalqasymen ǵashyqtardy jasyryp turǵan japyraqtar yntyqqan tebirenisti kúni buryn sezetin sıaqty.

"Senbide nóser bolatyn shyǵar", — dep oılady Denı ári sol sátte-aq dymqyl jerdiń jáne uzaq jańbyrdan aýyr tartqan butaqtardyń ıisin sezindi. Bir ǵajaby jazdyń jyly jańbyrynyń alǵashqy iri tamshylary arǵy kúni Roza men Roberdiń shashtaryna tıetini sıaqty, tipti munyń mańdaıyna tamyp ketti. Bul osy túndi munyń ózine qatysy joqtaı tek bógdelerdiń sezinýi arqyly ǵana qabyldady.

Ol úıge qaraı keri buryldy da osyndaı túni Per Kostado ne seziner edi degendi oılap kele jatty. Mine, ol, kerisinshe, adamdardy tek tabıǵat arqyly ǵana qabyldaıdy jáne únemi onyń jasampazdyǵyna boılap júredi, al adamdar, barsha jan, ol úshin beıne bóten ári alys tirshilik ıesi sıaqty. Ǵalamnyń ony baýrap áketetini sonshalyq, Per esh ýaqytta ózi týraly da, basqalar jaıly da, tipti Qudaı jóninde de ǵalamnan bóle-jaryp oılaı almaıdy... Óleńderinde ol buny qalaı jazǵan edi?.. Ol Rozany óbektegen kezde arnaǵan óleńderi bir túrli sondaı qyzyq. Denıdiń esinde tek alǵashqy eki shýmaǵy ǵana qalypty, bul olardy kúbirleı jóneldi:

Al Per Rozany áli súıe me? Ony inisinen qyzǵanbaı ma? Onyń búkil yntyzarlyǵy zattyq álemniń jutynǵan jasampazdyǵyna sińip joq bolyp ketkendeı... "Al men olaı qabyldamaımyn, — dep oılady Denı. — Jer, shóp, aǵash degen ne? Onyń bári kór soqyr, tas kereń, eshteńeni de sezinbeıdi!"

Aýyzǵy bólmede ústelde bul úshin qaldyrylǵan shyraq janyp turdy. Ol ekinshi qabatqa kóterildi, munyń Rober qonatyn qalampyr gúldi bólmeni kórgisi keldi. Ony tipti sonaý Ekinshi Imperıa zamanynda ómir súrgen nemere aǵasynyń atymen "Devız aǵaıdyń bólmesi" dep te ataıtyn-dy. Bul birdeńege arnaıy arnalmaǵan bólme edi, balalar munda tyǵylyspaq oınaǵanda búkil úıden tasa qýystardy izdep júgirip ketken kezde ǵana bas suǵatyn.

Denı shyraqty sandyqshanyń ústine qoıdy. Bólmedegi búkil jıhaz Jańǵyrtý zamanynan saqtalyp qalǵan. Tas oshaqta áınek qalpaqtardyń astynda turǵan qumyralarǵa eki jaǵynan jáne árkelki sýretter salynǵany esine tústi: aldyńǵy betindegi sýrette ǵashyq baqtashy jigit pen qyz aımalasqan, al ekinshi betinde eki perishte qasıetti syılar tartylǵan ydystyń aldynda tizelerin búgip, taǵzym etken; sóıtip bul qumyralar qonaqjaıǵa da, shirkeý tuǵyryna da ár bere alar edi. Denı bala kezinde birde sholjańdap júrip tereze astynyń shytynaǵan jaqtaýyn yrǵaǵanyn esine aldy. Qaqpaqtardy ıterip, bul jazǵy túnniń salqyn tamyljyǵan tuńǵıyǵyna terezeni aıqara ashty jáne jaqtaýdy túrtkilep kórip, onyń jıegi shynynda da solqyldap turǵanyna kóz jetkizdi. Bul senimsiz jıek taqtashany julyp almaqqa bar kúshin salyp tartqylap, bosqa áýrelenip kórdi. Óıtkeni Rober osy jaqtaýshaǵa súıenýi múmkin ǵoı. Rober... Sondaı boıshań súıkimdi ári tyǵyrshyqtaı deneli bola tura, báribir dáýpirim kórinbeıdi, óıtkeni onyń óńi ynjyqtaý jáne qımyly qopaldaý. Osyndaı kóńil qulazytar sáıkessizdik qalaı Rozanyń jynyna tımeıdi eken? Rober óziniń áleýetti qoldaryn myna shytynap turǵan jaqtaýǵa tirep, búkil denesimen asylyp baqqa qaraıtynyn jáne kenet ekinshi qabattan tómen ushyp túsetinin Denı óziniń kóz aldyna keltirdi. Qıalynda paıda bolǵan kórinisti qýyp tastap, Denı terezeni japty.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

Senbide Roza, Rober jáne Denı bári birge keshki saǵat altyda Leonánǵa júrip ketti. Denı búkil jol boıy tramvaıdyń aldyńǵy alańqaıynda túregep turdy. Roza ózin sharshańqy sezindi, sondyqtan vagonda kúıeý jigitimen otyrdy. Qyz Roberge kóz salǵan da joq, oǵan janynda onyń otyrǵanyn seziný jetkilikti edi, munyń jalańash qoly jigittiń pıdjagynyń jumsaq matasyna janasyp jatty. Bular eki kúndi birge ótkizedi, aıyrylmaı birge bolady. Eki kún! Tipten ǵajaıyp baqyt!.. Jáne, degenmen, osy bir jarqyn saǵattardy muny men Roberdi alda kútip turǵan aıyrylmas jaqyndyqtyń ǵajap kúnderimen jáne tamasha túnderimen salystyrýǵa kele me. Ómir tamasha! Rober únsiz. Rozetta onyń ne oılap otyrǵanyna ený ońaı emestigin biledi... Biraq munyń aldynda áli ýaqyt kóp, bul olardy aıtpaı-aq ańdaýdy meńgerip alady.

Vagon velosıpedshilerdi — ádettegi senbilik saıahatshylardy basyp ozdy, qońyrlaýlardyń dirildegen syńǵyry men jastardyń kúlkisi estildi. Shabylǵan shalǵynda sıyrlar aman qalǵan shóp shoǵyn izdep jaıylyp júr. Alasa mal qoralardyń ashyq-shashyq esikterinen qoıý da ótkir ıis móńkıdi.

"Bul aqyrǵy qadam, — dep oılady Rober. Endi olardyń kórshileriniń de, qyzmetshileriniń de bári meni kúıeý jigit dep esepteıtin bolady... Nesi bar, tipti jaqsy... Osylaı sheshtik eken, bolsa bolsyn. Kepi sheginýge kesh". Ol salmaqty edi jáne qalyńdyǵyn qandaı baqytqa kenelterin bilip, ózine-ózi rıza.

Denı artyna moınyn burmady jáne vagonda qatar otyrǵan apaıy men onyń kúıeý jigitine qaramady. Tramvaı jyldamyraq júrgen kezde bul basyn shalqaıtyp, kózderin jumdy, betin salqyn jelge tosty. Onyń qıalyna kúńgirt ári aıtarlyqtaı laıyqsyz kórinister keldi jáne bul olardy qýýǵa tyrysty. Oqasy joq, meniń ne oılap turǵanymdy eshkim esh ýaqytta bilmeıdi dep jubatty ózin. Al basqalarda qalaı? Olar da jasyryn oılarynyń tutas bir álemin ishine búgip júre beredi jáne olar týraly tis jarmaýǵa tyrysady emes pe? Qalaısha adamdardyń bárinde olardyń ashyq aıtyp júrgeni men ózderi jasyryn ustaıtyndarynyń arasynda alshaqtyq bar? Jáne osylaı árkimniń kóńil túkpirinde qandaı nıet jatqany bir Jaratqan ıemizge ǵana málim. "Jaman oılardy ózińnen alasta" degen sózdiń uǵymy ne? Qalasań da, qalamasań da syrtqa bildire almaıtyn, ishińe búkken oıdy qaperden shyǵarý ma... Kenet ol Rozanyń daýsyn estidi:

— Denı, Roberdiń sakvoıaj sómkesin alshy.

Tramvaı eldi meken joly bastalatyn qıylysqa toqtady jáne shegirtkelerdiń shóp arasynda qalaı janyn sala qyrshyldatyp jatqany ári gúldep turǵan jóke tóńireginde aralardyń qojyldaı gýlep jatqany estilip sala berdi.

Roza kıim aýystyrýǵa ketti, al Denı Roberdi Devız aǵaıdyń bólmesine ertip kirdi.

— Terezeleri teristikke qaraıdy, sondyqtan saǵan ystyq bola qoımaıdy. Tek baıqa, keshke jaryqty jaqpaı sheshin, áıtpese shirkeıler qaptap ketedi.

Denı bólmeden shyqty, sonan soń esikti sál ashyp:

— Abaıla, tereze jaqtaýyna tym súıene berme, ol áreń tur. Búkil úıdiń tozyǵy jetken! Qaýsap turǵan eski! — dedi.

— Ákelerińiz muny kútip ustaǵan shyǵar, jóndegen bolar dep oılaǵan edim.

— Iá, aıtýǵa... Únemi usaq-túıek jóndeý jasalatyn, al asa qymbatqa túsken jóndeý esimde joq...

Denı eshteńe oılamastan jaýap bergen edi, biraq Rober:

— "Asa qymbat" dep neni aıtasyń? — dep suraǵan kezde bul oǵan nazar aýdara qarady:

— Eń aldymen — shatyr. Saǵan osy bólmeni bóldik, al áýelgide basqasyna jaılastyrmaq bolǵanbyz, biraq onyń tóbesinen aǵady. Qatty jańbyrda búkil shatyr astyna tegeshter, legender, kespekter qoıyp júrgenimiz. Shatyr on boıy shurq tesik, aǵashtary shirigen. Mundaı úıge jańa shatyr jabý qansha turatynyn bilseń?.. Biz dáýirlep turǵan ýaqyttyń ózinde ákemiz ondaı shyǵysqa bara alǵan joq — jyl saıyn qamdanatyn da qoıatyn... Biraq endi budan ári sozýǵa bolmaıdy.

— Endi ne istemek oılaryń bar?

Denı kúbijiktep baryp:

— Sheshemiz senen keńes suramaq sıaqty, — dedi.

— Men oǵan aqylshy bola almaspyn (Rober kenet nyq, senimdi únmen sóılep ketti). Bunyń maǵan qatysy joq. Bizdiń ózimizde de úılerdiń áýresi jetip artylady!..

— Jaraıdy, — dedi Denı demin shyǵara. Leonándy satýǵa týra keler. Sý teginge, árıne. Tek sheshemizge aıtpa, Rozaǵa da. Bul olar úshin aýyr soqqy... Olardyń basy tolǵan qaıdaǵy bir qıalı armandar. Ekeýi de: Rober keledi de bárin óz qolyna alady dep oılap júr...

— Mine, qalaı? Olarmen ózim sóılesemin, — dedi Rober qasań ǵana. — Ashyǵyn aıtyp, túsinisip alý qajet (Onyń daýys ekpini men úni kenet dál sheshesinen aýmaı shyǵa keldi). Eshqandaı da túsinbestikke jol bere almaımyn.

— Rober, sen osyndasyń ba?

Roza kirip keldi. Ol ústine bir tegis tigilgen, tereń oıyǵy bar ári sholaq jeń aq kóılek kıip alypty. Jańa ǵana býlaýdan shyqqan bolýy tıis. Odan sergektik sezilip, ıissý ańqıdy. Mine, endi betiniń álpeti aıshyqtana, tamyrlary bileýlene túskenine, qyldyryqtaı moınyna qaramastan, ol burynǵy súıkimdi Rozanyń ózi edi... Rober ony qushaqtap, shashtarynyń ıisin jaılap juta, qaýsyryp aldy. Qyz ashýlana qoımady, tek sándi tigilgen kóılegi ýmajdalyp qalmas pa eken dep qoryqty. Shamaly yǵysyp, ol Roberdiń bujyr betin, edireı murtyn, sulý bederli erinderin alaqanymen aıalaı sıpap ótti; jigit qyzdyń qoly aýzynyń tusyna kelgende kidirtip, onyń saýsaqtarynyń ushyn abaılap tisteledi. Kenet qumyqqan dybys shyqty da áldebir aýyr nárse raýshan butaǵynyń arasyna gúrs etip qulap tústi. Roza shyńǵyryp jiberdi.

— Terezeniń astyńǵy jaqtaýy qulap ketti, — dedi Denı. — Men sál bolmaǵanda onymen birge ushyp túse jazdadym.

Roza Roberdiń qolyn qysa berdi.

— Qandaı sumdyq! Búgin keshke kenet, janym, sen osy jaqtaýǵa súıengenińde!

Qýaryp ketken Denı olarǵa tesile qarady.

— Mine, qarańdar! Mine, meniń senderge tosyn jańalyǵym!

Revolú hanymnyń janynda symbatty smokıng kostúm kıgen, tyǵyrshyqtaı, óńi qýaryńqy jáne osy keshke óziniń katysýymen ulaǵatty, saltanatty sıpat beretinin tolyq sezingen Júlen turdy. Ol kúmpıgen ári áldeqalaı kózi jumylǵan tulǵasymen kishipeıil jymıa qalypty.

— Rober, siz ǵajaıypty jasadyńyz, naǵyz ǵajap! — dep qaıtalaı berdi Revolú hanym zıaly qaýymda sóıleıtin daǵdysymen sózderin nazdana sozyp.

— Men otbasynyń basshysymyn, ol mindetimdi umytpaımyn, — dep málimdedi Júlen. — Seni Leonánda qabyldaý meniń paryzym. Jáne men ózimdi qolǵa aldym... Árıne, osyndaı essizdigim maǵan qymbatqa túser, biraq ne istersiń...

Sheshesi ulynyń Roberdi sózge tartqan zıaly áńgimesine masattanýdan bal-bul jaınap, tyńdap otyrdy.

— Bul maýsymda qandaı at jarystar bar? Tamasha, ras emes pe? Syılyqty kim aldy? Árıne. Ekinshide oza shapqan kim? AH, qandaı, qyzyq! Men ony byltyr sel bolmasa, satyp ala jazdaǵan edim. Sen ony bilgen joq pa ediń? Onyń sáıgúlik tulpar ekenin men birden bilgenmin... Onyń tegin bilesiń be? Ol Stellanyń erkek qulyny Stella esińde me?

Rober óziniń qalyńdyǵyna kóz tastady. Iá, ol áli burynǵy Rozettaǵa, bul saýyq keshterde váls bılep shyr aınalǵan sol sylqymǵa keledi. Shampan sharabynan onyń eki beti qyzyl shyraılanyp ketipti. Meniń arqamda Rozanyń kózinde baqyt oty tutandy dep masattana oılady Rober. Kenet Denı bárine estirte:

— Apa, ne bolǵanyn bilseńiz? Devız aǵaıdyń bólmesinde terezeniń astyńǵy jaqtaýy qulap tústi, — dep málimdegeni.

Revolú hanym muńaıa kúrsindi.

— Munda bári aınala qırap jatyr. Bul úıdiń bizge mashaqaty jeterlik! — dedi ol Roberge kóz tastaı.

Bul eshteńe jaýap qatpastan, óziniń tárelkesine shuqshıdy, al Revolú hanym sózin jalǵastyra tústi:

— Satsaq? Buǵan ne beredi? Jáne, qalaı degende de, bizdiń baspanamyz osy ǵoı. Onyń ústine, úıdiń janynda baq ta, baqsha da, qusqana da, mal qora da bar. Sút úshin de, otyn úshin de tóleýdiń qajeti joq. Al eger sata qalsaq, qaıda baramyz, aıtyńdarshy. Biz qalaı ómir súrmekpiz?

Bul suraqtar Roberge arnalǵan edi. Biraq ol beıjaı keıip tanytty. Sheshesiniń: "Abaıla. Estimegen, túsinbegen keıip kórset..." degen aqyly qulaǵynda qońyraýly saǵattyń syńǵyrynda saırap turdy.

Tamaqtanýdyń sońyna qaraı bári de birshama yńǵaısyzdyqty sezindi. Aýlada qarańǵy túskenimen, shamdar jaǵyla qoımaǵan-dy. Sónip bara jatqan búkil jaryq aq dastarqan men Júlenniń krahmal aq omyraýshasyna túsip turǵandaı edi. Roza óziniń baqytyna tóngen qater elesin sezinip, typyrshyp ketti. Ol Roberdi aýyzǵy bólmege alyp shyǵyp, ıyǵyna kónetozdaý jamylǵyny japty.

— Olar kofe iship bolǵansha baqqa baraıyq. Tezirek baraıyqshy! Qandaı typ-tynysh!.. Mine, naq osyndaı keshti ańsaǵan edim.

Rober onyń jalańash qolynan alyp, jaımen qysty. Ol ishinen: "Bárin de elemeý kerek. Tek osy qol týraly, budan bylaı meniki bolatyn myna ǵajap tándi ǵana oılaǵan jón... Al ózderiniń qymbatty Leonándaryn sata bersin, meıli. Biz Bordoda páter jaldaımyz... Iá, biraq ol kezde munyń týǵandary úshin de páter jaldaýǵa jáne ol úshin tóleýge týra keldi ǵoı. Múmkin bári meniń moınyma túse qoımas? Bular sonshalyqty kedeı emes qoı?"

Roza asyǵa basty, ol osy kesh úshin kúni buryn paılap qoıǵan jókeler astyndaǵy ańsar oryndyqqa erterek jetýge umtyldy. Ony tirshilikke elitken, tóńirek shalǵynyn terbeltken áldebir beımálim kúsh kóterip ákele jatty, eliktirip bara jatty. Saıajoldan eki kirpi júgirip ótti.

— Munda, — dedi Roza. — Tezirek júr!

Gúldep turǵan jókelerdiń mol shoǵyry olardy qoıýlana túsken tún qarańǵylyǵynyń qara kóleńkesimen jasyrdy, mine osy jerde jigit keýdesine jabysqan qyz óz baqytyn búkil jan-tánimen sezindi. Lázzatty mınýttar jyljyp, birinen soń biri kelmeske ketip barady jáne bul ony toqtata almaıtyn edi. Biraq qazir buny baqytynyń bastaýynda ǵana turǵanyn oılaýdyń ózi shattandyrdy. Qasıetti nárdi quıyp alýǵa jáne janyp turǵan oǵan erinderin tıgizýge áli erte, biraq mahabbat ózenine bular máńgi shomylyp júretin bolady. Nege alańdaıdy? Qymbat sátter sonshalyqty qymbat baǵalanbaıdy dep oılady qyz, — bári de áli alda. Tynys alǵanda kóterilip-basylyp turǵan jigit keýdesinde munyń basy jaı tapty. Myna tolqyn qalaı tátti terbetedi, súıikti adamyńa sengen qandaı jaqsy! Meıli ol munyń basyn keýdesinde tutas aılar, tutas jyldar, tutas máńgilik ustaı bersin, — osy keýdede júrek, onyń júregi, eń janyńdaı, dúnıedegi barsha adamnyń ishindegi eń jaqyn adamnyń júregi qalaı soǵyp turǵany estiledi. Jaqyndyǵynan onyń qalaı tolqyp otyrǵanyn bul sezindi. Súıis izdep turǵan kúıeý jigittiń basy toly usaq ta aıaq asty oılar, kúdik, esep qurý ekenin bul qaıdan bilsin. Tek onyń alpamsadaı áleýetti denesi ǵana qyzdyń shaqyrýyna ún qatty jáne bul tán bulqynysyn irikpedi, óziniń nıetin bildirdi, ıti qusty sezip, shepti ıiskegenin ári tuıaqtarymen ylǵal jerdi tyrmalaǵanyn qaramaı-aq kóretin ańshy sıaqty qushtarlyǵyn erkine jiberdi.

Al úıde bılárd bólmesiniń baqqa shyǵatyn esigi janynda turyp Revolú hanym Júlenge:

— Olar áli orala qoımaıdy. Olardy kútpe. Sen birinshi jol úshin tym kóp otyryp qaldyń. Árıne, kúıeý jigit pen qalyńdyqqa bári keshirimdi, biraq olar saǵan jaqsy syı tarta qoımaıtynyn moıyndaý kerek... Al sen olar úshin qanshama kúsh jumsadyń... Oılashy — qashty da ketti, ǵapýlyqqa bir aýyz sóz aıtsaıshy! Jaqsylyqty bilmeıtinder!

— Men eshqandaı da rahmet talap etpeımin. Ózimniń qaryndasymnyń kúıeý jigitin qarsy alýǵa mindettimin ǵoı, mine sondyqtan tósekten turdym... ózimdi músirkemeýge uıǵardym... Mundaı jaǵdaılarda ózińdi aıamaý kerek, ózińniń baıǵus tán qabyǵyńdy umytqan jón... Árıne, bul men úshin qymbatqa túsedi... Búgin tún kirpik ilmeı shyǵatynymdy aldyn ala bilip turmyn.

— Múmkin dárińdi ishersiń?

— Bul endi estigim kelmeıtin nárse. Meniń baýyrym kótermeıtinin bilmeısiz be! Baýyrym eshqandaı da esirtkini kótere almaıdy. Denı, bul jerde temeki tartpaýdy suraımyn, baqqa shyqshy.

Denı ornynan erine turdy da, verandaǵa shyqty, onda ári-beri júrip, toqylǵan oryn taqqa otyrdy. Jaqyn mańda bir jerde qurbaqa birkelki aralyqta keńistikke bulbuldyń dirilindeı anyq tyqyldaǵan ún tastaıdy. Jarqanattar únsiz ushyp ótti. Qurbaqalar, jarqanattar, bulbuldar, juldyzdar shashylǵan aspan jáne sheshek atqyp jókeler — munyń olarda sharýasy qansha? Eshteńe, bul álemde esh nárse munyń jan kúızelisin jeńildete qoımaıdy, munyń shólin basa almaıdy. Ańqasy ábden keýip qalǵan jáne jany sondaı toryǵý. Bul tynyshtyqqa shıryǵa qulaq túrdi. Joq, eshqandaı shý shalǵynnyń múlgigen yrǵalysyn buzǵan joq... Bul nege ólimnen qorqady?.. Jáne bul óziniń daǵdysymen qıalynda kórinisti kóz aldyna keltirdi: mine, bul tósekke jatady, uıyqtatatyn dári qorabyn ashady... "Jo-joq! — dep záresi ushty bunyń. — Meniń ómir súrgim keledi, men ne bary on jeti jastamyn". Bul eńkeıip verandanyń jyly tas taqtashalaryn ustady. Apasy qatty daýystap sóıledi:

— Degenmen, bul meni alańdatady. Ol birer aýyz sóz aıtyp, bizdi jaılandyra alatyn edi ǵoı. Al ol, kerisinshe, Leonán týraly bizdiń qam-qareketimiz ózine qatysty emestigin kórsetýge tyrysty... Biraq bul onyń tuıyqtyǵynan nemese qyrsyzdyǵynan shyǵar...

— Alaıda, bul máseleni kóterý kerek, — dedi Júlen. — Meniń bólmemniń tóbesi sumdyq jaǵdaıda... Qara da tur, ol meniń basyma qulaıdy.

— Bizdiń jobamyzǵa oralý kerek dep oılaımyn...

Júlen esinep turyp surady:

— Qandaı joba?

— Leonándy Rozaǵa jasaý retinde usyna otyryp, ony bizge óle-ólgenshe osynda ómirlik baspana retinde berýge mindetteý kerek. Jóndeýdi jáne túrli jamap-jasqaýdy Roza óz esebinen jasaıtyn bolady, al bizden úı-jaı úshin jáne bizdi kútkeni úshin bolmashy aqy alsyn. Árıne, Rober Leonándy satpaý mindettemesine qol qoıady... áıtpese, oǵan bizdiń quqyǵymyz qalpyna keledi. Iá, — dep qosty hanym únsiz turyp baryp, — solaı etse jaqsy bolar edi-aý, biraq Leonı onyń mundaı sharttardy qabyldaýyna eshqandaı da jol bermeıdi.

Denı verandadan daýystady:

— Roberdiń jigeri sizder oılaǵannan artyq. Onyń Rozaǵa sóz salyp, qolyn usynýǵa qaıraty jetti emes pe...

— Temekińdi óshir de munda kelshi.

Denı bólmege kirdi de anasynyń janyna otyrdy. Júlen óziniń moınyn sart etkizip, mińgirledi:

— Ah, myna shirkeılerdi-aı!

Anasy surady:

— Sen qalaı oılaısyń, Denı?

— Aldymen Roza jaı-japsardy yńǵaılasyn.

— Roza eshqandaı da kelispeıdi... Bul qaýipti emes pe, ózi?..

— O, joq! Ol, sirá, qatty ǵashyq bolyp qalǵan sıaqty. Jáne qalaıda aqylmen isteý kerek.

— Iá, árıne, álbette. Roza: meniń týystarym Leonándy satpaqshy. Meniń júregim syzdaıdy, — osy jer bizdiń uıamyz bolsa dep armandap edim dep aıta alar edi.

— Budan basqa, — dep qosty Júlen, — Leonánnan jaqsy kiris keltirýge bolatynyna onyń kózin jetkizý kerek. Tek oǵan birshama qarajat jumsaý qajet... Mysaly, mal ósirýmen aınalysýǵa bolar edi...

— Iá, ıá, munyń bárin aıtýǵa bolady. Biraq toıdan keıin biz onyń mundaı sharýalarǵa kirisýine jol bermeımiz. Óıtkeni ol bul jerge búkil baılyǵyn jumsap jiberedi... Biraq bul óz aramyzda qalsyn! Al áńgime kezinde Leonándy qarajat jumsaýǵa tıimdi etip kórsetý artyqtyq etpeıdi, múmkin bul Leonıdi arbap alar.

Denı:

— Meniń Rozamen sóıleskenime kelisesizder me? — dep surady.

Al bul kezde qyz jókelerdiń túbindegi oryndyqta:

— Jiber meni! Jibershi! Jalynamyn! — dep jalbarynyp jatty.

Qyz kóılegin tizesine deıin túsirdi, shashyn túzedi. Sonan soń kúbijikteı surady:

— Sen ashýlanyp qalǵan joqsyń ba?

Ol: "Joq á", — dep jaýap qatty da qaltasynan shylym saýytyn aldy. Óziniń qıalynan esin jıǵan Roza ol qos qolymen shyrpy otyn kólegeılep temeki tutatqan kezde kóz aldynda bir sátke paıda bola qalǵan onyń túriniń álpetin ańǵarýǵa tyrysty. Rober, árıne, eshteńe istegen joq jáne jıyrma úsh jasynda kúıeý jigit bolyp árbir jigit umtylmaı tura almaıtyn sondaı nárseni jasaǵysy da kelmedi. Biraq qyz kóńilsiz edi, ol tátti uıqydan oıanyp ketti jáne endi jigitti baqylap otyrdy; qyzǵa onyń boıyńdaǵynyń bári: daýsy da, qımyly da, tipti onyń únsizdigi de áldeqalaı bóten bolyp shyǵa keldi. Óziniń janynda bul ómiriniń árbir sátinde júreginde ustaǵan sol bir beınege tipten uqsamaıtyn adam otyr edi. Bul burynǵy Roberdi qaıtarǵysy-aq keldi, onyń keýdesine jabysa tústi. Ol yǵysyp, ıyqtaryn qozǵady. Bul:

— Demek, degenmen, ashýlysyń ǵoı? — dep surady.

— Joq á... Biraq sen báribir túsinbeısiń, óıtkeni sen sumdyq ańǵalsyń. Senińshe bári op-ońaı... Jabysasyń, jatasyń, al sonan soń: "Ah, jiber meni!" — deısiń.

Ol túıile ári aıtarlyqtaı dóreki únmen aıtty. Bul ózin sondaı jalǵyz, jigit ózimen bolmaǵan sol kúndegiden de áldeqaıda jalǵyz sezindi.

Tek ol munyń jylap otyrǵanyn sezbese eken. Ózin bildirip qoımas úshin qyz kózderin súrtýge qoryqty. Onyń betinen ystyq jas júgirip, tún salqynynda sýyp jatty. Óziniń muńaıýymen bul Roberdi qorlaıtyndaı kórdi, sóıtip ol temekisin tastaǵan kezde bul onyń qolynan aldy da moıynsuna erinderine ákeldi. Jigit qolyn tartyp almady jáne jastan munyń beti dymqyl tartqanyn ańǵarmaǵandaı keıip tanytty. Áıelderdi talaı márte tastap ketkenmin jáne olar qaıǵydan óle qoıǵan joq degen oı onyń basynda jylt ete qaldy. Muny da tastaı ma?.. Eki saýsaǵymen munyń qyldyryqtaı qus moınyn qysa salǵany, sóıtip birden óltire salǵany jaqsy shyǵar. Músirkeýden, yntyǵýdan jáne uıalýdan órekpip, bul qyzdy qatty qushty, ózine qysty. Qyz búkil denesi qalshyldap, qushýǵa jaýap bere almady. Onyń ne qalaıtynyn qyz bilmedi. Jigit úzik-úzik ári jyldam tynystady. Roza:

— Saıajolmen bireý kele jatyr, — dep aıtty da inisin tanyp, aıǵaılady: — Biz mundamyz, jókelerdiń túbinde.

Denı taǵy da birshama júrdi de toqtaı qaldy.

— Úıge qaıtatyn ýaqyt boldy, — dedi ol. Júlen esikti ilgekpen jaýyp qoıýdy tapsyrdy.

Jup jókelerdiń túbin meńdep alǵan qara túnekten shyqty. Álgi tas túnekpen salystyrǵanda saıajol bularǵa jap-jaryq kórindi. Úsheýi de únsiz keldi jáne bılárd bólmesine kirgen kezde jaryqtan kózderin syǵyraıtty. Denı ǵashyqtarǵa júgirte kóz saldy da Rozanyń ýmajdaǵan kóılegin, onyń betindegi jastyń ylǵal izderin jáne Roberdiń alaq-julaq kózqarasyn birden baıqady. Ol:

— Shyraq anda, aldyńǵy bólmede. Al Roberge sham beriledi, — dedi.

Óziniń uıqy bólmesinde terezeniń janyna otyryp alyp Roza oıǵa ketti. "Biz aqymaqtyq eshteńe jasaǵan joqpyz, — dep jubatty ózin ol. Jáne osynyń bári onyń meni súıgendiginen". Súıedi. Bul sóz endi munyń basyn aınaldyrmady. Jas qanynyń shapshýyna ilese saqtandyrǵan úndi ańǵardy. Kimdiki? Munda ne túısik oıandy? Keıinirek ol muny aldyn ala sezý emes pe eken dep talaı oılady. Joq, sál-pál janap ketken pernelerdiń kóńilinde ún shyǵarǵany ǵana. "Erteń tańerteń qaıtadan baqytty bolamyn. Ras, búgin oǵan ne bolǵanyn bilmeımin... Tezirek jarqyraǵan kún jaryǵynda Roberdiń júzin kórer me edi, tezirek! Sonda onyń kózine qaraımyn da kóńilim ornyna túsetin bolady".

Rober terezeni jabýdy umytyp ketipti, al esine túsken kezde kesh edi: bólmeni shirkeıler jaılap alǵan-dy. Ol shamdy óshirýge asyqty, biraq bul kómektese qoımady — ashshy shaǵý túni boıy azapqa saldy. Astyńǵy jaqtaýsyz bıik tereze qas ekisinde qaraıǵan qalyń japyraq arasynan qurlyqqa tereń suǵyna kirgen shyǵanaqqa uqsap aspannyń bir pushpaǵy kórindi. Jáne terezeniń osynaý jalańash ári áldeqalaı úńireıgen tik buryshyna qarap, Rober jartylaı qıraǵan qurylysta túnep jatqan sıaqty jaısyz sezimge bólendi. Qaýsap turǵan úıdi jóndeý nıetin buǵan tyqpalaý úshin muny osy bólmege ádeıi jatqyzbady ma eken? Ol osy aıaq astynan kelgen kúdikti alastap, tek Roza týraly ǵana oılaýǵa uıǵardy. Búgingi keshte ol bunyń qymbattysy ári ańsary bolǵan joq pa? Al qalǵanynyń báriniń esh máni joq. Bul onyń týystary týraly eshqandaı da alańdamastan, ony ózimen birge alyp ketedi. Eń bastysy — toıǵa deıin báriniń basyn ashyp, barshasy týraly kelisip alý... Ol shirkeıler munyń qanyna qanyp, tań aldynda sýyqtan yqqannan ǵana muny jaıyna qaldyrǵan kezde uıyqtap ketti.

Tańerteń ol Rozamen asqanada jolyqqanda ózindegi barlyq tómenshik oıdy eńsergendeı sezindi. Rozanyń ústinde aq juqa kóılegi — ózi men anasy ekeýi Gabrıaǵa tiktirip kıetin zamanda tigilgen kóılegi bar edi, bul ony shirkeýge barý úshin kıgen bolatyn. Úlken páýeskege jumys aty jegilip, erge Kavelge otyrdy. Rober ózin qalyńdyǵy otbasynyń bir múshesi retinde sezindi. Ol Denımen jáne Rozamen birge basqarýshynyń kıim kıisine kúldi, Kavelge kóshir mindetin oryndaýǵa deıin tómendedi, biraq ol muny sypaıygershilik úshin atqaryp otyrǵanyn ańǵartý nıetimen kóshire kıinbegen jáne óziniń jasyl telpegin qısaıta ilip alypty.

Alaıda, shirkeýde Roberdiń kóńil kúıi bolmady. Óziniń kúlli jurttyń nazaryna ilikkeni de, kúbir-sybyrǵa ózek bolǵany da, tolqyǵan Rozanyń eki beti mańyzdana bal-bul janǵany da munyń jynyna tıdi. Jurtshylyqtyń kóz aldynda óziniń kúıeý jigit keıpinde bolýy onyń eńsesin basty. Iá, rasynda da! Bul óz taǵdyryna moıynsunbaǵan pa edi? Álde munda bógde bir astyrtyn oı bar ma? Onda shyǵar esikti qulyptap jappa. "Degenmen, báribir qashyp qutyla almaısyń, — dep oılady ol, — eshqandaı múmkindik joq".

Kelýshiler ýaǵyz aldynda oryndyqtardy qatty tasyrlata jyljytyp, oryn-oryndaryna otyryp jatyp, oraıy kelip turǵandy paıdalanyp, qysylyp-qymtyrylmastan burylyp turyp kúıeý jigitti anyqtap qarap aldy. Rober uıalyp turdy, biraq ol, degenmen Rozany tynyshtandyrǵysy kelip: "Meniń abyrjyǵanym eshteńe etpeıdi...", — dedi. Sóıte tura, onyń qyzǵa jyny keldi — qyz ishteı: "Degenmen, sorlap qalǵanymyzǵa qaramastan, qarmaǵyma kúıeý jigit iliktire aldym", — dep masaırap turǵandaı kórindi buǵan. Rasynda da, ańǵal eken-aý ózi! Qolǵa tústi, endi ýystan shyǵa almaıdy! Al bul kez kelgen sulý sylqymǵa úılene alar edi ǵoı. Sirá, bári de: "Qarashy, kimdi tańdaǵanyn! Myna dúnıede qanshama jaqsy qyz, onyń ústine jasaýy aıtýly qyz bar!" — dep turǵan bolar.

Roza tize búkti. Shı qalpaǵynyń keń jıegi onyń júzin jasyryp turdy. Qyz basyn ıip qulshylyq etti. Onyń tek moıny ǵana kórindi jáne osy qyldyryqtaı moıynda burynǵy tartymdylyq joq edi. Bul qyz tek keshe keshke jókelerdiń astyn jaılaǵan qarańǵylyqta ǵana muny órekpite alypty.

Qaraýyl áıel qatar-qatardy aralap, oryndyqtar úshin aqsha jınap, qaıtarmyn qaıtaryp berip júrdi; sonan soń kóre sváshennık ótti; ol tershigen júzin bet oramalymen súrtip, qaıyrmaldyq jınaý úshin sapty aıaǵyn usynyp, tisiniń arasynan ysqyra: "Rahmet, rahmet, rahmet", — dep ysyldady. Birinshi qatysýshylarǵa arnap ýaǵyz saýal-jaýap oqyǵan balalar oryndyqtarda teńsele turyp, qyzdarǵa pańdana kez salyp qoıady. İnjil oqý aıaqtalǵan soń kelýshiler kóńildene shyǵýǵa umtyldy, nópir shydatpaı esiktiń eki qanaty aıqara ashylyp, syrtqa lap berdi.

Alańda kún shaqyraıyp tur edi. Áldebir kempirler kelip, qysylyp-qymtyrylmaı Roberge qarap aldy. Bul Revolú hanym men Roza dúkenderdi aralap bolýyn kútip, páýeskede tasalana turýǵa asyqty.

Rober burqyldap:

— Bular ne ǵyp maǵan kózderin qadaı qaldy? Naǵyz naqurystar! — dep turdy.

— Roza Revolú bıkeshtiń kúıeý jigitine tamsanýda, — dep jaýap qatty Denı jaramsaqtanǵan keıippen.

— Al men bizdiń saqına almasýymyz ázirshe qupıa bola turady ǵoı dep oılaǵanmyn.

— Oı, ol múmkin emes qoı! Kavelge men onyń áıeli bárin jarıa etip úlgeripti. Olardyń aýzyna qaqpaq bolasyń ba. Óziń túsinesiń ǵoı.

— Al eger muny qupıa ustaý múmkin bolmasa, bir jyldan keıin ǵana málim etemiz dep, nesine onda qudaı atymen ýáde berildi.

— Mine, qalaı? Demek, sen rıza emes ekensiń ǵoı? — dep surady Denı asa múláıim únmen.

— Bilseń, meniń jynyma tıip turǵany, adamdardyń sózde tura almasyn ózderi jaqsy bile tura, ýáde beretini. Biz ázirshe úılene qoımaıtyndyqtan, odan da jaqsysy...

— Sen ne, — dep muny bólip jiberdi Denı. — Seniń taǵylymdamadan ótip bitkenińdi kúte qoımasyńa senimdimin. Iá, bizdiń úıde bárimiz de osylaı oılaımyz.

Rober yzadan tipti qyzaryp ketti.

— Solaı ma? Qalaısha? Biz ony áli kórermiz! Eń áýeli taǵylymdamadan ótý kerek.

Denı oǵan sybaılastyq keıippen kózin qysty:

— Bilemiz ǵashyqtardy...

Rober ashýlanbaq bolyp edi, osy sátte Roza men Revolú hanym kele qaldy da úndemeýge týra keldi.

