InfoHub Logo

Jońǵar Alataýy men Barlyq taýynyń eki aralyǵyndaǵy jazyq ótkeldi qazaqtar ejelden Jońǵar qaqpasy deıdi. Barlyq taýy — Tarbaǵataıdyń úlken bir silemi. Alakólden ótken soń-aq eki taýdyń arasy birde alystańqyrap, birde jaqyndańqyrap shekaraǵa deıin qos qaptaldap jarysady da otyrady. Eniniń eń tar tusy on shaqyrym bolady. Jalańashkól kóli osy Jońǵar qaqpasynda. Jońǵar qaqpasy Alakól kóliniń shetinen bastalyp, Qytaıdaǵy Ebi-Nur kóline deıin sozylady. Osy qaqpa arqyly erte zamandarda-aq Ortalyq Azıa men Qazaqstannyń kóshpeli halyqtary bir-birimen qatynasyp otyrǵan.

Tarıhshylardyń aıtýyna qaraǵanda, «Jońǵar» degen sóz tarıhta XII ǵasyrdan málim kórinedi. Ertede mońǵol áskeriniń sol qanatyn «jońǵar» (jýngar, jıýngar, zúngar), oń qanatyn «burańǵar» dep ataǵan eken. Edil boıyndaǵy oırattardy «qalmaq» dep, al shyǵystaǵy oırattardy «jońǵarlar» dep ataý tarıhı qalyptasyp ketken nárse. Jońǵar Alataýynyń aty da sol negizden shyqqan deıdi.

Jońǵar qaqpasynan Alakólge qaraı soǵatyn kúshti jeldi Ebiniń jeli deıdi. Ol ataý Ebi-Nur kóline baılanysty atalǵan, jel sol jaqtan soǵady. Al oǵan qarsy soǵatyn jeldi Saıqannyń jeli deıdi, ol ataý Saıqan taýyna baılanysty. Ebiniń jeli atty kisini de, kishigirim tastardy da ushyryp áketedi degen áńgime bar. Ony ánsheıin ásirelep aıtqan sóz deı salýǵa aýzymyz barmaıdy. Óıtkeni onyń rastyǵyn dáleldeıtinder de, dálelge tartatyn oqıǵalar da kóp.

Jońǵar qaqpasynyń jeri negizinen tastaq, mal jaıylymynan basqaǵa qolaısyz. Bul aradaǵy alaqandaı ǵana kóldiń Jalańashkól atanýy da sondyqtan, onyń jaǵalaýy qum, qıyrshyq tas. Kóldiń eni bes shaqyrym, uzyndyǵy toǵyz shaqyrym, jaı kózben-aq o sheti men bu sheti kórinip turady. Bul kólge Qýsaq, Toqty degen kishigirim ózender quıady. Túbiniń tereńdigi bes metr, tabany tegis, tolqynsyz kúnderi sýy móldir. Azdap sazan, kókbas balyqtary bar.

Jońǵar qaqpasy degen sózdi, jalpy, qazaq halqynyń tarıhynan habardar árbir adam bilýge jáne estýge tıis. Óıtkeni jońǵar men qazaq handyqtarynyń arasyndaǵy kóp soǵys negizinen osy qaqpanyń aınalasynda ótti. Eki kórshi eldiń kúshi men múmkindigi kóbinese Jońǵar qaqpasy qaı eldiń qolastynda qalýymen de baǵalandy. Onyń ar jaǵynda «halyqtardyń uly úrkinshiligi» («velıkoe pereselenıe narodov») de osy qaqpasyz ótken joq. XIII ǵasyrdyń bas kezindegi mońǵol shapqynshylyǵy da Jońǵar qaqpasy arqyly júzege asty. Qazaq sovet ensıklopedıasy: «Jońǵar qaqpasy mańynda soǵys qımyldaryn bastaı kele mońǵol áskerleri Jetisýdyń barlyq qalalaryn, Shý, Talas jáne Syrdarıa boıyn qaqyratyp, Orta Azıanyń iri saıası jáne mádenı ortalyqtaryn basyp aldy»,— deıdi (4-tom, 481-bet).

