InfoHub Logo

Jyltyrlaý aq qaǵaz muqabaly osy bir kishkentaı kitapsha meniń qolyma osydan jıyrma segiz jyl buryn túsip edi. Bul 1948 jyldyń sońǵy aıy, qaqaǵan qys bolatyn. Sol jyly Qulja qalasynda shyǵa bastaǵan «Odaq» jýrnalynda isteıtinmin. Qaıtsem jaqsy, utqyr, tapqyr jaza alar ekenmin degen oı qınaıtyn da, jazý ádisin talmaı úırenýge jeteleıtin. «Aqsha tapsam — kitap qana satyp alar edim» degen Gorkııdiń sózi kókeıime buljymastaı uıalaǵan. Tapqan aqshama aldymen kitap alamyn. Kúndiz-túni kitaptan bas almaımyn. Qazaq, uıǵyr, ózbek, tatar tilderindegi kitaptardy jınap, solardan jazý ádisin úırenýge qulshyna kúsh salamyn. Arnaýly jýrnalısik mamandyǵy joq jas adamnyń odan basqa sharasy bar ma?! Osyndaı talpynys ústinde ózińdi baýrap alǵan kitaptardyń áseri esh ýaqytta kókeıińnen ketpeıdi eken.

Lenın komsomolynyń 30 jyldyǵyna oraı shyqqan «Zaman bizdiki» dep atalatyn Baýbek Bulqyshevtyń kitapshasy edi bul. Óleńder men maqalalary engen osy jınaqty úıge kele salysymen oqýǵa kiristim. Á degennen qyzyqqanym — tiliniń baldaı tátti shuraılylyǵy, oıdyń tereń maǵynalylyǵy meni ǵajaıyp bir syrly dúnıege jeteledi de ketti.

Shákirt kezimnen ádetim — sabaǵyma tolyq ázirlenip úlgermesem, nemese, bir kitaptyń qyzyǵyna túsip ketsem, kóz ilmeı, uıqy kórmeı tún qatyp shyqqan qalpymmen mektepke júre beretinmin. Bir táýlikke uıqysyz júrip, shydaı alatyn edim. Kele-kele búl ádetke aınalyp ketken. Keıde joldastaryma baryp, qona – jastana júrgende, keıbir úılerden:

— Shamdy sóndirińder, maıy qurıdy! — dep, keıip aıtqan sózderdi estıtinmin. Biraq bizdiń úıden ondaı keıis estilmeıtin. Ún zavodynda isteıtin Kenje aǵam qoldan kóshirilgen dastandar men qıssalardy tóseginde oqyp jatyp,uıyqtap qalatyn. Úı tóbesinde salbyrap turǵan shamnyń dál astyna qoıylǵan dóńgelek ústelge súıenip, kitapqa qadalyp men otyramyn. Sonda tek meıirimdi ájeı ǵana anda-sanda basyn kóterip alyp:

— Áli otyrsyń ba? Uıyqtap, tynyqsańshy!... — deıtin analyq qamqorlyqpen.

— Áje, jata berińiz, men áli sabaǵymdy oqyp bitirgem joq...

Áı, balam-aı, saryla bermeseńshi... — deıdi ájem aıap. Sonan soń meni yrqyna sespen kóndirgisi kelgendeı, daýsyn kótere túsedi. — Qadalyp qalatynyń ne osy?!

Odan ári eshqandaı daý bolmaıdy. Men úndemeımin. Ájem de mazalamaıdy.

Búgin de myna kitapty shyr aınaldyryp otyryp tańdy atyrdym. Túnimen uıyqtamaǵanymdy baıqaǵan ájem tańyrqaǵandaı bon turyp qaldy:

— Osy seniń oqýyń qashan bitedi?..

— Tájı-aý, ony áýrelep qaıtesiń — deıdi ornynan turyp jatyp qyrdan kelgen naǵashym. Ol kisi meniń uıqysyz túnderimdi kóp kórgen. — Áıteýir, bir jaqsysy — kirásin jaqpaısyńdar. Mynaý elektir shamdaryń túgesilmeıdi...

— Shamy qursyn, ózi sharshaıdy ǵoı. Endi.osy qalpymen jumysqa ketedi. On jyl oqydy. Ol az ba?...