— Abaıla, Denı, tortty ezip jiberme, — dedi Revolú hanym. — Biz Júlenge arnap krem jaǵylǵan tútiksheler satyp aldyq.

Páýeske Leonánǵa qaraı tartyp ketti. Kún aıamaı shyjǵyryp turdy. Búkil qyp-qyzyl bolyp ketken Rober Roza óziniń kózqarasyn ustap alýǵa tyrysyp otyrǵanyn baıqamaǵan keıippen syrt qarady.

Ol keshki bes shamasynda qaıtty, — bul aldyn-ala kelisilgen edi, óıtkeni onyń keshke emtıhanǵa daıyndalýy qajet bolatyn.

Kúnniń ystyǵy ony Rozamen ońasha qydyrýdan qutqardy. Olar bılárd bólmesinde "Sýrettegi álem" jýrnalynyń eski jıyntyǵyn qarap otyrdy. Sonan soń Roza ony tramvaı aıaldamasyna deıin shyǵaryp saldy jáne kelesi kúni onymen saıabaqta jolyǵatyn bolyp ýádelesti. Qyz onan áldebir ózgeristi ańǵardy ári tańyrqady, biraq onysy qyzǵa salqyndyq emes, jaı qysylǵandyq sıaqty kórindi, — ol keshe jóke túbindegi jaıttan keıin ózin yńǵaısyz sezingen bolýy tıis. Rober vagonǵa kóterildi, bul onyń sońynan júregi esh shymyrlamastan jabyrqaýsyz qarap turdy. Jolda velosıpedshilerdiń tutas shoǵyry jortyp bara jatty; dızel motorly avtomobılder shańdy burqyldatyp, gúrildeı zýlap óte shyǵady. Roza rıza edi, jalǵyz bolǵysy keldi.

Qyzdyń úıge oralǵysy kelmedi de baqqa buryldy. Áli ystyq edi. Shalǵyndaǵy shóp orylmaǵan: orýshy merdigerler tabylmaǵan kórinedi; joldy shóp basyp ketipti. Kútpegen jerden áldeqaıdan Denı shyǵa kelgeni. Roza jalǵyz qydyrǵanym jaqsy edi dep oılady, biraq Denı buǵan keldi de úndemeı qatar júrdi. Ol óziniń aq mata kúrtkesi men shúberek týflıin shóppen bylǵap kógertip úlgeripti. Kent ol:

— Saǵan, árıne, osy jerde men emes, Roberdiń bolǵany jaqsy edi, á, — dedi.

Apaıy ony ıyǵynan qushaqtaı aldy.

— O, maqaý! Súıikti inimniń meniń júregimdegi ornyn áldekim basa alar ma eken?

Denı basyn salbyratyp jáne úzip alǵan shópti tistelep kele jatty. Roza:

— Biz ekeýmiz ǵana túsine alatyn, al basqalar esh ýaqytta túsine almaıtyn nárse kóp qoı, — dep qosyp qoıdy.

Ol basyn kóterdi.

— Sen shyn aıtasyń ba, álde jaı jubatý úshin be?

— Joq, rasy, — dep jaýap qatty apaıy. — Mine... kúıeý jigitti qansha unatqanyńmen de... bir Qudaı ǵana biledi (ol aıat sózin túısikpen úzip jiberdi)... Kúıeý jigitti qansha unatqanyńmen, — dep jalǵady ol birshama únsizdikten keıin, — kóńil túkpirinde ol áli jaılaı qoımaǵan qaltarystar bolady, múmkin oǵan esh ýaqytta jol taba da almas.

— Al men?

— Seniń jóniń bólek. Kóp nárseni men senimen bir mezette jáne dál sen sıaqty sezinemin. Bizge sózdiń qajeti joq.

— Tyńdashy, biz osynda qalaı jaqsy turdyq... Búkil balalyq shaǵymyz osynda ótti emes pe. Al ol úshin, Rober úshin... Ol úshin Leonán degen ne táıiri? Jaı "jyljymaıtyn múlik", onyń ústine shyǵyndy. Roberge keregi budan tek qana qutylý...

Ol úndemeı, apaıyna ańysyn ańdı qarady. Biraq Roza shamdanyp qaldy.

— Eń bastysy — oǵan Leonándy tyqpalap, tıispe!

— Bul biz úshin óte mańyzdy ǵoı, Roza jáne birinshi kezekte sen úshin mańyzdy. Sen bul nársede jaı baıybyna barmaı tursyń... Árıne, Roberge jabysýdyń qajeti joq, biraq, mine, maǵan qandaı tamasha oı keldi... Apamyz menimen kelisip otyr. Men saǵan qazir bárin aıtaıyn, men jaqsy oılap taptym ba, álde joq pa, sen óziń shesh.

Ol álgi "tamasha oıyn" baıandaýǵa kiristi jáne kúni buryn oılap alǵan sózderdi aıtyp jatqan óz daýsyn syrttan estip turǵandaı boldy.

Revolú otbasynyń qyzyna turmysqa jasaýsyz shyǵý uıat. Sondyqtan Rozaǵa jasaýyna Leonán beriledi, ıelik Bordo sıaqty úlken qalanyń shet jaǵyna tórt joldyń qıylysyna ornalasqan, bir sózben aıtqanda, onyń baǵasy keminde mıllıon turady. Rober, árıne, ony satpaýǵa jáne Leonánnyń shyǵystaryn kóterýge mindettenýge tıis; esesine búkil otbasynyń tirshiligi qamtamasyz etiledi. Basqarýshyny bosatyp jiberedi, sonda bárine tek páter ǵana emes, jylý da, tamaq ta bolady. Roza osy jerge qojalyq etedi, onyń qol astyna qusqana, baqsha jáne mal qora qaraıdy. Bordo qashyq emes, demek, sútti, jumyrtqany, kókónisterdi jáne jemisterdi satýǵa sonda jiberip turýǵa bolady.

Denı qyzýlana sóıledi, onyń ústine ol apaıymen birge bala kúnnen osyndaı josparlar qurýdy unatatyn. Olardy ylǵı "jerde tirshilik etý", "fermer jigit pen fermer qyz" oıynyn oınaý eliktiretin.

— Saǵan bul erteden keshke deıin Shardon dúkeninde kúıbeńdegennen góri áldeqaıda paıdaly bolmaq.

— Jáne biz únemi birge turar edik, onda eshteńe ózgermes edi.

İnisi ashýyn tejeı almaı, aıǵaılap jiberdi:

Senińshe, eshteńe ózgermeı me? Ol endi osynda bolady ǵoı, osynda!

— Sen ony bilmeısiń...

— Joq, bilemin. Jáne onyń saǵan nelikten unaıtynyn da bilemin, — dep yzalana sóıledi Denı, — senen jaqsy bilemin. Biraq qara da tur onyń qalaı bolaryn jáne kóp uzamaı-aq.

Apaıy alaqanymen onyń aýzyn japty. Ol teńselip ketti.

— Búkil Kostado maqaý, olarda tek jalǵyz Per aqyldy ekenin sen jaqsy bilesiń — olardyń búkil otbasynyń aqylyn ol óz boıyna jıyp alǵan, basqalaryna eshteńe qalmaǵan... Mine, Per saǵan laıyq bolar edi...

Roza onyń shyntaǵyn qysty.

— Eger Per áli bala bolmaǵanda, men ony shynymen súıgenimde, sen oǵan da muny keshire almas ediń. Moıynda.

— Keshirmeıtinim ras, — dep kúńk etti Denı. — Men áli de oǵan keshpeımin...

— Ol sonshalyqty ne istedi? Aıtshy.

Denı syryldaı aýa jutyp, qolymen ylǵal mańdaıyn súrtti.

— Aqymaqshylyqty aıtyp turmyn. Keshir meni. Men Perdi jaqsy kóremin, Roberdi de jaqsy kórip ketemin, bárińdi de súıemin, tek biz ekeýmizdi ajyratpasa eken. Al Leonándy saqtaý kerek, óıtkeni, rasynda da, qymbat emes pe? Rober kelisse eken. Qalaısha ol osyndaı syıdy qabyldaı almaıdy?

Roza Robermen sóılesip kórýge ýáde etti, tek ańysyn dóp basý kerek.

— Sender keshe munda otyrdyńdar ma? — dep surady Denı kenet.

Jáne jókelerge alyp baratyn kóleńkeli qysqa joldyń basynda toqtaı qalyp, ol bos oryndyqqa tunjyraı qarady.

— Senderge túnde aýla jetpedi me, — dedi ol ashýlana ústemelep, tý-ý osynda tyǵylý kerek bolypty!

Roza bala kúninde inisimen daýlasatyn renishti, názik daýsymen sen nege ózgeniń sharýasyna aralasasyń dep surady. Denı ózderiniń ákeleri ólgendikten, al Júlen esepke alynbaıdy, inisi buǵan qaraılaýy kerek qoı dep jaýap berdi. Roza ıyqtaryn qıqań etkizdi, sóıtti de taban joldan burylyp, kógal arqyly jyldamdata týra tartty.

— Jeter! Jap aýzyńdy! Erme sońymnan.

Biraq Denı onyń artynan júgirdi. Onyń aıaǵynyń astynan kógildir masa-qurttar ushyp jatty. Shegirtkeler jym bola qaldy.

— Al sen ne, basqalardaı emespin dep oılaısyń ba? Basqa qamyrdan ılenip pe ediń? Qatelesesiń, sholjań qyz, — dep alqyna aıǵaılady Denı. — Qyzdardyń bári birdeı. Sender tek ózderińe unamaıtyn jigitterden ǵana qorǵanshaqtaısyńdar, onda da!..

— Qandaı tereń baıqampazdyq! Sen munyń bárin qaıdan oqyp aldyń, maqaý baıǵus!

— Oqyp alǵan joqpyn, ózim bilemin... Men ómirdi sen oılaǵannan artyq bilemin... Múmkin sen sıaqty sonshalyqty jaqsy bilmespin, ásirese keshegi keshten keıin...

Roza júgirgendeı derlik qatty júrip kele jatqan, Denı odan qalysa qoımaǵan edi. Biraq apaıy osy tusta kilt toqtaı qaldy da burylyp, munymen ne aıtqyń keledi dep surady ashý qysa. İnisi yzadan qýaryp, buǵan tik qarap turdy.

— Aıtqym kelgeni, keshegi keshten bastap sen, sirá, kóziń ashylyp, birshama jaı-japsarǵa qanyqqan bolarsyń...

Eki betke bir-birden shart-shart etken shapalaq úni estildi.

— Súıkimdim, ár nárseniń shegi bar...

Sóıtti de Roza úıge qaraı júgire jóneldi. Bul qoldaryn dármensiz salbyratyp, ornynda turyp qaldy. Eki beti dý-dý jandy. Al tóńireginde tirshilik qaıtadan jandanyp sala berdi, úzilgen áýen qaıta jalǵasyp, jazǵy keshte shalǵyn ústin basatyn ári balalyq shaǵymyzdyń kúıi eske túskende kókiregimizde saıraıtyn álgi aıryqsha syrly gýil estildi. Denı beıne jerden ósip shyqqandaı, qasiretten siresip qımyldamaı turyp qaldy jáne jándikter ony endi ósimdikter dúnıesinen ajyrata qoımady. "Iinaǵash" dep atalatyn ınelikter munyń ıyǵyna qonyp alyp, juqa qanattaryn jaıyp-jınap turdy. Qumyrsqalar aǵashtardyń dińimen órmelegendeı jumysymen munyń aıaǵynan joǵary qaraı órledi. İri múıizdi qońyzdar — "buǵylar" men "otynshylar" zor daýyspen pyryldap, batyp bara jatqan kúnniń qyp-qyzyl shapaǵyna malynǵan eski emenniń japyraǵyn aınaldyryp jatty. Denı júreginiń syzdaǵany basylyp, tynshýyn kútip, tyrp etpedi. Mine, osylaı ólip ketseń, qımyldamaǵan kúıi semip qalsań, qanyń jer nárine aınalar edi, al sen jaıma-jaı birte-birte adamdyq álemnen ósimdik dúnıesine, tabıǵattyń bir patshalyǵynan ekinshi patshalyǵyna, súıispenshilik pen azap patshalyǵynan onda da ómir bar uıqy patshalyǵyna kósher ediń.

Tamaqqa shaqyrǵan qońyraý syńǵyrlady. Shalǵyn shetinde Roza paıda boldy da inisine bettedi. Buǵan tyqsyra jaqyndap keldi de ol qolymen munyń moınynan qaýsyryp, alaýlap turǵan eki betinen súıip-súıip aldy.

— Keshir meni!.. Kinálimin. Biraq sen meniń zyǵyrdanymdy qaınatyp jiberdiń.

Denı qımyldaǵan joq, onyń súıgenine jaýap qatpady. Roza kúle:

— Maǵan bulaı qarama, úkim! — dedi.

Biraq Denı qyzyq úshin ári apaıyn qorqytpaqqa kómip qoıǵandaı qalshıdy da qaldy jáne kirpik qaqpastan kózderin baqyraıta oǵan qarap turdy. Sonda Roza shóptiń sabaǵyn julyp aldy da munyń murnyn jáne aýzynyń shet-shetin bul qashan balalyqpen syqylyqtaı kúlgenshe qytyqtaı berdi.

Al Kostadolar úıinde sol keshte Per, ádettegideı, tamaqtan keıin birden óziniń bólmesine ketti, Rober bolsa kitapty qolǵa almas buryn kishkentaı qonaqjaıda anasymen birshama otyryp qaldy. Sheshesi oǵan birde-bir suraq qoımady, biraq ara-tura áldeqalaı oqyranyp nemese tipti jaı kóz tastap onyń ishine syımaı turǵanyn syrtqa shyǵarýyna kómektesti. Alaıda, Rober Rozanyń Leonán týraly sóz qozǵap, óz otbasynyń múddesinde ózine yqpal etkisi kelgenin ańǵartqan kezde Kostado hanym shamyrqanyp sala berdi:

— Joq, qymbattym, ol múmkin emes! Bul seniń oılap tapqanyń. Roza qýlyq jasaýǵa qabiletti degenge esh senbeımin. Men ony bilemin. Baıǵus qyz! Árıne, men ol jóninde esh tamsana qoımaımyn, meniń kózimdi seniki sıaqty shel basqan joq jáne sen menen muny talap ete almaısyń dep oılaımyn. Men ony aqyldy qyz dep esh ýaqytta eseptegen emespin. Eger men bul jerde qatelessem óte jaqsy, tek qýanyshtymyn. Ol óte qaıratty eken, munysyn joqqa shyǵara almaısyń, biraq jaqsy beıimdilik qabilet úlken kemistikterdiń ornyn toltyra almaıdy. Jáne sen bilesiń, ol sondaı áljýaz, shıpaıa! Ótken joly sen ony bizge alyp kelgenińde, meni ony olardyń azaly kúninen beri kórgen joq edim ǵoı, men ony tipten tanymaı qaldym. Ony jaqsylap baǵý kerek, oǵan demalýǵa mursha berý qajet... Toıǵa deıin bul, árıne, yńǵaısyz. Biraq men onyń biz úshin tabysynan aıyrylǵanyn qalamas edim: óıtkeni bul onyń jep otyrǵan nany... Bári de óz ýaqytynda. Qudaı beredi, balaǵa asyqpańdar... Degenmen, erkekterdiń talǵamy qyzyq-aq! Tyrnaǵan qyzdyń qalaı unaıtynyn túsinbeımin.... Ol seniń júregińdi meńdep alsa, ne isteısiń, bul týraly aıtýǵa turmaıdy. Biraq qalaı degende de, men ony bas paıdasyn kózdegen bopsalaýshy qyz dep sanamaımyn jáne ol seniń dúnıeńe kóz salýǵa qabiletti degenge senbeımin...

Rober qarsylasa ketti. Jo-joq, ol qalaı múmkin bolady, bul esh ýaqytta ony bulaı etedi dep kúmándanbaǵan. Ony týǵandary aıdap salyp otyr dep oılaıdy jáne Roza solardyń yqpalyna túsken.

— Tyńda, balaqan, eger ol taǵy da bir ret bul týraly áńgime qozǵasa, uıalma, — ony birden kesip tasta. Bile bilseń, qyzdardyń eki turpaty bar. Bireýi uıasynan ushyp shyqty-aq boldy — óz týystary týraly kaıtyp oılamaıdy, úzildi-kesildi: tek baıynyń muń-muqtajy jaıly ǵana qam jeıdi, bar oıy sol bolady. Al ekinshisi búkil jan-júregin óz týystaryna arnaıdy da, baıynyń otbasynda bóten adam sıaqty kún keshedi. Eger seniń Rozan sondaı qyzdardan bolsa, ókinishti. Sen úshin, bárimiz úshin ókinishti. Onsyz da qyzmetińdi bastamaı jatyp úılenýiń — naǵyz azapqa basyńdy tyǵýyń...

Rober oryn taqtan turyp ketti:

— Nege meniń kóńilimdi qaldyra beresiz? Nege, aıtyńyzshy? — dep jabyrqaı surady ol. — Muny ózińiz nasattaný úshin ádeıi isteısiz dep oılaýǵa bolady.

Anasy qatýlandy:

— Men be? Men ádeıi seniń kóńilińdi qaldyramyn ba?

Rober oǵan taqap keldi.

— Neni kóksep otyrsyz? Meniń Rozaǵa úılenerim — sheshilgen sharýa, túpkilikti uıǵarym. Osy nekelesýdiń jaqsy jaǵyn kórýge tyrysyńyzshy.

Kostado hanym aıylyn jıa qoımady:

— Bul jerde esh jaqsy jaǵyn kórip turǵanym joq.

— Meıli, solaı-aq bolsyn, — dep qasarysty Rober. — Biraq men sóz berdim. Biz saqına almastyq.

— Onda turǵan ne bar? Saqına almastyń. Biraq áli úılengen joqsyńdar ǵoı. Sváshennık nekelerińdi qıǵan joq, ákim qaǵazǵa túsirgen joq. Ázirge bári sóz ǵana. Jo-joq, eshqandaı da bolmaıdy! — dep kenet aıǵaılap jiberdi ol. Maǵan qansha ashýlansań da men báribir sońǵy mınýtqa deıin bul bola qoımas dep kúderimdi úzbeımin. Meniń qandaı sezimde ekenimdi bilesiń be? Seni ólim jazasyna kesilgendeı kóremin, sóıtip tańǵajaıyp kútemin, áldebir aýrý-syrqaý, jer jutý bola qalsa eken dep tileımin.

Anasy burq-sarq kútti. Biraq Rober eshteńe dep jaýap qatpady jáne biraz únsiz turyp baryp, báseń únmen:

— Ol qyz osydan ólip ketedi, — dedi.

Tolqýdan Leonı Kostadonyń tamaǵy tyǵyldy, áreń degende silekeıin jutyp, ornynan aýyr kóterildi, qolyn ulynyń ıyǵyna qoıyp, onyń kózine qarap:

— Balam-aı, bárin anyq kórip tursyń, sóıte tura sanaly túrde, óz qolyńmen moınyńa tuzaq salasyń, — dedi.

Rober óziniń Rozany súıetinin, endi kesh ekenin aıtyp súlesoq qarsylasty; osydan Roza ólip ketedi dep kaıtpady.

— Joq, ólmeıdi... Qapa bolatyny anyq. Biraq ol eger saǵan turmysqa shyǵatyn bolsa, odan da kep azap shegedi: óıtkeni ol ózi úshin seniń ómiriń ońbaǵanyn jáne sen muny keshe almaıtynyńdy uǵady.

Leonı Kostado osymen toqtalý kerektigin jáne qazir jańa qadam jasamaý kerektigin sezindi. Biraq ol aptyǵyn basa almady, sóıtip jazý ústeliniń jáshiginen Roberge jaqsy tanys múlikti bolý týraly qaǵazdar salynǵan sary papkany aldy.

— Mine, keshe shama esep-qısapty aldym. Qazynaǵa salyqty salǵanda, notarıýsqa, senimdi ókilge jáne sarapshylarǵa aqsha tólegen kezde senderge qansha qalatynyn bilesiń be? Mardymsyz birdeńe: on myń rentadan ǵana alasyńdar. Eń kóp degende!

— Al úılerden túsetin kiris pe?

— Qaıdaǵy kiris? Shyǵystardy jaba almaımyz.

Rober abyrjyǵan únmen:

— Sizdiń oıyńyzda tek qana aqta! Al myna jerde tiri adam, bul jerde pák te qorǵansyz qyzdyń taǵdyry tur ǵoı.

Anasy buny qushaǵyna alyp, keýdesine qysty.

— Men sen týraly oılap turmyn, janym. Sen óz anańa onyń júreginde týǵan uly birinshi turǵany úshin ashýlana almaısyń. Men seniń baqytsyz bolǵanyńdy qalamaımyn.

— Eger ol baqytty bolsa, men de baqyttymyn, — dedi kenet Rober qyzý sezimmen. Men úshin ol azap shegedi degen oıǵa kelise almaımyn.

— Men seni túsinemin! — dep ún qatty anasy. Tamasha túsinip turmyn. Sen keıin óziń qyzarmaıtyn jasaýǵa tıissiń.

— Mine, endi amal joq dep ózińiz moıyndadyńyz ǵoı?

Anasy onyń úninen birshama toryǵýdy sózdi jáne abaılap qosyp qoıdy:

— Kez kelgen jaǵdaıda amalyn tabýǵa bolady. Tek ony birden ańdaı almaısyń.

Rober esik aldynda buryldy da:

— Meni kóndiremin dep qıaldamaı-aq qoıyńyz... — dedi.

— Men eshteńeni de qıaldap turǵanym joq. Búgin erterek jat. Jumys dep otyryp qalma.

ON EKİNSHİ TARAÝ

Aýa raıy qala ústinde úsh kún boıy nóserli bolyp turdy, jaýyn quıyp, naızaǵaı oınady. Roza Roberge:

— Eger jańbyr jaýsa, meni saıabaqtyń qarsy betindegi kondıterlikte kút. Iá, ıá. Sonyń ishinde-saǵat altyda, ol kezde onda eshkim de bolmaıdy, — degen.

Altydan on bes mınýt ótti. Rober úsh tátti bálish jep alǵan edi, endi júregin aınytty. Sóreliktiń aına áıneginen sý syrǵyp aǵyp jatyr.

"Eger Roza bes mınýtta kelmese, ketemin", — dep oılady Rober. Nóserli kúni bunyń ylǵı júıkesi qozatyn-dy. Ózi munysyn biledi, sondyqtan ashý shaqyryp, aýzyna kelgendi aqtaryp salamyn ba dep qorqatyn. Ol bala kúngideı mańdaıyn áınekke tirep, terezeden ylǵal taban jolǵa qarap otyrdy, jańbyr tamshylary jan-jaǵyna shashyrap sekeń-sekeń etedi.

"Roza, árıne, jańbyrdan keshigip jatyr, — dep jýatty bul ózin. — Sirá, úıden qolshatyryn ala shyqpaǵan shyǵar, óıtkeni ol ondaı nárselerdi esh eskere bermeıdi. Qandaı túrde keletinin kórip turmyn!.." Sóıtti de bul ózine kyzmet etken soń sóreniń arǵy betine baryp bir-birimen sybyrlasyp turǵan eki jas daıashyǵa burylyp qarady. Silikpesi shyǵa sý bolǵan Roza olarǵa qandaı músápirshilik áser qaldyratynyn Rober aldyn ala kózine elestetti, biraq ózi Roza úshin uıalatynyna yńǵaısyzdanyp qaldy. Bul endi ketýge uıǵaryp, ornynan kóterildi de ústelshege aqshasyn qoıdy jáne osy sátti Rozany kórdi: kirer esiktiń janyna toqtap, ol áldebir olpy-solpy er qolshatyryn jınaýǵa árekettendi, ony, sirá, Shardon berse kerek. Sý bolǵan beldemshesi jelmen butyna jabysyp qalypty. Aqyry ol ishke kirdi de abyrjı jan-jaǵyna alaqtaı qarap, sý sorǵalap turǵan qolshatyrdy qaıtip bilmeı, bosaǵada turyp qaldy, daıashylardyń biri odan qolshatyrdy aldy, Roza sonda baryp Roberdiń ústelshesiniń basyna otyrdy.

— Sondaı júgirdim! — dep sambyrlady qyz.

Bul oǵan qylılana qarady.

— Túriń ne bolyp ketken! Baıqa, sýyq tıedi.

— Oqasy joq, men shymyrmyn. Beldemshem jańbyrdan qorǵasyn zildeı aýyrlap ketti, aıaqtarym sý-sý, al kıimderdi aýystyram degenshe áli kemi eki saǵat kerek, odan erte reti bola qoımas. Biraq sen janymda bolǵanda munyń bári túk emes.

— Sen ózińdi tipten kútpeısiń, Roza. Tipten elemeısiń...

Ol Roberdiń sózin maqtaý kórip, úzip jiberdi.

— Joq, joq... basqalarǵa qaraǵanda ójettigim shamaly. Men kóp nársege kóńil bóle bermeımin, bul jerde meniń eshqandaı eńbegim joq. Men úshin bir ǵana nárse mańyzdy — bizdiń mahabbatymyz, — dep ústemeledi aqyryn ǵana.

Qyz ózine ákelgen malaǵa sharabynyń rúmkasyna erin tıgizdi.

— Meni de oılaý kerek, — dedi Rober, — men sondaı súıgen aıaýlym Rozetta týraly da...

Roza oǵan tańyrqaı qarady. Ol ár sózin nyǵyrlaı jalǵastyrdy:

— Meniń Rozettam jaýynnan sý bolǵan beldemshemen júrmeıtin, onyń báteńkesine sý kirip, shylpyldamaıtyn, burym-burym bolyp jabysyp qalǵan shashy eski qalpaq astynan salbyrap turmaıtyn. Men saǵan muny kinárat retinde aıtyp otyrǵanym joq, — dep sózin jıyp ala qoıdy ol, — biraq, rasyn aıtqanda, keıde ózimdi ázer ustaımyn...

Qyz budan kózin aýdarmaı tyńdap otyrdy. Rober yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Nege saǵan ózińniń ústi-basyńa kóbirek kóńil bólmes, ózińniń túrińdi, ózińniń tyrnaqtaryńdy, ózińniń boıyńdy kútpeske?

Roza qoldaryn dereý ústel astyna jasyra qoıdy. Qyz kenet qýaryp ketti:

— Men saǵan endi unamaımyn ba?

— Másele onda emes, Roza... Men ózińe-óziń syn kózben qaraýyńdy suraımyn. Men seniń aınaǵa qaraǵanyńdy esh kórmeppin. Bul áıelge tán emes. Biraq sen tym bolmaǵanda aınadan bir ret ózińe qarasań, sen meniń ne aıtqym kelip turǵanymdy túsiner ediń.

Terezeni satyrlaı urǵan nóser jańbyrdan jáne Gýrt kóshesindegi bıik shegirshin kóleńkesinen kondıterlikti qara kóleńke basyp turdy. Roza rom qosylǵan bálish tárelkesinen basyn almady. Rober onyń jylap otyrǵanyn ańǵardy, biraq bul kóz jasy ony esh selt etkizgen joq, qaıta ony yzaly titirkený kernep tur edi, sondyqtan óziniń sezimin ysyldaǵan kúbirmen jetkizdi:

— Mine, endi jas ketti aǵyp!..

Qyz basyn kótermesten:

— Árıne, seniki jón, súıiktim. Kinárattaryń óte oryndy. Tek... Men qazir túsindireıin... Bilseń, men bala kúnimnen maǵan qyzmet jasaǵanǵa úırengenmin, men úshin bárin de kútýshi jasaıtyn: buraýdy daıyndaıtyn, aljapqyshty jylytatyn, ýqalaıtyn, taraıtyn... Senseń, men buryn esh ýaqytta báteńkemdi de ózim baılamaıtynmyn! Al endi qazir úıge kesh kelemin, tań aldynda turamyn... Mine, sóıtip bárine salaqsyp kettim... Ózińdi kóbirek kútý kerektigin túsinemin... Biraq men bizdiń mahabbatymyz bul usaq-túıekten joǵary turady dep oılaǵan edim... biz bir-birimizdi súıemiz dep paıymdaǵanmyn...

Ol sóıleı almady, kóz jasy alqymyna tyǵyldy. Rober ony bir aýyz sózben bolsa da jubatqysy kelmedi. Rober ekeýiniń áldebir belgisiz, bunyń ózi oılaǵannan da alys, árirek bir jaqqa áketýi múmkin jolǵa túskenin emis-emis sezinip, artyn tosyp otyrdy. Kenet Roza munyń qolynan ustap eńkeıe tóndi, bul onyń qýarǵan ári jastan shylanǵan júzin tym taqaý kórdi, qyzdyń zapyrandy tynysyn sezindi.

— Al senbi kúngi... jóke túbindegi kesh qalaı edi? Men sonda saǵan unadym emes pe?

Bul selqos únmen: "Árıne, árıne", — dep jaýap berdi. Qyz: "Rober!" — dep shaqyrdy, qyzda jigiti barǵan saıyn bir jaqqa alystap ketip bara jatqandaı, endi muny estimeıtindeı sezim paıda boldy. Joq, bul sezim jalǵan, — mine, ol, taqaý, qarsy aldynda otyr, bulardy tek ústelshe ǵana bólip tur. Ol — munyń kúıeý jigiti. Qazan aıynda toı boldy. Al osy mınýtta Roberdiń de kóńili ári-sári edi jáne ol soqqyny qalaı jeńildetýdi oılap otyrdy.

— Sen salqyndap qalasyń, — dedi bul. — Bizge kettik. Men ot jaqtyramyn.

Roza oǵan abyrjı rızashylyq bildirdi. Olar jaýyn astynda jyldamdata júrip ketti jáne úıge jetkenshe bir aýyz da til qatyspady. Rober bul kúni anasy qaıyrymdy áıelder jınalysynan keshteý oralatynyn biletin. Ol Rozany óziniń bólmesine emes, shaǵyn qonaqjaıǵa ertip kirdi de qyzmetshige as úıden otyn ákelýdi tapsyrdy. Rozaǵa báteńkesin sheshýdi usyndy. Qyz qalbalaqtap, qyzaryp ketti:

— Qarama. Meniń shulyǵym tesik sıaqty.

Rober sypaıylyqpen burylyp ketti. Ylǵal kóılekten bý shyǵyp, Rozanyń tóńiregin jeńil býaldyr jaılady. Qyz tas oshaq ústinde ilýli turǵan aınaǵa qarady da, Roberdiń kózine qalaı kóringenin birden túsine qoıdy. Ol qalpaǵyn asyǵa sheship, shashynyń alba-julbasyn retteýge árekettendi. Rober edennen munyń báteńkesin kóterip, ylǵal tabanyn ustap kórdi, sóıtti de otqa jaqyn qoıdy. Jigit oryn taqqa jaıǵasyp, tas oshaq torynan birshama sheginshekteı otyrdy. Roza onyń aldynda túregep turǵan kúıi eńkeıdi de, eki qolymen onyń basynan ustap, ol óziniń kózine týra qaraýy úshin sál shalqaıtty.

— Sen qandaı meıirimdisiń! — dedi qyz rızashylyqpen.

Ol qarsylasa ketti.

— Joq, olaı oılama, Roza. Joq, men sonshalyqty qaıyrymdy emespin.

Kenet onyń aýzynan ózi aıtam degen oıynda joq sóz baıqamaı shyǵyp ketti: ol sóz kútpegen jerden erninen ytyp ketken túkirik sıaqty, shapshyǵan iriń nemese qan tárizdi qyzdyń betine bylsh ete qaldy.

— Keshir meni, men seni endi súımeımin.

Qyz yshqynyp ketken joq. Aýyrsynǵanyn da nemese tańyrqaǵanyn da bildirmedi. Ol tek: "Mine, osylaı. Bári bitti. Rober aıtty. Demek, bári bitti", — dep oılady. Biraq ile-shala basqa bir oı jylt ete qaldy: "Ol áli osynda, meniń janymda ǵoı. Áli eshteńeden aıyryla qoıǵanym joq. Onyń shashyn, onyń betin, onyń balasha dúrdıgen ádemi erinderin qaıtadan qolmen sıpaýyma bolady". Ol ázirge osynda, óziniń janynda turǵan kezde qarsylasýǵa, kúresýge bolady, jeńýge bolady. Onyń ótkende ǵana jókeler túbinde aımalaǵany naızaǵaıdaı jarq etip esine tústi. Jáne kenet, áldeqaıdan, júrektiń alys túkpirinen kánigi qyzdar aıta beretin: "Erkektermen bile bilseń... Erkekti óz janyńda ustaýdyń eń durys ádisi...", — degen sózder sybyr ete qaldy. Al Rober — erkek qoı, qan men selden jaralǵan pende jáne onyń ústine erki bosań erkek. Onyń sońyna túsýge, qýyp jetýge, ony áıelder óziniń aılasyn iske asyratyn janýarlyq qýlyq-sumdyqtyń jáne arbaýdyń uıyǵyna batyryp, bılep-tósteýge bolady. Munyń úreıi basyldy: qazir bári de jónine keledi. Bul beıne syrttan kóńildi derlik syńǵyrlaǵan óz daýsyn estigendeı boldy:

— Bul seniń ótkinshi kóńil kúıiń. Bul ótedi de ketedi. Sen búgin meni unata qoımaıtynyńdy birden sezgenmin. Bul jerde ári ózim kinálimin. Búgin meniń keıpim sumdyq! Naǵyz albasty! Biraq erteń men tipten basqa bolamyn. Qara da tur! — Jáne qyz jaramsaqtanǵan únmen: — Ana keshte men mundaı bolǵan joqpyn ǵoı. Esińde me? — dep qosyp qoıdy.

Qyz taǵy da onyń basyn qos qolymen ustady, biraq onyń kózine qaraýǵa bosqa áýrelendi — ol kózin taıdyryp áketti. "Bul meni taǵy da qarmaǵyna ilip áketetin boldy, — dep oılady ol. — Tek berilmeý kerek. Ol teńizde apatqa ushyrap, eki áljýaz qol tolqyndar ústine kóterilip, buny da ıirimge tartyp áketý qaýpin tóndire, munyń qalt-qult etken qaıyǵynyń jıegine qalaı jantalasa jarmasqanyn kórip turǵan adam, biraq sony kóre tura jáne óz ómiri úshin qaltyraı tura álgi qaýipti qoldardy eskekpen uryp jiberýge batpaǵan adam sıaqty shoshyp, búkil tula boıy dirildep ketti. Al Roza óz degenin nyǵyrlaı tústi:

— Esińe túsirshi, sol keshte jókeler túbinde men qandaı boldym... Men saltaq-saltaq las, qatyp-semgen paqyrǵa uqsaıtyn ba edim? Joq qoı? Ras pa? Sen maǵan: "Aıaýlym, meniń!" — degensiń. Meniń ústimde Gabrına tikken aq kóılek bolatyn. Sen beıne kóziń tunyp ketkendeı, tipten esińnen aıyryldyń. Esińde me? Qazir meniń basym aınalyp tur. Sen tolqynystan dirildep kettiń, bezgek ustaǵandaı búkil tula boıyń kúıip-jandy. Oıyńa kelgenin aıta ber, biraq sonyń bári boldy ǵoı.

Jigittiń záresi ushty. Jo-joq, qutylý kerek. Onyń aıtqany:

— Ol eshteńeniń dáleli bola almaıdy. Sen ne aıtyp turǵanyńdy óziń de bilmeısiń. Túnde qushaǵyna qyz tyǵylǵanda kez kelgen erkek órekpıdi... Bul áńgime etýge turmaıdy. Kez kelgen áıel meni sondaı kúıge túsire alar edi.

— Biraq ol kez kelgen áıel emes, men — seniń Rozettań edim ǵoı, sen meni qushaqtadyń. Meni, meni!

Jókelerdiń asty tym qarańǵy edi, men seni kóre alǵanym joq, al eger jaqsylap qaraı alǵanda, onda... dep, ol aıta bastaǵanda onyń ospadarsyz sózderin estimeýi úshin qyz óziniń qulaǵyn bitep aldy.

— Joq! — dep shyńǵyrdy qyz. — Joq! Joq!

Sóıtti de tamaǵyn ustap, ottyń janynda múláıimsip úndemeı qaldy. Bul sózdi aıtyp turǵan mynaý adam — qyz óziniń otbasy taqyrǵa otyryp qalǵan soń ony ýádesinen bosatqan, al onyń ózi keıin buǵan kelip, yntyǵa qolyn ustaǵan sol adamnyń ózi me? Joq, buǵan sený múmkin emes. Qyz ashýǵa basqan joq, Rober budan kútken qatty sózderdiń, qorlanǵan áıeldiń yzasy jıylǵan zildi sózderdiń birin de lekitpedi. Onda bul jábirleýge jábirleýmen jaýap qaıtarǵan bolyp shyǵar edi. Ara jik masqara oqıǵamen ajyrar edi de, myna Rober balaýsa qorǵansyz qyzdy ólimshi etken qorqaý keıpinde qalmas edi. Biraq Roza tek súıýdi jáne kúıýdi ǵana biletin. Jáne qyzdyń qaýqarsyzdyǵynda qanshama jiger jatty! Jigit ózi abyrjysa, músirkeýshilik sezimge berilse boldy-aq, bitkenin — qyz muny qaıtadan jáne birjolata matap alatynyn bildi. Joq! Endi taǵy da ıyǵymen sál-pál tyqsyrsa, esik ashylyp ketkeli tur. Óıtkeni soqqy berildi, bolar is boldy...

— Sen meni qatygez dep durys paıymdaısyń... Biraq men seniń qamyńdy oılap turmyn... Endi seniń menimen baqytty bolatynyńa senimdi emespin. Men ózgerip kettim... Óıtkeni sen de ózgerdiń, músápirsiń. Sen endi tipten basqasyń. Saǵan ózińniń burynǵy kóılekterińdi kıýdiń qajeti joq. Sen endi esh ýaqytta men byltyrǵy jyly ǵashyq bolǵan Roza bola almaısyń.

Sóıtip, ol sóz talastyrýǵa kirisip, óz ýájderin keltirdi. Rozada úmit paıda boldy.