Qazir Jońǵar qaqpasynyń aýzyn Alakól aýdanynyń eńbekshileri mekendeıdi. Aýdan kólemi 1,5 mıllıon gektar jerdi alady. Alakól aýdany alǵash 1928 jyly 17 ıanvarda qurylypty, ol kezderde aýdanǵa 16 aýyl sovet, 312 aýyl qarasa kerek. Qazir bul aýdan turǵyn halqynyń quralyna qaraı kóp ultty aýdan bolyp sanalady. Buryn qumdaýyt, kókónis óspeıtin jer delinip kelgen Alakól aımaǵynda qazir qyzylshasy joǵary sapada óndiriledi.

Alakól jeri ákelerdiń erlik, eńbek dástúrine asa baı. Azamat soǵysynyń batyrlary bul jerdi ataman Annenkovtyń baskeserlerinen erlikpen qorǵap azat etti. Sovet Odaǵynyń Batyrlary G. M. Bezrodnyh, V. N. Toshenko — osy alakóldik erler.

Alakól aýdanynda 12 sovhoz bar. Aýdan qoı ósirýden, qyzylsha óndirýden jyldan-jylǵa tabysqa jetip keledi. Olar qant qyzylshasyn óndirý men memleketke satý jónindegi on birinshi besjyldyqtyń josparyn tórt jylda oryndaý jóninde oblys boıynsha bastama kóterip otyr. Eger aýdan boıynsha segizinshi besjyldyqta 24. 288 tonna qyzylsha óndirilse, bul ónim onynshy besjyldyqta 554. 421-ge jetipti. Osy qarqynmen olar on birinshi besjyldyqta da joǵary ónim alýdy kózdep otyr. Alakóldikter balyq óndirý jóninen de kóp jumys atqarýda.

Alakól aýdanynyń batys jaǵyn ala Andreev aýdany ornalasqan. Bul aýdanda eginshilik pen mal ósirý qatar damyǵan, jalpy egis kólemi 64 myń gektardan asady.

Jońǵar qaqpasynan batysqa qaraı júrip otyrǵanda, odan keıingi aýdan — Sarqant aýdany. Onyń egisi 124,7 myń, jaıylymy 589,2 myń gektar. Aýdanda eginshilikpen qatar mal sharýashylyǵy da jaqsy damyǵan.

Sarqanttyń batysynda — Aqsý aýdany. Bul aýdan negizinen aýyl sharýashylyǵymen shuǵyldanady. Eginniń jalpy kólemi 95 myń gektardaı. Egini negizinen sýarmaly. Qant qyzylshasyn ósiredi. Maldan sıyr, qoı-eshki, jylqy, shoshqa jáne azdaǵan túıe ósiredi.

Aqsýdyń soltústik jaǵynda Bórilitóbe, ońtústiginde Qapal aýdandary bar. Bórilitóbede 4 sovhoz, 4 kolhoz bar. Negizinen mal sharýashylyǵymen aınalysady. Sıyr, qoı-eshki, jylqy ósiredi. Jeri jazyq, sortań topyraqty. Aýdannyń soltústik-shyǵys jaǵy Balqash kóliniń shetimen shektesedi. Jalpy aýyl sharýashylyǵyna jaramdy jeri 151,3 myń gektar bolsa, onyń 109,5 myń gektary jaıylymǵa paıdalanylady. Qapal aýdanynda da 4 sovhoz, 4 kolhoz bar. Bul aýdannyń ornalasqan jeri taýly óńir bolyp keledi. Aýdanda shaǵyn ózender óte kóp. Aýyl sharýashylyǵyna jaramdy jeri 650,7 myń gektar, onyń 536, 6 myń gektary jaıylymǵa paıdalanylady, egic kólemi 63,2 myń gektar. Negizinen mal sharýashylyǵymen aınalysady. Búkilodaqtyq kategorıadaǵy «Qapal-Arasan» sanatorıi bar. Odan beri batysqa qaraı Taldyqorǵan aýdanynyń terıtorıasy bastalady. Munda 9 kolhoz, 3 sovhoz bar. Bıdaı, qant, qyzylsha, júgeri egedi. Mal sharýashylyǵymen aınalysady. Tekeli qorǵasynmyrysh kombınaty, Kóksý mármár kareri, Qarabulaq qant zavodynan, qurama jem, maı zavodtary bar.