Qońyrqaı júzinde tańdanys taby bar qara kempirge naǵashy aǵam kúle qaraıdy:

— «Oqý ınemen qudyq qazǵandaı» deıdi. Bul da ınemen qazyp júr da.

Úndemeımin. Kitapty qaıtalap oqyp, aıaqtap qalǵam. Erekshe áser etken tusynyń astyn syzyp qoıǵanmyn. Alaýly jalyny, fılosofıalyq tereń maǵynaly oıy baýrap alǵan. Sol jerlerdi qaıta-qaıta oqımyn. Sonda ózimdi shól saharada qatalaı sýsap kele jatyp, sýy tastaı salqyn, meıirińdi qandyratyn móldir bulaqqa tap bolǵan jolaýshydaı sezingem. Óıtkeni kókeıdegini dóp basatyn mundaı kitap qolymyzǵa óte sırek túsetin. Naǵashymnyń myna sózi maǵan bir oı saldy. Ol kisini úlken-kishi syılaıtyn. Alpamsadaı tulǵasy, baıypty sózi, baısaldy minezi ózine tartyp turatyn. Aqyldylyǵynan ba, alǵyrlyǵynan ba, aýyl aǵasy tutyp, jurt qadirleıtin.

— Myrza ekem, — dedim ol kisiniń oıyn tartpaq bop. — Siz ólimnen qorqasyz ba?

— Qaraǵym-aý, ólimnen qoryqpaıtyn kisi bolmaıdy.

— Bolady eken...

— Qoı ári, batyrǵa da jan kerek.

— Mine, tyńdańyzshy: «Biz soǵysta týǵanbyz, soǵysta ólemiz de. Kúrespen týdyq, sol kúrespen ólemiz. Osynyń bári sender úshin, jas urpaq!» Kórdińiz be, ólimnen qoryqpaıdy. Ne úshin óletinin de bilip otyr.

— Urpaǵy úshin torǵaı da janyn otqa salady. Al mynaýyń elin jaýdan qorǵaǵan naǵyz batyrdyń sózi.

— Bul kisi batyr ma, joq pa, onysyn bilmeımin.

— Asyl sóz qamaldy da buzady. Mynaý da sol...

— Bul Gıtlerge qarsy soǵysqan jaýyngerdiń sózi.

— Endeshe erdiń sózi eken. Tynysh jatqam Sovet eline búıideı tıgen qanquıly jaýdy óz jerinen qýyp shyǵyp, qanisher Gıtlerdiń kózim qurtqan erlerdi ólimnen qorqady deýge eshkimniń de aýzy barmaıdy. Elim dep eńirep týǵan erlerdiń isi bul!

— Taǵy da tyńdańyz: «Adam uly adamsha ómir súrsin, adam dúnıesi shyn maǵynasynda adam dúnıesi bolsyn? Biz osy úshin kúresemiz, osynyń jolynda ómirimizdi aıamaımyz da! Ómir úshin kúreste biz ólim degennen seskenýden jerkenemiz!»

— Iá, álem halqy sol úshin, adamzat dúnıesi úshin kúresken sovet adamdaryna bas ıip, qurmet tutady.

— Óı, óziń Myrzekeńmen aıtysyp otyrsyń ǵoı, — dep kúledi Kenje aǵam kıinip jatyp. — Túnimen daıyndalyp pa eń?..

— Kenjebaı, toqtaı túr... — dedi Myrzabaı naǵashym sózin bólip. — Talas emes, mándi is bolyp otyr. Al, mynaýyń bar ǵoı, oıǵa qonatyn dámdi sóz eken. Ári qaraı oqyshy?..

«Adam bir-aq ret týady, bir-aq ret óledi».

— Eli úshin aıqasta ezdik jasaǵan qorqaqtyń ólimin halyq eki ret ólgenge jorıdy. Iá, taǵy?..

— Tyńdańyz: «Ólim ár túrli bolady: bireý sýyqtan óledi, bireý qyz úshin qyrqysyp óledi, endi bireýler aýrýdan óledi. Mundaı ólimderdi estigende qur ǵana qynjylasyń da qoıasyń. Al, estigende úlken qurmetpen bas ıetin ólim de bar! Ol — maıdanda erlershe ólý!»