— Joq, men sol qalpymda. Men Shardonnan ketemin, onyń dúkeninde jumys istemeımin, sen erteń-aq ózińniń Rozańdy tanısyń. Leonánnan shyqpaı ómir súremin, sóıtip, eger sharýashylyqpen — quspen, sıyrmen, baqshamen shyndap aınalyssam, áldeqaıda mol tabys tabamyn. — Qyz únsiz qaldy, kenet ony shabyt kernegendeı tolqı ári jyldam sóılep ketti: — Meniń jasaýsyz emes ekenimdi sen bilesiń. Iá, ıá, meniń óte jaqsy jasaýym bar — maǵan Leonándy beredi, anam da, aǵa-inim de kelisken. Leonán! Sen óziń oılap kór! Árıne, birshama shyǵys shyǵady, biraq bári ózimizdiki bolady, turmys taýqymeti bizge túkke turmaı qalady. Qasaphanaǵa aptasyna bir retten artyq barmaıtynyń, ol da jaqsy ǵoı.

Ol qyzdy toqtatpady. Qutqarý kútpegen jerden keldi. Endi keýdesinde qaınaǵan ashýdy irikteýine bolady. Al Roza kúıeý jigit ózimniń sózderime tutyldy dep paıymdap, arbaýyn kúsheıte túsýge tyrysty:

— Biz Leonán sıaqty ońasha otaýdyń baǵasyn da bilmeımiz. Ol qansha turady, a? Mıllıonnan kem emes. Ras aıtam...

Rober qatqyl únmen aıtyp saldy:

— Solaı ma? Onda ony satqan jaqsy ǵoı.

— O, joq, bizdiń buǵan qaqymyz bolmaıdy.

— Nege bolmaıdy? Úı-jaı bizdiń menshigimizge kóshpeı me?

Leonándy bizge ony saqtap qalý úshin beredi dep, Roza aqkóńilmen aıtyp qaldy (jóni solaı dep oılasa kerek). Rober oryn taqtan turdy da qatýly daýyspen:

— Seniń týǵandaryń meni jaı ǵana aqymaq sanaıdy eken. Qatelesedi! Mine, qalaı oılaǵan. Shyǵyny mol úı-jaıdy al, oǵan aqsha jumsa jáne onyń súıkimdi turǵyndaryn asyra.

Qudaıym-aı, ózi jańsaq ketkeni me? Roza abyrjyp, tutyǵyp qaldy:

— Kim ol? Qaıdaǵy turǵyndar?

— Seniń shesheń men aǵa-iniń. Olardyń árıne, Leonánnan ketpek, bizge oryn bosatpaq nıetteri joq.

— Toqtaı tur, Rober... Leonándaǵy úı sondaı úlken. Bárimizge de oryn jetedi.

Rober qatty daýystap jasandy kúlip jiberdi:

— Bárimizge? Mine, qalaı!

Qyz onyń jaqsy syltaý tapqanyn, endi onyń nege jarmasa alatynyn túsindi, ózi úshin bári adyra qalǵanyn uqty.

— Men bul tirlikterdiń bárin bajaılaǵan emespin. Durysy, ondaı oılardan aýlaq boldym, — dep qysqa qaıyrdy qyz. Men bul jerde qıyndyq, tipti kóp qıyndyq týyndaýy múmkin ekenin boljaǵanmyn, biraq sen onyń báriniń oraıyn jaqsy keltirer dep eseptegenmin. Men saǵan sondaı sengenmin, seniń ıyǵyńa bizdiń bolashaǵymyzdyń búkil qam-qareketin júktegenmin. Ózimniń seni súıgenimdeı, sen meni súıedi dep sanadym, — dedi ol jylap turyp. — Al, menińshe, eger súıseń, onda ózińe aýyr bolatyny týraly oılamaısyń, eshqandaı aýyrtpalyqtan qoryqpaısyń, qaıta kerisinshe, oǵan kúni buryn daıyn bolasyń ári qaımyqpaısyń. Sen úshin men bárin de kóterýge daıynmyn. Mine, men osylaı oıladym jáne sen de...

Jigit ornynan turdy da ashyq turǵan terezege kelip, kóshege qaraı bastady. Roza ol óziniń ketkenin qalaıtynyn túsindi. Mine, osy sátte ǵana Roza óziniń búkil bolmysymen baqyty kúıregenin, endi esh ýaqytta baqytty bolmaıtynyn sezindi... Biraq ol áli osynda, ózimen bir bólmede ǵoı. Onyń jelkesindegi shıyrlanǵan altyn sary shashyn sıpaýǵa da bolady. Roza ornynan turdy da esikke qaraı birneshe kadam jasady. Rober: "Qazir bári bitedi", — dep oılady, sóıtip keýdesin kere tynys aldy. Biraq qyz kenet toqtaı qalyp:

— Rober... Rober, tyńdashy.. Men bárine de kelisemin. Men seniń áıeliń bolmaı-aq qoıaıyn. Tek meni birjolata alastama, júregińde men úshin oryn saqta. Meniń nekelesýdi talap etpeıtinime keziń jetken kezde, múmkin meni sál de bolsa súıetin shyǵarsyń...,Men seni tym bolmaǵanda anda-sanda kórip tursam jetedi...

Rober burylmastan tura berdi, al qyz jaımen ǵana:

— Meni ne isteseń de óziń bil... — dep qosty.

Ol qyz úshin uıalyp ketti. Rober:

— Sen nege ózińdi qorlaısyń? Sen úıińe baryp esińdi jıǵan kezde, sen muny maǵan esh ýaqytta keshpeıtin bolasyń... Bilip qoı, men seniń sózińdi ú"myttym. Men, árıne, oǵan eshqandaı da mán bermeımin. Estidiń be?

— Joq, Rober, bul jerde qandaı qorlaý bar? — dep qarsylasty bul ázer shyqqan únmen. — Men seni súıemin. Men sendikpin. Sen muny qalasań da, qalamasań da, sendik bolyp qalamyn. Bul jalǵanda meniń saǵan degen mahabbatymdy eshteńe ózgerte almaıdy. Sen meni keýdemnen ıteresiń. Biraq men báribir seni súıemin.

Roberdi erkek bas tartqan jáne tyǵyryqqa tirelgen áıel jabysyp qalmaı qoıǵan kezde er adam sezinetin yzaly jırený, ózinde yntyzarlyqty qozdyrmaıtyn beımaz urǵashyny erkektiń qatygez jek kórý sezimi bılep aldy. Ol burylyp:

— Mine, sen meniń betimdi nemen qaıtarǵyń keledi? Ózińdi usynasyń? Qandaı! Budan jamandy oılap tabýǵa bolmas. "Bizdiń aramyzda bári bitti", — dep osy jerde eriksiz aıtasyń. Sen meniń kóńilimdegi eń jarqyn, qasterli sezimderdi lastadyń, bylǵadyń.

Ol osy sózderiniń búkil pasyqtyǵyn ári jónsizdigin ózi de túsindi. Ol Rozada aıaq asty sezim bolýy múmkin emestigin bildi, biraq óziniń bas azattyǵy tym jaqyn ekendigin — oǵan degen búkil derlik jol artta qalǵanyn da ańǵaryp turdy. Endi bir kúsh salsa, basy erkindikke shyǵa kelmek. Sonda bul qalaı saıran salady, deseńshi!

Roza sál estiler etip:

— Men be lastaǵan? Bylǵaǵan?.. — dedi.

Roza túsine almady. Ol jorta qylyq kórsetýdi, óziniń jan tolǵanysyn shyn sezim, ózeýregen yqylastan jurdaı, jalǵan, jyltyr, dabyra sózdermen áshekeıleýdi bilmeıtin edi. Ol ómirinde esh ýaqytta, onyń ústine dál osy sátte, júreginen shyqpaǵan sózdi aıtqan emes. Ol adamdar oıyndaǵysyn basqasha aıtyp turǵanyn ylǵı ańdaı biletin, bárin de paıymdaı alatyn, tek Roberdi ǵana bilmeıtin. Sezim kúshiniń ózi bulardy bólip turdy — olardyń arasynda qyzdyń mahabbaty muhıty jatty. Biraq sol keshte qyzdyń sondaı tereń súıgen jandy yzalyqtan jek kórip ketýi elesti seıiltip jiberdi, muhıttyń qos jaǵalaýy bir-birine jaqyndady.

Rober, naǵyz Rober, bunyń týra qarsy aldynan shyǵyp kelip, buǵan tiktep qarap turdy. Bul onyń kózderiniń jymysqy jylmıysyn anyq kórgeni sondaı, onyń sózderiniń búkil jalǵandyǵy men ozbyrlyǵyn aıqyn sezindi. Roberdiń jan júregi kenet munyń aldynda anaıy kúıinde áıgilendi — ol ony sondaı kúıde kórsetýge esh ýaqytta batpaǵan-dy, al Roza osy sátke deıin ony sondaı kórýden bas tartyp kelgen-di, óıtkeni asqaq izgi sezim arbaǵan ári óziniń mahabbatyn tómen janǵa arnaǵan adamdardy meńdep alatyn erikti soqyrlyqtan kóre almaıtyn. Qyz endi birde-bir sóz onyń júreginen shyqpaıtynyn, odan jorta yzalanýdan basqa eshteńe kórmeıtinin, ol munyń ketkenin taǵatsyzdana kútip turǵanyn bildi. Jáne bul esikten shyǵyp, aıaǵyn basqyshtyń alǵashqy satysyna qoımaı turyp-aq bári de bitkenin, aldynda úreıli jalǵyzdyq shol keńistigi ashylǵanyn anyq kórdi. Ketý, tezirek ketý kerek. Biraq jas kózin jaýyp, bul esikti taba almady. Rober eshteńemen kómektespedi — ol qasarysa terezege qarap turdy. Roza aqyry esik tutqasyn basty, biraq esik basqyshqa emes, úlken qonaqjaıǵa shyǵady eken. Roza esik aldynda turyp qalǵan, basyna qara júzim sabaǵy bulǵańdaǵan qalpaq kıgen áldebir alyp tulyppen soqtyǵysyp qaldy.

— Men jańa ǵana qaıyrymdylyq qoǵamynan keldim, — dep asyǵa sóıledi Leonı Kostado. Maǵan sizdi bizdiń úıde dedi...

Roza tárbıeli, jaqsy tálim kórgen qyzǵa tán tájim etti de, syńǵyrlaǵan sabyrly daýyspen jaýap qatty:

— Abyrjymańyz, Kostado hanym, men ketip baramyn. Tramvaıdy ótkizip alýǵa qorqamyn. Rober shaǵyn qonaqjaıda.

— Saý bolyńyz, Roza. Sizderde, Leonánda, qalaı jaǵdaı? Bári oıdaǵydaı ma? Anańyzǵa menen sálem aıtyńyz. Ol óziniń eski qurbysyn tipten umytyp ketti...

Qyzdyń artynan óksheleı júrip otyryp, Leonı birinshi qabattyń alańshasyna deıin tústi. Ol Rozany shyǵaryp salý, qazir ony jalǵyz qaldyrmaý, tym bolmaǵanda shamaly uzatyp jiberý kerektigin sezdi. Leonı ári-sári kúıge tústi. Mine, kire beriste esik tars etti de Leonı kenet ál-dármeni ketip, ózine ne bolǵanyn, nelikten osylaı tolqyp turǵanyn túsinbeı, qabyrǵaǵa súıendi. Ol birinshi ret óz qylyǵynyń qurbanymen betpe-bet kelgen edi. Ádette bizdiń jymysqy áreketterimiz aldymyzdan adam keıpinde shyqpaıdy ǵoı. Bizdiń qylmysymyz aldymyzdan ólimshi jaraly sábı keıpinde sırek shyǵady.

Leonı esikten kirer-kirmesten ulyna aıǵaı saldy:

— Jyldam! Júgir, qýyp jet ony.

Ol endi kesh, qýyp jete almaımyz dep, basyn shaıqady.

— Eger jyldamdaý júgirseń, qýyp jetesiń.

Rober anasynyń júzine qaraýǵa batpady, úndemesten qolyn bet oramalmen súrtti.

— Tyńdańyzshy, apa, nege sóıtesiz?... Ózińiz oılańyzshy... Árıne, sumdyq boldy. Biraq eń jamany endi artta qaldy.

Leonı onyń beıjaılyǵyna tańyrqady. Qalaısha bul Rozanyń túri qandaı bolyp ketkenin kórmedi. Joq, ol múmkin emes. Demek, bul jaı oǵan qaramaǵan.

Rober anasyna jaqyn keldi.

— Qoıyńyzshy apa, — dedi ol báseń únmen. — Men, ras, sizdi túsinbeımin. Rıza emessiz be?

Iá, Leonı rıza emes edi. Ol, árıne, bul nekege qarsy. Biraq ol uly arsyzdyq kórsetkenin tipti de qalamaıdy. Bul uly úshin uıaldy. Týǵan ulyń úshin qyzarý jaısyz-aq.

— Qısynyn kelistire qoıýǵa óreńiz jete bermeıtini ózińizge málim. Meni qarsy qoıǵan ózińiz ǵoı — muny beker dep aıtpańyzshy! Jáne sonan soń, meni ylǵı jigersiz dep muqatasyz, al endi qaırat jıyp, qatańdyq kórsetsem...

Anasy ony úzip jiberdi: "Toqtat!" Myna dórekilik, myna ustamsyzdyq-minessizdik emes pe, jigersizdikten emes pe? İs júzinde, bul ne? Búıtip baıǵus qorǵansyz qyzdy tyǵyryqqa tireýge bolar. Al odan birte-birte alshaqtaý áldeqaıda jeńil edi ǵoı. Rober teris aınalyp ketti.

— Múmkin, sizdiki durys shyǵar, — dedi ol synyq únmen. — Men tezirek bitirý úshin qolyma túskenmen ura berdim. Meniń oǵan ne aıtqanymdy estidińiz be?

— Tek seniń sońǵy sózderińdi ǵana. Biraq sonyń ózi jetkilikti edi. Onyń ústine men ony kórdim...

Anasy bir aýyq úndemeı turyp baryp, Roza qaıda ketti dep surady. Leonánǵa ma? Iá, Leonánǵa jalǵyz ketti, — ol muny oılamapty da. Kostado hanym aqyryn ǵana:

— Qudaıym-aı! Búgin tún kóz ile almaspyz!.. — dedi.

Rober ketip bara jatyrmyn jáne kesh, óte jaıyraq kelemin dep anasyna eskertti. Bul qaıda barady, ne istemek dep suramaı-aq qoıyńyz. Óıtkeni bul endi azat adam. Degenmen, eshteńege qaramastan, munyń bári jaqsy, — erkin! Azat...

Sondaı momaqan ári jýas bozbala ulynda kenet anasyn úreılendirgen áldebir qorqynyshty qasıet ashylyp sala berdi: ol saqyldaı kúldi. Ol esh mas emes edi. Biraq biz keıde óz qylyǵymyzdan mas bolamyz ǵoı. Al sonan soń ol bir núktege qadala qaldy da:

— Pero she? Men ony oılamappyn da. Ol qaıda?.. — dedi.

— Búgin áldebir joldasymen meıramhanada tamaqtanady. Ózin bilesiń, men endi ony arqandap ustaı almaımyn... Onyń ústine ol menen ruqsat suramaıdy da.

Ulynyń ári-sári keıpi munyń jynyn keltirdi. Rober:

— Perony qaıttik? Óıtkeni oǵan aıtýǵa týra keledi ǵoı.., — dep qaıtalaı berdi.

— Tyńda, Rober, bul endi artyq! Sen onyń aǵasysyń jáne oǵan óz is-áreketińe esep berýge mindetti emessiń.

Rober basyn shaıqady. Anasy Perdi bilmeıdi. Onyń qandaı qylyq shyǵararyn boljaı almaısyń.

***

Ol shyǵyp ketti, al Leonıdiń esine qalpaǵyn sheshý kerektigi de kelmedi. Qara júzimder onyń basynda teńselip turdy. Onyń mıyndaǵy esepteý mashınasy kenet toqtap qaldy da kirister, shyǵystar sandaryn, jóndeýge jáne jamap-jasqaýǵa ketetin somany esepteýdi doǵardy, al kiris keltirip turǵan úıleriniń siresken sulbalary qıalynda kólbeńdemedi; qalpyna keltirilmegen saqtandyrý qory nemese tólengen shottar men basqa da aqsha qujattary býmasynyń ishinen qalaıda izdep tabýy tıis bolǵan tólem qolhattary jaıly alańdaýshylyǵy jaıyna qaldy.

Biraq bul bir sáttik qana jylt etpe edi. Ol sezimniń alǵashqy órekpýin basty jáne onyń túısiginde jatqan "ese jibermeý" nıeti qaıtadan bas kóterdi.

"Ony erterek úılendirý kerek", — dep oılady bul, — áıtpese Gastonnyń izin basady. Otbasyna bir sholjań da jeter. Al qyz she? Nesi bar! Oısyrap qalǵan eshteńe joq, basqasyn tabamyz. Týystary moıynǵa minbeıtin ári jasaýy baryn tabamyz. Bizde qandaı táýir qyzdar baryn oılanyp kórý kerek. Árıne, qalada baı qalyńdyq tolyp jatyr dep aıta almaısyń. İzdeýge týra keledi. Tek syrt kózge jyltyrap kórinýge usta úılerden emes. Túkpirdegi derevnálardan nege izdemeske? Qumdaqty óńirden, mysaly. Mine, senimdi keleshek! Qaraǵaı ormandar baǵaly. Jyltyrap kórinbegenimen, qomaqty, myǵym... Bári úzildi-kesildi bitti, nesi bar, qaıtadan bastaımyz".

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

Bul kúni Per anasyna aıtqanyndaı, bir dosymen tamaqtanýdy tipti oılaǵan da joq edi, onyń Denı Revolúden basqa, meıramhanada birge tamaq ishken unaıtyn jaqyn dostary joq-tyn. Ol kemejaılyq sharaphanalardyń birine kirdi, balyqtyń eki túrin, salat jáne rokfor irimshigin alyp, bir ózi tamaqtandy; bir rúmka konák ishti jáne bir shólmek aq sharapty jalǵyz ózi taýysty.

Ol mas boldy, biraq jeńil oınaqy masańdyq edi, onyń jaılap óleń joldaryn, shýmaqtaryn shyǵarǵysy keldi. Basynda oıy anyq. Mıyna aqqan juldyzdaı jarqyn da qanyq oılar kelip ketip jatty. Qıalynda myń taraý soqpaq jol ashylyp, faktilerdi tamasha salystyrdy, ádebıet týraly tereń tolǵandy. Ol eshteńe jazbady: mundaı asta-tók shalqyp otyrǵanda, qoıyn-qonyshtan shashyrap túsip qalǵan birli-jarym almas tastardy terip ne qylsyn. Olarsyz da jetip artylady dep oılady ol.

Esesine tamaqqa tóleý úshin qaltasynan aqshasyn alyp, sanap berý, oryndyqtan turyp, teńselmeı, tup-týra kıim ilýshige deıin barý, esikten shyǵyp ketý onsha ońaı is bolmady. Al kóshede sharaphana terezesiniń túbinde kúıeýin kútip turatyn beımaza qatyn sıaqtanyp, jalǵyzdyq — kúndelikti kádimgi jalǵyzdyq buǵan qaıtadan jabysty...

Ol Sen — Mıshel oramy kóshelerinen jaǵalaýǵa bettegen ótkinshi top-top adamdar arasymen baıaý ilbidi, ol osy nópir ishinen óziniń kenelip kele jatqan baılyǵymen bóliser eshkim bolmaı tunjyrap kele jatty. Ah, qasynda Denı, dóńgelek úki kózdi Denı, dosy kele jatqanda ǵoı! Onyń dosynan alǵan syılary úshin esh ýaqytta qarymta qaıtarmaıtyny eshteńe etpeıdi. Al Denıden basqa jan joq. Roza esepke kirmeıdi. Roza kóp uzamaı jeńgesine aınalady, demek, qol jetpeıtin, qol tıgizbeıtin bolady...

Biraq álemniń sulýlyǵy bar emes pe. Mine, nóser aıaqtalyp keledi, sur perde tartylǵan aspanda sur qarlyǵashtar shańqyldap ótti. Shól dalanyń ózeni muhıtqa óziniń laı sýyn aparyp quıýda. Aılaqqa qara tústi kemeler jaılasypty. Qoshqyl — jasyl jas toǵaılar tóbelerge soń beredi. Dúnıeniń sulýlyǵy — mine, jubanysh, — dep oılady Per.

Ol úıleriniń esikteri aldynda ystyqtan pysynap, pıdjaksyz, tartpa asynyp otyrǵan adamzattyń jergilikti ókilderin kózge ilmeı, aqyndyq janaryn alysqa tigip, Fosse býlvarymen kele jatty. Qarsańda jazǵan óleń joldary qarlyǵashtardyń aspandy osyp aıqysh-uıqysh ushqany tárizdi esine bir túsip, bir shyqty, óz óleńderin jıegine jazǵan jaratylystaný dápterin ashyp jiberip, olardy tezirek qaraǵysy keldi. Bul óleńderin esine túsirýge qatty tyrysty jáne aqyry barlyq sózi tor shabaqtaryna tynymsyz urǵylaǵan qamaýdaǵy jabaıy kepterler shoǵyrynda shúpirlep esine kele qaldy. Jıek jolda toqtaı qalyp, ózine kúle qarap turǵan qyzdy baıqamaı, ol Kıbelanyń muńyn áıgilep, óleńderin ándete kúbirleı jóneldi:

Jylǵalardyń estip turmyn sholpyl únin ne túrli,

Bulaq sýy tastan-tasqa sekiretin sekildi,

Shópter qudaı-ana shashtaryndaı tolyqsıdy shalqyp-aq

Kekshil múkter zúbarjattan da beter jarqyrap.

Men úshin sen kim ediń? Kóz aldymda dıdaryń,

Alaýlaǵan erniń de, aldanyshym — jemisterdiń sharaby,

Jyltyldaıdy kóz jasym. Onyń muńdy izderi

Betti aıǵyzdar balshyq syndy túzdegi.

Aralardyń yzyńdaǵan gýilindeı kóńilinde saıraǵan dastanyna shomyp, ol óz úıiniń janyndaǵy alańǵa deıin jetti, onda ǵıbadathana men 1870 jylǵy soǵysta qaza bolǵandar qurmetine ornatylǵan mys eskertkish kórinip turatyn. Tramvaı kondýktorlarynyń keńse úıimen qatar turǵan oryndyqta Rozaǵa uqsas bir áıel otyrdy. Jaqyn kelip, Per ony tanydy, biraq báribir onyń rasynda da Roza ekendigine senbeı turdy. Bul onyń atyn atap edi, ol selk ete qaldy.

— Basym aınalyp ketti, — dedi qyz. — Sirá, nóserden-aý. Meniń túrim albastydaı bolýǵa tıis... Men jańa ǵana senderden shyqtym... Qazir táýirmin, biraq sońǵy tramvaıdy jiberip alyppyn. Jo-joq, Roberdiń mazasyn alma. Iá, ol úıde joq, áldebir dosyna jumyspen ketipti. Eger sen maǵan kóshir jaldaı alsań ǵoı.

Bul Trýa — Konıl kóshesinde kóshir saraıy bar ekenin esine túsirdi. Per sonda ketken kezde, Roza aýyz sý aǵatyn shapshymaǵa kelip, bet oramalyn sýlap aldy da kózderin jáne betin súrtti, qoldaryn jýdy. Ashyq páýeskemen Per keldi.

— Men, árıne, seni shyǵaryp salýǵa baramyn. Sen oılap tursyń ba, men seni osyndaı ýaqytta, onyń ústine mazań bolmaı turǵanda jalǵyz jiberedi dep? Maǵan túnde qala syrtyna kydyryp qaıtý unaıdy.

Roza álsiz qarsylasty, onyń daýlasýǵa shamasy jetpedi. Per onyń janyna jaıǵasty, qaýsaǵan páýeske tósenishti kóshelerde selkildep kele jatty.

Roza kenet ádetten tys sózsheń bola qalyp, Perdi aldaýsyratý úshin áńgime soqty. Ol Leonándaǵy úıde ózine alańdaı qoımaıtyndary sózsiz ekendiginen habardar etti: bul eki ret sońǵy tramvaıdan qalyp qoıǵan jaǵdaı bolypty. Munysy qyp-qyzyl ótirik, Per: "Keshki juldyz, súıkimdi meniń, shyraǵym" degen ándi yńyldady.

— Sen bilseń, men shamaly ishken edim. Biraq sen oılap qalma, men mas emespin, — dep asyǵa ústemeledi ol. Tek sál-pál ǵana... Senimen kele jatqanym qandaı jaqsy boldy!.. Kútpegen jerden... Dalada jaýynnan keıin tamasha ańqyp turǵan bolar.

Per qolyn ekıpajdyń jastyǵynda jatqan kishkentaı salqyn qolǵa qaraı jyljytty. Roza qolyn tartyp áketpedi. Alǵashynda Leonánǵa deıin Permen serik bolýǵa shydaý kerektigin oılaýdyń ózi onyń záresin alǵan-dy. Biraq endi buǵan onyń katar otyrýy da, onyń úlken qolynyń jylýy da unap qaldy: onyń alaqany shamaly ylǵal bolsa da, Roza qolyn tartyp alýdy oılamady. Jáne ol da bul senimge tańyrqamady. Basyn shalqaıtyp, ol endi úılerdiń shatyry kólegeılemegen, jańbyrmen túlegen dala ústine keń jaıylyp jatqan aspanǵa qarady. Rabat eldi-mekeni úı-jaılarynyń syrtynan aı shyǵa keldi. Tereń názik jáne sonymen qatar birshama buıyǵy kóńil Perdi meńdep aldy. Bul sezim ony beıjaı kúıge túsirdi. Demek, ol óziniń úlken qolymen ańǵal qyzdyń qolyn ustaǵanymen, aǵasyna urlyqqa túsip otyrǵan joq.

— Roza, — dedi ol kenet, beıne estirte oılanyp otyrǵandaı bolyp. — Senińshe, balalar qalaı súıýi múmkin? Naǵyz súıýi?

Qyz qysqa jaýap qaıtardy:

— Bilmeımin, — dedi de ernin jymqyryp aldy.

— Men seni qalaı súıgenimdi sen óziń oılaı da almaısyń... Jáne men seni ylǵı da súıetin bolamyn. Tek meni keleke etpe, — dep jalbarynǵandaı aıtty ol. — Ne aıtqyń kelse, aıt, tek kúlme. Árıne, men on segizge jańa shyqtym. Maǵan qarama, meniń sıqym qandaı ekenin umyt.

— Men nege umytamyn? — dedi Roza basyn burmastan. Sen osy qalpyńda meniń júregimde máńgi qalasyń. Sen bir kezde ataqty bolasyn, seniń esimiń kúlli álemge jaıylady, al men sol kezde osy keshte, naq osy keshte meniń janymda sen bolyp ediń dep eske alamyn. Esh ýaqytta umytpaımyn...

Qyz sózin aıaqtaı almady. Toryǵýdyń alqymdy qysqan óksigimen eńiregende boı bermes qoıanshyǵy ustaǵandaı onyń búkil denesi selkildep ketti. Biraq bunysy joldyń iri kesek tastar tóselgen jerine tap kelgendikten jáne dóńgelekterdiń tarsyly, eski arbanyń selkili ózin tejeýine septigin tıgizdi. Per eshteńeni baıqamady. Ol basyn bylǵary jastyqqa súıep shalqaıyp otyr edi.

— Ponteııak esińde me? — dep surady Per. — Ponteııaktaǵy jaǵajaı... Eki jyl ótipti. Biz sýǵa shomylǵannan keıin kúnge qyzdyryndyq... Men saǵan jazǵan óleń úshin sonda sen maǵan renjip qalǵansyń, esińde me, óleń tek seniń bir óziń týraly emestigin túsinbediń... Men seni negizge aldym jáne dastannyń qısyny meni ańyz beınege alyp keldi... Tipti qazir de men ylǵı derlik seni negizge alamyn...

Óksý tolqyny qaıtadan Rozanyń keýdesin kernep, joǵary kóterilip ketti jáne soqqyǵa alyp, júregin jaryp jibererdeı-di. "Ol óleńin oqysa bolar edi, — dep oılady Roza, — sol arada men baıyz taýyp úlgerer edim". Al Per kúle otyryp:

— Qyzyq, sonda meni seniń arqań men ıyqtaryńnyń kúnge kúıgeni shabyttandyrǵan-dy. Esińde me? — dedi.

Men tolqı turyp keýdeńnen seniń izdedim

Aımalasý izderin. Alaıda aıttyń: "Sur jebe — búldirgi

Shańqaı túste terimdi meniń kúıdirdi,

Uıqyda qoldy jartasqa uryppyn qaptaldan".

Biraq shól dalanyń qumyńdaı jel aqtarǵan

Ystyq aımalasý izderi tánde saqtalǵan, teride daq qalǵan.

Ańshy qaldyrǵan ińir orman alańy,

Ortasynda alaý dál osylaı janady.

— Al osydan keıin sen ashýlanǵan álgi joldar keledi, saǵan ol jerde taǵy da sen týraly aıtylatyn sıaqty kórindi.

— Men búgin ashýlanbaımyn, aıaýlym, Peroshym. Oqy.

"Aıtsaıshy endi, aıt, — dedi ishinen qyz, — toqtama". Per únsiz qalǵanda ol ertegige elikken baladaı bir demmen dybyssyz sybyrlap otyrdy:

— Odan ári me?

Bul aqyry:

— Odan ári she? Odan ári jatqa bilmeımin.

Per esine túsirýge tyrysyp únsiz qaldy, mine, osy kezde ol eńkildep jylaǵandy estigendeı boldy. Ol burylyp, óziniń kórshisine qarady. Roza basyn shalqaıtyp otyr edi, buǵan onyń sozylǵan moıny men ıeginiń juqaltań jıegi ǵana kórindi. Eshqandaı da alańdaýshylyq belgisi joq. Qyz baıyppen:

— Oqy, oqysaı. Men uıyqtap otyrǵan joqpyn, tyńdap otyrmyn. — dedi.

Perdi onyń daýsynyń jaryqshaqtanǵan úni tańdandyrdy. Bul qyz myna túngi saıahatqa, jaýynǵa qanǵan jazıra dalaǵa, tóńirek shomylǵan aı nuryna tolqyp otyr dep oılady, múmkin munyń óleńi tebirentken bolar. Óıtkeni qyz kenet bunyń qolyn ustap, qatty qysty.

— Saǵan ne boldy? — dep qaıtalady qyz. Esińde qalǵan jerden bastap oqı ber.

Bul alty joldy oqydy.

O, tátti qasiret, tereń boılaı janyma,

Máńgilik taqsiretime shoq tastaısyń taǵy da,

Qanyńdy óz boıymnan sezindim zyrlap aqqan ózendeı,

Asaý tolqyndardaı, qushtarlyqpen jaza basar kezeńdeı.

Mahabbattyń tentek aǵysyn baspaı qalaı tura alam!

Seniń názik beıneńdi júregimnen qalaı shyǵaram!

Ol osy sátte oqýyn toqtata qoıdy, bul joly qatelesýi múmkin emes edi: munyń qolynda jatqan qol dirildep ketti, saýsaǵynan ıyqqa deıin diril qaqty, Rozanyń búkil denesi dirildep turdy.

Qyz kúbirleı berdi:

— Bitti! Bári bitti!

Bul aldynda túsinbeı qaldy da qyzdy ózine tartyp, surady:

— Ne bitti?

Jáne qyzdyń Rober týraly aıtyp turǵanyn birden ańǵara qoımady.

— Ol meni tastap ketti, meni endi súımeıdi. Bári bitti.

Per yzalana aıǵaılap jiberdi:

— Qalaı "bári bitti?" Sen ne? Eshteńe de bitken joq! Qara da tur! Men ony saǵan erteń súırep ákelemin. Ol tizesimen eńbektep jetedi, estip tursyń ba, tizerlep!

Roza basyn shaıqap, jalynyshty sybyrlady:

— Sen maǵan eshteńemen kómektese almaısyń! Jáne eshkim de járdem ete almaıdy. Onyń ózi de ózine eshteńe isteı almaıdy. Súımeıdi, gáp sonda. Ólikti tirilte almaısyń. Ah, eger sen ony kórgeninde, eger ony estigenińde!..

***

Adamnyń naq qaı kúni jáne qaı saǵatta, júrip ótken jolynyń qaı burylysynda onyń burynǵy ómiriniń tutas bóligi ajyrap qalyp qoıaryn, óz keıpiniń áli ózgermeli balań keskinderi birjolata ornyǵyp, eseıip shyǵa kelerin bilýi sırek kezdesedi. Per ómiriniń sońǵy kúnine deıin, múmkin aqtyq demine deıin eldi mekenge barar jolǵa burylys aldyndaǵy qyrǵa shyǵar tik órdi, attyń ózi qalaı ilbigenin, joldyń bókterinde páýeskeniń jáne erde otyrǵan kóshirdiń kóleńkesi qalaı qubylǵanyn esinde ári kóz aldynda sondaı anyq ustaıtyn bolady, ol nóserli túnniń tysyryn da, dymqyl aýany da, munyń aǵasyn qorǵashtaǵan, biraq sóıte tura ózi aqtaǵysy kelgen janǵa eriksiz aýyr aıyptar taqqan Rozanyń kúbirin de máńgi jadynda saqtaıdy.

Per tisterin qarystyra tyńdap otyrdy; jek kórýmen astasqan júrek aıný, ońbaǵandyqqa tyjyryný munyń kókiregine zil batpan bolyp jıyldy jáne munyń boıyn bılegen ishteı tóńkeristiń tereń bolǵany sondaı, osy sátte basqa barlyq sezim onyń júreginde semip qalǵyp edi, ol tipti munyń pıdjagyna kóz jasyn tóge óksip jylap otyrǵan sheksiz súıgen qyzdy da músirkemedi, — óıtkeni ol qyz da bul ózinen serpip tastaǵysy kelgen álemge jatatyn edi, órmekshini shybynnan bólip alýǵa bolmaıdy ǵoı, bári-bárin — janalǵyshty da, qurbandyqty da ózinen alastaý, — bárin joıý qajet. Qalaı bolǵanda da olardyń áleminen sytylyp shyǵý, qaıtyp oǵan jolamaý kerek. Munda jeńil masańdyq týǵyzǵan aqyl-oıynyń qyzynǵan kúıi qaıtadan meńdep, pendelik ybyrsyq pen pasyqtyqtan bıik kóterip áketti. Ózinen jubatý izdegen kóńildiń azapty qasireti buǵan aı jaryǵynda jaltyrap jatqan jol sıaqty eki amaldy sondaı anyq kórýine kedergi bola almady, ol áli qaısysyn tańdaryn bilmeı tolqydy: qoǵamnyń qurylymyna qolyn bir-aq siltep, ózin-ózi jetildirýge álde qoǵamnyń qurylysyn túbirli ózgertýge kirise me. Ózine-ózi tereńdeý arqyly Qudaıǵa jol tabý nemese óziniń moraldyq jetistiginen jırenip, qıratý isine ózin betburyssyz arnaý, tikeleı soqqylap eski qoǵamnyń qaýsaǵan qabyrǵasyn tesip ótý, álemdegi búkil Kostadoǵa ólispeı berispeıtin soǵys jarıalaý, meıli bári qoparylyp tússin, meıli bárin shaıtan alsyn...

— Al men oǵan álgi sor bolǵan jóndeý týraly áldeqalaı esine saldym, — dep sybdyrlady Rozanyń daýsy (kóshirdiń nazaryn aýdarmaý úshin ol jaı kádimgi áńgime aıtyp kele jatqandaı únmen sóılep otyr edi). — Ol biz bir qýlyq-sumdyq oılastyrdy dep paıymdady, múmkin tipti men ózin aldaǵym keledi dep oılaýy da. Sonan soń, bilseń, men sondaı usqynsyzdanyp ketippin, ol menen uıalady. Maǵan endi ózimdi aıryqsha kútýim, satýshy bolǵandyqtan jaırań qaǵýym kerek eken...

Per ony úzip jiberdi:

— Jeter, Qudaı úshin úndeme!.. Bul sumdyq qoı!..

Ózin músirkegendikten oǵan munyń bárin tyńdaý aýyr dep oılady qyz. Al bul: "Osyndaı árbir paryqsyz sezim úshin óltirip otyrý kerek. Tipten basqasha sot tóreligi bolýy tıis. Mundaı esep qurý oıǵa kelmes úshin dúnıeni qaıtadan jasaý kerek..." dep oılap kele jatty.

Órge shyǵyp alyp, at qaıtadan jele jortty. Per joldardyń qıylysynda tapjylmaı turǵan beıneni baıqap qaldy.

— Qudaıym-aı! Biz Denı týraly umytyp ketippiz ǵoı!

— Ol, áne, jol jıeginde tur. Bóten oılap qalady-aý... Endi qaıttik? Oǵan qalaı aıtamyz?

Roza muny qaıran qaldyra Roza jasandy kúlkimen syqylyq atty.

— O! — dep daýystap jiberdi qyz. — Abyrjyma, bul aıyrylysý ony onsha qapalandyra qoımaıdy, kór de tur! Ol tipti tańyrqamas ta... Men áldeneni ańǵarǵanmyn, — dep sybyrlap ol. Per qarsylasa ketti:

— Onyń ne, Roza, ne boldy, súıiktim... Jo-joq!

Demek, bul qyzdy túsindi me? Ol da ańǵardy ma? Úıdegilerdiń bárin oıatyp jiberýden qorqyp, Roza kóshirge toqtaýdy jáne tas jolda kúte turýdy buıyrdy. Denı bularǵa qaraı júgirdi.

— Ne boldy?

— Iá, bir nárse boldy, — dep jaýap qatty Per Rozaǵa tepkishekten túsýine kómektesip jatyp. Saǵan qazir túsindiremiz...

Denı muny tanydy jáne buǵan qolyn usynbaı, abyrjı ári yzbarlana:

— Sen munda neǵyp júrsiń? Sen muny shyǵaryp saldyń ba? Ekeýiń keldińder me? — dedi.

Osy sátte Per Kostado óziniń Denımen dostyǵy, óziniń Denıge aıaýly úıirsektigi soqtyǵysqan jáne birjolata qıraǵan úshkir tasty anyq kórdi, qoly tıdi jáne tipti qolyna ustaǵandaı boldy. "Ah, solaı ma? Demek, alda muny da tamyrymen julyp alý, órteý, joıý tur! Bul da qıratýǵa jatatyn álgi álemniń bir bólshegi". Olar jolda úsheýi bir qatarda — ortada Roza, eki janynda Denı men Per kele jatty. Denı taqaqtap qaıta surady:

— Neǵyp seniń muny shyǵaryp salǵyń keldi? Rober she?..