Taldyqorǵannyń batys jaǵyn ala Kırov aýdany ornalasqan, onda 5 kolhoz, 9 sovhoz bar. Jeriniń birazy qara, qyzyl qońyr jáne sur topyraqty, batys jaǵy qumdy keledi. Qant qyzylshasyn egedi, mal sharýashylyǵymen aınalysady.

Odan soltústik batysqa qaraı Qaratal aýdany ornalasqan, on da 10 sovhoz bar. Negizinen mal sharýashylyǵymen aınalysady. Egistik jeri 46,9 myń gektar, munda kúrish jáne taǵy basqa daqyldar egiledi. Jaıylymdyq jeri 1,641,3 myń gektar. Aýdanda Úshtóbe kıiz úı jasaý kombınaty bar.

Jońǵar taýynyń eki silemi arasyndaǵy jazyqqa, oblystyń ońtústik batys bólegine Kerbulaq aýdany ornalasqan, bul aýdan 1973 jyly uıymdastyryldy, 2 kolhoz, 5 sovhoz bar. Eginshilikpen jáne mal sharýashylyǵymen aınalysady. Taldyqorǵan oblysynyń endigi aýdandary Jońǵar taýynyń ońtústik jaq bókterine ornalasqan, al qalǵandarynyń bári taýdyń soltústik jaq betinde.

Kerbulaq aýdanynyń soltústik shyǵys jaǵynda — Gvardıa aýdany. Onda 12 sovhoz, 2 kolhoz bar. Jeriniń birazy taýly, birazy jazyq bolyp keledi. Negizinen mal sharýashylyǵymen aınalysady. Bul aýdanda ejelden kartoptan jaqsy ónim alynady.

Gvardıa men Kerbulaqtyń shyǵys jaǵy — Jarkent alqaby, onda Panfılov aýdany ornalasqan, 6 kolhoz, 5 sovhoz bar. Jeri jartylaı taýly, jartylaı jazyq. Topyraǵy negizinen qumdy. Eginshilikpen, mal sharýashylyǵymen aınalysady. Mal sharýashylyǵynyń basty salasy — qoı ósirý bolsa, eginshiliginiń basty salasy — júgeri egý. Munda joǵary sortty tuqymdyq júgeri ósiriledi. Panfılovta jáne Kóktalda júgeri suryptaý zavodtary jumys isteıdi. Aýdanda «Jarkent-Arasan», «Kóktal-Arasan» sanatorııleri bar.

Jońǵar qaqpasynan bastalyp, Jońǵar taýynyń teriskeıin batysqa qaraı bókterleı kelip Balqash kóline tireler tustan aınalyp ótip, sodan Jońǵar taýynyń kúngeı jaǵyn shyǵysqa qaraı júlgeleı sozylǵan Taldyqorǵan oblysy malǵa da, eginge de, jer men sýǵa da baı. Mal baqqan, egin ekken, jer kútip, sý sýarǵan eńbekshil adamdarǵa da baı. Halyqtyń jan azyǵy bolyp tabylatyn ónerge de ózgeshe baı. Bul ólke — ejelden jaqsy adamdarymen aty shyqqan ólke. Kolhoz sharýashylyǵynyń iri bilgiri bolǵan eki márte Sosıalısik Eńbek Eri Nurmolda Aldabergenovtyń atyn respýblıka turmaq Odaq kóleminde kópshilik biledi. Sondaı-aq Eńbek Qyzyl Tý ordendi «Oktábrdiń 40 jyldyǵy» atyndaǵy kolhozdyń predsedateli N. N. Golovaskııdiń esimin de búgingi tańda respýblıka jurtshylyǵy jaqsy biledi. Bir kezde óziniń jańashyl eńbegimen el qulaǵyn eleń etkizgen Mataı temir jol stansıasynyń mashınısi SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Muqtar Qaptaǵaev ta uzaq jyldar osy oblysta qyzmet jasady.