Ol jek kórinishti esimdi atady da úndemeı qaldy. Biraq apaıynyń tanymastaı bolyp ózgerip ketken túrin alǵash qaraǵanda ańdamaı qalǵannyń ózinde, apaıynyń tosqan betin súıip alý kezinde osy alaýlap turǵan betten kóz jasynyń kermek dámin seziný ol úshin jetkilikti edi... Roza qurǵaq qana aıtty:

— Endi esh ýaqytta Rober týraly aıtpa. Tyńda, eki aýyz sózben aıtqanda aqıqat bylaı: ol meni osyndaı nekeniń barlyq qıyndyǵyn, barsha jaısyzdyǵyn kóteretindeı sonshalyqty súımepti. Biz ózara kelisimmen aıyrylysyp kettik. Sonymen bitti. Basqa aıtar eshteńe joq.

— Iá, qazir aıtýǵa turmaıdy, — dep kúńk ete qaldy Denı, biraq biz ońasha qalǵanda men saǵan bir saýal qoıarmyn dep oılaımyn?

Roza aýyr kúrsindi:

— Birden aıta ber. Neǵurlym erterek bolsa, soǵurlym jaqsy.

— Joq, bótenniń kózinshe aıtpaımyn.

Olar qaqpaǵa kelip qalǵan edi. Per Denıdiń qolyn shyntaǵynan joǵarylaý qysqash qysyp jiberdi, ol aıǵaı saldy:

— Jiber, haıýan!

Biraq Per onyń qolyn odan saıyn qysa tústi.

— Tyńda, — dedi ol, — osy mınýttan bastap sen maǵan rasynda da bótensiń. Biraq men seniń kózińshe Rozaǵa taǵy da aıtarym: men ózimdi de, bul dúnıede mende bardyń bárin de seniń tolyq bıligińe beremin... Men qaıda júreıin, qaıda tyǵylaıyn, sen meniń meken-jaıymdy jáne eger qalasań, qalaı taýyp alýdy biletin bolasyń.

Roza siresken kúıi, tóńireginde eshteńeni baıqamaı jol ústinde qalshıyp turyp qaldy.

— Ony jaıyna qaldyryńdar: sen de, seniń týǵandaryń da! Mine, senderdiń bul úshin jasaı alatyn eń jaqsylyqtaryń. Sender bizge ylǵı tek qana qasiret ákeldińder — oǵan da, bárimizge de ákelgenderiń qapalyq.

— Biraq Denı, buǵan qaıǵyny sen de ákelesiń ǵoı... Eger ol bir kezde seniń qorǵanyshtan sharshasa, seniń qamqorlyǵyńnan qutylǵysy kelse, oǵan dos kómegi kerek bolady...

Denı buǵan qolyn siltemekke umtyldy, biraq Per onyń áljýaz qolyn kóterilgen bette ustaı aldy. "Denı!" — dep aıǵaılap jiberdi ol jáne onyń daýsynyń úni álgi ashýly qımylǵa tipten saı kelmeıtin edi. Ol Denıdiń ózine tikteı qaraǵan qarasyna, baılaýly bóltiriktiń yzbaryna tótep berdi. Múmkin Per osy mınýtta óziniń bir kezdegi qymbat dosymen qoshtasqan bolar jáne ol óziniń aldynda adamdar sózben jetkize almas meılinshe bulyńǵyr, túsindire almas ári-sári sezimde turǵan álsiz jannyń kózine músirkeı qarady.

— Qosh bol! — dedi de Per qarańǵyda shamy janyp páýeske turǵan úlken jolǵa qaraı jyldam júgirip ketti.

***

— Mine, haıýan! — dep qyshqyrdy Denı óziniń qolyn súrtip. — Iá. men senen ne týraly suramaqshy edim, — dep kúńkildedi ol Rozanyń sońynan verandanyń basqyshymen kóterilip kele jatyp. — Ah, ıá... myna arbada Per qalaı senimen birge bola qaldy?

Olar bılárd bólmesiniń esigi aldyna kelgen edi. Roza buryldy.

— Qoı, Denı. Men qazir qalaı aıaq basyp turǵanymdy, júregim qalaı soǵyp turǵanyn áli bilmeımin... Ketshi, qaldyr meni. Erteń tań syz bere turý, qaıtadan jumysqa barý kerek. Árıne, kerek, árıne... Óıtkeni endi senderdiń menen basqa eshkimderiń joq. Maǵan qalaı bolǵanda da tózý qajet. Erteń tańerteń maǵan ne buıyraryn bilmeımin, biraq altyda tramvaı aıaldamasynda turýǵa tıispin...

Rozanyń tynysy tarylyp ketti, únsiz qaldy jáne bılárd bólmesi arqyly ótip, aldyńǵy bólmeden sonda janyp turǵan shyraqtardyń birin aldy. Denı onyń artynan ókshelep erip otyrdy.

— Al men ne úshin, Roza? Men janyńda, men ylǵı senimen birgemin.

— Sen?!

Apaıy ıyqtaryn qıqań etkizdi. Roza jaqtaýdan ustap basqyshpen kóterile bastady. Mahabbat kúıregen kezde, jaqyndarymyz bizge kómektese ala ma? Áli eshkim de mahabbaty oıran bolǵan saǵatta aǵa-inilerinen de, ákesinen de, ulynan da járdem ala alǵan emes. Bizdiń tozaq sheńberimiz olar úshin tars jabyq. Roza inisin aıalap súıdi, biraq bul onyń shólden qańsyǵan aýzyna bir tamshy da dárý nár bere almady. Osy mınýtta Denı myna alshaqtyq oǵan apaıyn qaıtarmaq túgil, ony ózinen bólekteı túskenin uqty. Rober salǵan azap ony inisinen alystatty. Rozanyń toryǵýy telegeı teńizdeı edi. Denıge bir-aq nárse: jalańash qum jaǵalaýǵa qulap túsýi jáne apaıynyń qalaı azap keship jatqanyn kórý qalǵan-dy.

***

Qaıtar jolda Per tańerteńge deıin qaldyrmaı dereý aǵasynan talap etpek bolǵan túsinisý kórinisin óz qıalynda bastap keshti... Jo-joq, bul kútpeıdi, ol ońbaǵannyń uıqy bólmesine kirip barady da, ony bas salyp julmalaıdy jáne aıtady... Al oǵan ne aıtpaq? Muny áli oılaný kerek. Áli úlgeredi. Sóıtip, basyn bylǵary jastyqqa shalqalatyp, bizdiń jolaýshymyz aı óziniń sáýlesimen sońǵy juldyzdardy kómkerip batyp bara jatqan zańǵar aspanǵa qarady jáne oǵan uzaq-sonar júrý kerek, jol bitpeıtindeı kórindi... Mine dóńgelekterdiń toqyry uıqyǵa ketken shet jaqty oıatyp keledi. Túngi sham sıaqty kúńgirt shamdardyń jaryǵy kóshege ázer túsip tur, qalyń uıqyǵa ketken keıbir bákene úılerde aıqara ashyp tastalǵan tereze tik tort burysh bolyp bólekshe kórinedi. Qaqpalar aldynda jınap áketýshi óz arbasymen qashan óterin kútip qoqystar salynǵan jáshikter tur.

Per dúnıege kelgen jáne ol qazir oılaǵanyn júzege asyrmaqshy úıdiń tunjyraǵan tulǵasy kórindi. Ol esik qaqpastan Roberdiń bólmesine kirip bardy, biraq shyrpy jaqpaı-aq munda eshkimniń joq ekenin túsindi. Tósek salýdy, ústel ústi muqıat jınalǵan. Bólmede Perge jaqsy tanys temekiniń, ótkir átirlerdiń ıisi jáne bala kúninen munyń esinde saqtalǵan áldebir haıýannyń ıisi móńkip turdy. Nesi bar, haıýan osy túni qaıda jortpasyn, túptiń túbinde óziniń apanyna oralady.

Perdi uıqy qatty qysty, biraq ol aǵasyn kútýge uıǵardy. Ol bala kúninde búktetilip jıi tyǵylǵan tereń jumsaq oryn taqqa otyrdy jáne uıyqtap qalmas úshin aına qas ekisine tyǵa-tyǵa salynǵan shaqyrýlardy oqı bastady, sonan soń ózi aıtpaq bolǵan aıyptaý sózin sózbe-sóz oılana bastady. Joq, ishten birden jaryp shyqqany jón... Biraq uıqymen arpalysý qandaı qıyn edi! Kózderi jumylyp bara jatty. Keıde kósheden basqan qadam estilip, ol áne-mine, kirer esik aldynda toqtaǵan sıaqty kórinedi, biraq kidirmeı óte shyǵady. Kópir ústinde at tuıaǵy sartyldap, birte-birte jaqyndady jáne syrtqy esik aldyna toqtaǵan sıaqty, — joq, zorlana shoqaqtap odan ári kete bardy. Perdiń qıaly ony túngi sergý maqsatynan alys áketip bara jatty, oıyna Atıstiń birese ana joly, birese myna joly túsip, kenet munyń basyna oı kele qaldy: Kıbela Atısti jas aǵashqa aınaldyrady — opasyzdan kek qaıtarý úshin emes, joq, ol muny máńgi ıelengisi keledi jáne bul da ony máńgi ıelensin (qandaı ólermendik). Sóıtip, óziniń poetıkalyq qıalyna berilgen ol kenet Atıske aınalǵan Roberden jáne Kıbela bolǵan Rozadan barǵan saıyn alystaı berdi.

Kire beriste áldekimniń abaılap basqan júrisi estildi, Perdiń ony birden tanıtyny anyq edi, biraq bul ony estimedi. Esikti ashyp Rober inisiniń oryn taqta arqalyǵyna oń jaq betin tirep uıyqtap otyrǵanyn kórdi. Ony kóre sala Rober tura qashýǵa ázir edi. Biraq nesine qashady? Báribir, búgin bolmasa, erteń, osy qutyrynǵan balaqanmen qaqtyǵysqa tótep berýge týra keledi. Kim oǵan aıtyp úlgerdi? Rober ony oıatpaq bolyp qolyn sozdy. Biraq batpady. Ol uıyqtap jatqan inisiniń ústinde shkafqa ornatylǵan aınadan ózin kórdi. Onyń túndi qalaı ótkizgeni túrinen ańǵarylyp turǵan joq edi. Kózderi ispegen — qashanda. Mańdaıynda beınettiń taby joq, jyltyraǵan ájimsiz mańdaı. Top qaqpaq sańlaýynan engen shuǵyla sáýlesi sarǵysh shashty jalt-jult etkizedi. Shatyrda kógershin quldyratady. Peı-Berlan saıabaǵynda búkil torǵaı dúr oıanǵan. Per aýyzy sál ashylyp uıyqtap otyr edi, birkelki, baıaý tynys aldy. Osy saǵatta Roza uıyqtap jatyr ma eken? Onyń óz ústinen kıimin sheship tósekke sozylyp jatýǵa dármeni jetti me eken? Múmkin Per ol qyz týraly Denı arqyly birdeńe bilgen bolar? Al eger jaısyz oqıǵa bolǵan bolsa she?..

— Pero! — dep ol inisine daýystady. — Pero, ne boldy?

Bozbala kózderin ashyp, aǵasyna bir kózimen syǵalaı qarap, oǵan aıalaı jymıdy, biraq kenet bári esine túsip, aıǵaılap jiberdi:

— Ońbaǵan!

Rober estimegen sıaqtanyp, Roza týraly birdeńe bilesiń be dep suraı bastady. Per oryn taqtan turdy.

— Men ony kórdim, ony Leonánǵa deıin shyǵaryp saldym. Qyńsylamaı-aq qoı, ol aman-esen jáne sabyrly. Senderden qol úzbes buryn meniń saǵan aıtarym: sen ońbaǵansyń, men senen teris aınalamyn, sen endi maǵan aǵa emessiń...

— Onyń ne Per!.. Balaqan órekpip tursyń!

Rober ózin-ózi qorǵaý sezimimen esepsiz, oılanyp jatpastan, jumsaq muńmen sóıledi, onyń daýsynan únemi ezine júrekti eljiretip jiberetin jyly lep ańǵarylyp turatyn. Per birden basylyp qaldy. Óıtkeni onyń aldynda súıikti aǵasy tur edi. "Toqtaı tur, men aǵama aıtamyn, ol seni urady", — deıtin bul bes jasar bala kúninde ony ózinen úlken buzyqtar túrtkilegen kezde. "Áne, men aǵama aıtamyn", — degen kezde bul únemi Roberdi megzeıtin, al Gastondy tipti esine de almaıtyn. Endi, mine, Roberdiń mólıgen kózqarasyna shydaý sondaı qıyn edi, — óıtkeni Per ony bala kezinen "sondaı úlkendigi, sondaı kúshtiligi jáne sondaı ádemiligi" úshin jaqsy kóretin. Jáne áli de Roberdiń janary, birshama selqostyǵyna qaramastan, sol bala kezindegideı meıirimdi, kózderi maqpal ári daýsy sondaı abaı edi.

— Sen nege óıttiń ? — dep surady Per.

Rober qoldaryn jeńil aıqara ashty, birdeńeni ún shyǵarmaı kúbirledi, al Per: "Aqsha ma?"— dep qoıyp qalǵanda, aǵasy ıyqtaryn qıqań etkizdi.

— Joq, Pero... Tek sen túsinshi...

Biraq on segiz jasar qatań tóreshi jıyrma úsh jasar adam janynyń músápirligin qalaı túsinip, keshire alsyn, sondaı tamasha baısaldylyq pen myǵym kúshtiń astyna jasyrynǵan onyń álsiz kúıine qalaı túse alsyn? Osy túsinisýge daıyndalyp, Rober ótken tymyrsyq túni talaı nárseni oı eleginen ótkizdi. Onyń oıy esh jerde naq sol buzaqy oryndar men kúmándi tobyr ortasyndaǵy shaıdaı ashyq bolmady. Qoǵamnyń silimtikteri arasynda esh qysylyp-qymtyrylýdyń qajeti joq, sóıtip jigersiz degen bul sylqym endi qaıtyp kórmeıtin, óziniń kezdeısoq tanystaryn paıymdap jatpaıtyn áıelderdiń janynda ózin erkin sezingen-di.

Sóıtip, Rober jasaǵan qylyǵyn talaı saǵat oılandy. Jáne ol inisine: "Árıne, túptep kelgende, máseleni aqsha sheshti: men ol otbasyn moınyma júk qylǵym kelmedi. Alaıda, bul jerde tek aqsha ǵana áser etken joq. Talǵamsyz qomaǵaılyq jáne eger meniń ómirime Roza sıaqty pák jan máńgi enetin bolsa, tábetti tejeý kerektiginen úreılený bárinen basym tústi. Men ony kádimgi áıel retinde súıgen ýaǵymda, ıaǵnı unatqan kezimde, men "ózimshildigimniń" odan úrke qashatyn astarymen kúrese alǵan edim. Biraq ol kedeılenip, jumys isteýge tıis bolǵaly, áldebir baıǵus satýshyǵa aınaldy, ol meni tebirentýden qaldy jáne endi: "Eger sonshalyq asqaq qyz senimen máńgi birge bolatyn bolsa, — ózińmen ótkizer bizdiń lázzatymyzdyń bitkeni nemese biz qysyla-qymtyryla júrip qana jasyryn qyzyqqa berilemiz. Sen ol qyzdan, bylaısha aıtqanda, óz ómirińe izgi yqpalynan qashyp qutyla almaısyń jáne qurbandyqqa barýǵa, kedeılikke tózýge, aq kóńil qylyqtar jasaýǵa májbúr bolasyń. Óıtkeni, óziń bilesiń, meni toıattaý arzanǵa túspeıdi, tipti seniń búkil qarajatyń meni qanaǵattandyrý úshin jetpes, onyń ústine sende endi erkindik bolmaıdy, sen bárin tastaı salyp, men ertken jaqqa qasha almaısyń", — dep arbaǵan jeńil báseń ury daýystyń ýáji kókeıge qona ketti, — dep jaýap bere alatyn edi.

— Sen ne oılap tursyń, Rober? Seniń maǵan aıtaryń joq pa?

Rober selk ete qaldy da, bir sát inisine barlaı qarady... Joq, munyń bárin aıtý múmkin emes, oıǵa alýdyń ózi múmkin emes.

— Ne aıtaıyn, Pero... Men aqtala almaımyn, — dep mińgirledi ol. — Men aqtalyp jatpaımyn. Tek meni keshirgenińdi qalaımyn... Al seniń maǵan aıtaryń joq pa?

— Aıtaıyn. Qalaı emtıhandar bitedi — qulasam da, ótsem de báribir — úıden ketemin. Sen osyny kútken bolarsyń dep oılaımyn.

Rober basyn salbyratyp jiberdi. Bul bolýǵa tıis edi. "Iá, osylaı jaqsy, — dedi álgi daýys júreginde. — Taǵy bir kýá, tym jaqsy kóretin ári tym talapshyl kýá jáne satylmaıtyn tóreshi joldan bylaı tursyn. Seniń iniń — bul balaqan meni tyqsyrdy. Ol senen jan izgiligin nemese sol sıaqty birdeńeni Rozadan da artyq talap eter edi. Seniń ómirińnen Roza ketedi eken, bul da joǵalsyn — bizdiń barǵan saıyn tómendep bara jatqanymyzdy jáne qashyp, jer asty joly arqyly sytylyp bara jatqanymyzdy kórmeı-aq qoısyn. Báriniń oraıy sátimen kelýde, áıtpese ol seni tastandy qyzǵa qaıta oralýǵa úgittep júrer. Al sen sondaı borkemiksiń. Qudaı saqtasyn, ol áli seni kóndiredi. Áıtsede, joq, seniń Peroń oǵan árekettenip jatqan joq, ol sirá seniń kóńilinde ne buǵyp jatqanyn, netken kúsh saǵan bas tartqyzyp turǵanyn sezetin sıaqty, ol áldeqalaı túısikpen janyńda men bar ekenimdi ańǵaratyndaı. Jylap al — men ruqsat etemin, jyla — óıtkeni sen aıaýly súıikti inińnen birjolata aıyrylasyń. Alaıda, ishińnen qýan, endi seniń aldanyshtaryńa, durysy, senimen bizdiń jubanyshtarymyzǵa kýá bolmaıdy, endi biz óle-ólgenshe esh kedergisiz raqatqa batamyz".

Rober oryn taqtyń arkalyǵyna súıenip jáne betin qolymen basyp jylap jiberdi. Ol qolyn alǵan kezde bólmede Per joq edi. Perdeniń sańlaýlarynan jaryp ótken kúnniń alǵashqy sáýlesi osynaý sumdyq bólmeniń barlyq buryshyna jáne myna ólgen júrektiń barsha qarańǵy qýysyna jaryǵyn túsirip turdy.

ON TÓRTİNSHİ TARAÝ

— Alań bolmańyz, Landen bıkesh, — dedi esik baǵýshy áıel, — chemodanyńyzdy men aparyp beremin. Sizden góri meniń kúshim moldaý, onyń ústine, úırenshikti is qoı.

— Ah, Jozef hanym, asyqpańyzshy, áıtpese shoıyrylyp qalarsyz. Basqyshpen kóterilý onsyz da qıyn, taǵy myna júk bar! Bilseńiz, men ylǵı óz tirligimdi ózim isteımin jáne buǵan uıalmaımyn. Biraq shynyn aıtý kerek: men aǵaıymda qonaqta bolǵan kezde ol eshteńege meniń qolymdy tıgizbedi. Qazir onyń turmys-tirshiligi qalaı dersiz? Oılap kórińizshi: bir ózi turady, alaıda úıinde qyzmetshi men aspaz ustaıdy. Siz, sirá, onda mundaı aýqatty jaǵdaı qaıdan paıda boldy dep oılap turǵan bolarsyz? Ol, bile bilseńiz, Edgar Salem myrzanyń búkil aýyrtpalyǵyn kóterip júr. Siz ben biz, qymbattym, qarapaıym áıeldermiz, biz álgi aqylmen atqarylatyn isterdiń bárin túsine bermeımiz. Bilseńiz, Salem myrza, birer jyldan beri joǵary adamgershilikti qoldaý baǵytynda birneshe gazet shyǵaryp keledi. Meniń aǵaıym aıtady, olardyń maqsaty — osy zamanǵy teris minez-qulyqty mineý. Qazir tóńirek tolǵan qanshama lastyq, qanshama nastyq. Tipten sumdyq! Salem myrza óziniń gazeti eshkimge de keńshilik jasamas úshin ár túrli kózqarastaǵy adamdardy jumysqa tartqan. Sóıtip, oılaǵanyna jetken:bireýdi keshirý, bireýdi óshirý degen bolmaıdy. Bilseńiz, ol eshkimnen de qoryqpaıdy, kimniń menmendigi asyp tursa, soǵan shabady. Al zań, árıne, kúshtilerdiń jaǵynda — solardyń sózin sóıleıdi. Tańyrqaıtyn ne bar! Óıtkeni olar zańdy ózderi shyǵarady ǵoı. Mine, osy jerde meniń aǵaıym óziniń talantyn kórsetip otyr. Ol sot isiniń barlyq uńǵyl-shuńǵylyn biledi. Jáne aıtý kerek, Salem myrza ólip ketken Oskar Revolú sıaqty jaqsylyqty bilmeıtin áldekim emes, — joq, ol qyzmetti baǵalaı biledi jáne ylǵı: "Ah, Landen, — deıdi, — siz bolmasańyz men ne ister edim!".

— Iá, ne aıtary bar! — dep sóz qystyrdy esik baǵýshy. — Landen myrzanyń aılaly ekeni belgili ǵoı. Bara sala qojaıyndy qolyna alǵan bolar-aý...

— Aılaker? O, joq! Meniń aǵaıymdy bilmeıtinińiz birden kórinip tur. Baıǵus, Lýı! Kóringen bala aldap ketedi ony. Ol úshin qorqamyn! Ol óziniń qarapaıymdylyǵynan kedeılikte óledi áli. Qazir onyń aqshasy endi-endi ǵana basynan artylatyn boldy jáne ony qaıda jumsap jatyr dep oılaısyz? Óziniń habardarlyǵyn paıdalanyp aınalymǵa salyp jatyr dep oılarsyz? Tipten olaı emes! Qaıyrymdylyqpen aınalysady! Parıjge keletin jas sheteldikter úshin kútim jaı ashyp, sony óz esebinen ustap otyr. Jıyrma jasqa tolmaǵan jasóspirimder úshin shek qoıý kerek qoı, ózińiz túsinersiz. Onda, árıne, baılardan góri kedeıler kóp, bosaǵany bosatpaıdy. Aǵaıym qarapaıym halyqty qalaı jaqsy kóretinin oılap esh mı jetkize almaısyz...

— Nege sheteldikter úshin, Landen bıkesh? Olardyń bizde kúnderin kórip júrgenderi jetpeı me? Odan da fransýzdarǵa kómektespeı me.

— Osy jerde men sizben kelisemin. Men de aǵaıyma birde osyny aıttym, biraq onyń bul jóninde óz kózqarasy bar. Ol jas fransýzdardyń bári betimen ketken, kórgensiz jáne ózderin tipten ustaýdy bilmeıdi deıdi. Biraq onyń olarǵa da jany ashıdy. Iá, onyń kimge jany ashymaıdy! Siz esik baǵýshysynyń ol týraly ne aıtaryn tyńdasańyz. "Ol bir qudaıǵa qaraǵan adam, — deıdi. — Oǵan anany-mynany aıtasyń, ol tyńdaıdy da, jaı-japsarǵa qanyǵa bastaıdy: áskerı kyzmettegi úlken ulym týraly jáne jaqynda shirkeýge ǵıbadat etýge alǵash baratyn kishi ulym jaıly surady. Óziniń qanshama sharýasy, qansha tirshiligi, kóńili alań isi jetip artylady, al sen oǵan tań atqansha ózińniń úı tirligiń týraly baıanda, ol bárin tyńdaı beredi jáne uıyp tyńdaıtyny sondaı, áńgime etýdiń ózi bir ǵanıbet, oǵan bári qyzyq ekeni kórinip turady. Al ol qandaı keńester beredi deseńizshi! Óte aqyldy kisi. Meniń kúıeýim ishkilikke áýes, al Landen myrza ony ishpe dep úgitteıdi. Joq, ol adam emes, perishteniń ózi! Mine, sizdiń aǵańyz qandaı jan, Landen bıkesh. Onyń kózderi aspan tústes", — dep jyrlaıdy". (Sizge aıta keteıin, Lýıdiń syrt keıpi ońalyp, óte ózgerip ketti: ol saqalyn qyryp tastady da tipten sulýlanyp shyǵa keldi). Esik baǵýshy, mine taǵy ne aıtty: "Ol bizdiń úıge kóship kelgende, - deıdi, — sábıim delbemen aýyryp, qaıtys boldy. Sizdiń aǵańyz, — deıdi. Sonda maǵan qanshama ret jaıymdy bilýge keldi, keledi de besiktiń janyna turyp alyp birese meniń baıǵus balama, birese maǵan qaraı beredi. O l kezde, árıne, bári de maǵan qaıyrymdy boldy, biraq salystyrýǵa kelmeıdi! Ózgeler kiredi, janashyrlyq birdeńelerdi aıtady, sosyn shyǵyp ketedi. Al ol bizben birge otyrady, qaıǵy jegen kúıimizdi túsinedi".

Osy jerde Landen bıkesh aqyry qalpaǵyn sheshti, terezeden bas suǵyp, shildeniń tańerteńgi nury túsip turǵan shýly kóshege qarady. Túnde nóser jańbyr jaýyp ótken, taban joldarda shalshyqtar áli kebe qoımaǵan edi.

— Men tańǵalamyn, — dedi esik baǵýshy endi esik tutqasynan ustap, — qaıran qalamyn! Sondaı qaıyrymdy, jany ashıtyn adam, al sotta aýyr qylmystarmen aınalysady. Ol jerde qasqyr bolý kerek qoı...

Landen bıkesh jaýap bermek boldy da, biraq tejele qaldy — esik baǵýshynyń saýysqan kózi munyń órekpýin basa qoıdy. Ah, osy álsizdik-aı, ózińnen tómen turǵan adamdardyń tańyrqaýyn kútken osy yntyqtyq-aı! Bul olarmen esh alystan syılasa almaı-aq keledi. Jasyratyn eshteńesi joq, Qudaıǵa táýbe, aǵasynyń tasy erlep tur, biraq ol, degenmen, buǵan aýzyńa ege bol, Parıjde kórgen-bilgeniń týraly eshkimge aıtpa dep tapsyrǵan-dy. Bul tis jarmaýǵa ýáde bergen, al ne boldy endi? Qandaı ustamsyzdyq, yńǵaısyz – aq! Aýzynda sóz turmaıdy — kelgeni jańa, qalpaǵyn da sheship úlgergen joq, birden baıandaýǵa kirisip ketti.

— Jozef hanym, siz ketip barasyz ba?

Sóıtti de Landen bıkesh óziniń sózderi myna uıań da jaǵympaz áıelge, biraq múmkin ishinen muny jaqtyrmaıtyn qatynǵa, kóńilinde qalýy múmkin jaısyz áserdi jumsartýǵa uıǵaryp, senim bildire aıtatyn jańa habarymen esik baǵýshynyń betin burýǵa asyqty.

— Jozef hanym, bilseńiz, men óz aǵaıym týraly tań atqansha aıtýǵa barmyn. Óıtkeni ol sondaı adam. Ózi týraly esh oılamaıdy, bári de basqalar úshin bolsyn deıdi, bárin de ózgelerge arnaıdy. Ol kedeıshilikte ómir súrgen kezinde álgi uıatsyz Revolúler úshin bolmashy tıyn-tebenge janyn sala qyzmet etti, sol ýaqytta ol solar úshin dúnıeni tóńkerýge bar-tyn. Oılap kórińizshi, qazir onda aqsha aǵyl-tegil bolyp turǵan kezde ol adamdarǵa qanshama jaqsylyq jasaı alady!

— Aqsha aǵyl-tegil! — Esik baǵýshy qolyn sermep jiberdi. Qandaı baqytty! Keı adamdardyń joly bolǵysh-aq. Ras, baqytty!

— Ol, qymbattym, óte sezimtal jan, qaıdan baqytty bola qoısyn! Ylǵı qapa bolyp júrgeni. Jaman qylyqtardy kótere almaıdy, bári úshin onyń jany aýyrady. Tym qaıyrymdy, ómirde qanshama jolsyzdyqtar bolyp jatqanyna tóze almaıdy jáne sondyqtan da únemi muńǵa batady. Shyn, aqıqat! Men birde suradym: "Lýı, sende janyńa ne kerek, bári bar. Sen nege sondaı muńdysyń?" Al, ol: "Adamnyń mańdaıyna jazylatyny — jalǵyzdyq eken. Adam yqylym zamannan jalǵyz keledi!" dep jaýap bergeni. Jáne osynyń bári ras qoı, Jozef hanym, biraq ony tek suńǵyla jandar ǵana ańǵara alady.

— Al men bylaı oılaımyn, — dedi esik baǵýshy. Óte jaqsy bolýdyń qajeti joq. Landen myrzaǵa tym bolmaǵanda aıyna bir ret jany men tánin jelpintip alý kerek qoı...

— Sizge aıtaıyn, qymbattym, munyń bári óte názik nárse... siz túsine bermeısiz!

— Ne, sizdiń aǵańyz áýlıe me?

Aǵaıym, árıne, áýlıe emes, — dep jaýap qatty Landysh bıkesh, — onyń kishkentaı bolsa da óz kemshiligi bar. Osy jerde esik baǵýshynyń saýysqan kózderi áýestikten jaınap ketti. Sondaı qaıyrymdy jannyń qandaı osaldyǵy bolýy múmkin dep, yntyǵyp, ol ketý oıynan aınydy.

— Káne, — dep jabysty ol, — Landen bıkesh, onyń qandaı kúnálary bar, aıtyńyzshy. Tym bolmaǵanda bireýin sıpattańyzshy. A-a, sizge yńǵaısyz ba!

— O, joq, á. Qaza berseń, tabylady. Mine, aıtalyq,-ras anda-sanda ǵana, óte sırek bolady, ol ózinshe ádil, ar-ojdanymen jasaıtyn sıaqty kóredi, al shyn máninde, kek alý úshin, kóńiline dyq saqtap qalǵandyǵynan... Mysaly, myna isti alaıyq... Siz Regına Loratıdi estip pe edińiz? Álgi ... opera teatrynyń balet bıshisi, Oskar Revolú sol úshin kúıdi emes pe. Ol bálege ushyraǵanda Regına Parıjge Kostado hanymnyń úlken ulymen qashyp ketken... Meniń aǵaıymnyń oǵan ne istegenin qarańyz! Salem myrzanyń bar gazetin oǵan aıdap saldy. Olar bıshini qaralaýǵa kirisip ketsin. Ne boldy? Ony Komedıa operasynan qýyp jiberdi, Olımpıadan aıdap shyqty... Men aǵaıyma aıttym: "Lýı, tyńda, sen osyny ádildik úshin istep otyrǵan joqsyń. Seniń qojaıynyń ólgenimen, eshteńe ózgermegen sıaqty, sen burynǵydaı oǵan baǵynyshtysyń jáne ol seni ózi úshin kek alýǵa ıtermelep otyrǵandaı". Al ol meni tyńdaǵan da joq. Árıne, bir esepten ol izgi nıetpen osylaı etip otyr, eger onyń ózin qanaǵan jandy jadynda ardaqtap ustaǵanyn izgi sezim dep aıtar bolsaq. Men bul oqıǵany sizge meniń aǵaıymnyń óz kemshilikteri bar ekenine kózińizdi jetkizý úshin aıtyp otyrmyn, al degenmen, ol tamasha adam.

— Qalaı tamasha bolmasyn! Áne, qanshama aqsha taýyp jatyr!

Sóıtip óz pikirin aıtty da Jozef hanym eptilikpen usynǵan ári jyldam jınap ala qoıǵan alaqanyna salynǵan bir frank kúmis baqyrdy qysyp, turǵyn áıelmen qoshtasty.

Felısıa Landen óz chemodandary týraly tipten umytyp, qazir ózi ne bylshyldaǵanyn esine túsirýge tyrysyp, alasura bólmelerdi kezip ketti. Ras, eger ómir boıy syrlasar eshkimi bolmasa, munyń kinási emes qoı, sóıtip kezdese ketken janǵa "ishindegisin aqtaryp salyp" júrgeni. Qudaı bárin kórip tur, munyń aǵasyna zıan tıgizgisi kelmegeninen Jaratqan biledi, munyń áńgimesiniń bári jamandyqty jasyryp, jaqsylyqty asyrýǵa arnaldy ǵoı. Qudaı munyń aǵasynyń Parıjdegi ómirinde esh jamandyq boldyrmasyn. Onyń júris-turysy bir túrli kúdikti kórindi. Bul qazir senim bildire esik baǵýshymen, ondaı qurmetke laıyq emes, múmkin qaýipti qatynmen, áńgimesinde aǵasynyń tirligine katysty osyndaı oıǵa áldebir emeýrin ketip qalsa, tipti sumdyq. Minez-qulyqtardyń tegine tartýy degen mine, qandaı: bul da, aǵasy da tym jaıdaq adamdar jáne ylǵı qarapaıym jandarmen aǵaıynshyl bolyp júrgeni. Alaıda, bunyń erkekterdi tipten unatpaıtynyn aıta ketý kerek jáne aǵasy arqyly táýir úılermen tanystyq ornatqysy-aq kelgen. Biraq ol qaryndasy úshin jurtshylyq ortada ahýal jasaýǵa tyryspady. Al bul Parıjge oǵan barǵanynda Lýı muny qalaı renjitti deısiń! Qymbatty aǵasynda bir apta qonaq boldy da, aıaq astynan dereý qonaq úıge "jaıǵasýyna" týra keldi. Munyń qanshama qany qaınady, renjidi! Jáne bári de sóılesetin, óziniń baıqaǵandaryn bólisetin eshkimniń bolmaǵandyǵynan. Munyń ańdap qaraýdan, tyń tyńdaýdan nemese ańǵarýdan jıǵan-tergeninen ishi jarylyp kete jazdaıdy, sondyqtan ishindegisin syrtqa shyǵarýy tıis qoı. Qaıyrymdylyq jasaýdyń ne ekenin biletinine kámil sene berińiz, óıtkeni ózi baratyn shirkeýde túrli ıgilikti isterdi atqarýǵa ylǵı qatysyp, kómektesip júredi. Mine, sondyqtan bul aǵasyn ózi jaqyn tutqan adamdarǵa qaıyrymdylyq kórsetken kezde, qalaı bolǵanda da, abaılaı bermeıdi dep esepteıdi. Bul Lýıge ashshy shyndyqty jaıyp salyp: "Sen adamdardyń bárin óziń sıaqty dep oılaısyń... Sen nemenesine kim kóringen qańǵybasqa qaıyrymdylyq isteısiń? Qalaısha buzyqtar túzeledi dep úmittenesiń! Meniń sózimdi esińde usta: olar seni bir kúni tonap, soıyp ketedi!" — degendi aıtqan qyzyl keńirdek oqıǵadan keıin ol muny qonaq úıge attandyrǵanyn, degenmen, irkip qaldy, esik baǵýshyǵa aıtpady. Al ol qulaqtaryn tars bitep bólmeden júgirip shyǵyp, óziniń úı qyzmetshisine: "Bul qazir óziniń kór-jerin jınasyn da, munan qarasyn joǵaltsyn" dep aıǵaı salǵan-dy. Sóıtip, ol muny tipti malaıdyń aldynda jer etken. Biraq mundaı keleńsizdikti Landen bıkesh ishinde saqtaýdy kósh kórdi jáne eshkimge de, tipti óziniń esik baǵýshysyna da, ashyla qoımady.

ON BESİNSHİ TARAÝ

— Qulap qaldym! — dep daýystady Denı ilingen tizimniń janynda topyrlap turǵan jasóspirimder nópiri arasynan syǵylysa ótip kelgen apaıyna.

— Qalaı? Múmkin emes!

Bul Rozany esikke qaraı súıreledi, ol munyń sońynan zorǵa ilesti.

— Denı, bilesiń be? Káne, úıge kólikpen kaıtaıyq. Men seni páýeskemen qydyrtaıyn.

Denı jaqtyrmaı burqyldady:

— Páýeskesiz-aq baramyz...

Rozanyń ony úgitteýge batyly barmady. Olar Kúrsol kóshesiniń buryshyndaǵy aıaldamaǵa baryp, tramvaı kútti. Nóser jańbyr kele jatty, qapyryq edi, bult kólegeılegen kún aıamaı kúıdirip turdy. Kórshi ornalasqan aýrýhanadan karbol qyshqylynyń ıisi móńkıdi. Búkil Sent — Elalı oramyn osy ıis basyp ketken. Roza ózin ezgen muń tuńǵıyǵynan qolyn qulashtaı sermep, tolqyndardy tilip ótetin kánigi júzgish sıaqty sytylyp shyǵyp, inisine jaqyndaǵysy keldi. "Úsh aptanyń ishinde meni birinshi ret esine aldy", — dep oılady Denı. Biraq apaıy osy sátte de qajetti sózdi taba almaı turǵan edi jáne Per Kostado emtıhannan ótti me dep óte qısynsyz suraq qoıǵany.

— Ótken sıaqty, — dep jaýap berdi Denı.

Osy sátsizdigi ózi úshin nelikten azap ekenine, kámelettik atestat emtıhandarynan óte almaýy sondaı qorlyq sıaqty kóringenine munyń ózi tańyrqady. Kolejde, odan keıin lıseıdiń sońǵy synybynda oqyp júrgeninde muǵalimderdiń ózi týraly jaqsy aıtqandaryn esine aldy. Biraq túptiń-túbinde olardyń qandaı mánisi bar? Báribir budan ári oqı almaıdy. Leonándy satady, ózine jumys isteıtin oryn izdeıdi.

— Endi matematıkadan jazbasha emtıhan bolǵandyqtan, tańǵalatyn eshteńe joq, — dedi Roza.

Bul úndemedi — emtıhandar týraly aıtqysy kelmedi. Joq, bul matematıkadan emes, fılosofıadan qulaǵan-dy jáne jaýapty oqýlyq boıynsha emes, "óziniń sózderimen" bergeni ári ózindik paıymdaryn qosyp aıtqany úshin qulady.

Býlvarda basqa tramvaıǵa aýysyp otyrdy. Rozanyń oıy taǵy da inisinen aýytqyp ketti, qaıtadan bóten kúıge tústi — óziniń ómiri astan-kesteni shyqqan sol sát ylǵı oıynan ketpeıdi jáne oılamaı júre almaıtyn da edi. "Meniń baqytsyzdyǵym týraly umytyp úlgerdi", — dep ashýlandy Denı. Emtıhannan qulap qalý sonshalyqty qasiret emes, biraq on jeti jasta alǵashqy sátsizdik aýyr tıedi. Kóńilińe ózińiń kúshińe degen senimsizdik uıalaıdy, ózińdi basqalardaı epti emespin múmkin tipti aqymaq, olardan nashar shyǵarmyn dep ılandyrasyń jáne kenet ózińde esh ýaqytta jeńimpazdar qatarynan kórinbespin, óz taǵdyrymnyń qojaıyny bola almaspyn degen kónbistik paıda bolady.

Degenmen, Roza muny qolynan alǵanda, buǵan burynǵydaı sondaı unaıtyn erkeletken janarymen uzaq qaraǵanda, eger ol inisiniń qaıǵysyn bóliskende, munymen birge jylap alǵanda, bul kesh Denı úshin sondaı muńdy bola qoımas pa edi, qaıta munyń kúıinishi jeńil-jelpi óte shyǵar ma edi... Qalaısha Roza beıne zyndanda otyrǵandaı, óz qasiretimen tuıyqtalyp qala bermek, ómirdiń qarańǵy qaltarysynda japa shegip zaryqpaq, osynyń bárine kináli — sondaı beıshara, sonshalyqty baıǵus pende Rober.

* * *

Sheshesi Denıdiń qulap qalǵanyna bunyń kútkeninen artyq qapalandy: bul ol úshin taǵy bir túńilý, osy tusta ony qınap júrgen basqa da beımazdyqtarǵa ústeme jańa alańdaýshylyq boldy. Qys kele jatyr, Leonándy satýǵa týra keledi, óıtkeni shatyrdy jóndeıtin dáneńe joq... Eger Denı kámelettik emtıhannan ótkende, ony qyzmetke ornalastyrý ońaıǵa túser edi. Eger ol qazan aıynda da qulasa she? Oǵan budan ári tyrashtanýdyń qajeti bar ma? Oqýdy tastaǵany jaqsy emes pe? Úlken ózenniń sýyna qosylyp ketetin onyń salalary sıaqty, qyzynyń aınyp ketken toıynan bastap Lúsenna Revolúdiń basyndaǵy barlyq qyrsyq pen qamyǵý tótelep kelgen baqytsyzdyq — Leonándy satýmen salystyrǵanda túk bolmaı qaldy. Óziniń jeke-dara úıinde turyp jatyp ol ózin kúızeldim dep sezine qoımaǵan-dy. Biraq Bordodaǵy sonyń ózi tabyla bermeıtin eki myń franktyq shaǵyn páter onyń kózine lajsyz taryǵýshylyqtyń iske asýyndaı kórindi. Budan basqa, Revolú hanymnyń búlingen densaýlyǵy da mazasyn ala bastady jáne qaterli keselden habar bergen qorqynyshty belgiler kórindi, biraq bul eshkimge ol týraly tis jara qoımaıdy. Al eger bul ólip ketse, Júlenge ne bolmaq? Ol qaıtadan nasharlap qaldy, qaıtyp óz bólmesinen shyqpaıdy. Anasy ony kútip qajydy jáne esh ýaqytta odan birde-bir rızashylyq sóz estigen emes. Endi ol naýqasynyń alǵashqy kezeńinde tunjyrap, únsiz tuıyqtalmady, qaıta óziniń ashshy taǵdyryna shaǵyna jáne bárine baıǵus Rozany aıyptap, aýzy jabylmaı sóılep jatty. Oılap qarańyzshy, onyń qolyna qandaı baqyt qonyp edi, al bul qyz odan aıyrylyp qaldy! Bulardyń sumdyq kúıreýinen keıin myna maqaý qyzǵa áldekim emes, Rober Kostado qolyn usyndy, al bul ony óz janyna tartyp ustaı almady. Mine, onyń kekireıýi nege ákeldi. Bilimdi qyz atanǵysy keldi. Deni saý ótimdi jigit áldebir shıki ókpe qyzdy qaıtsyn, aıtyńyzshy? Onyń budan tura qashqanyna tańǵalýǵa bolmaıdy. Endi qaıtara almaısyń. Estimegen, kútpegen baq qoldan ketti. "Al biz synyqty jamap álekpiz!"

Roza surady:

— Kompot ishesiz be, apa?

— Seniń sátsizdigińdi Júlen qalaı qabyldar eken, Denı! Baryp ony daıyndaıyn, — dedi Revolú hanym suraqqa jaýap bermeı, sóıtip maılyqty búktedi de ústel basynan turyp ketti.

Denı de ornynan turdy da, syrtqa yta jóneldi. Roza ony qýyp jetip, baq jolynda biraz birge júrdi.

— Ras, qandaı ókinishti! Denı, endi seniń búkil demalysyń buzylatyn boldy.

Ol eshteńe dep jaýap qatpady, apaıynan búkil jan-júregimen ózimen birge ekenin jáne joly qyrsyq oqýshynyń emtıhannan qulap qalýy jaı ańǵaldyq, bolmashy kúıinish ekenin bildiretin meıirbandyqty, qaıyrymdy kózqarasty kútti. Apaıy bolsa, ózi kúıeý jigitimen aıyrylysqan kúnnen bastap sodan bergi ýaqyttyń bárinde Denı "burtıyp" júr dep oılady.

— Qazan aıynda synnan ótip ketersiń...

— Áli belgisiz ǵoı... Báribir emes pe? Mende dıplom bar ma, álde joq pa — jolym bireý-aq: ómirimniń sońǵy kúnine deıin áldebir keńsede qaǵaz jazyp otyrý.

Roza onymen ózgeshe sóılesý, bos sózdermen emes, janymen aqtaryla áńgimelesý, ony shyn júrekten "jubatý" kerektigin túsindi. Biraq qazir muny erterek óz bólmesine taıyp berý qarsańda alǵan hatty júzinshi ret derlik qaıta oqyp shyǵý nıeti bet burǵyzbaı bılep tur edi.

— Seniń bir óziń bolǵyń keletinin sezip turmyn.

— Joq, Roza, joq!.. Ketpe!

Biraq Denı muny estiler-estilmes aıtty, al apaıy jylystap úlgergen edi jáne munyń sózi oǵan jetpedi. Ol ózin úlken aldanysh, zor qýanysh kútip turǵan, Roberdiń haty jatqan, óz bólmesine jetýge asyqty, ol jyly habardyń jaǵymdy áserin álsiretip alýdan jasqanyp, ony qaıta-qaıta qaıtalap oqı bergisi kelgen nıetin zorǵa tejedi. Hat kúıeý jigit ózine kaıta oralady dep úmittenýge ilik bermeıtin edi, biraq, qalaı bolǵanda da, bul hatta Rober muny tastap ketken kúni ózinen qyzdyń sumdyq, qatygez qorlaý sózder estigenine opynypty.

"Men bizdiń aramyzda ońalmas ókinishti jaǵdaı bolǵanyn jetkize alar sondaı sózder izdep otyrmyn. Men sizdi ózimnen alastaýdy murat tuttym..." Búkil hat osyndaı tirkesterden turatyn qoıyrtpaq edi, olar Rozaǵa áýelgide tym bulyńǵyr kóringen. Bul osy sózderdi kóp oılandy, aqyry osy jaltarma sózder men Roberdiń bolmysynyń baz bir belgileri arasynda áldeqalaı baılanys baryn sezindi. Súıiktisiniń óz júregin bılegen qıalı beınesi bárin kólegeılep, bul shattyqty kúnderi baıqamaǵan nárseler, degenmen, munyń esinde ózinen-ózi qalyp qoıypty, sol bir dóreki, kózge uryp turǵan qylyqtar jadynda jattalypty, ol qylyqtar áldebir bóten ári qaýipti adamǵa, bir joly qarańǵy keshte jókelerdiń qalyń butaǵy astynda bul qoldaryn qaqqan bet-beınesi bulyńǵyr beıtanysqa tán edi. Rober óziniń aıtýynsha, muny sol adamnan qutqarǵysy kelgen, biraq ol Roberdiń ózi edi ǵoı jáne bul ony súıgen edi ǵoı.

Aıyrylysqannan keıingi alǵashqy kúnderi anasy ashý ústinde aǵaıyndy Kostadolardyń júris-turystary týraly Júlenniń hıkaıattaryn qaıtalaı jónelgende, Roza "bul sumdyqtardy" estigisi kelmeı, ústel basynan turyp ketetin. Degenmen, bul endi anasy qanshama jamanshylyǵyn baıandap bergen adamnyń ómirdi qalaı súrip júrgenin bildi. Biraq ol beıtanys bul súıgen sol Roberdiń ózi-tin. Bul jerde súıiktińniń boıynan bir nársesin alýǵa, bir nársesin almaýǵa bola ma, — dep oılady qyz. Ony tutas qalpynda, qandaı bolsa, solaı Qudaı bizge bergen bolmysynda qabyldaýymyz kerek jáne biz solaı áspetteýge tıispiz, qyz qandas týystyq mataýynan góri osy bir tylsym, áldeqaıda myqty arqaýǵa senýge beıil edi.

"Eger sizdiń buǵan kúsh-jigerińiz jetse, meni keýdemnen ıtermeseńiz, sizdiń ómirińizge qatysym baryn oılaý maǵan qýanysh ákeledi, biraq sizdi ózimniń beıshara basyma berile elpekteýge tarta almaımyn".

Sóıtip, bul áli de ol úshin birdeńe isteı alady eken. Jáne hatty qaıta-qaıta oqı otyryp, Roza kún ótken saıyn ózin osyǵan odan ári sendire tústi. Bul tym qudaıshyl emes edi jáne sheshesi ózi biletin ári qyzyna úıretken azyn-aýlaq dinı ǵurypty ustanýǵa da aıtarlyqtaı selqos bolatyn, bul endi minájatqa den qoıdy. Roza ózi úshin jańalyq ashty, Rober týraly oılar bizdiń oı-nıetimizdiń kózge kórinbeıtin kýágeri aldynda basqa jaqsy keledi eken.

Bul kesh saıyn betin jyly jamylǵyǵa berip, tizerlep minájatqa uzaq otyryp júrdi. Budan ketken adam muny qudaıshyldyqqa emes, Jaratqan ıege jan-júregimen áldeqalaı jaqyndasýǵa alyp keldi, bul úshin endi Qudaı taǵala bar edi jáne bul, Rober Kostado tastap ketken Roza Revolú, Jaratýshydan járdem surap jalbaryndy.

Biraq qazir tátti uıyp, kózinen jas parlap, tize búkken minájat sátinde inisine degen alańdaýshylyǵy munyń kókeıinen ketpeı qoıdy. Búgin keshte bul ony nege jalǵyz tastap ketti eken? Ol jaratylysynan kóńiline alǵysh, ásershil. Per Kostado Denıdiń boıynda muńaıýǵa beıimdik bar dep aıtatyn — bul onyń bolmysy. Sóıtip bul kenet tizesin jazyp turyp ketti: "Minájat etýdi syltaýratyp, kúızelis sátinde inimdi qaldyryp ketkenim Qudaı aldynda kúná..." Ar-ojdany jegideı jegen bul basqyshpen jedeldete tústi de baqqa júgirip ketti.

***

"Basyma qaıǵy túsken osyndaı saǵatta ol meni jalǵyz tastap ketti, — dep ishteı qaıtalaı berdi Denı. Men bul dúnıede japadan jalǵyz janmyn". Sóıtip, ol Roza týraly asa qapalana oılady: mine, meni tastap ketti, oǵan keshirim bolmaıdy, aqtalý joq. Ol esh ýaqytta óziniń týǵan inisine naq osylaı bezbúırek bolǵan emes-ti. Denı Per Kostado ardaqtaıtyn, sol úshin búkil Rasındi berýge daıyn Korneldiń óleńiniń eki jolyn qaıtalaı berdi:

Bir sumdyq baqytsyzdyqqa tap boldym. Biraq ta ant etemin, Men odan qaımyqpaımyn — men odan taısalmaı ótem.

Ol ár sózin nyǵyrlaı, sóz arasyna kidiris jasaı otyryp, bul joldardy qatýlana daýystap qaıtalaı berdi jáne myna emtıhannan namysqa óner qulap qalýy da, apaıynyń selqostyǵy da, kúıbeń tirlik pen muqtajdyqqa kılikkenine senimdilik te buny ózegin órtegen ashshy kúızeliske ákeldi. Óziniń beıbaqtyǵyna nalyp, ol baq jolymen artqy aýlaǵa alyp keletin qaqpaǵa qaraı bettedi. Qarańǵyda temeki oty jylt etip baryp óshti. Sonan soń Iren Kavelgeniń kúlkisi estildi jáne Venesıa shamynda shaǵylysqan jasyldaý jaryq bir sát qoıý qarańǵylyqta qyzdyń júzine tústi. Jolda qasapshynyń uly velosıpedpen ketip bara jatty.

— A, qolǵa tústiń be, Iren! — dedi Denı.

— Oı, siz meni qalaı qorqyttyńyz?.. Men nege qolǵa túsem? Siz meni kim dep tursyz? Sóılesýge bolmaı ma? Ol — Paraj ǵoı, qasapshynyń balasy... Ol tapsyrys úshin kelgen...

— Qasapshy bizdiń qamymyz úshin óz ulynyń mazasyn alady dep oılamappyn...

— Sizder úshin emes, biz úshin...

Denı kekesinmen kúldi.

Iren eki beti janyp turǵanyn sezdi de:

— Keshirińiz..., — dep mińgirledi.

— Beker keshirim suraısyń, — dep jaýap qatty Denı.

— Joq, qalaı beker? Sizderge aýyr ekenin men túsinemin. Bul qyzdy jubatty: óziniń kúızelýi jaǵdaıǵa baılanysty emes jazbasha emtıhannan qulap qaldy... Muny esh kútken joq edi... Iren ah urdy.

— Siz be? Siz qulap qaldyńyz ba? Bul qalaı bolǵany? Siz bárin bilesiz ǵoı. Áldekim ádeıi sizdiń aıaǵyńyzdan shalǵan shyǵar... Múmkin sizdiń shesheńizge baılanysty bolýy... Dúnıede zalym adamdar kóp. Jáne Denıdiń qarsylyq bildirgen jaýabyna qyz daýystap jiberdi: Iá, sizde jetip artylady! Óıtkeni siz bárinen de artyq bilesiz, túrli ǵylymdy meńgerdińiz.

Ózin qyzdyń myna aqymaqtyq maqtaǵany úshin Denı uıalyp qaldy. Ol Irenge taqap keldi de aqyryn ǵana:

— Men jabyrqaýmyn. Kóńilimdi kóter, — dedi.

— Joq, — dep kúbirledi qyz. — Joq, bul kúná.

— Oh, qandaı qorqynyshty! Al qasapshynyń ulymen bolady, á? Qyz qarsylasa ketti: qasapshynyń ulymen de, eshkimmen de.

Meni kim dep oılaısyz? Onyń ústine Denı siz áli balasyz. Iá, ıá, men úshin jaı ǵana sábısiz. Qyz saýsaǵymen munyń betinen júrip ótti.

— Buzylmaǵan shabdaly! Siz áli qyrynbaı da ǵoı.

— Joq, olaı emes! Aptasyna eki ret qyrynamyn.

Kenet úshqat butalaryna jaryq tústi. Marıa Kavelge as úıdiń esigin ashty. Bosaǵada turyp daýystap shaqyrdy:

— Iren! Qaıdasyń?

— Men mundamyn, apa. Men Denımen turmyn.

— Úıge kel. Esikti jabatyn ýaqyt boldy.

— Ony jaıyna qaldyr! — dedi esik aldynda oryndyqta otyrǵan ákesi. Men áli shamaly syrtta otyra turamyn. Múshtigimdi tartyp alaıyn.

— Al olar ekeýi anda qarańǵyda tura ma? Solaı ma? Bolmaıdy!

— Denı munyń emshektes baýyry ǵoı. Marıa jaqtyrmaı burqyldady. Emshektes baýyry!

— Qyzǵa tynyshtyq bershi. Estidiń be?

"Munyń basynda ne oı bar?" — dep alańdady Marıa. Kavelge ishine sorǵysy kelip edi, biraq múshtigi sónip qaldy. Ol ottyq shaqty. Ot jaryǵy onyń fýrajkasynyń kúnqaǵaryna, úlken murnyna, ımperator Vılgelmdiki sıaqty tik buryshtap ıip qoıylǵan qomaqty murtyna, túrip alǵan jeńderinen shyǵyp turǵan júndi qoldaryna tústi. Kúnniń ystyǵyna qaramastan ol jýan qarnynan tómen túsetin toqyma jún nymsha kıip alǵan. Kavelge esh ýaqytta eshteńeni áıelimen aqyldaspaıdy, eshqashan onyń pikirin suramaıdy, áıeli ylǵı oǵan qyzmet jasap, tek tósekte ǵana emes, bar nársede onyń qybyn taba biledi, bul osy úıde jumys istegen áıel bitkenniń báriniń qoınyna baryp shyqqan sabaz. Endi onyń bar shamshyraǵy súıikti qyzy edi, olar únemi bir nárseni qyzý áńgimelep, bólmege Marıa kirip kelgende birden qoıa qoıady...

— Joq, — dep byldyrlady Iren, joq, Denı, jóke túbine barmaımyn. Sizdi sonda ne tartyp tur? Onda qapyryq! Kúni boıy alańqaı qaınap ketti, onda qazir de ystyq. Qandaı qarańǵy, eshteńe kórinbeıdi! Odan da anaý oryndyqqa otyraıyq, sonda áńgimelesýge jaıly.

Denı áńgimege qulqym joq, odan da, Iren, meniń kóńilimdi aýla, — dep jaýap berdi.

— Iá, kóńildi ne úshin kótermeksiz? Sizge qaıǵyratyn túk te joq. Sol da qaıǵy bolyp pa!

Ekeýi de únsiz qaldy. Sonan soń Denı sybyrlady:

— Sen qandaı top-tolyqsyń, Iren!

— Bul endi beker, — dep burtıa qarsylyq bildirdi qyz. Men tipten semiz emespin.

— Men saǵan maqtaý aıtyp otyrmyn! Qyzdyń tolyq bolǵany jaqsy ǵoı.

Qyz shamaly ysyrylyp otyrdy da óziniń oıyn qaıta sabaqtady:

— Emtıhannan qulaý da qaıǵy bolyp pa! Ol sol úshin de emtıhan emes pe?

— Eshteńe emes, árıne, — dep kelisti Denı. Óıtkeni buǵan báribir budan ári oqýdyń qajeti joq, qalaı Leonándy satady, solaı jumys izdeýine týra keledi.

— Eger sizder osynda qalsańyzdar qandaı jaqsy bolar edi! Alańsyz tura berer edińizder, meniń ákemmen birlesip sharýashylyqty júrgizer edińizder...

Meniń týystarym bul týraly estigisi de kelmeıdi dep, Denı qyzdyń oıyn bólip jiberdi.

— Olardyń neden qorqatynyn túsinbeımin! Ákem Leonándy kepilzatqa salyp, qarajat alar edi de, sharýashylyqty qalpyna keltirer edi, al sizder eshteńeni sezbeı de qalasyzdar, bárimiz de buryn turǵanymyzdaı tura beremiz, óz tabystaryńyzdyń úlesinen ákeme paıyz tóleseńizder boldy. Revolú hanym bizge senbeıdi, al biz sizderdiń otbastaryńyzǵa ábden úırenip qalǵanbyz, biz sizder úshin otqa da, sýǵa da...

— Apam múmkin keliser me edi, al Júlen men Roza eshqandaı da...

— Apaıyńyz tákappar, — dedi Iren. Ózi jumysqa jaldanǵannan keıin ol endi nesine kókirektenedi. Basqalar sıaqty boldy da shyqty ǵoı.

Denı kórshisiniń denesin qapsyra qushaqtap otyrǵan qolyn alyp ketti.

— Sen shynymen ol da jurttyń bári sıaqty dep oılaısyń ba? Kúlkimdi keltirme. Onyń jumysqa jaldanǵany ras. Al ol kóshede qaıyr surasa da jurttyń bári sıaqty emestigi — tegi basqa ekendigi birden kórinip turar edi.

— Mine, siz de kókireksiz.

Denı aýyr tynys shyǵardy.

— Al men nemen maqtanbaqpyn, Qudaıym-aı! — dep aqyryn aıtty da, ol basyn "semiz qyzdyń" ıyǵyna qoıdy. Masaırap, tipti shamaly bosańsyp qalǵan qyz muny ıtermedi jáne qolymen onyń shashyn, mańdaıyn aıalap sıpap ótti. Qyz ózine jyǵylǵan bas qandaı aýyrtpalyqpen tyǵyryqqa tirelip otyrǵanyn sezgen de joq. Denı osy mınýtta: "Mine, osy qyz, ómirdegi meniń úlesim, ózim jeńiliske ushyraǵan, qorynǵan keshte tapqanym, mine osy ...", — ishteı aıta berdi.

Túptiń túbinde, nesi bar. Aqyry bul kúresýge qabiletsiz, qaıta qater tóngen sátte óli keıipke ene qalatyn jándikke uqsaı ketýge daıyn bolsa, onda nege sańlaýǵa tyǵylmasa, nege Kavelge otbasymen jaras? Bastapqyda mundaı jospar munyń ózine de sumdyq kóringen, óıtkeni Roza tyjyrynǵan edi, al endi qazir bul aqymaqpyn dep ózine urysyp otyrdy, — Rozanyń pikirimen eseptesýdiń qajeti joq edi. "Shyn máninde, men ony jek kóremin..."

Ol daýystap sóılep ketkenin baıqamaı qaldy. Iren:

— Ne aıttyńyz? — dep surady.

Denı jaýap qatpastan, oǵan tyǵyla tústi ári kózderin jumdy. Ol osyndaı qarańǵy, juldyzsyz ári jelsiz túnderdi unatatyn. Alysta naızaǵaıdyń jarqyly qumyǵa gúrildeıdi, múmkin bul Sen — Medar lagerindegi jattyǵý atysy shyǵar... Joq, mundaı saǵatta atys alańynda jattyǵý bolmaıdy, sirá nóser jaýǵaly tur-aý... Biraq ol syrt ketedi. Al mundaǵy jerge de, ósimdikter tamyrlaryna da úmittenerlik eshteńe joq. Áıtse de, sola bastaǵan shópter men japyraqtarǵa tańǵy shyq nár beredi, al buǵan tipti shyq ta tımeıdi. Munda ómirinde júregine ot jaǵatyn sondaı maqsat ta, buny uǵatyn eshkim de joq.

Kenet bul apaıynyń daýsyn estidi, ol muny shaqyryp turdy. Bul Irenge sybyrlady:

— Ts-ss! Qımyldama.

— Denı, qaıdasyń?

— Ol qazir bizdiń janymyzdan ótedi, — dedi Iren aqyryn ǵana.

— Durysy jaýap qatqan, báribir baıqaıdy...

— Joq, úndeme.

Bul abyrjı kólbeńdegen apaıynyń taldyrmash denesin kóre qoımaǵanymen, ańdady. Ol tym jaqyn kelgen kezde bul kúlip sala berdi. Roza shyńǵyryp jiberdi:

— Oı! Sen meni qalaı qorqyttyń! Qaıda tursyń? Qaıdasyń?

— Munda, oryndyqta. Irenmen otyrmyn.

Iren sol zamatta atyp turdy.

— Qaıyrly kesh, bıkesh!

Roza qasań jaýap qatty da burylyp "alyp, bul jerde Iren joqtaı Denımen sóılesip ketti.

— Anamyz saǵat onda esikti ilýdi talap etetinin bilesiń ǵoı. Úıge qaıtatyn ýaqyt boldy...

— Búgin esikti ilme. Men ózim jabamyn.

Roza munyń qaı saǵatta keletinin surady. Denı:

— Kelgim kelgende, — dep jaýap berdi.

— Saǵan bul jerde isteıtin eshteńe joq, ıá, osyndaı aýyr kúnnen soń demalý qajet.

— Joq, maǵan kóńil kóterý kerek. Iren, — dedi ol kenet, baryp seniń shesheńnen araqqa bóktirilgen shıe tunbasyn suraıyq... Eger seniń áke-shesheń áli jata qoımaǵan bolsa, otyrys jasaıyq.

— Apama óziń túsindirersiń, — dedi Roza tym syńǵyrlaǵan únmen.

— Eger esik jabyq bola qalsa, tańyrqama.

— Nesi bar, onda men Kavelgelerde qona salamyn. Biz osynda kóship kelgende men olarda turdym ǵoı. Jáne esińde me, Iren? Birinshi túni men seniń bólmeńde uıyqtadym. Men seniń basqa tósekte uıyqtap jatqanyńdy bilgen joqpyn... Bizdiń otbasymyz úshin sondaı aýyr bolatyn, biraq mende ol túnnen taǵy bir estelik máńgi esimde qaldy, áldebir erekshe ári jyly estelik, seniń arqańda, Iren...

Roza ketip qalǵan sıaqty bolǵanymen, biraq japyraqtardyń sybdyry, jándikterdiń yzyńy, túngi barlyq tysyr arasynan Denı apaıynyń ázer ańǵarylatyn alaburtqan tynysyn ańdady.

— Esik ashyq bolady, — dedi apaıy aqyry.

Sóıtip qyzǵanysh ta, Denıdi sondaı qamyǵýly keshte bir ózin tastap ketkenine ótiný de jáne budan basqa, Revolúler otbasynda aıtylatynynda, "Kavelgeler pıǵylyna" alańdaý, úreı de bar áldebir túsiniksiz alaı-túleı sezimge toly tolqýly kúıde qarańǵy tuńǵıyqqa sińip ketti. Odan da kedeıshilikte turǵan, biraq olarǵa eshteńemen mindetti, táýeldi bolmaǵan jaqsy. Eger ózderine sondaı molshylyqqa múmkindik beretin sonshalyqty qarajat jınaǵan bolsa, meıli, Leonándy — jerdi de, úıdi de satyp ala bersin, osynda jaılasa bersin, biraq Kavelgelermen baılanysý, olarmen tize qosý múmkin emes! Al endi olardyń balaqannyń basyna ne quıaryn Qudaı bilsin...

Alańdaýdan ózine oryn tappaı, Roza Júlenniń bólmesine baryp, esik qaqty da, aqyryn ǵana apasyn shaqyrdy. Revolú hanym túngi ish kóılekpen, aǵara bastaǵan shashyn jýan etip órgen burymymen esikten qarady. Túngi kıimimen ol ala bóten jýan bolyp kórindi. Roza: "Apamyz tolyp ketken eken", — dep oılady. Onyń myna kúmpıgen, kúreń tartqan betke qarap oılanyp qalýy kerek edi... Biraq qyzdy muń basqan kezde, ol sheshesine ne bolǵanyn kórmeıdi. Al ólim jazmysh saǵatyna deıin birshama buryn bizdi kózge qoılardyń arkasyndaǵy qara buıra aıqysh tańbadan kem kórinbeıtin óziniń aıryqsha tańbasymen belgileıdi eken.

— Apa, tyńdańyzshy, qandaı masqara! Denı Kavelgelerge qonaqqa ketti. Olardyń munyń basyn nemen aınaldyratynyn Qudaı biledi.

— Aqyryn sóıle. Nesine alańdaısyń? Túptep kelgende, bári maǵan baılanysty bolady.

— Iá, biraq Denıdiń ne oılaǵanyn bilesiz be? Ol Kavelgemen tize qosyp, jermen aınalyspaqshy... Bunyń arty ne bolatynyn bilseńiz? Biz bárimiz sol adamǵa táýeldi bolyp shyǵa kelemiz...

Revolú hanym buny tynyshtandyrýǵa tyrysty: jalpy alǵanda, Kavelge jaqsy adam... Jáne Júlenniń naýqas ekenin esten shyǵarmaý kerek, ıá meniń ózim de syr bere bastadym, jyldar degenine jetpeı qoımaıdy...

— Men de o dúnıelik bolyp ketýim múmkin. Al Kavelgeler adal adamdar, bizdiń otbasymyzdy jaqsy kóredi...

— Olar solaı aıta beredi.

— Jo-joq! Meniń kózim jumylǵanda Júlen olardyń kózine burynǵysha Revolú otbasynyń basshysy bolyp qala beredi.

Uıqy bólmesinen túsiniksiz sandyraq estildi: Júlen uıqysyrap birdeńeni aıtyp jatty.

— Roza, bara ber, onyń tósekte qalaı dóńbekship jatqanyn estidiń ǵoı. Al ony oıatyp jiberseń, maǵan tań atqansha oǵan daýystap oqyp otyrýǵa týra keledi.

Biraq Roza óziniń uıqy bólmesine barmady, baqqa shyqty. Ush qat butalarynyń arǵy jaǵynda Kavelge as úıinin ashyq esigi qarańǵylyqta jaryq tik tórtburysh bolyp sulbalana kórindi. Ústel basynda ákesi, qyzy jáne Denı otyrdy, olardyń aldarynda staqandar men ashylǵan shólmekter tur edi. Kavelge birdeńe aıtty, biraq aqyryn ǵana, sondyqtan Roza eshteńeni estı almady. Erkekter stakan soǵystyrdy. Denı qysqa qaıyra sóz sóıledi, qojaıyndar ony kóńildi kúlkilerimen bólip jiberdi. Sonan soń Denı eki áıeldiń betinen súıdi, Iren nazdana syqylyqtaı ony keri ıterdi.

Denı úıden shyqqan kezde Marıa shamdy qolyna aldy da, bosaǵada turyp ony joǵary kóterdi. Denı joldy jaqsy bilemin dep daýystady, bárine taǵy da qaıyrly tún tiledi. Esik jabylyp, ilgegi ilindi. Taban jol kózden ǵaıyp boldy. Denıdiń shashyna jańbyrdyń aýyr tamshylary tamdy, ol tamshylar betime tamsyn dep basyn shalqaıtty. İshken qyshqyl aq sharaptan ol mas bolǵan joq, biraq onyń búkil sheri tarqap ketti. Qalyń japyraqtan jańbyr tysyryn estigenine qýanyshty edi: qazir nóser bastalady, odan aǵashtyń astyna jasyryna almaısyń. Baq jolynan áldekimniń júrisi estildi. Denı aıǵaı saldy:

— Munda kim bar?

— Bul men, Roza.

— Ah, sen endi meni ańdı bastadyń ba?

Olar tym taqap, jaqyn kelgenderi sondaı, árqaısysy ekinshisiniń qalaı tynys alyp turǵanyn estidi, biraq qarańǵyda júzderin kórmedi. Roza aktalyp jatty: joq, seni qadaǵalaý oıymda da joq, tek myna Kavelgeler tarapynan qýlyq-sumdyq bola ma dep qorqamyn. Tipti, eger Kavelgede bóten nıet bolmaǵannyń ózinde, bul ondaı adamdardan qaryzǵa baqyr tıyn da almaıdy. Denı baısaldy jaýap qatty:

— Bizge olardyń aldynda kókirek kóteretin eshteńe joq.

Jalpy, baıyppen sóılesý kerek. Eger Kavelgege úı-jaıdy kepilzatqa bersek, eń qajetti jóndeýdi jasap alýǵa bolady. Kavelge barlyq aqshasyn Leonánǵa salady da, sharýashylyqpen belsendi aınalysar edi, jaqsy sıyrlar ustap, baqsha daqyldarymen shuǵyldanady.

— Biz onyń kómeginsiz munda birjolata taqyrǵa otyramyz, al onymen tize qossaq, jaqsy kiris alyp, oǵan ózimiz qaıran qalatyn bolamyz áli... Bizge paıyz tóleý qıynǵa soqpaıdy, — deıdi Kavelge, al qalǵanyna jaqsy ómir súremiz, úıdi qalpyna keltiremiz jáne jurtshylyq aldynda óz abyroıymyzdy saqtap qalamyz. Bile bilseń, ol: "Sizder qoǵamdaǵy óz jaǵdaılaryńyzdy saqtap qalýǵa tıissizder", — dep qaıta-qaıta nyǵyrlap otyr". Onyń bizdiń otbasymyzǵa qandaı qurmetpen qaraıtynyn sen jaı túsinbeısiń.

— Al Iren she? Myna tamasha josparlar týraly ol ne aıtady?

Denı apaıynyń kekesindi únine qaıran qaldy, bul kekesin onyń zyǵyrdanyn qaınatty, sonymen birge apaıynyń alańdaýshylyǵy men renishin seziný sondaı tátti edi. Bul jaıǵa Irenniń qandaı qatysy bar dep surady Denı. "Ol qyzdyń óz jospary bary kúmánsiz", — dep málimdedi Roza.

— A, solaı ma? Men saǵan esep berýge mindetti emespin... Jáne, menińshe, sen ózińe tym kóp mindet júkteısiń... Meniń kómek izdeýime kedergi keltirýge seniń qandaı qaqyń bar?..

Rozanyń jaýaby tiliniń ushynda turdy, ony estigende Denı kózinen jas parlaı buǵan umtylyp, apaıyn qatty qushaqtap: "Kim saǵan kómektesedi, menen basqa, kim seni menen artyq jylytady?" deýi múmkin edi. Biraq Roza ol sózderdi aıtpaıdy: óıtkeni biz óz sezimimizdi bildirýge uıalamyz ǵoı jáne mundaı parasatty ustamdylyq keıde bizdiń ómirimizde kez kelgen kemistigimizden beter zıandy bolatyny bar. İnisi men apaıynyń arasynda ázirshe shamaly ǵana syzat, jaı ókpe paıda boldy — bárin de qol alysyp, jyly sózben jýyp-shaıyp jiberýge bolatyn edi, bir-birin keshire alatyn edi. Al Roza úndemeı turyp qaldy, bunysy Denıge jaýyǵý sıaqty kórindi, shyn máninde bul jalǵan uıat, tatýlasýǵa birinshi bolyp qadam jasatpaı turǵan balalyq qylyq-ty. Denıdiń apaıynan qaıtadan alshaqtaı túsýi úshin osy bir sáttiń ózi jetkilikti boldy.

Alaıda, Roza osy mınýtta myna jasóspirim azýy kórine bastaǵan pendeniń jan jarasyna ońaı-ospaq qaraýǵa bolmaıtynyn burynǵydan jaqsy túsinip turdy, tap qazir onyń taǵdyry, onyń syrt ómirden taza búrkeýli budan bylaıǵy ishki ómiri sheshilip jatýy múmkin ekendigin ańǵardy. Keıingi aptada óziniń Roberge degen seziminde paıda bolǵan jańalyqty, ol qazir inisine de qatysty sezindi: "İnińdi ne istediń?" — degen suraq shyqty. Jer betinde jasalǵan alǵash adam óltirý túninen bergi máńgilik suraq ǵasyrlar qoınaýyn kókteı ótip, jazdyń jyly túninde Bordo mańyndaǵy dalada osy áljýaz qyzǵa da kelip jetti.

Ol onyń arǵy jaǵynda Denı jalǵyzdyq qapasynda japa shegip jatqan esikti ashyp jiberý úshin qajetti sózderdi izdedi, biraq tappady. Bul tolqyp, oılanyp turǵanda ol qaıtadan muny keketip — muqatýǵa, eshkimniń de kómegine muqtaj emespin, onsyz da tamasha ómir súre alamyn, men eshqandaı jaǵdaıda da ózimdi aqymaqtyq menmendik qurbany ete almaımyn degen sıaqty bulyńǵyr qoqan-loqqymen bopsalaýǵa kiristi. Roza eshteńe aıtýǵa batpaı, onyń sońynan baq jolymen kele jatty. Aýyzǵy bólmede bular úshin qaldyrylǵan eki shyraq janyp turdy, apaıy álginde ǵana inisi budan sondaı kútkendi istedi — ony qushaqtady jáne ózine tartyp súıgisi keldi, biraq tym kesh edi, ol búkil bolmysymen jıyryla qaldy jáne basyn silkip jiberip, súıýden jaltaryp ketti.

Roza túngi minajatyn ótep qoısa da, taǵy da tize búkti. Biraq daǵdyly sózderdi ekinshi ret qaıtalap aıtý oıyna kelgen joq, ózine burynnan jattandy emes duǵa aıqara ashylǵan júreginen ózinen-ózi aqtarylyp ketti, qyz betaldy Súıispenshilikke shaqyra berdi jáne tabynýshysy Qudaı emes, jáı Súıispenshilik sıaqty sóıledi. Bul aqyry búkil joldy júrip ótti, sońǵy jyradan, aqyrǵy ordan, keıingi tikenekti sym kedergiden kóktep ótti. Munyń óziniń azaby, tastap ketken qalyńdyqtyń qaıǵysy, otbasynyń jaısyzdyqtary bizdi únemi antalap turatyn turmys kúıbeńiniń qumyǵyń saldyr-syldyrymen ilesip budan áli qalmaı júr edi, biraq emis-emis ol gý-gý áldeqaıdan alystan estildi, kúndelikti qam-qareket tas qamal bolyp ony jan-jaǵynan jibermeı turdy, Roza álginiń bárinen alshaqtaı bastap edi.

"Endi men bilemin, — dep kúbirledi ol, — men qarańǵy ormanda adaspaǵanymdy bilemin, jolymdy taptym jáne tikenekke aıaqtarymdy qanyn sorǵalatyp jaraqattaǵanyma, búkil tula boıymdy tikender tilgilegenine qaramastan, degenmen, durys jolǵa tústim... Biraq men ol jolmen jalǵyz kelemin jáne osyny túsine almaı turmyn, óıtkeni sen maǵan óziń kimniń taǵdyryn qolyma tapsyrdyń, solarmen birge júrý kerek dep árbir sátte kókeıime quıdyń. Sen maǵan súıýge ámir etken jandarǵa nege qol ushyn bere almaıtynymdy túsine almaı álekpin. Munyń bári tek syrt kórinis ekenine sengim keledi jáne áıteýir bir kezde bala kúnimizdegi Denı artymnan júgirip qýyp kele jatqanyn estımin, meni daýystap shaqyratynyn qulaǵym shalady, al sonan soń basqa bir baqytty kúni sol joldyń bir burylysynda jerde otyrǵan, ústi-basy satal-satal jolaýshyny kóremin ári onyń sen maǵan súıýge ámir etken, biraq ol menen syrt aınalǵan sol adam ekenin tanımyn dep búkil jan-júregimmen senemin de. Kúnákarlardy jek kóretinder úshin bildirtpeı sen oǵan kórsetken soqpaqpen onyń maǵan qarsy júrgenin de kórip turmyn. Ol meni kútedi, múmkin uzaq jyldar boıy tosar, biz aqyry qushaqtasamyz, tátti kóz jasymen jylap alamyz jáne, sirá, bul múmkin meniń jantásilim sátimde bolatyn shyǵar..."