Eńbek jańashyldary jyl saıyn ár aýyldan, ár aýdannan shyǵyp jatady. Keıbir zveno músheleri, brıgada quramy shetinen eńbek ozattary bolyp keletin kollektıvter de qanshama! Jetpisinshi jyldary Taldyqorǵan oblysynyń komsomol jastary qoı bordaqylaý kompleksterin uıymdastyrýdy qaýyrt qolǵa aldy. Shubartaýlyq áriptesteriniń bastamasyn qoldaı otyryp, olar jergilikti jerdik erekshelikterine oraı basqasha túrdegi komsomol-jastar brıgadalaryn uıymdastyrdy. Mine, osyndaı negizde Panfılov aýdanynda «Oktábrdiń 40 jyldyǵy» kolhozynda «Armandastar», Kırov atyndaǵy kolhozda «Ushqyn», «Kóktal» sovhozynda «Dostyq», Kalının atyndaǵy kolhozda «Eńbek», al Kerbulaq aýdanynynyń «Jolaman» sovhozynda «Qarlyǵashtar», Aqsý aýdanynyń «Qyzyl tý» sovhozynda «Jalyn», Qaratal aýdanynyń «Novyı mır» sovhozynda «Qyzǵaldaq» atty qoı ósiretin komsomol-jastar brıgadalary quryldy. Ol brıgadalardyń bárinde de tálimger retinde tájirıbeli mamandar jumys istedi.

Sosıalısik Eńbek Eri, Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, júgeri ósirýdiń sheberi Álimjan Baqtaev; Sosıalısik Eńbek Eri, Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty, «Qaratal» sovhozynyń aǵa shopany Tólegen Qulahmetov; Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, qorǵasyndy akýmýlátor zavodynyń jumysshysy Qudaıbergen Kern; Kalının atyndaǵy sovhozdyń zveno jetekshisi Lenın ordendi Alekseı Ivanovıch Bondarsev; Qazaq SSR eńbek sińirgen qurylysshysy, Sarqant kolhozaralyq qurylys uıymy kompleksi brıgadasynyń brıgadıri Shákirjan Sádýaqasovtar óz jumysynda maqtaýly eńbek úlgisin kórsete júrip, jastarǵa únemi tálimgerlik jasap keledi. Olardyń árqaısysynyń eńbek tájirıbesi jeke-jeke jyr qyp jazýdy qajet etedi.

Azyq-túlik programmasyn oryndaý jolynda qyzý eńbek etip jatqan Taldyqorǵan eńbekkerleri KPSS Ortalyq Komıtetiniń 1983 jylǵy ıýn Plenýmynyń sheshimderin turaqty basshylyqqa ala otyryp, ıdeologıalyq jumysty ekonomıkalyq máselelermen tyǵyz baılanystyra sheshýde. KPSS Ortalyq Komıtetiniń 1984 jylǵy fevral, aprel Plenýmdarynyń sheshimin júzege asyrý jolynda KPSS Ortalyq Komıtetiniń Bas sekretary, SSSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń Predsedateli K. Ý. Chernenko joldastyń 1984 jyly 2 mart kúni Moskva qalasyndaǵy Kýıbyshev saılaý okrýgy saılaýshylarymen kezdesýde sóılegen sózin, sonda aıtylǵan aqyl-keńesterin tikeleı basshylyqqa alyp, kún saıyn jańa eńbek tabystaryna jetýde.

On birinshi besjyldyqtyń josparlaryn tabyspen oryndaý maqsatynda oblys eńbekshileri qyzý eńbek ústinde.

Bul kitapty qolyna alǵan oqyrman Taldyqorǵan oblysynyń jer-sý ereksheliginen, ótkeni men búgingi tarıhynan, onyń eńbekker jáne ónerli ul-qyzdary jaıynda azdy-kópti málimet ala alsa; sol arqyly Jetisýdyń osy bir shuraıly ólkesin syrttaı da bolsa unatsa, onda bul kitaptyń mindeti oryndaldy dep oılaımyz.

---