Kóz jasy onyń betinen sorǵalap turdy jáne ol júregi ózine ómirden de qymbat adamdar úshin nemese ózi syrlasqan Qudaı jáne ol jaratqan sol bir paıǵambar jan úshin ot bolyp qaryp turǵanyn bile almady.

Iá, rasynda da onyń basqa aty, ólimdi janǵa tán esimi bar edi ǵoı. Bul qalaı ol týraly oılamaǵan? Ózi daǵdy boıynsha jıi aıtatyn, óziniń sanasyn da, júregin de esh selt etkize qoımaǵan esim, eski bos myljyń duǵalarda, ólim-jitimdi jóneltý ǵuryptarynda ylǵı muny zeriktirip jiberetin, murnynan shyǵatyn mińgirleýmen únemi qaıtalanyp jatatyn esim... Kenet ol munyń júregin jaılap, tas qarańǵy aınalasyn jap-jaryq etip jiberdi.

Tereze syrtynda jańbyr sytyrlap turdy jáne onyń shólden qańsyǵan dalany jibitkenindeı, Rozanyń jan-júregin meńdep alǵan ishteı túleý dany beıjaı etip, azaptan aryltty. Onyń búkil bolmysy qýanyshtan dúr silkindi, biraq oǵan áldebir ókinish sezimi aralasyp ketti. Uıqyǵa jatý kerek edi, biraq buǵan uıqy qaıtalanbas saǵattaryn alyp qoıatyndaı jáne bul endi esh ýaqytta ózine arnap aıtylmaýy múmkin úndi estı almaıtyndaı kórindi.

Ol qolyn tıgizip, ustaýǵa bolatyn áldebir zatty kózimen izdep, jan-jaǵyna qarady. Qabyrǵada kerishten jasalǵan kerý ıkon ilýli turdy, ádette Roza ony baıqaı bermeıtin, al eger oǵan qaraı qalǵannyń ózinde ol munda eshqandaı sezim týǵyzbaıtyn. Bunyń oıyna shkaf sýyrmasyndaǵy syılyqtar qorapshalary arasynan alǵash qulshylyqqa qatysý kúnine berilgen syılyqtar ishinen bul esh ýaqytta paıdalanbaǵan kógildir tústi monshaq tastar salynǵan qorapshany izdeý kele ketti: "Qandaı ádemi, — deıtin anasy, — bulardan ǵajap alqa jasaýǵa bolady..." Bul alaqanynda jatqan altynmen aptalǵan kógildir túıirshik tastardy muqıat qarap, olardy ýysyna myqtap qysyp aldy. Myna qan men sálden jaralǵan názik qyzdyń osyndaı birdeńeni tapqysy kelip edi, oǵan munyń tanymy pisip-jetile bastaǵan álgi tylsym syrdyń kezben kórip, qolmen ustaıtyn nyshany qajet bolyp edi.

ON ALTYNSHY TARAÝ

— Qazir eń mańyzdysy ýaqytty ótkizip almaý, — dedi jas hırýrg dáriger qara tústi kıingen jasamys áıelge, onyń júzi dárigerge tanys sıaqty kóringenimen, bul kelýshiniń esimin esine túsire almady. Ol óz ustazynan toqyǵan amal boıynsha ylǵı da naýqasty operasıa jasaýǵa táýekel etýi úshin ony qorqytyp alýǵa, biraq birshama úmittendirip qoıýǵa tyrysatyn. Lúsenna Revolú myna ómirdi jańa bastap jatqan, áli ótirik sóıleýge úırene qoımaǵan dárigerdiń qaı sózine senip, qaısysyna senbeý kerektigin ańdaýǵa tyrysyp, odan kózin almady. Munyń táni ózin ólim kútip turǵanyn sezdi jáne aqyl-parasat ýájderine ádettegi sharshaýǵa uqsamaıtyn ala bóten ózgeshe toryǵýdy, qajýdy qarsy qoıdy. Qara qolǵap kıgen qolyna kórinip alyp, naýqas:

— Qazirgi ýaqytta biz qarajattan birshama tarshylyq kórip otyrmyz, sondyqtan operasıa qansha turatynyn bilgim keledi, — dedi.

Doktor ózi ylǵı da emdelýshilerdiń jaǵdaıymen sanasatynyn aıtyp jatty.

— Biraq emhanaǵa da tóleý kerek emes pe, ras qoı? Qanshama shyǵyn. Rentgenge túsirgenniń ózi qansha turady! Meniń balalarymnyń...

— Eger qarajatyńyz kótermese... Qalalyq aýrýhanada óte qolaıly palatalar bar, — dedi jas hırýrg qyzaraqtaı.

— Olar, ras, jalpy palata, biraq árqaısysynda bir-birden tósek...

— Joq, — dedi naýqas qatqyldaý, qazynalyq aýrýhana bolmaıdy... Men Oskar Revolúdiń jesirimin, — dep qosty ol túsindirip jatýdy doǵarý úshin.

Dáriger taǵzym etip, mińgirledi:

— Óte ǵanıbet!..

— Qaıtalap aıtaıyn, doktor, maǵan búkil aqıqatty bilý kerek. Meniń suraǵymnyń mánisi bireý ǵana: táýekel etýge tura ma? Úmit bar ma?

Dárigerdiń qysylǵanyn kórip, áıel ornynan turyp ketti. Demek, sonsha shyǵyndanyp qajeti joq. Eger ólim taqap qalǵan bolsa, onda ólip bara jatyp balalaryn úlken soma qaryzǵa belsheden batyrýdyń ne qajeti bar. Jas hırýrg tıisinshe ustamdylyq jasaı almaǵanyna ókinip turdy. Ol aýrýdyń tym asqynyp ketkenine senimdi edi, biraq myna áıeldiń únemshil ustanyp, aman qalýdyń jalǵyz amalynan bas tartqany ony qaıran qaldyrdy.

Al naýqas qolǵabyn túımelep turyp oılady:

"Onda uıǵarym sol, men ózimdi pyshaqqa bermeımin". Ol: "Óletinim jáne kóp uzamaı ólerim anyq" dep oılap jatpady. Onyń qıalyna máńgilik túnekke ený kórinisi kele qoıǵan joq, ol hırýrgıa jalańdaǵan pyshaǵynan jáne paıdasyz operasıaǵa shyǵyn shyǵarýdan qutylǵanyna rıza edi.

"Bularda ylǵı solaı: baǵany belgileıdi, al shyǵystar ústi-ústine túsken qar sıaqty qosyla beredi".

***

Aldymen jan dúnıeńdi jónge keltirý kerek. Ol ıezýıtterdiń Margo kóshesindegi shirkeýine bet aldy, onda kez kelgen ýaqytta syr ashýǵa arnalǵan kóp dúńgir birinde táýbege kelýge bolatyn. Onda túr-túsi biróńkeı qart sváshennıkter otyratyn, olardan ıiskeıtin temeki ıisi birdeı ańqyp turatyn, syrlasýǵa kelgen áıelderdiń bárin birkelki "qyzym" dep ataıtyn jáne keıde deneń titirkenip ketetin sondaı qorqynyshty tosyn suraq qoıatyn, sóıtip jasyryn jarany sonshalyqty aýyrta oıqastaıtyn.

Sol kúni bul áńgimelesken din abyz buny eger hırýrgıalyq aralasýdyń nátıjesi kúmándi bolsa, ar-ojdan hrıstıan áıeldi eshqandaı jaǵdaıda da operasıa jasatýǵa mindettemeıdi jáne Qudaı bizden tek kóktegi Jaratqanǵa perzenttik senýdi ǵana talap etedi. Qudaıdyń qudiretine úmit artyńyz dep sendirdi. Ol ómirińizde alańdatar jáne táýbege kelgińiz keler áldebir aıryqsha kúmándaryńyz joq pa dep surady. Lúsenna Revolú oılanyp qaldy... Iá, óziniń malaılary hrıstıan shirkeýiniń ǵuryptaryn oryndaýyn árdaıym qadaǵalaı bermepti. Al ózi bir kezde jónsiz is istedi me? Ol bul suraqtyń maǵynasyn túsinbeı qaldy da: "Joq, ákeı", — dep jaýap berdi.

Bul tipti óziniń ókinerlik eshteńesi joq ekenine birshama tasyǵandaı sezindi. Onyń ómiri ózine beımálim muǵalim ashýlanyp bir buryshtan ekinshi buryshyna qıǵashtap: "O dúnıe" dep jazyp qoıǵan "bos, taza bettiń" ústinde ótip jatyr edi. Bul kúnálaryn jýyp-shaıdy, sonan soń ózimen birge alyp kelgen altyndap órnektelgen kitapshadan negizinen Qudaıdyń raqymshylyǵy týraly jazylǵan duǵalar men qaıyrymdardy tańdap alyp syıyndy, sóıtip, aqyrynda kóshege shyqty, ol boıyn meńdep, munyń bala kótergen jáne ony dúnıege ákelgen músinin buzǵan, endi óz ólimine júkti áıel sıaqty etip qarnyn qampıtqan naýqasynan qınala, aıaǵyn zorǵa basty ári aýyr tynys aldy. Onyń sharshaǵany sondaı, sol oılanyp turyp, degenmen, ózine tóten shyǵys shyǵarýǵa, sóıtip úıge kólikpen barýǵa uıǵardy.

Trýa — Konıl kóshesinde ol páýeske jaldady, muny da qyzynyń tyǵyryqqa tirelip, arpalysqan ýaǵynda kópir arqyly selkildete aparǵan sol eski kólik alyp júrdi. Kúz basqan saıajaılyq jerlermen kele jatyp bul óziniń súrgen ómiri — ıezýıt shirkeýinde táýbe kezinde kóz aldyna kelgen bos bet týraly oıǵa berildi. Tipti eske alatyn eshteńesi joq eken!.. Al munyń kúıeýi boldy, úsh bala tapty, tanystary bar-tyn, malaılary, esigi ashyq úıi, jurtshylyq ortasynda aıyrylyp qalmaýdy oılaýy tıis abyroıy bar-dy, bir sózben aıtqanda, munyń óz ómiri bar edi. Sodan keıin qaraly jyldar keldi: Leonı Kostadomen sumdyq bet jyrtysý, kúıeýiniń ózine-ózi qol salýy, Júlenniń naýqastanýy, Roza men onyń kúıeý jigiti arasyndaǵy alaýyzdyq, onyń ústine Denıdiń emtıhannan qulaýy. Al endi tyqyr taıanyp qalypty...

Páýeske kúnge kúıgen alqaptar arasymen kele jatty: degenmen, keıbir jerlerde shalǵyn ústinde kúzdiń alǵashqy tumanynyń aq býaldyry kóterilip turdy. Jaqsylap jeldetip alý úshin sharap saqtaıtyn uralardyń esigin aıqara ashyp tastapty. Sharýa úıleriniń esikteri aldynda ótken jylǵy júzim shyrynynan qyzǵylt tartqan sebetter taý-taý bolyp úıilgen. Áıelder júzim shybyqtarynan aýyr-aýyr sabaqtardy qıyp alyp jatyr, syńǵyrlaǵan únderimen ózara sóılesip qoıady. Lúsenna Revolúdiń aýrýy qınap, ol jeńildeý tıetindeı etip jaılasyp otyrýǵa tyrysty. Buǵan ózgeniń kómeginsiz jáne kútimin júrip-turýyna qanshalyqty qaldy? Kimge eskertip qoıǵany jón? Tek balalarǵa salar salmaǵy az bolsa eken... Bul bárinen de Júlenniń taǵdyry týraly kóp alańdady, biraq ózine Júlenge qatysty jaqsy oı keldi. Al Denı she! Oǵan da alańdaıdy — sondaı tuıyq, túsiniksiz bala! Al on tórt jasqa deıin ol qandaı súıkimdi edi! Anasy onyń kúlkili, tapqyr sózderin esine aldy, bul olardy tanystaryna maqtana aıtyp júretin. Endi eseıip qaldy! Roza onymen álgi shópjelke qyz Iren Kavelge arasynda tym tereńdep ketken jaqyndyq bar dep qoımaıdy. "Jeter jerine jetti", — dep sendiredi Roza. Biraq Revolú hanym tym álsiz edi, munyń ony oılaýǵa murshasy bolmady. Ol ózin tutasymen Júlenge arnady jáne óziniń ómirin onyń bólmesiniń qabyrǵalarymen tuıyqtap, jazmyshqa — ólimshi jaraly haıýannyń áldebir qarańǵy buryshqa tyǵylyp, búktetilip jatqysy kelgen talabyna moıynsundy. Biraq endi bul úshin sonyń ózi tym kóp edi: óıtkeni ólimniń bizdi jaıymyzǵa qaldyryp, qınamaýy úshin oǵan jaı ǵana "kóndim" dep moıynsuný jetkiliksiz eken. Zulymdyqqa qarsylaspaý bizdiń emes, óziniń zańyna baǵynatyn, óıtkeni bizge táýeldi emes qan-sóldiń soqyr-mylqaý patshalyǵynda álgi jasýshalar men qan túıirshikteri áleminde bizge kómektese almaıdy.

Eldi meken jolynda páýeskeni velosıpedterimen qydyryp júrgen Iren men Denı basyp ozdy. Olar qaqpa aldynda kútip turdy.

— Ákeńe aıt, maǵan kelip ketsin. Sóılesý kerek, — dedi Revolú hanym Irenge qarap. Men kabınette bolamyn.

Páýeske qoraǵa kirdi, Iren men Denı bir-birine qarady da, munyń artynan óz velosıpedterin qolmen jetekteı qatar júrip otyrdy. Tez kesh batty. Ánshi torǵaılar túnemelikke jaıǵasýǵa asyǵyp, úıirlerimen aǵashtarǵa lap qoıdy, olardyń arasynda aýyp bara jatqan qustar da bar edi; Denı olardy daýystarynan tanydy, biraq qustardy jaratylystaný boıynsha kitaptarda keltirilgen attarymen atamaıtyn: "Mine, mynanyń aty – uıqy-uıqy, al mynaý sý-sý,-dedi ol Iren aqyryn ǵana:

— Búgin túnde sýyq bolady. Baqta tońyp qalamyz, — dedi.

Denı óleńdete jóneldi:

Oryndyqta otyra almaısyń — álginde jaýyn jaýyp ótken,

Álginde jaýyn jaýyp ótken — toǵaı shoǵy sýǵa bókken.

— Sen ne dep yńyldap tursyń?

Ol qattyraq óleńdete tústi:

Jótel taǵy lıseı ishin jańǵyrdy,

Ádettegideı, astana aqylyn dal qyldy.

Iren: "Sen qandaı maqaý!" — dep kúńkildedi, biraq ishinen ol sondaı astarly, bir qaraǵanda aqymaqtyq sıaqty, biraq jaı adam túsine bermeıtin aqyldy nárselerdi kóp biledi dep súısindi. Al Denı keshki astan keıin Kavelge kelip, shesheleri onymen kabınetti jaýyp alǵan kezde apaıy sumdyqqa batatynyn oılap turdy.

— Menińshe, isiniń oraıy keleıin dep tur, — dedi ol aqyryn ǵana.

Iren túnde qaıda kezdesemiz dep surady.

— Meniń uıqy bólmemde... Artqy esikten kirip as úı arqyly ót... Joq, nege óıtemiz? Batyl túrde bılárd bólmesi arqyly kel.

— Apaıyń kórip qoıady... Ol ylǵı ańdyp júredi, — dedi Iren yzalana.

Denı aıtty:

— Meıli, kóre bersin! Oılamaı-aq qoı! Onyń kóndigýine týra keledi.

Biraq Iren kóńildene syqylyqtap kúlip jibergende, bul shoshynǵannan qýaryp ketti: apaıy týraly solaı aıtýǵa qalaı aýzy bardy, bunyń júreginiń shyqqany qyzdyń oıyna da kelgen joq!

Revolú hanym Júlenniń bólmesin retke keltirdi jáne tósekten shyǵyp jatqan: aýyr naýqas adamdy kúni boıy jalǵyz tastaý ne degen qatygezdik, al bólmede qońyraý da joq! Men qandaı azapty saǵattardy bastan ótkerdim! Toqtaı turyńdar, sheshem áıteýir bir keler, al men ólip jatamyn, ákem sıaqty ózimdi-ózim óltiremin..., — degen sıaqty ashýly kinárattardy estimegende syńaı kórsetti. Júlen osy jerde munyń oryndyqqa otyrǵanyn, qalpaǵyn sheship jatqanyn baıqap qaldy da, buǵan qarady.

— Ne boldy? Nege mundaı? — dep surady ol.

Bul eshteńe dep jaýap qatpady.

— Ádeıi istep turǵan bolarsyz? Meni qorqytqyńyz kele me?

Anasy úndemesten qoljýǵyshqa bettedi, qolyn jýdy, sonan soń bólmeni taǵy bir sholyp ótti de, Júlenge qazir saǵan tamaq ákeledi dep, basqyshpen asqanaǵa túsip ketti, onda Denı men Roza óz oryndyqtary janynda otyrmastan kútip turdy. Úıde buljymaı saqtalǵan ádep boıynsha olar tek analary jaıǵasqan soń ǵana óz oryndaryna otyrdy. Denı arany ashyla tamaqtanyp, tárelke sorpany jyldam iship qoıdy. Onyń jaýyryny kújireıip, eseıe túsken, júzinde qyzyl shyraı oınaıdy. Brıllıantın seppesi jarma etip taralǵan shashty jatyq ustap tur. Qyzmetshi jas qyz ústel ústine krem jaǵylǵan taǵamdy qoıyp bolǵan soń kabınette Kavelge kútip tur dep baıandady. Lúsenna ustaǵan sýdy qaǵyp saldy da, ústelge eki qolymen súıenip, aýyr kóterildi.

— Táttini mensiz jeı berińder. Men boldym.

Tynyshtyq ornady, tek bir qalypty tyqyr estilip turdy. Denı qasyǵymen tárelkege tıip ketip jatty. Kavelgeniń nege kelgenin bilesiń be dep surady Roza budan.

— Apam oǵan kelip ketsin degen, — dep tunjyraı jaýap qatty Denı.

Roza ústelden turdy da ákeleriniń bólmesi jaqqa bettedi jáne arǵy jaǵynda Kavelgeniń jýan daýsy qumyǵa shyǵyp jatqan kabınet esiginiń janynda turyp, ıyǵyna jamylǵy saldy, sóıtip dymqyl túnekte múlgigen bakqa shyqty. Bul kúni ol birde-bir kitap satpady, satyp alýshylar tek jazý qaǵazdaryn ǵana surady. Shardon qarıa munyń jalaqysynan jıyrma frank aqsha ustap qaldy, óıtkeni bul konvertterdiń birneshe býmasyn olardyń qymbattaǵanyn bilmegendikten, eski baǵasymen satyp jibergen edi. Sóre janynda uzaq turǵandyqtan aıaǵy aýyrdy, biraq bul qazir ornynda otyra almady. Bul Irendi jek kórdi, sondyqtan osy buzyq qyzdyń ózderiniń ómirine basa — kókteı enýine tóze almaıtyn, inisiniń júzinde paıda bolǵan maqulyqtyq keıip munda jıirkenish týǵyzdy. Ómirde bul endi tuspalmen, óziniń ıyǵyna túsken aýyrtpalyqqa maıysa júrip kele jatty jáne bir joly keshke asqaq oılar men kóz jasyna erik bergen sátinde ózi jaqyndaı túskendeı kóringen mamyrajaı ólkeden tym qashyq edi. Oqylatyn duǵa bul úshin taǵy da bos sózderdiń, qasań tirkesterdiń jáne qurǵaq tujyrymdardyń jıyntyǵy boldy da qaldy. Al Qudaı she? Qysqa ǵana sóz... Onyń artynda ne búrkemelenip turǵany belgisiz. Al Rober? Buny basynda unatqan, keıin jerinip ketken zıaly jas jigit. Adamdar munyń kózine shyn bolmysynda kórinetin boldy, endi olardy eshteńe de boıamalaı almady jáne barlyq sóz endi tek týra maǵynasynda ǵana qabyldandy. Shardon kitap dúkeniniń satýshysy Roza Revolú búkil ómir boıy eski uıanyń bir buryshyna tyǵylyp, súreńsiz tirshilik keshetin bolady; myna úı-jaıdy Kavelge óz qarajatyna qalpyna keltiredi jáne basqarýshynyń búkil otbasy túptiń túbinde osy jerde sharýashylyqty myqtap qolǵa alady.

Roza búrkenshiktiń astynan túsip turǵan jaryqtyń talmaýsyraǵan sheńberiniń syrtynan ázer kórinetin myna tiri kóleńkeniń sózderin tańyrqaı tyńdady. Osy qyrkúıek keshin jáne ústelshege tirelgen tamyrlary bileý-bileý, saýsaqtarynyń býyndary isken kári qoldy bul keıin talaı ret esine alatyn bolady. Qyzy anasynyń qushaǵyna umtylmady, ólimniń jaqyndyǵy adamdy baıyz tapqyzbaıtyn, kaıta kerisinshe, áldeqaıda azapty ete túsetin qarajat qam-qareketi toly aq shashty basty júregine baspady. Joq, qyzy anasyn qushaqtamady, kerisinshe, jyny qoza surady:

— Kavelge osy jerde sizge myljyń áńgimeni soǵyp otyrǵan kezde Denı ne istegenin bilesiz be? Ol kimmen esikti jaýyp alǵanyn, qazir onyń tóseginen kimdi kórerimizdi bilesiz be?

— Qyzym, meni aıashy! — dep jalbaryndy anasy jáne soqqydan qorǵanǵandaı bolyp qolyn kóterdi. Úndeme, ótinemin, úndeme.

Kempir qaıtadan Roza óte unatpaıtyn yńyldaǵan balalyq daýyspen sóılep ketti, bul daýys onyń "baıǵus sheshem ábden berilipti" degen senimin ornyqtyra tústi. Bul eńkeıip erinimen qartaıǵan betti óppek qana bolyp edi, kenet anasy qolymen muny moınynan qushaqtaı aldy da qyzyn ózi uzaq súıdi.

ON JETİNSHİ TARAÝ

— Baıǵus Lúsennanyń túri óte azǵyn!

Leonı Kostado óz tanystarynyń álde biriniń "túrinen azyp ketkendi" kóre qalsa, kóp uzamaı qaıtys bolǵan habaryn kúte berý kerektigin árkim-aq biletin. Ol áli kesh qalmaı turǵanda "baıǵus Lúsennamen" qalaıda júzdesýge umtyldy. Qysta birneshe ret ańysyn ańdydy, biraq tek sáýirdiń basynda ǵana aqyry ózin Leonánda qabyldaıtynyna senimdi boldy. Óziniń "Delonebelvıl" markaly úlken avtomobılimen ol onda bir saǵatqa tolmaı jetip bardy. Motor shýy endi ylǵı morfıımen múlgıtin Lúsennany uıqydan oıatyp jiberdi. Roza terezege keldi.

— Bul sol ǵoı. Men ony osynda ertip kelemin, biraq qalmaımyn... oǵan tózimim jetpeıdi...

— Tek on mınýttan aspasyn! — dep jalbaryndy naýqas.

— Sen sonshalyqty jaman kórinbeısiń! — dep sambyrlady Leonı Kostado, naýqastyń kúńgirt — solǵyn betinen janaı shóp etkizip.

Jáne Lúsenna elim almaı jatyr dep kúrsine shaǵynǵanda, kóńil suraýshy órekpı málimdedi:

— Jazylyp ketetinińe sený qajet, jarqynym, saýyǵyp ketkiń kelýi kerek. Boıda jylý barda úmitti úzbegen jón... Biraq Qudaı taǵala ózine shaqyryp jatsa, sen meni keshpeı bizden júrip ketkenińdi qalamaımyn...

Lúsenna estiler-estimes sybyrlady:

— Sen óz boryshyńdy oryndadyń ǵoı... Sen solaı isteýge tıis ediń.

— Iá, solaı. Óıtkeni birinshi orynda bizdiń balalarymyz aldyndaǵy boryshymyz turady ǵoı, biz olardyń muralyq dáýleti úshin jaýaptymyz... Eger taǵy da sony isteýge týra kelse, men, árıne, taǵy da solaı etken bolar edim, biraq...pansıonynda Langalerı qasıetti anashymyz aıtatynyn, mende ylǵı "sózdiń maıdalyǵy" jetpeı jatady, esińde me?

Naýqas buǵan qaramastan aıtty:

— Másele mende emes... Al ana Roza... Meniń qyzyǵym sizderge esh jamandyq jasaǵan joq edi ǵoı!-dep kenet aıǵaılap jiberdi ol — Seniń ulyń bizdiń beıbaqtyǵymyzdan keıin nege kelip Rozaǵa qolyn usyndy, al sonan soń buny tastap ketti?..

Ol jastyqtan óziniń qorqynyshty basyn kóterdi, ólim betti eki qara shuqanaqqa aınaldyryp úlgeripti, sóıtip tissiz aýzymen aýa jutyp aıtty:

— Ket, Leonı!

Biraq Leonı Kostado Fredı — Dúpondarda saýyq kesh bolatyn keshtegideı óz degenine jetpeıinshe, sóıtip osynda sol úshin kelgen keshirimin almaıynsha ketpeýge uıǵardy.

— Aldymen meni kesh, — dep ol tótesinen tartty, — barlyq baqytsyzdyq bizdiń ústimizge úıirildi. Qandaı baqytsyzdyq deısiz ǵoı? Kóp, ár túrli baqytsyzdyq... Gaston týraly aıtýǵa turmaıdy, álgi qarǵys atqyr Loratı úshin shashylyp bitti, túptep kelgende soǵan úılenetin shyǵar... Al Rober mynaý... Biraq ol eshteńe etpes edi... Kenjemiz qandaı qylyq shyǵardy! Esýas, Pero balam!..

— Ol Afrıka atqyshtar polkine tústim dep Rozaǵa hat jazypty.

— Iá, nege, nelikten?! Qoshtasyp anasynyń betinen súımesten, úıden ketip qaldy! Men ony qamqorshylyqtan bosatyp edim — bul meniń tarapymnan jasalǵan qylmys boldy, óıtkeni ol ózine-ózi qojaıyn bolyp ne búldirgenin qarashy. Al nege? Aıaýshylyqpen aıtyńyzdar, ne úshin? — dep órekpidi Leonı Kostado aıǵaılaýdy jáne sambyrlaǵan qatty daýysty kótere almaı jatqan naýqas týraly esh oılamastan. Ol naǵyz betimen ketken anarhıs, eshqandaı bılikke baǵynǵysy kelmeıdi!.. Aıtyńyzshy, Roza sebebin bile me?

— Joq, Pero jaı eshqandaı túsindirýsiz buǵan óz meken-jaıyn habarlapty.

Roza kirdi.

— Keshirińiz, apama demalý kerek. Ol qazir óte tez sharshap qalady.

Leonı naýqasty súımekke eńkeıdi de tabandap sybyrlady:

— Sen meni keshiresiń be? Aıtshy? Káne? Aıtshy?

Lúsenna tyrysýdan sharshap, basyn ızedi, sonan soń jyly jamylǵy astynda sozylyp, kózderin jumdy. "Ketse eken", — dep oılady ol tezirek ketse eken!".

— Al Rozetta endi Bordaǵa baryp júrgen joq pa?

Kenet naýqasta áldeqaıdan kúsh paıda bolyp, ol áýezdi daýyspen jaýap qatty:

— Joq, ol úıde jumys isteıdi, esep kitabyn júrgizedi. Óıtkeni qazir Leonándaǵy sharýashylyq úlken, óte paıdaly tirlik. Bizdiń aqshamyz kóbeıdi...

Leonı qaıtadan tósekke keldi de naýqasqa qyzǵanyshty kózin tigip turyp:

— Bordoda Denı kúnde tańerteń bazarǵa ózi keledi, kótere alýshylarmen saýda jasaıdy degen sóz tarap júr, — dedi.

— Aptasyna eki ret qana. Kavelge sút sharýashylyǵymen jáne baqshamen aınalysady, ol Denıge jemis baǵyn tapsyrmaqshy. Qala mańyndaǵy jerde júzimdikpen aınalysý túkke turmaıdy. Óńdeý tym qymbatqa túsedi... Iá, qazir bizdiń úlken tirligimiz bar, — dep maqtanyshpen qaıtalady naýqas. Balalarymnyń ishkeni aldynda, ishpegeni artynda, tolyq jetkilikti. Elý gektar jer, tórt joldyń qıylysyndaǵy úı-jaı, qala qol sozym, sharýashylyq júrip tur, — bul degeniń ájeptáýir dáýlet bolar! Kavelgeniń otbasyna biz qansha qaryzdarmyz dep oılaımyn! Áldebir jalqaý ári qopal munda bárin qurdymǵa jiberer edi-aý!

Leonı Kostado esikten shyǵyp bara jatqanda oǵan osy ýly jebe dop tıdi.

— Qalaı, aldyń ba? Má, saǵan! — dedi naýqas tereń masattana, sóıtti de sharshap kózin jumdy.

Úlken qońyzdar gúldep turǵan talshyndardyń aq jáne qyzǵylt gúl shatyrlary tóńireginde gýildep júrdi. Barlyq belgisine qaraǵanda, jyl júzimshiler úshin jaqsy bolmaq dedi Leonı Kostado. Sonan soń Rozadan ár joly Perden hat alǵan saıyn ózine hat jazýyn suraı bastady. Oǵan, sirá, júzim jınaý kezine qaraı demalys berip qalar. Aqyrynda áreń degende avtomobıline mindi, ol jolmen júrip ketkende jaınap turǵan jupar gúldiń hosh ıisin bir sot benzın ıisi basyp ketti.

Osy sapardan keıin bir kúnnen soń Leonı Kostado mıyna qan quıylyp jyǵyldy. Ol óziniń pikiri boıynsha "túri óte azǵyn" qurbysy Lúsenna Revolú qaıtys bolardan bir aı buryn óldi. Jantásilim shaǵynda onyń janynda tek Rober ǵana boldy, biraq ol aqtyq tynysyna deıin tek Gaston men Perdi ǵana aýzyna alyp jatty.

ON SEGİZİNSHİ TARAÝ

"Oılanaıyq!" — dep qaıtalaı berdi ózine-ózi Per Kostado, ádettegideı jalǵyz otyryp tamaqtanýdyń sońynda, ol as ústinde kóp ishti, onysy bunyń oıyn tek shıryqtyra tústi jáne onda dúnıeni kezip ketý, soqpaqtyń birde-birine úırenshikte kez kelgenine buryla salý nıetin týǵyzdy. Bul kezde onyń basyna áli Afrıka atqyshtar polkine erikti bolyp kirý kele qoıǵan joq-ty. Degenmen, ol ózi bilmese de, osy aqylsyz sheshimge ákeler jolda edi.

Bul jaldamaly arba kólikter men taksıler legi úzdiksiz aǵylyp jatatyn Marlen alańynan óte bergen kezde jaýyn quıyp ketti. Perdiń qolshatyry joq bolatyn, biraq oǵan qonaq úıge qaıta oralyp, óz nómirinde tym-tyrys qamalýdy oılasýdyń ózi sumdyq edi. Degenmen, onyń óz ómirine jańa adamdar engize qoımaýy jáne ózi syrt aınalǵan jandardy umyta almaýy qandaı azapqa tústi. Endi ol sheshesi men Roberdiń jalbarynǵan hattaryna meıirimdi jaýap jazatyn boldy. Tek Denımen búkil baılanys rasynda da úzilgendeı, ıá bul Rozadan óziniń burynǵy dosy týraly habar aldy.

Jaýynnyń quıýy kúsheıgendikten, Per ózine jolda kezige ketken "Olımpıa" saýyqhanasyna kire saldy. "Jaýynnan tasalana turý kerek qoı" dep oılady, biraq sonymen qatar ózine: "Kelýshiler arasynda qarbalasyp, tóńireginde teńselip júrgen búkil myna tobyrdyń keskin-keıpi men qylyqtaryn bajaılaý, áıelderdiń dámhana tuǵyrlarynyń bıik oryndyqtaryna shoqıyp alyp, qalaı ózara sympyldaıtynyn tyńdaý úshin yńǵaıly jeleý... Biraq endi búgin bir tamshy da spırt ishimdik ishpeımin!..", — dedi.

Ol aldyńǵy jaqqa ótý úshin eki frank aqsha tóledi. "Iá, bul saǵan arnala qoımaǵan jaı eken", — dep oılady ol Aınalardan óz keskinin kórdi: keń jaýyryndy ári denesi tyǵyrshyqtaı, qulaqtary qyp-qyzyl shyraıly jigit, al tóńireginde óńkeı júzderinde qan-sol joq, sup-sur adamdar. Zalda temeki tútininiń qoıý bulty júzip júr jáne osy tútin ishinde bir top jan orkestr oınaǵan ónniń sózin qosylyp aıtyp otyrdy. Jeńil frak kıgen jáne ilgegine gúl qystyryp alǵan, bordaqy dońyzdaı ánshi jigit shyqty; japsyrma shashtardan jasalǵan aıdary onyń Shveısarıa irimshigi sıaqty dóńgelek aqquba ári jyp-jyltyr betin sopaıtyp tur, kózderi tipten jumylyp ketken, shoshaıǵan murny taýyqtyń tumsyǵyna uqsaıdy. Bir sózben aıtqanda, onyń beti men semiz bóksesi bir-birine saı edi. Ol fraktyń uzyn tiligin áıel kóıleginiń etegi sıaqtandyra ustap aldy da, qalpaq salynǵan karton qorap ákele jatqan keıip korsetti, óziniń shashynan qystyrǵyshtar shyǵarǵandaı boldy. Onyń búkil oınaqy ánderi: "Al toǵyz aı ótken soń..." degen sózdermen nemese dárihanashynyń jasyryn shottaryna megzegen buzyq emeýrindermen aıaqtalyp otyrdy. Ol sahna syrtyna ketken saıyn jurtshylyq súısine qoshemettedi, óz súıiktisin qaıta-kaıta shaqyrdy, árkim ózine unaǵan ándi aıtýyn surap jatty. Per myna ánderdiń turpaıy anaıylyǵy men óziniń Atısiniń jáne Kıbelasynyń árekettesýi arasynda osynaý sezimniń tabıǵatynda múmkin aıyrma joq ta bolar dep oılady. Kenet ol ózine áldekimniń kózqarasyn sezindi de, aınalyp qarady. Myna jarqyraǵan janardy, myna umytylmastaı kókshil kózderdi bul qaıdan kórdi eken?

— O, meniń sypaıylyqtan asýymdy unatpaı qalǵanyńyzdy kórip turmyn, — dep qosty ol Perdiń júzinde paıda bolǵan ashýly da tiksingen keıipti baıqap. Biraq, bilseńiz, men qazir jýrnalısermen baılanysta. Men birneshe gazetti baqylaýda ustaımyn, biraq olar poezıamen aınalysa qoımaıtynyn da aıtyp qoıaıyn... Áıtse de, olarda poezıaǵa oryn bólýge áli kesh emes.

Per birden yqylas bildirip, ol ne gazetter dep surady. Landen attaryn atady, biraq Per "Qyńyr saýysqandar" degennen basqa olardyń birde-birin bilmeıtin bolyp shyqty, — al ol gazetti bunyń shashtarazda kórip shyqqany bar.

— Senseńiz, Kostado myrza, kez kelgen gazetke minber dep qaraý kerek, al gazetterdiń baǵyty qalaı — bul mańyzdy emes. Jáne, kánekı, sharaphanaǵa túseıik, myna jerde áńgimelesý yńǵaısyz, óte shý jáne aınaladaǵy jurt jaısyz.

Tar basqyshpen sharaphanaǵa tústi. Tuǵyrdyń aldynda bir qatarǵa tizilgen aldarynda iship-jemi bar jálep áıelder arasynda Perdiń kózi jasy qataıyp ketken alqam-salqam negr áıelge tústi.

— Qandaı sham,pandy qalaısyz? Mýmm? Kordon rýj?

Per onsyz da ájeptáýir iship alǵan edim dep moıyndaýǵa batpady, Landenniń ózine kórsetken yqylasy muny jibitip jiberdi. Al ol óziniń túrli suraǵyna munyń jaýabyn áldebir yntyqtyqpen kútip, jaýapty shyqqan-shaqqanyn qaǵyp alatyn sıaqty. Per Parıjde qalaı turyp jatyr? Alǵashqy kezde ońaı bolmasa kerek? Landen astanaǵa jergilikti jerlerden keletin jastardy ylǵı aıaıdy eken. Ol beıshara bozbalalardyń Ked' Orse vokzalynan shyqqan sáttegi abyrjýly túrleri qandaı deseńizshi. Olardyń bul jerde jalǵyzsyraıtyny anyq! Kostado myrza óziniń Denı dosy týraly, árıne, jıi eske alatyn bolar? Joq? Tipten esine almaıdy? Ah, solaı ma?.. Kim oılaǵan! Áıtse de marqum Oskar Revolúdiń balalary... Árıne, olardy Landennen artyq eshkim de bilmeıdi, óıtkeni olar munyń kóz aldynda dúnıege kelip, ósti ǵoı. Ras pa? Qudaıym-aı, bul sol otbasy týraly qanshama aıtyp bere alar edi! Olar týraly Kostado myrza ne oılaıdy? Sizdiń balalyq shaqtaǵy dostaryńyz jaıly óz pikirińiz bar ekeni kúmánsiz... Ózara aıtqanda, olardyń tegi nashar!

Kóp uzamaı Landenge óziniń áńgimelesýshisi serigin suraqtyń astyna alýdyń qajeti bolmaı qaldy — Per muny ózi de baıqamastan sózge qyzý aralasyp ketti. Ol uzaq eki aı boıǵy eńse basqan jalǵyzdyǵynyń esesin qaıtardy. Al Landenmen bas qosý ashyq áńgimege aınalyp, sóz ózinen-ózi til ushynan aqtarylyp jatty. Landen ádemi tyńdaı alatyn edi! Búkil zeıinimen qulaǵyn saldy. Ol Perdiń Parıjge kelýiniń aqıqat sebebin óte bilgisi keldi. Perge qysylyp-qymtyrylyp ne kerek — sebep: Roberdiń Roza Revolúmen aıyrylysýy, týǵan aǵasynyń pasyq qylyǵy.

— Ókinishti-aq! — dep muny bóldi Landen. Bir aı buryn kelgenińizde, sirá, úlken aǵańyzben kezdesken bolar ma edińiz: Gaston osynda Regına Loratımen turǵanyn bilýshi me edińiz? Al qazir olar ekeýi de Brússelde... Loratı sonda shartpen ártistik jumysqa turǵan, biraq uzaqqa barmas dep oılaımyn...

Per eger ózim Parıjde Gaston aǵamdy kezdestire qalsam, odan teris aınalyp kete berer edim dedi qatýlana. Buǵan sharap quıa otyryp, Landen munyń sondaı ymyrasyzdyǵyna súısinis bildirdi, biraq Perdiń kóp uzamaı munysyn bas tartatynyn eskertti:

Parıjdegi ómir bir betkeılikti kótere bermeıdi. Per erte me álde kesh pe, óz basynan ótkerip, buǵan kózin jetkizedi, eger áli kóz jetkizip úlgermegen bolsa. Per qyzaryp ketti, sonda Landen masaırap qaldy:

— Úlgerdińiz be? Solaı ma? Daıynsyz ba? Bizdiń áńgimemiz osyndaı ister týrasynda oıysqannan keıin bárin ashyq aıta berińiz...

Ol Perdiń kózine óńmeńdeı qarady, al bul bolsa shampannyń býynyń arqasynda aldynda albasty otyrǵanyn kórmedi. Landen úshin óte mańyzdy sát — onyń ózi aıtatynyn, "tereń moıyndaý" sáti bastaldy, bári osyǵan baılanysty edi, óıtkeni sony qaperge ala otyryp, Landen ózin jańa adammen tıisinshe ustaıtyn.

Per yqylastana sheshilip saldy. Biraq ol qaıdaǵy bir túkke turǵysyz myljyńǵa basty. Landen tipti maqaý balaqaı ózin kúlki etip otyr dep te oılady. Ol óz tabynan irgesin aýlaq salmaq, dáýletinen bas tartpaq, endi ómirlik ıgilikterdi jáne túrli jeńildikterdi paıdalanbaıdy, — bir sózben aıtqanda, "qazirgi áleýmettik júıe aıasynan shyqpaq". Ol alǵashqy qadamyn jasapty da, baspahanaǵa úırenýshi bolyp kirgen, biraq á degennen-aq bul kásipke kóńili soqpaıtynyn sezingen. Sol mezette osy josparyna qarsy ýájder, árıne, ózinen-ózi týa qalǵan — mysaly, mynandaı oılar: óziń qarsy kúresýge nıettengen, jaldamaly eńbektiń sumdyq jaǵdaıyna óz basyńdy óziń tyqpalaýǵa eshqandaı qajettilik joq; eger aqyn adamzatqa qyzmet etkisi kelse, oǵan qolyn qara jumyspen bylǵaýdyń esh qajeti joq, ol úshin táýirleý is tabylady. Biraq Per ózin jubanysh syltaýlarmen aldarqatqysy kelmeıdi — jo-joq, ol óz izgi nıetteriniń iske aspaýynyń shynaıy sebepterin jaqsy biledi: jalqaýlyq, meshkeılik, sezimtaldyq jáne ishkishtik.

Per aıtyp-aıtyp kelip, sharaptan urttap qoıý úshin bir sát kidirdi, sóıtti de qaıtadan áýes basty, al Landen budan óńmeńdegen janaryn almaı tyńdap jáne kúrekteı alaqanymen aýzyn kómegeılep, mysqyldap otyrdy.

— Siz ómir jolyna jańa tústińiz, Kostado myrza, sizge áli kóp nárseni ańdaýǵa týra keledi. Biraq siz endi alǵa qaraı alyp adymdarmen júrersiz dep oılaımyn... Mine, endi syrttan qaraǵanda, baspahanada ótkizgen álgi úsh kún sizge óte qyzyqty kóriner. Kostado myrzanyń uly árip terý kasasynyń aldynda turǵanyn oılap qarańyzshy! Óz aramyzda aıtqanda, jumysshylar ózderin sonshalyqty jaqsy ustaı bermeıdi, ras pa? Sizdiń onda nege qanyq bolǵanyńyzdy elestetip otyrmyn, solaı ma? Olar sizdi jálepke baraıyq dep qıylǵan joq pa? Joq? Qalaısha? Súıremedi me? Tańǵalarlyq is! Sizge jaı áldebir jóni túzýleri tap kelgen ǵoı! Al aıtyńyzshy, olar sizge, bylaısha aıtqanda, jan-jaqtan antalap qaramady ma? Qalaısha joq? (Ol kúlkiden alqynyp qaldy). Netken ǵajap! Ol baspahanada, árıne, áıelder de boldy, qalaı qatyndar árekettenbedi me?.. Siz, qudaı aqy, meni tańǵaldyryp otyrsyz...

— Odan da basqa nárse týraly aıtaıyq, Kostado myrza,-dep Landen muny bólip jiberdi. — Men aǵa klerk qyzmetkerdiń mindetin adal atqardym, bary sol ǵana.

Biraq Per jaınaǵan kózderimen oǵan meıirlene qarap, ózeýreı sóıledi:

— Jok, Landen myrza! Sizdiń qysylýyńyz sizdiń qadirińizdi arttyra túsedi. Siz tamasha, ǵajap adamsyz! Eger mende burynǵy bir kezderi sizdiń sondaı ǵajaptyǵyńyzǵa áldebir kúmán bolsa, endi mende solaı ekendigińizge dálel bar... Al eger siz tipti ótkizip alǵandaryńyzdyń ornyn toltyrý úshin shamaly kóńil kóterýge uıǵarsańyz da, báribir siz jaqsy adamsyz, óıtkeni búkil ómir boıy ózińizdi qurbandyqqa berip keldińiz...

Landen qarsylyq bildirýge batpady. Ádette ol óziniń qaıyrymdy júregi týraly ózi aıtatyn, biraq qazir ol ózimen birge ústelshe basynda otyrǵan, ishken sharabynan qyzara bórtken, qulaqtary qyzarǵan jáne mańdaıy tershigen bozbala (ol kirlegen qol oramalymen terin qaıta-kaıta súrtip qoıady) beıkúná kóńilimen sıpattaǵan óziniń kirshiksiz keıpi aldynda yńǵaısyzdaný jáne qysylý sezimin bastan keshirdi.

Landenniń ótirik aıtýǵa batyly barmady, qaıta, ózine-ózi tańǵalǵandaı aýzynan mynadaı sózder shyǵyp ketti:

— Siz meniń ómirimdi bilmeısiz, Kostado myrza. Siz meni bile bermeısiz.

Per bul sózderden áldebir yńǵaısyzdanýdy ańǵardy, biraq astarly aıtylǵan muńdy aıyra almady.

— Árıne, men sizdiń búkil ómirińizdi bilmeımin, biraq talaı jyl boıy meniń baıqaǵanymnyń ózi tolyq jetkilikti...

Landen ony úzip jiberip, óz ómiriniń bastaýy, tipti sol jyldardaǵy óz tirlikteriniń túpki túıtkilderi eshkimge de belgisiz ekenin aıtyp ótti. Per eshqandaı da jırenýsiz onyń qolynan shap berdi.

— Bizdiń árbir tirligimizdiń sebebi qashan da bireý ǵana bola bermeıdi, Landen myrza, bul jerde siz menimen kelisersiz dep oılamaımyn. Jáne tek aqyly taıyz adamdar ǵana bizdiń áreketimizdiń barlyq sebebin eń kádimgi baqaı esepke ákep tireı beredi. Bizdiń áreketimizdiń bastaýlary, bilseńiz, bizdiń ólkemizdegi bulaqtar sıaqty sansyz kóp. Batpaqty shalǵynda qadam basqan saıyn bulaq búlkildep jatady, olar qosylady, sóıtip qandaǵashtar tamyrlarynyń ara-arasymen typyrshı aqqan sý sondaı móp-móldir, tap-taza jáne betinde kógildir aspan shaǵylysady... Men sizdi bilemin, Landen myrza, baı qojaıynǵa, saýyq-saıranshyl janǵa, — óıtkeni ol óziniń nápsisin qanaǵattandyrýmen ǵana álek boldy, — jumys istep, bar qaıratyńyzdy jumsaǵan laıyqty adam retinde bilemin. Men muny bilemin, endi men qazbalaıtyn ne bar...

— Iá, múmkin. Biraq sodan beri... — Sóıtti de, kókeıindegi oıyn jetkize aıtpaı, úzip jiberip, Landen: — Men qanshama azap shektim..., — deı saldy.

***

Landenge tanys kórinis. Biraq bul jaıt sol keshte, ádettegideı emes, munda yza, ashshy keıistik jáne toryǵý týǵyza qoıǵan joq. "Baqyt bar, — dep oılady ol, Qudaı meıirimdi jáne jas pák jandarǵa izgilik tileıdi". Eger sen óziniń jasampazdyq isin jasap, tamasha ǵajaıypty — múlgigen orman shetinde kenet sileıip ári bir-birine súısine qarap turyp qalǵan eki balaqandy somdaǵan tabıǵattyń qoqysqa laqtyryp tastaǵan áldebir sondaı tastandy bolsań, eshteńe isteı almaısyń, mańdaıyńa jazǵanǵa kónýge ǵana týra keledi. Eger bir kezde Per Kostado Landenge taǵy kezdese ketse, ońbaǵan — qurbandyq oǵan bárin jaıyp salady... Al, bul keshte muny jaıyna qaldyrǵany jón, baqytty bolsyn. Sóıtti de, shot boıynsha aqysyn tólep, Landen ornynan turdy.

— Meni kútip tur, — dedi ol — Ǵapý etińiz.

Per kenet esin jıyp, óziniń serigi renjip qaldy dep uıǵardy, sóıtti de asyǵa kóterilip, bul sharaphanada bir ózi qalmaıtynyn málimdedi. Qyz qynjylǵan kózqaraspen buny baqylap otyrdy.

Jaýyn áli quıyp tur edi. Landen ótip bara jatqan kólikti toqtatyp, ony jaldap aldy. "Fontan kóshesine". Landen ashýlanyp qaldy dep áli oılap turǵan Per oǵan shyǵaryp salýdy usynady. Ol dirildegen daýyspen kelisim berdi, biraq ózin kútip otyr dep aıtty.

— Men sizben úı aldyna kire beriste qoshtasamyn, — dedi Per.

Ol Landenniń sózge sarańdyǵy — renishtiń belgisi ekenine esh kúmándanbady, sóıtip ony jadyratýǵa árekettendi. Ol murnymen aýany dybys shyǵara soryp bul kúımeden óziniń ata-anasynda bolǵan ekıpajdardaǵydaı ıis shyǵady, bala kúninde kúımeler jınalatyn buryshta turatyn dáýiri ótken qaýsaǵan tarantasqa minip alyp ertegi saıahatqa shyǵatynym esime keldi dep soqty, onyń esine ol bir joly keshte ózi Roza Revolúdi Leonánǵa shyǵaryp salǵan páýeske de tústi... Landen myrza, árıne, Roza Revolúdi jaqsy tanıdy. Landen Revolú bıkeshti jaqsy biletinin rastady. Ol qyz munymen kezdesken saıyn ylǵı munyń qaryndasy qalaı turyp jatqanyn suraıtyn jáne bul sol bir ınabatty kishipeıildilikti eshqashan umytpaq emes.

— Mine, solaı! Landen myrza, tek sizdiń bir ezińizge ǵana syr ashaıyn... Men ony súıetinmin jáne áli de súıemin. Jáne árdaıym súıip ótemin.

Landen: "Ómir aqıqaty bar, aqıqat ómir bar" dep oılady. Kúıme baıaýlap kelip, aqyry toqtady. Landen zor daýsymen:

— Mine, kelip, jettik. Rahmet sizge, Kostado myrza, — dedi.

— Táıiri, — dedi Per.

Sol kezde Landen:

— Sizdiń maǵan sondaı senimińiz, sondaı izgi nıetińiz úshin rızashylyǵymdy aıtamyn. Ah, eger siz bilseńiz ǵoı..., — dep qosty.

Qońyraý túımeshesine qolyn batylsyzdaý qoıyp, ol Perdiń ózin tyńdamaı jáne taban jol ústinde áldeqaıda alysqa bulyńǵyr kózqaraspen qarap turǵanyn kórip, úndemeı qaldy.

— Men óz qonaq úıimnen alystap ketkenime óte rıza bolyp turmyn, — dedi Per. Búkil Parıjdi jaıaý júrip baramyn. Jaýyn tyıyldy. Seıildeýden masańdyq taraıdy. Ólip uıyqtaıtyn bolamyn.

Kóshir ketip qalǵan edi. Landen qoshtasa qolyn bulǵap, sál ashylǵan aldyńǵy esikke enip ketti.

Perdiń "Olımpıaǵa" qaıtyp barǵysy keldi. Biraq qyzdyń irkildek serigin esine alǵan kezde jırenip ketti. Iá, jalpy alǵanda, tazalyqty saqtaýǵa tyrysý kerek. Bul ózinde eńsere almaı júrgen osyndaı berekesizdikten: bir jaǵy — sezimtaldyqtan, ekinshi jaǵy — óz-ózine kóńili tolmaýshylyq qanshama bozbala azap shegip júr! — dep ózine suraq qoıdy, — tipti sondaı túsiniksiz qarama-qaıshylyq Atısten de kórindi: keıipker sonshalyqty kúrdelenip, Kıbela Atıstiń kóńili áldebir beımálim qudaıǵa aýyp, pák sezim kernegenin baıqady. Ylǵal, da laısań taban jolmen, qaraýytqan úıler, saýyq qurǵan qyzdar men masań erkekter bir-birine úıirsektep, birdeńe aıtyp jatqan ishkilikhanalardyń jarqyrap turǵan oıyq terezeleri janynan ótip bara jatyp, Per jelókpe Atıs renjitken Kıbelanyń muńyn ózine-ózi óleńdete báseń daýyspen oqydy.

Jylap turmyn: Atısim, sonsha álsiz ári kúshtisiń asa bir.

Uıyqtaýsyń ba? Saǵan shópter mahabbatpen tozań shashady,

Seniń ystyq qanyńmen úndestikte shegirtkeler shýylǵa basady.

Qustar qoıdy án salýyn — óli tynyshtyq tóńirekti jaılady.

Alys teńiz jaǵasynan baıaý samal sıpap jatyr mańdaıdy,

Jartas ústinde kári qaraǵaılar shýlaýdan bir tanbaıdy,

Súıiktińniń jupar ıisi jan-júrekti dir etkizdi.

Boıdy órtedi qyzǵanysh, qaıǵy túbi sheksizdi!

Qushaqtarmen ózińniń basýyń úshin tábetti,

Tal tústiń qyzǵan aptabyn basýdan men dámettim.

Biraq bári beker eken! Shań basqan boıyń jerden jazyldy,

Aptap jazdaı qýatty ári jalyndy -

Atıstiń alyptyǵyna, bálkim, senbegen shyǵarmyn.

Atısimniń boıynda ıkemi bar jylannyń,

Ol áldebir qupıany janarymnan jasyrady eken-aı.

Kıbela odan esh habarsyz. Beker ǵoı!

Ormandar muńdy, teńizder de shermende!

Ol janymen, tánimen sybaılas bolmas senderge.

Ol senderge baǵynbas, shaqyrǵanǵa jer ún-túnsiz qalady.

Balań júzine qaraımyn — onyń ashyq ári qatý qabaǵy.

Ózgeshe masattanýyń jazmysh bolyp kútedi,

Muń-zar basqa, seniń kúniń ózgeshe bop bitedi,

Tolqyn kemirgen jaǵalaýyma qaraǵanda.

"Sybaılas ..." Nashar! — dep kinálady ol ózin. Bul joldy ózgertý kerek...". Báseń únmen dybysy úndes sózder izdeı ol Sena ústindegi kópirden ótti, sonan soń qandaı jolmen kele jatqanyn ańdamaı, ańnyń óz inine kaıtyp kele jatqany sıaqty túısikpen sezip úıine bettedi. Sharshaýdan qaljyrap, ol sheshine sala, birden uıqyǵa ketti. Tańerteń ádettegideı qarny ashýdan emes, qatty basy aýyrǵannan jáne júregi aınyǵannan oıandy. Ol alda aýyr kún turǵanyn bastan keshken tájirıbesinen bildi, sondyqtan qaıtadan jatyp qaldy. Saǵat keshki jetilerde ornynan turdy, ózin asyǵys — úsigis retke keltirdi, sóıtti de kúnde tańerteń kilegeı qatqan kofeni syqyrlaǵan ımek nanmen iship alatyn súthanaǵa bettedi. Biraq bul keshte kofe oǵan keshki tamaq ornyna júrdi de, qaıtadan kelip tósegine qulap tústi.

***

Kelesi kún óz maýsymynan ala bóten ashyq, tipten jarqyraǵan kún boldy ("Mundaı jylylyq uzaq turmaıdy!"), sóıtip Per qaıtadan sergek kúıge tústi. Ol úıden tal túste shyqty, gazetshiler satyp júrgen "Baspasózdiń" jańa nómirin aldy da "Panteon" sharaphanasynda ústelshege jaıǵasty. Onyń qarny qatty ash edi, óıtkeni ekinshi táýlik eshteńe jeı qoımaǵan. Bıfshtekske tapsyrys berip, gazetti qaraýǵa kiristi jáne birinshi betinen Landenniń portret sýretin kórdi. Sýrettiń ústine qara qoıý áriptermen: "Fonten kóshesindegi qylmys" dep jazylypty, al astyńǵy jaǵynda "Qylmys qurbany" dep kórsetipti.

Keıinirek, ol sol bir úreıli sátte bastan keshkenniń bárin esine túsirýge tyrysqan kezde, Landendi ózi óltirgendeı sezimde bolǵan eken. Buny ári-sári áýestik bılep, qorqynyshty habardy oqýǵa kiristi jáne daıashy bıfshteksti ákelgen kezde basyn kótere qoımady. Bir ǵajaby, munda óziniń eshteńege kináli emestigine ishteı tereń senim bolmady, sóıtti de osyǵan óziniń kózin jetkizgisi kelip, oqýyn qoıa turyp, aldyńǵy kúnniń keshin qalaı jáne qaıda ótkizgenin ár mınýtyn qýalaı esine túsire bastady. Bul, árıne, Landenmen onyń syrt kire beris esigi aldynda qoshtasty — qansha mas bolsa da, degenmen, onyń artynan ermedi... Kenet munyń kózine: "Landen keshki saǵat on shamasynda "Olımpıa" saýyqhanasynda jolyqqan belgisiz jas jigitke izdeý salynady. Landen men álgi beımálim jigit sharaphanaǵa túsip, sol jerde bir shólmek shampan ishkenin kórgen kýáler bar. Landen shot suraǵan kezde saǵat áli on bir bolmaǵan. Býlvarda ol №2021 kúımeni jaldaǵan jáne álgi jigitti ózimen birge júrýge shaqyrǵan. Kóshir olardy Landenniń úıine deıin jetkizgen, biraq úıge olardyń ekeýi kirgenin kórmegen. Tipti oǵan jas jigit odan ári jalǵyz ketken sıaqty kóringen. Kóshir habarlaǵan belgiler Landendi biletin jáne onymen birge ketken jas jigitti baıqaǵan saýyqhana bılet satýshysy kórsetken belgilermen saı keledi. Sharaphana daıashysy da onyń kelbetiniń osyndaı sıpattamasyn berdi. Tek bir ǵana kýá sharaphanada Landenge qarama-qarsy ústelshede otyrǵan Ivelına Shabra bıkesh onyń serigin tipten ózgeshe sıpattady. Tergeý adamdardyń tym kópshiligi óz sharýasy jaıly tis jarmaı, qupıa ustaǵandy jón kóretin ózgeshe ortada júrgizýge týra keletinimen kúrdelenip tur. Budan basqa, barlyq kýá izdestirilip jatqan jigit "Olımpıaǵa" udaıy kelip júretinder qataryna jatpaıtynyn bir aýyzdan rastaıdy, eshkim de munda onyń túrin tanymaıdy, sirá ol bul "saýyqhanaǵa" birinshi ret kirse kerek".

"Sońǵy habarlar" bóliminde esik baǵýshynyń kórsetkenderi keltirilgen, ol polısıany basqa izge salatyn sıaqty. Keshki saǵat toǵyz shamasynda Landenge belgisiz bireý kelgen, ol marqum oǵan ózi bergen kiltpen onyń páteriniń esigin ashqan bolýy tıis. Esik baǵýshy Landenniń úıge keshki saǵat on bir shamasynda kelgenin qýattaıdy jáne onyń syrtqy kire beris aýyzda áldekimge: "Saý bolyńyz", — dep aıtqanyn estigen, biraq ol qoshtasqan adam odan ári taban jolmen júrip ketken.

Per óz staqanyn birden qaǵyp saldy, sóıtip jeńildene dem shyǵaryp, jan-jaǵyna qarady. Sirá, eshkim de buǵan nazar aýdarmaǵan sıaqty, bul kózderin jumyp, mińgirlep duǵa oqydy. Esik baǵýshynyń aıǵaǵyn bes-alty márte qaıtalap oqyp shyqty. Sonymen, bul qutyldy!..

Tergeýshige jazyp bere me, álde qajeti joq pa? Joq, bul jaı aqymaqtyq bolar edi... Árıne, Monmatrdyń barlyq qonaq úıinen jáne Respýblıka alańy mańynan, arasynan izdeıtin bolady. Olar kelip jaqsy otbasynan shyqqan bozbalany ustap áketedi dep oılaýǵa eshqandaı negiz joq, bul turyp jatqan baspana qojaıyndary izetti jandar, bul týraly tek jaqsy pikir aıtar. Ol keshki gazetterdi tosyp Lúksembýrg baǵynyń saıajoldarymen uzaq kezdi, biraq gazetterden eshqandaı sony egjeı-tegjeıli jańalyq taba almady. Túndi (qylmystan keıingi úshinshi tún) bul óte alańdaýmen ótkizdi: tósegine sheshinbesten jata ketti, sot saıyn shoshyp oıanyp, kózin ashty, sosyn qaıtadan qara túnek tuńǵıyqqa túsip ketti. Tańǵy saǵat jetide bul ornynan turdy jáne úıden shyǵa sala asyǵa dúńgirshekke bettedi. Gazetterde tergeýshi marqum Landenniń úı qyzmetshisinen uzaq jaýap alǵany habarlanypty. "Olımpıada" kórgen beımálim jas jigit týraly áli esh ilik joq, al onyń aıǵaqtary tergeý úshin óte qajet-aq edi. Biraq onyń tabyla qoıýy ekitalaı, "óıtkeni bul istiń uıat jaqtary bar eken".

Aldymen adam óziniń bolmysynda búrkengen nárseni jeńýi, sol kúıdirip jatqan irińdi jarany jazýy kerek dep oılady Per. Biraq adamnyń kórinbeıtin jara jep jatqan óz beısharalyǵy, balań jigittiń dindar bolmysyn qıalı sıpattaǵy uıǵarymdarǵa ıkemdeı alatyn óz qorqaýlyǵy munyń betin olardan buryp áketti, bul din ilimine qanyq emes edi, sondyqtan jaratqandy onyń osyndaı qorqaý maqulyqty jasaǵanyn aqtaıtyn paıymdaýlarmen qanaǵattana almady. Kelesi aptanyń ishinde ol birneshe márte óz kúmáninen arylǵandaı, duǵadan, soqyr senimnen pana tapqandaı sıaqty bolǵan-dy, biraq bul óz qalaýymen ózine shaqyryp ala almaıtyn belgili bir kóńil kúımen baılanysty ǵana sátter edi. Qalǵan ýaqyttyń bárinde ony ishteı arpalys jegideı jedi jáne ol Lýı Landendi máńgiliktiń jaǵalaýyna deıin shyǵaryp salǵan birden-bir serigi ári Landenniń aldynda adamdyq kelbet kórsetken sońǵy jan Per Kostado úshin kóńil jubatarlyq, oıyn buryp áketerlik sıpatta bola qoıǵan joq, óıtkeni budan keıin ol beıbaq óz jan alǵyshynyń janarynan tek raqymsyz qatygezdikti ǵana kórdi ǵoı. Oqıǵa, árıne, tóten, biraq nárseniń shyn jaǵdaıyn, kádýilgi aqıqatyn, adam ómir súrgeli beri alýan keıipte kórinip kele jatqan sumdyqty ashyp kórsetti. Din ilimi ǵulamalarynyń pikirinshe, máńgilik tozaq osynda, jerde, qarǵysqa ushyraǵandar týǵan sátten, tipti olar dúnıege kelmeı jatyp bastalady. Kıbela men Atıstiń beıneleri oıyn bılegen balań aqyn kele jatqan jol ony Landennin talqany taýsylǵan sońǵy shepke — óli teńiz jaǵalaýyna ákeldi.

***

Per birneshe apta esalań sıaqty kúıde júrdi. Ol shirkeýlerge bardy, táýbesine keldi jáne birese din abyz dinı suraq-jaýap kitaby — katehızısten alynǵan qasań tirkester, sıynýshynyń barlyq kúdigi sheshiletin din ilimi eńbekteriniń attary toly birsydyrǵy jaýaptardy, birese toryǵýshylardyń aqylgóılik myljyńy ábden jalyqtyrǵan sharshaý adamdardyń kókeıge qonymsyz, bulyńǵyr sózderin tyńdady; biraq keıde ol qaltqysyz senýge jáne súıýge shaqyrýdy estidi, sonda tizerlep otyra qalyp, Sen-Súlpıs ǵıbadathanasynda qasıetti qyz minájathanasynda basynan ótkenindeı, birer sát jalyndy duǵaǵa múlgip ketip júrdi.

Munyń kúshi sarqyldy. Bolmysy osyndaı bozbalanyń kezdeısoq kezdesýge táýeldi taǵdyry sheshiler sát jaqyndap kele jatty. Buǵan jolynda kútpegen jerden bireý shyǵa kelip, ıyǵynan shap berip ustaı alyp, áldebir jolǵa ıterip jibergeni kerek edi. Jáne osyndaı ushyrasqan adam onyń joldastarynyń biri emes, din abyz da emes jáne áldebir áýlıe adam da emes, jálep qyz edi.

Per óziniń ústinde turǵan búkil jaratylystyń eńserilmeıtin bıligin uǵa aldy, osy bılikti eshqandaı da toryǵýsyz qabyldaýǵa óziniń dármensizdigin de túsindi. Onyń tóńireginde basqa adamdar jaratylys zańymen júrip jatty jáne ózderiniń nápsilerin qanaǵattandyrýdan eshqandaı qasiret kórmedi. Olarǵa ózderiniń súrinip qulaǵandary úshin uıat sezimi beımálim edi, azǵyndyq úıyǵyna maltyǵý qorlyq kórinbedi. Biraq Per óziniń tuńǵıyqqa batyp bara jatqanyn sezindi. Aqyl-parasattyń eshqandaı da ýáji myna raqat keshýdiń bári adam jamy úshin ólim degen munyń nyq senimin seıilte almady. Laı tolqyn ony tunshyqtyrdy, oǵan kez, ıis sezý, estý sańlaýlary arqyly enip jatty. Qandaı azap! Ol ózine nan men sharaptan góri qajettirek bolyp alǵan álgi lázzatqa toly ómirge qanaǵattana almady.

Ómir súrý ol úshin tózgisiz qareketke aınaldy, biraq ol ózine-ózi qol salý týraly oılaǵan da joq. Qaıta ol ómirge qushtarlyqtan, osy jaryq? Dúnıede ómir súrý baqytynan tunshyqty. Tipti eger onyń kózderin oıyp alsa, ol úshin ony aıaýly jer dúnıesine matap qoıýǵa bir tal jip te jarap jatar edi, — oǵan nóser jaýynnyń shorshyǵan tysyryn, onyń aǵashtar japyraǵyndaǵy jylǵa bop aqqan sybdyryn estý jáne kún sáýlesi astynda jaýynnan dymqyl tartqan jerdiń býsanyp jatqan salystyrýǵa eshteńe jetpes sol bir ıisin seziný jetkilikti bolar edi. Jáne tipti munda barlyq sezim múshesi ólip ketse de, sónbes oı men ómirge ińkárlik, óz júreginde júrip jatqan qubylysty bilýge qushtarlyq, onyń árbir lúpiline den qoıý qalar edi.

Biraq ol ólimnen keıingi kúıden qoryqty. Ol óziniń sanasyna bala kúninen sińirgenge sendi. Basqalar bul senimderden ıyqtaryn qıqań etkizip ońaı qutylsa, ózinen olardyń aýyrtpalyǵyn laqtyryp tastasa, al munda jan-dúnıesine egilgen tuqymdar kóktep shyqqan edi. Maýsym aıynyń shalǵynynan Kıbela men Atıstiń izderin qaraı júrip, ol butaqtardyń sybdyrynan perishteler únin estýin jáne tola saban ıisi burqyraǵan mal qoranyń ashyq esiginen mańdaıyna kerip qaǵyp tastaý jazylǵan sábıdi tizesinde terbetip ustap otyrǵan jas qyzdy kórýin toqtatpady. Sonaý kolejde-aq mektep aýlasynda átkenshek ilingen árbir baǵan buǵan turǵyzylǵan aıshyq bolyp elesteıtin jáne onda kerilip tastalǵan jan buǵan basyn salbyratyp qarap turǵandaı kórinetin, al synyp bólmesinde tereze qas ekisiniń aıqasqan beldeýleri de shýly torǵaılardyń tutasqan bulttaı úıirleri qonǵan qoıý japyraqty qaraǵash ústinen sol aıshyq tárizdi kórinetin. Biraq, degenmen, azaly beıne jerdiń ádemiligin munyń kózinen kólegeılegen joq.

Bul jasóspirim dindar beıbitshilik úshin, jer betindegi shattyq úshin ólip ketýden de qatty qorqatyn. Ol sváshennıkterdi qurmettegenimen, ylǵı olardan aýlaqtap júretin. Ol Qudaıdyń dańqyn asyrý úshin ózderiniń torlaryn quryp tastaıtyn osynaý adam janyn ańdýshylardan seskenetin. Endi ol ashtyqtan ishegi buratylǵan, biraq tastalǵan jem qaqpandy búrkemelep turǵanyn biletin jas túlki sıaqty olardyń tóńiregin aınalshyqtap júrdi...

Munyń qolyna nemere Renanyń jańa shyqqan kitaby, sondaı-aq Sharl Petıdiń qalamynan týǵan "Janna d'Ark meıirimdiliginiń syry" kezdeısoq tap bolǵan kúnder kelip jetti.

Ómirdiń taýsylar shaǵynda bizdiń taǵdyrymyzǵa áldebir kitaptyń yqpal ete qoıaryna sený qıyn bolar. Biraq, bul — aqıqat, kúndelikti shyndyq. Per aıshyq pen qylyshtyń úılesimi óziniń ómirine syrttan engenine ózin sendirdi, alaıda ózi de ańǵarmastan, munyń zamanyndaǵy jáne beıimindegi barlyq derlik jasóspirim sıaqty olardy óz boıynda alyp júr edi, olardy tabý úshin tereń úńgı qazýdyń qajeti bolmady...

Ol qarapaıym uıǵarymǵa keldi. Mundaı jasta adamdy óziniń barlyq ómirlik qaqtyǵysyn qalamdy bir shıyrýmen sheshe salý úmiti aljastyrady. Ol óziniń qolyn qoıady, sóıtip, bárin de támamdaıdy — Parıjdi, ashynany, myna barlyq jırenishti pendelerdi ysyryp tastaıdy, otbasyn da jaıyna qaldyrady (ol eshkimnen de, tipti anasymen de qoshtaspaı ketedi). Per qolyn qoıdy, endi bári munyń ózine emes, basqalarǵa jáne basqaǵa — muny birde túnde "Olımpıa" saýyqhanasyna kezdeısoq alyp kelmegen, ony ólim qaqpanyna túsken adamnyń jolynyń sońǵy burylysyna ádeıi astyrtyn nıetpen qoıyp qoıǵan qudiretke baılanysty edi. Per ómirimizde bolatyn kezdesýlerdiń bári bizdiń tirshiligimizge yqpal etetinine, bizge taǵdyr jiberetinine jáne biz ańǵarýǵa tıis syrly máni bolatynyna sendi.

Jáne, endi tek basqalardyń erkine berilý kerek degen oı onyń janyn jaı taptyrdy! Iá, ıá syn tezi aıaqtalǵanǵa deıin... ıaǵnı jıyrma úsh jasynda áskerı qyzmetten bosatatyn 1915 jyldyń kóktemine deıin, jáne ol ózine qymbatqa tússe de, bul ómirde adamǵa qýanysh ákeler qupıany aqyry ashpaı qoımaıtyna sendi.

ON TOǴYZYNSHY TARAÝ

Anasy naýqastanyp uzaq jatqan kezde jáne ol qaıtys bolǵan sol jeltoqsan kúnine deıin úıdegi ekinshi aýrý Júlen kózge ilinbeı qaldy. Ol buıyǵy yǵysyp, Marıa Kavelgeniń aýys-túıis kútimin qanaǵat tutty. Biraq qalaı sheshesi qaıtty, ol aýyr naýqas kúıin jáne tıisinshe quqyn qaıta qalpyna keltirdi. Onyń tirshilik etýge arnalǵan birde-bir múshesi búlinbese de qatty aryp ketti, onyń kúıi aıryqsha kútimdi talap etpeıtin, sondyqtan Roza oǵan qaraı júrip ózi úshin birden-bir ermekke aınalǵan isimen aınalysa aldy: bul esep kitabyn júrgizetin, al Leonánda esep-qısap júrgizý barǵan saıyn kúrdelene tústi, óıtkeni sharýashylyq kún sanap órkendep bara jatqan-dy.

Júlen esh ýaqytta óz bólmesinen shyqpasa da jáne Marıa Kavelge men Lýı Larıtan (úıde jańadan paıda bolǵan bul adam ál-aýqattyń qaıta qalpyna kelýiniń dáleli edi) basqa eshkimdi kórmese de, úı-jaıda bolyp jatqan oqıǵalarǵa, Kavelgeniń japsarlas bólmesine jaılasyp alǵan óz inileriniń jeke ómirine qatysty jańalyqtardy da Rozadan jasyrmaı, kún saıyn qaryndasyn qanyqtyryp otyrdy. Denı Kavelgeniń qyzymen talaıdan ámpeı-jámpeı ekenine Júlen esh kúmándanbady. Ol qyzdyń bir aı boıy tósek tartyp jatyp qalǵany beker emes: onyń túsik tastaǵanyn búkil Leonán biledi. Kavelge Denıdi Irenge úılenýge mindetti túrde kóndiredi. Ol tek munyń jıyrmaǵa tolýyn jáne áskerı qyzmetke alý qaýpi joıylýyn kútip júr. Denıdiń keýdesi qýshyq, sondyqtan basqarýshy oǵan aq bılet ala alatyndaryna senimdi. Qudaıǵa táýbe, Kavelgeniń paıdaǵa jarar tanystary jeterlik.

Roza Júlenniń sypsyńyn tyjyryna únsiz tyńdap júrdi jáne olarǵa senbeıtin syńaı tanytty. Qazir Denı úıde turmaıtyn, bular sırek kórinetin, tek sharýashylyq turǵysyndaǵy máseleler boıynsha ǵana sóılesetin. Ýaqyt óte kele bulardyń arasynda ornaǵan bólektenýshilik ahýaly shıryǵa tústi. Ylǵı da alań kóńil jáne sonymen qatar áldeqalaı uıqyly-oıaý júretin Denıdiń bar zeıini sharýashylyq qam-qareketine aýǵanymen, olardy tek daǵdymen ǵana atqaryp, aıkezbe tárizdi ilbıtin edi.

Kóktemniń basynda, analary qaıtqannan keıin birneshe aıdan soń Júlenniń ernine ushyq shyqty, Roza oǵan basynda mán bermegen-di. Mundaı aýrýlardyń mańdaıyna jazylǵany sol — olardyń muń-zaryna onsha nazar aýdaryla qoımaıdy ǵoı. Biraq birneshe saǵattyń ishinde Júlenniń juqa erinderiniń kóntıip isip ketkeni sondaı, onyń aýzy dońyzdyń tumsyǵynan aýmaı qaldy. Azaby aýyr boldy, biraq Júlen ony tózimdilikpen kóterip, ajaldy úlken er júrektikpen jáne shyn máninde qaımyqpaı qarsy aldy. Bul mezgilsiz ári tóten ólim qaryndasy men inisin eseńgiretip, alǵashqy saǵattarda olar tereń qaıǵyǵa batqandaı boldy. Al rasyn alǵanda bularǵa ózderin de tosyp turǵan o dúnıeniń yzǵar lebi soqqan edi.

Úılerine úsh márte kirgen ólim, úsh ret qaıtalanǵan jerleý, shyntýaıtyna kelgende ózin selqos etkenin Roza óte tez ańǵardy, ol ákesiniń tabyty, sonan soń anasynyń tabyty janynda turǵan kezinde óziniń nemkettiligi úshin qınalǵan-dy; endi ol uıat sezimin bastan keshirdi. Aqyrynda ol nóser jańbyr qalalyq saıabaq jolyn shylqytyp ketetin sol bir qaıǵyly kúni munyń mahabbatyn mansuq etken jeksuryn bozbala ózin ne jasaǵanyn endi túsindi.

Sodan keıin de ol kópke deıin júregi ystyq ári aıaýly burynǵy qalpynda qalǵandaı sıaqty edi, duǵadan jubanysh izdedi, óz ómirin jaqyn týystaryna arnady. Biraq júrek jarasy báribir jazylmapty jáne munyń ózine bildirtpeı janynyń sol bir náziktigi men qyzýy sóngen eken.

Osy úsh jylda ol ne nársege jetti? Qandaı bekershilik, netken bos ómir! Úsh jyl sheshesiniń qyzmetshisi, sonan soń aǵasynyń kútýshisi bolypty, bir ǵana nárse — úıge molshylyq qaıta kelgenin túısinýden basqa eshqandaı qýanysh kórmepti. Biraq bul ıgiliktiń óteýi Denıdiń taǵdyry dep oılady ol Denı Kavelgeniń qolyndaǵy kepil tutqynǵa aınaldy, ol boryshtyń tólemin bútindeı alypty. Roza Kavelgelerdiń úsheýine, ásirese qazir tolysyp, tósi kóterińki túsken ári maı basqan kózderin áreń ashatyn Irenge, degen óz sezimin qalaı dop basaryn bilmedi. Roza ózine: "Iá, bul — jek kórý!" dep aıta qoıǵan joq. Bizdiń basymyzǵa óz dertimizge úńilip qaraý jáne olardy atymen ataý esh ýaqytta kele bermeıdi ǵoı.

Munda kereksiz qalǵan qyzdyń qyzǵanyshy, ókinish sezimi bas kóterdi dep aıtýǵa bolmaıdy. Bul turǵydan ol beıjaı edi, opynýdy da, qulshynýdy da bilmedi. Júlendi jerleýde ol úsh jyl aıyrylysýdan keıin birinshi ret Rober Kostadony kórdi, biraq munda tek muńdy áýestik sezimi ǵana qylań berdi. "Úles qosý" rásimi kezinde búkil qala shubatylyp shirkeý alańqaıyna aǵylyp, óz kezegin kútip uzaq tur qalǵan kezde bul óziniń burynǵy kúıeý jigitin bajaılap qarap aldy. Onyń bet álpeti birshama jalpıa túsipti. Shashynyń jıegi mańdaıyn asha shegingen, biraq bunysy onyń kelbetine baısaldylyq bere qoımaǵan. Uzyn kirpikteri sıregen jáne endi áli de ádemi kózderin kólegeılemeıdi, qabaǵy qyzaryp ketipti. "Mine, osy meni uzaq ýaqyt qapaly etken jan!" — dep oılady Roza. — Osy úshin meniń ishim órtenip ketti!" Sóıtip bul Roberge áldebir mysyn basqan úreımen qaraǵan.

Sol kúni keshke Roza ózimen tamaqtanýǵa kelisken Denıden surady:

— Sen endi úlken úıde turarsyń? Meni munda jalǵyz qaldyrma...

Denı bul múmkin emes dep jaýap berdi.

— Saǵan aıtýǵa tıispin, Roza... Keshiresiń be, bilmeımin... (ol basyn tómen salbyratyp aıtty). Biz Iren ekeýmiz úılendik. Muny jasyryn isteýge týra keldi. Túsin meni... Ol ekiqabat... Tamyzda bosanady.

Roza tańyrqaǵan joq. Bul túbi osylaı bolaryn bilgen-di. Roza aldymen baıyppen sóılep otyrdy, biraq birte-birte qyzyna tústi.

Bir kezdegi sheshesi sıaqty barǵan saıyn ekilene, ashýyn aqtaryp saldy. Mine, qalaı! Bul ábden qajydy, bir mınýt tynym tabýdy bilmeıdi, bar qaıratyn aǵa-inisine jumsady, al Denı bolsa, áke-sheshe Kavelgeniń keńpeıil kóz jumbaı demalys ýaǵynda kóńil kóteredi. Denı muny úzip jiberdi de, uıań únmen sóılep, Kavelgeniń otbasyn qorǵaı bastady.

— Biz olarǵa meılinshe boryshtymyz. Osyndaı úsh jyl buryn Kavelge óziniń búkil jıǵan-tergenin sharýashylyqqa saldy, shal ómir boıyn tirnektep jınaǵanynan erte túsken sýyqtan nemese qatty nóser burshaqtan aıyrylyp qalýy múmkin edi. Ras, jolymyz boldy... Biraq sen kiris-shyǵys kitaptaryn júrgizgenińmen, áli kúnge osy úsh jylda Kavelgeniń qansha káp tirlik jasaǵanyn túsingiń kelmeıdi...

Roza qasarysa úndemedi, sonda Denı basyn kótermesten ústemeleı tústi:

— Árıne, men saǵan áıelimmen ortaq tirshilikti tańbaımyn, biz burynǵysha Kavelgeniń japsarlas úıinde tura beremiz. Al myna úı saǵan kiristerden alatyn óz úlesińnen tys qalady. Biz solaı uıǵaryp ta qoıdyq... Joq, men saǵan Irenmen bir kirip bir shyǵyp birge turýdy usynady dep qalaısha oıladyń?

Ol tipti kúlip aldy! Buǵan sondaı zymıan oı keledi dep, ras, Roza qalaı ishin tartqan! Al Roza ol muny sondaı joǵary qoıatyndyǵy úshin kenet yńǵaısyzdanyp, uıalyp qaldy. Rozanyń ashýy basyldy, kóńili jaı taýyp, tynyshtaldy. Sóıtti de uzaq oılanyp jatpastan inisin úgitteýge kiristi:

— Men seni jáne seniń balańdy aýladaǵy úıde turǵyzyp qoıady dep, al sen qalaı oılaı aldyń? Meniń aıtyp salǵanymnyń bárin umyt, Denı. Jo-joq, seniń áıelińniń orny — bizdiń qara shańyraqta jáne bul sondaı keń, biz bir-birimizden syǵylyspaı bárimiz de osynda tura alamyz. Maǵan eki bólme jetip artylady.

Denı: "Joq, bul múmkin emes, joq, saǵan jaısyz bolady!" dep qoımady. Jáne ol qarsylasqan saıyn Rozanyń ózin kıý nıeti kúsheıe tústi ári bul qurbandyqtyń ózin úreılendirýi kemı berdi. Munyń basyna, sirá, Iren kelispeıtin shyǵar, áldebir qarsylyq bildirer degen oı keldi.

— Ne? — dedi Denı shattana kúlip — Qarsy bolý? Bul týraly alańdamasań da bolady. Iren qýanyp ketedi!

Roza meıirlene burtıa:

— Denı, sen qalaısha oılaı aldyń?..

Ol estiler-estilmes jaýap qatty:

— Ol ma álde basqa ma... Báribir emes pe?...

Roza estimegende syńaı bildirdi jáne osy sátte ózi tańyrqaǵanyndaı, Irenge eshqandaı jaýyǵý sezimi bolmady. Tıtteı de qarsylaspastan bul keńpeıil órekpýine berilip ketti jáne kóńilindegi barlyq pasyq oı basylyp qalǵanynan jeńildenip sala berdi.

— Bıkesh, tamaq ázir.

İnisi men apaıy tas oshaqta júzim butaqtary qyzý ot bolyp janyp jatqan úlken asqanada bir-birine qarama-qarsy otyrdy. Appaq dastarqan jaıylǵan ústel ústinde aýqymdy otbasylyq kúmis ydys jarqyrap tur. Baqta bulbul saırap, jupargúl búrshik jaryp qulpyrǵan, biraq búrisip qalǵandaı — aýa raıy salqyn edi. Bul jańa aı týǵandyqtan dedi Denı. Túnde qara maı jaǵyp, júzim túpteri men jemis aǵashtaryna tútindik salýǵa týra keledi. Ol maılyqty óziniń nymshasynyń oıyǵyna Kavelgeniń solaı isteıtini sıaqty qıǵashtap búktep ilip qoıǵanyna Rozanyń kúlip qarap otyrǵanyn baıqady. Denı qyzaraqtap, maılyqty jazyp, tizesine qoıdy. Bul qandaı daǵdylardy úırengen! Apaıy buǵan bala kúnindegideı "tárelkeni qasyqpen tarsyldatpa... Denı shyńdy tart!" degen sıaqty eskertpeler jasaýǵa kirisip ketti.

Bular Júlen týraly, ákeleri jaıly, shesheleri jóninde áńgime aıtty. olar týraly osylaı erkin sóılep, kúni keshe Oskar Revolú ámirlik etken asqanada ózderi ǵana otyrǵandaryna tańyrqasty. Úlkenderdiń barlyǵy ketti degen osy. Tas oshaqtaǵy ot sónýge aınaldy, jalyny jyltyńdap, maıysqan butaqtar shyrmatylǵan ot jylan bolyp úıilip qaldy.

Salqyn kóktemniń aldamshy yzǵyryqty keshi úıdi jaılap aldy. Birde inisi, birde apaıy buryn ózderi aýyzǵa alýdan qashqaqtaıtyn áldebir esimdi áńgimege qosyp qoıady, mysaly Perdi nemese ólip ketken Landendi eske aldy, — endi burynǵydaı tyıym salynǵan taqyryp joq edi. Aqyry Roza ornynan turdy.

— Men seni shyǵaryp salaıyn jáne Kavelgemen ózim sóılesemin. Keıinge qaldyrýdyń qajeti joq...

Rozaǵa keńpeıil jasaý ońaı is sıaqty kórindi. Irenniń betinen súıý kerek. Bul ózin izgi de qaıyrymdy kórsetýge asyqty. Denı buǵan kóz almaı qarady jáne onyń túngi qustyń kózindeı dóńgelek kózderi jasaýrap ketti. Ol apaıynyń qolynan ustady, biraq ony súımedi. Olar úıden shyqty. Roza ómirinde birinshi ret kókektiń túngi shaqyrýyn: úzik-úzik úsh daýysty, ile-shala zárli ysyl sıaqty birdeńeni estidi.

JIYRMASYNSHY TARAÝ

— Iá, Iren, endi kór-jer bólmesiniń qojaıyny siz ózińiz.

Roza Irenniń qyzara bórtken túsińki júzi qalaı jadyrap sala bergenin alǵash ret kórdi. Úlken shkafta saqtaýly úıilip turǵan jaımalar men maılyq-sýlyqtar Marıa Kavelgeniń qyzyn qyzyqtyryp jiberdi. Ol jaqynda ǵana perzenthanadan shyǵyp kelgen jáne birneshe kún buryn "baıbatshalar úıine" qonys aýdarǵan-dy.

Sóıtip, Roza óziniń sońǵy ıgilikterinen bas tartty. Ol muny qınalmaı jasady, ol úshin bir ǵana nárse: Irenge keńpeıil pen jomarttyq kórsetý mańyzdy edi. Ol osy usaq-túıekten arylý nelikten eshteńege turmaıtynyn óz-ózinen suramady: bunyń dúnıe-múlikke jabysyp qalýy ózi oılaǵandaǵydan áldeqaıda kem bolyp shyqqandyǵynan bolsa kerek.

— Mine, myna jaımalar siz ben bizdiń ájelerimizdiń ájeleri Leonánda tas oshaq janynda tize qosyp qatar otyryp, jip ıirgen zamanda toqylǵan.

— Oı, qandaı! Demek, bizdiń Kavelge tuqymy tipten óte kóne áýlet eken ǵoı.

— Árıne. Eski ári tekti tuqym, — dep ilip áketti Roza, ózinshe ishinen: "Mine, endi úırene bastady!" dep oılady.

Jas kelinshek býma kiltti qolyna alyp, shkafty japty da sábıdiń qarpy ashyp qalǵan bolar dep keýdeshesin aǵyta bastady.

— Toqtaı turyńyz, Iren. Doktordyń ne aıtqanyn umytyp kettińiz be? Oǵan bir shısha qaınatqan kúrish tunbasyn berý kerek... Búgin tańerteń onyń taǵy da ishi ótti.

— Sonda qalaı, sizdińshe, ony ashyqtyrýym kerek pe?

— Denı qynjylady, — dep úgittedi ony Roza. — Mundaı ystyqta balany tym toıdyryp jibergen de qaýipti.

Denıdi tyńdaýǵa mindetti emespin dep ashýly jaýap qatty Iren.

— Iá, mindetti emespin. Erteńnen bastap Polge sorpa ishkizemin, — dep ústemeledi órshelengen túrmen.

Sol kezde Roza qapalana daýystap jiberdi:

— Jaraıdy, ony áli kórermiz! — Iren kekesinmen surady:

— Bul kimniń balasy? Meniki me, álde sizdiki me?

— Ol meniń inimniń uly, ol bizdiń áýletimiz, sondyqtan men jol bere almaımyn...

Iren esikti tars jaýyp bólmeden júgirip shyqty. Roza ashýdan qyzara — bórtip ári ystyqtan tunshyǵyp, abdyrap kór-jer bólmesiniń ortasynda bir sát turyp qaldy. Joq, Denıdiń kelýin kútýge shydamy jetpeıdi, durysy qazir tramvaımen Bordoǵa barý jáne ony keńsedegi ("Leonán fermasy" jaqynnan beri Sen-Jan kóshesinde qoımalar men keńse ashqan bolatyn) sharýasyn bitirgen soń sergý úshin kirip turatyn tenıs klýbynan izdep taýyp alý. Denı ony úıge óziniń "Darrak" jańa avtomobılimen alyp keledi. Osy aptada tájirıbeli kútýshi áıel tapqan jón — óıtkeni áńgime balanyń densaýlyǵy, múmkin tipti ómiri týraly bolyp tur ǵoı.

Óz bólmesine kirip Roza ádemi shı qalpaǵyn kıdi, ony kıgende munyń basy tipten kishkentaı sıaqty kórinedi. Munyń ýaıymy tym tereń be? Qıýlastyra japsyrylǵan aq jibek tunjyr tartpaı, jarqyrap tur. Bul jaraspaıdy. Ol beline qystyrylǵan qyzǵylt túınek gúldi alyp tastady. Ol ystyqtan qoryqqan joq. Buryn ózi tań bozynan asyǵa jetetin sol baıaǵy aıaldamada tramvaıdy edáýir uzaq kútýine týra keldi. Qaınaı bastaǵan jer ústin boz aspan jaılaǵan. Barlyǵynyń derlik japyraǵy búrisip, shań basqan shegirshin túbinde bir jerde tyǵylyp alǵan jalǵyz shegirtke ǵana syrtyldaıdy. Tramvaı kórinbeı turyp-aq biraz buryn Roza onyń diril qaqqan qońyraý únin estidi.

Munyń sómkesinde kesheden beri bul ashpastan, selqos sala salǵan Per Kostadonyń haty jatyr edi. Konverta ashyp, birneshe jolyn kózimen júgirtip ótti: "Elý gradýs... Sirá, saǵan múmkin emesteı kóriner... Biraq men bul mı qaınatqan ystyqty asa qınalmaı kóterip júrmin. Qazir men saǵan hat jazyp otyrǵan kezde tóńiregimde tereń tynyshtyq. Alaıda, eshkim uıyqtap jatqan joq..." Roza betti aýdardy: "Meniń áńgimelerimniń bári saǵan, sirá, aqymaqgershilik bolyp kóriner... Men rızamyn ári saǵynamyn. Tóńiregimdegiler meni jaqsy kóredi jáne oılanyp-tolǵanyp jatpaı júregin usynǵan izgi nıet toly bolǵanymen, jan syryńdy aıtar eshkim joq. Men olardyń ishindegi eń áljýazymyn, sondyqtan olar maǵan ylǵı da kómektesýge tyrysyp júredi...".

Roza hatty sómkesine sala saldy da alaburtyp turǵan betin opalap aldy. Saǵat keshki alty bolyp qalǵan edi, biraq kúnniń qıǵash túsken sáýlesi vagon terezelerindegi mata perdeden ótip, muny kúıdirip barady. Bul tramvaıdan túse sala kóshir jaldap, klýbqa júrip ketti. Ashyq qolshatyr munyń júzin kólegeılep turdy. Biraq Denı muny tanydy da topyrlap turǵan tenısshilerden bólinip, apaıyna qaraı bettedi. Ol áli oınaýdy bastamaǵan edi, sondyqtan Rozaǵa tap qazir júrip ketýdi usyndy: bular áli keshki salqynmen biraz qydyryp úlgeredi.

Biraq Roza inisimen qyzmetshiler jaldaý búrosy arqyly kútýshi alý qajettigi týraly sóılesýge batpady. Durysy qazir onyń jynyn qozdyrmaý. Denı ústindegi barymen-aq jún mata shalbarmen jáne tenıstik týflımen keledi. Ol mashına júrgizgen kezde túri tastaı bolyp siresip qaldy. Keń ashylǵan úki kózderi qıanǵa qaraıtyn sıaqty. Ol bir aýyz sóılemedi. Rúlde qalǵyp ketkendeı. Biraq Rozaǵa esh qorqynyshty emes edi jáne kelininiń bulardyń syrtynan aıtyp jatqan balaǵaty men qarǵap-sileýi esh selt etkize qoımady, — kenet ony kúlli dúnıege degen selqostyq bılep aldy. Shań bulty odan álemdi kólegeılep turdy. Al ólim — munyń óziniń ólimi ári bular basyp ozǵan, shańnyń sur perdesinen emis-emis kóringen velosıpedshiniń ólimi taqap qalǵan edi. Denı mashınany áreń degende shetke qaraı kilt buryp úlgerdi... Shań bulardyń betine burq ete qaldy.

— Úıge baratyn ýaqyt boldy, Denı. Biz tamaqqa keshigemiz.

— Men Marshprım arqyly táte jolmen baramyn.

***

Kavelge men Marıa japsar úıdiń esigi aldynda shamynyń jaryǵymen sorpa iship otyr edi.

— Men sizdermen birge tamaqtanamyn, — dedi Iren. Olar áli kelgen joq.

— Olardy kút. Olarsyz as ishkeniń jón bolmady.

Iren basyn shaıqady. Joq, ol sorpany ata-anasymen ishedi, sonan soń kishkentaıyn emizedi de uıyqtaýǵa jatady. Marıa tárelke ákeldi de qyzyna sorpa quıyp berdi. Kavelge endi qyzmetshi ustaıtyn, biraq qojaıyn "ol qyzdyń ústeldi aınalshyqtap júrgenin unatpaıtynyn" eskertken edi.

***

Qoıý qarańǵylyq baıaǵyda-aq basqan, Iren aqyry kenet eldi meken jolynyń boıyndaǵy árbir aǵashqa jaryǵyn túsirip kele jatqan avtomobıl shamynyń jarqyraǵan eki sáýlesin kórdi. Iren shamdy jaqpastan jyldam sheshindi de, uıqy bólmesine Denı kirip kelgen kezde joryta uıyqtap jatqan bola qaldy.

— Uıyqtap jatyrsyń ba, Iren? Syrqattanyp qaldyń ba? Jaýap ornyna qasarysqan únsizdik basty. Qara kóleńkede Denı tósekte dóńkıip jatqan deneni, tóbeshikteı kóterilgen jyly jamylǵyny áreń ańǵardy.

Bul áıelin tómen túsip, tamaqtanýǵa úgitteı bastady. Ol únsiz jata berdi, sonda Denı:

— Qandaı qapyryq kesh!.. Men búgin kabınette dıvanda uıyqtaımyn... Áıtpese ekeýmizge tar, uıyqtaı almaısyń, — dep qosty.

Ol ish kıimin aldy da, ana bir joly túnde Landen óz qojaıynynyń elesimen sóılesken bólmege túsip ketti. Sonan soń asqanaǵa bettedi. Qysqy ýaqyttaǵydaı shuǵa frak kıgen Lýı Ları Rozanyń oryndyǵynyń janynda tur edi.

— Men bir ydys-aıaqty alyp qoıdym, — dedi ol.

Ol "myrzanyń ydysy" dep esh aıtqysy kelmedi.

Kıim aýystyryp úlgergen Roza kirdi. Denı ózine salqyn qurǵaq aq sharap quıdy, pisken qaýynnyń hosh ıisi bólmeni alyp ketti, qara kóleńkede kórinbeıtin túngi kóbelekter bir-birine tap berdi. Alystan kúnniń kúrkiregeni anyq estildi.

— Búgin Pol jaqsy, biraq bilesiń be, ony tym toıdyryp jiberedi. Oǵan shamaly qaınatylǵan kúrish tunbasyn bergisi kelmeıdi...

— Ah, men saǵan aıtýdy umytyp ketippin... Men klýbta Lýıza Pıfetony kórdim, oǵan endi kútýshi áıel qajet emes eken, kútýshi áıeldi tamasha, uqyptyń ózi dedi. Lýıza ony bizge osy aptada jibermekshi. Irenge solaı uıǵardyq deıik.

Roza tabalaý sezimin áreń basty. Ústel basynda inisi men apaıy onsha sóılese qoımady.

Tamyzdyń muńdy da gúrildi túni dúnıeni múlgitken. Asqana qabyrǵalarynyń arǵy jaǵynan kóbelekter qalbalaqtaı qalqyp, qara túnekten sham jaryǵyna ushyp kelip jatty. Denı men Roza ústel basynan turdy.

— Eger ol taǵy da qıtyǵatyn bolsa, — dedi Denı, — men kabınetke keship alamyn.

— Jo-joq. Shydaǵan jón, meıirli bol. Bul seniń paryzyń. Roza óziniń jasyryn masattanysy uıalǵandyqtan ǵana osylaı dep tur edi.

— Men baqqa shyǵyp, jatar aldynda taza aýa jutamyn, — dep qosty Roza.

Roza oryndyqqa otyrdy da basyn shalqaıtyp, aspannan aqqan juldyz qulamas pa eken dep bala kúngideı ańdydy. Úıdiń qarańǵy syrt sulbasynda Irenniń uıqy bólmesiniń aıqara ashyq terezesi qara tik tórt burysh bolyp kórinip turdy. Roza Denıdiń qasań daýsyn estidi, — eshqandaı jaýap bolmady. Sonan soń sart etip esik jabyldy da, ile-shala Denı baqqa shyqty jáne apaıynyń janyna oryndyqqa otyrdy.

— Ol áli burtıyp jatyr. Men kútýshi týraly áńgime qozǵaýǵa batpadym.

Roza búgingi keshte aǵyp túsip jatqan juldyzdar sumdyq óte kóp, tipti sansyz dedi. Denı temeki tartty.

— Esińde me, Per adasqan juldyzdar týraly qandaı óleń shyǵarǵany? Sóıtti de Denı óleńdete oqı jóneldi:

Juldyzdar shoǵyryn, tolqyndardy erke bılep entikken,

Juldyzdardy kókten qulap, aǵys ıiriminde janǵan,

Atıs, bárin berem sharshaý júziń úshin men tipten,

Kózderiń úshin meniń ashshy súıgen izim qalǵan.

— Al odan ári? Meniń esimde qalmapty.

— Tura tur, — dedi Roza, — odan ári bylaı:

Jaǵaǵa urǵan teńizdeı janaryń jatyr keýdemdi qaptap...

— Durys, durys! Al men, maqaý, umytyp qalyppyn!

Onyń ýyn qınala ishem, taýysa almas eshbir jan.

Seniń júziń — shapaqtan da jaryq, qardan da appaq,

Tek jemis qana jaıylǵan alaqanyma qulaǵan.

— Men keshe odan hat aldym, — dep qosty Roza únsiz otyryp baryp.

— Ol aman ba eken?

— Solaı sıaqty. Men hatty áli túgel oqyǵanym joq.

— Baıǵus, Pero, — dedi Denı. Ol meni óte jaqsy kóretin, al men oǵan dóreki edim. Ol qaıta oralǵan kezde men onymen meıirimdi bolamyn, oǵan iltıpatpen qaraımyn. Biraq endi oǵan munyń qajeti bola qoımas, ol endi meni jaqsy kórmeıdi.

Bulardyń tóbesinen jeńil tysyr estildi. Iren baqqa kóz tastap, terezeden eńkeıse kerek. Roza daýystap sóıledi:

— Aqyry, tynystap alatyn boldyq, ras pa, Iren?

Jaýap ornyna tor qaqpaq sart-surt jabyldy. Roza inisine úıge barýǵa keńes berdi:

— Taǵy da kór, aqyldy bol Denı burqyldady: bul odan eki ret ótingen, úgittegen, al ol ún qatpapty.

— Meniń bir tún bolsa da alańsyz uıyqtaýyma bolatyn shyǵar. Eńbegimiz bar ǵoı.

Rozanyń daýsy eriksiz shyǵyp ketti: "Ah, Denı!", — biraq jorta ashýlanǵan bolyp, kúlkisin basty.

***

Adam turmaıtyn bólmelerde jıhazdar syqyrlaıdy. Iren kózine jas tolyp uıyqtap ketken jáne baıaý qoryldap, bir qolymen besiktiń shetinen ustaǵan kúıi qatty uıqyda jatty. Roza, mine, on bes mınýt tósek janynda basyn jyly jamylǵyǵa berip tizerlep otyr, biraq sıyna almady, oıy jan-jaqqa shashyrap ketti. Denı kabınette dıvanda uzynynan sozylyp jatyp, osy bólmede ákesi ózine-ózi qol salǵany týraly qorqynyshsyz oılady. Dıvannyń bylǵary jastyǵynan áli kúnge onyń jaqsy kóretin sıgaralarynyń ıisi shyǵyp turady. Jalǵyz bolǵan qandaı raqat! Erteńnen bastap qalaǵa júzimniń erte pisetin sorty jóneltýge bolady. Tek Irenmen janjal Kavelgemen araqatynasqa áser etpese bolǵany. Ony bul aqymaqtyq kıkiljińge aralastyrýdyń qajeti joq. Balany Iren sıaqty maıly sorpamen tamaqtandyrmaıtyn senimdi kútýshige qalaı beredi, solaı alǵashqy urys-keristi paıdalanyp bólek uıqy bólmesine kóship alady. Qyzyq, osylaı etý qıynǵa soqpas pa eken? Iren muny shynynda da súıetin sıaqty... Joq, jaı onyń ózimshildigi ustap ketti. Denı ylǵı ózin áıelderge unaýym múmkin emes dep esepteıtin... Bul ózin-ózi áldeqalaı unata qoımaıtyn. Iren munyń tegine kóshti, myrzanyń úıinde turady, Pol Revolúdiń anasy boldy. Oǵan taǵy ne kerek? Roza qandaı tózimdi! Al munyń bári túptiń túbinde ony jalyqtyrady, ol mundaı ómirdi kótere almaıdy. Ol jıyrma ekide... Roza endi áldeqalaı kóńili toqtap eshkim de unata qoımas... Al men nege bulaı "eshkim" dep senimmen aıtamyn? Múmkin áldebireý bar shyǵar? Onyń jalǵyzdyǵy qalaı bolǵanda da jaraspaıdy-aq. Dúnıeden bezgen jan sıaqty turyp jatyr. Biraq keıde kezdeısoq kezdesýdiń ózi jetip jatady ǵoı... Ómirde ornyqty eshteńe joq: bári de ótedi, poshymyn ózgertedi, qas qaǵym sátti de toqtata almaısyń, tirshiligiń janyńa jaıly ári sen ony súrýge, kóterýge kúshiń jeter ómirdiń belesin ustap tura almaıtynyń qandaı sumdyq.

Roza jańbyr qalaı japyraqty tysyrlatqanyn tyńdap jatty. Qandaı jaqsy! Naızaǵaısyz jáne burshaqsyz tynysh nóser jańbyr. Polǵa endi jaıly bolady: ystyq basylady, eń bastysy endi ony tamaqtandyrýda sheshesiniń qara sharýalyq ádetiniń qaýpi bolmaıdy... Al bul, Roza, óziniń týǵan ulyn ardaqtaı alar ma edi? Sirá, joq. Óıtkeni onyń uly Revolú tegin almaıdy ǵoı. Munyń osyndaı nárselerge mán bere bastaǵany qandaı qyzyq... Qalǵý, uıqyly — oıaý qıal basa bastady. Kenet mıyna bir jerden oqyǵan: "Balany qutqarý úshin anasyn qıý" degen tirkes shaq ete qaldy. Jaýyndy túnderde bul qaıtys bolyp ketken áke-sheshesi týraly, aǵasy jaıly jıi oılaıtyn, biraq olardy saǵynǵannan emes: buǵan olardyń tabytta jatqany jáne sondyqtan kedeı-kepshiktiń mańdaıyna jazylǵan artyqshylyqtan aıyrylǵany ókinishti edi: paqyrlardyń múrdesin jerdiń ózi qabyldaıdy, sóıtip kókten tamǵan nár shópterge sińip, tamyrlardy boılap, qum topyraqty tilip ótip olarǵa deıin jetedi.

— Sen ony daıyndadyń ba?.. Kútýshi áıel keletinin ol bile me? — dep surady Denı kelesi kúni apaıynan avtomobılden shyǵyp jatyp.

Roza kelindi kórmedim dep jaýap berdi, Iren tańǵy asty ózine uıqy bólmesine ákelýge ámir etipti.

— Biraq men, bilseń, onyń sheshesinen qyzymen sóılesýdi suradym. Marıany kóndirý qıynǵa túsken joq, Irenniń tájirıbesi joq ekenin, sóıte tura eshkimniń de keńesin tyńdaǵysy kelmeıtinin ózi de kórip júr ǵoı.

Iren dastarqanǵa keshigip keldi, onyń kózderi qyp-qyzyl ári isińki edi. İnisi men apaıy buǵan beıtanys áldekimder týraly áńgimeledi. Iren bos tárelke aldynda tunjyrap otyrdy, Roza odan ne boldy, naýqastanyp qalmadyń ba? — dep surady.

— Shamaly tamaqtanyp al ózińdi zorlasań da. Bul sábı úshin kerek qoı.

Iren eńirep qoıa berdi de, asqanadan ytyp shyqty. Roza Denıge onyń artynan bar dep ymdady. Ol ornynan zorlana kóterildi. "Mine, daǵdarys bastaldy, — dep oılady Roza. — Bul jaqsy. Shıqan jarylyp, bári ketedi". Bul kútip otyrdy, biraq inisi orala qoımady, sonda bul basqyshpen kóterildi de ekinshi qabat alańynda qorsyldaýmen úzilip ketip jatqan shań-shuń estidi:

— Men kelisemin, kútýshi áıeldi qabyldaımyn... Men ol úshin jylap turmaǵanymdy sen jaqsy bilesiń... Men seniń qalaýyńda etip bári-bárin de isteımin... biraq tek seniń apaıyń buıyrmasyn... Ol nege bizdiń ómirimizge aralasady?.. Ol nege basqa áıelder sıaqty baıǵa tımeıdi? Ol nege munda kólbeńdep, seni maǵan aıdap salady. Menen sábıimdi alyp kórsin!.. Men onda apaıyńdy óltiremin! Iá, óltiremin, bilip qoı! Men onda búldiremin...

— Roza, sen osyndasyń ba?

Roza temekiniń tanys ıisin sezdi.

Denı aıtty:

— Aqyry tynshydy. Ol solyǵyn basqannan keıin, ólip uıyqtap qalatynyn baıqadym. Ne isteısiń... dolylyǵyna tózemiz de... túptiń túbimde bári ornyna keledi. Shyn aıtqanda, bul tárbıeniń máselesi. Tárbıeniń eń qarapaıym negizi joq, sondyqtan ondaı áıel osyndaı sumdyq urys-keristen bas tarta almaıdy. Biraq sen úshin de, men úshin de onyń eshqandaı máni joq. Osynyń bári áldebir alysta, qıanda bolyp jatqan jáne bizge qatysy joq nárse sıaqty. Maǵan osynyń bárin serpip tastap, qashyp basqa dúnıege enip ketý onsha kıyn emesteı. Saǵan da qıyn bolma qoımaıtynyna senimdimin. Al ol, baıǵus, jabyq terezedegi shybyn sıaqty terezeni urǵylap, tilinip jatqany, al terezeniń syrtynda sen de, men de erkin tynys alyp turǵan sol bir álem. Bizdiń dúnıe-tirshiligimiz... tek bizdiń balalyq shaǵymyz jáne estelikter ǵana emes. Tipti biz bólek-bólek tursaq ta, báribir bizdiń qanymyz bir, tamyrymyzda sol bir qan aǵyp jatyr... Al baıǵus shybyn kóp uzamaı sharshaıdy, terezeniń túbine otyrady da sabalaýyn qoıady. Onyń óz qýanyshy bolady... Degenmen, ol tátti tús kórgendeı, ómirden úmittengeninen kóp ala aldy ǵoı. Roza, ol endi esh ýaqytta seniń mazańdy almaıtynyna sóz beremin. Sen ózińdi, óz baqytyń týraly oılaýǵa tıissiń.

Roza báseń únmen jaýap qatty:

— Baqyt endi kelmes...

İnisi muny Rober Kostadony esine aldy eken dep oılady, sóıtti de ony áli súıesiń be dep surady. Roza tereń tynys shyǵardy da jaımen kúlip: "Ah, Qudaıym-aı! Joq-á!" — dedi. Iá, bul eshkimdi de, eshqashan da súımeıdi. Solaı! Denı ony bul oıynan aınyta bastady. Roza basyn shaıqady.

— Men adamdardan túńilgenmin. Olardyń bári de áldeqalaı jat, basqa elden kelgen sıaqty jáne júzderinde jylý joq ári men úshin bóten, túsiniksiz tilde sóıleıtindeı.

— Mende de sondaı áser, — dedi Denı. Kúni boıy birdeńe isteımin, qam jeımin, daýlasamyn, saýdalasamyn, hattarǵa qol qoıamyn. Sonymen keshki saǵat alty bolady, rúlge otyramyn, sóıtip taǵy da ózimmen-ózim qalamyn, qaıtadan Denı iniń qalpyma kelemin.

Bul kádýilgi sózderde turǵan ne aýyrlyq bar? Olar aıtyldy, ketti, basyldy, al báribir túnerińkilik, qapyryq áli eńseni basyp tur. Aıaq astynan qapalyq kúıge berilý aqylsyzdyq bolar edi dep oılady Roza. Denı taǵy sóılep ketti:

— Roza, men qazir seni qaıran qaldyramyn, óte tańǵalasyń. Bilesiń be, búgingi keshte men baqyttymyn, ómirimde alǵash ret baqyttymyn. Iá, — dep qaıtalady ol, — men baqyttymyn.

Bılárd bólmesi arqyly jıhazǵa soqtyǵysyp áldekimniń kele jatqany estildi. Áınekti esiktiń bosaǵasynda sulba kórindi. Irenniń qarlyǵyńqy úni shyqty.

— Denı, uıyqtaýǵa qashan jatasyń?

Ol áli de baqta otyra turamyn dep jaýap qatty. Roza abaısyzdyq jasady: báseń únmen inisin áıelimen birge barýǵa úgitteı bastady.

— Jap aýzyńdy! — dep aıǵaı saldy Iren. Óshir únińdi sumpaıy!..

Roza qabyrǵaǵa jabysyp, sileıdi de qaldy. Dóńgelek temir ústel onyń súıenishine aınaldy. Buǵan bylapyt balaǵat aqtarylyp jatty, biraq sózder qumyǵyń shyqty, óıtkeni Denı áıeliniń aýzyn alaqanymen basyp tur edi. Myna qutyrǵan taǵy ne dep aıǵaılamaq boldy? Rozany ne dep aıyptaıdy? Alasurǵan kórinis birneshe sekýndqa ǵana sozyldy. Biraq jarq etken naızaǵaı eń qara túnekte shetsiz shekke kózdi jetkizedi ǵoı. Sol sıaqty, osy bir qysqa sátte Roza ózi áli bilmegen aıbatty kórdi, sóngen janartaýlardyń shuńqyrlarymen tilim-tilimi shyqqan shetsiz-sheksiz ári tul shel dalanyń túnergen keńistigin baıqap qaldy.

Kóp adamnyń ómiri eshqaıda aparmaıtyn óli jol ispetti. Biraq bazbireýler eń bala kúninen-aq ózderiniń buryn-sońdy kórmegen kók teńizge bara jatqandaryn biledi. Jáne óz erinderimen jeldiń kermektigine ári tuzdyń dámine tamsana turyp, samaldyń soǵýyn sezedi, biraq ázirge sońǵy qum shaǵyldy kókteı ótpeıinshe kózdegenderin áli kóre qoımaıdy, al jetken kezde olardyń aldynan shetsiz-sheksiz, saryldap jatqan shalqar keńistik ashylyp shyǵa keledi de, betterine qum men teńiz kóbigi urady. Bularǵa endi ne qalady? Tuńǵıyqqa kúmp berý nemese keri qaıtý...

Denı Irendi kúshpen alyp ketýge tyrysty, sóıtip ony basqyshqa súıreledi, biraq áıeli budan qaıratty edi. Bul áıelin eseńgiregen kúıde bolǵandyqtan jáne ol tek satynyń birinshi basqyshynda esin jıǵandy ǵana ustaı aldy. Denı ony uıqy bólmesine deıin súıemeldep alyp bardy. Ol sandyraqtap jatty.

— Meni jalǵyz qaldyrma, baqqa barma. Eger ketseń terezeden sekiremin...

— Men qalamyn, kórip tursyń ǵoı. Qazir seniń qasyńa jatamyn.

— Sen túni boıy osynda qalasyń ba?

Iá, ıá, árıne, ol qalady. Denı ony qolynan ustady. Oǵan ashyq terezeden Rozanyń tynysy estilip turǵandaı kórindi. Joq, bul japyraqty shaıqaǵan jel Ol ilgektiń qalaı syrt etkenin estidi, demek Roza esikti japty. Jáne Roza qazir óziniń uıqy bólmesinde jalǵyz.

***

Roza tóseginde qımyldamaı otyryp qaldy.

Myrsh shatyrda jańbyrdyń alǵashqy iri de aýyr tamshylary tysyrlaıdy. Ózimen ne alsa eken? Tek altyn jalatylǵan kúmis ájettik quraldardy. Eń qajetti kór-jerdi Bordoda satyp alady. Sonan soń munyń qomaqty zattaryn ózi kórsetetin meken-jaıǵa salyp jiberedi. Al qaıda baratynyn oılaýǵa áli úlgeredi. Qazir eń bastysy osy jerden qarasyn batyrý. "Basy aýǵan jaqqa ketý, tek munda qalmasa boldy. Qashý..." Bul Denıge jubatý hatty keńsesine jiberedi, shamaly ǵana ýaqytqa kettim deıdi. Bul úsh jyl buryn Denı emtıhannan qulap qalatyn kúngi keshte aldynan buldyrap kóringen álgi sol bir joldan qanshama sheksiz qashyqta edi... Endi keleshekte ómiri qalaı qalyptasatyny beımálim, biraq sol joldy tabý kerek jáne bul tabady da. Ol minájat etý me edi, álde joq pa? Roza jaýap bere almady, sirá, ol minájat etý bolsa kerek, óıtkeni jaryq kezde bul naq ne isteý kerektigin anyq bilip turdy ǵoı. Qazir shuǵyl oryndaǵany jón. Bul tek neni dereý isteý kerekti týraly ǵana oılady. Bul erteń tańerteń saǵat alty shamasynda úıden shyǵyp ketetinin, eldi meken jolymen baratynyn jáne aıaldamada tramvaıdy uzaq tosatynyn jaqsy bildi. Altyda, sirá jaryq bolyp ketetin shyǵar jáne eger qoıý tuman seıilip ketse, bul ala keýgimde alyptyń otty kózi qalaı ulǵaıa jaqyndap keletinin kóre almaıdy-aý. Biraq munyń kóńilinde sol alyp janar burynǵy kúnderdegi tań qarańǵysy ýaǵyndaǵy janyp turdy.

Aýdarǵan Aqaıdar Ysymuly

---