— Iá, halyq batyryna bas ıedi. Mynaý da qas batyrdyń sózi. Óıtkeni onyń júregi jalyndy. Sol jalynnyń lebi myna sóz!

Naǵashym oıǵa shomyp otyryp qaldy. Dóń qabaǵy jybyrlap, janary áldeqaıda qadalady.

— Myrzeke, — dedim qajaı túskim kep. Baıyppen az sóıleıtin búl kisi oıyn túıindep aıtatyn." Kóp jaǵdaıda sol aıtqany aýyl arasynda shart bop qalatyn. — Ómir degenniń ne ekenin túsindirińizshi?..

— Tirshilikti bizdiń qazaq ómir deıdi. Adam tirshiliginde qyzyq kóredi, oınap-kúledi, jar súıedi, bala súıedi, tipti nebir qaıǵy-qasiret te shegedi... Ómir degeniń — sol... Ólgen soń bári de qalady.

— Joq bulaı shekteýge bolmaıdy. Mynany tyńdańyz: «Ómir degen ne? Jańa týǵan adam dúnıeniń esigin qaǵyp, birinshi baspaldaqqa shyǵady. Onyń aldynda buralańy kóp uzaq jol — ómir joly. Adam bir joǵary kóterilip, bir tómen túsedi, taǵy da joǵary kóteriledi. Osy buralań jolmen ol tez qozǵalyp, asyǵa umtylyp, alǵa basady. Ol shıraq, ol shat. Ol osy jolynyń bir jerge jetip, taýsylaryn da biledi. Biraq odan da qoryqpaıdy. Oǵan qymbat — sol buralańy kóp uzaq jol. Máńgilik ómir — bir keshke bir kósh jalǵasyp, urpaq aýysyp, el jańaryp otyratyn sol uzaq jolda».

— Bilimpaz ǵulamanyń sózi. Biz irgedegini ǵana kóretin qara qazaqpyz ǵoı... — dedi naǵashym áldenege moıynsal bolǵandaı. — Mine senderdiń úırenetin, kókeılerińe toqıtyn sózderin osy...

Sodan beri talaı jyl etti. Sodan beri osy bir kishkentaı kitapsha qoınymda júr, qolymnan túsken emes.

«Jastyń jany bir» degendeı, elimmen arpalysqan jas adamnyń ómirge sheksiz qushtarlyǵy, móldir mahabbaty, óz Otanyna, týǵan eline degen sarqylmas súıispenshiligi meniń de jas júregimdi terbetýmen bolyp edi, dúnıege uǵymymnyń órisin de keńeıte túsip edi.

Mine, meniń qolymda — sol jyldary alýan-alýan ulaǵatty sózder kóshirilip, neshe qıly áserler jazylǵan bloknotym. Aqtaryp qarasam, sonyń bir jerinde: «Men óz Otanymdaǵy ózimdeı jastardy kórmesem de olardy ózimniń naǵyz joldastarym dep sanadym. Sebebi meniń júregimniń ómiri, adal nıetim olardyń tasqyndaǵan jalyndy jigerimen úndesip, qabysyp jatty», — dep jazyppyn. Meniń júregime tań shapaǵyndaı sáýle quıyp, oıymdy oıatqan, sezimimdi túbirimen terbegen alaý jalyn — o basta Bulqyshevtyń aıbyndy úni arqyly órshigen sıaqty.

Sodan beri talaı kitap oqyldy.

Biraq «Zaman bizdikin» asyl muradaı saqtap kelem. «Kelinniń betin kim ashsa — sol ystyq» degendeı, osy bir kishkene ǵana kitapsha men úshin de ete ystyq. Bul kitapshaǵa talaı qımas dostarym men joldastarym saýǵa salyp, qolqalaǵan, attaı qalaǵan. Biraq men bul kitapshany eshkimge de ıa alǵan emespin. Óıtkeni halyq aldyndaǵy boryshymdy, óz adamgershiligimdi, adamdyǵymdy tarazylaýyma Baýbek maǵan osy kitaptaǵy adal da qaısar sózderi arqyly aǵalyq jol nusqap, ádil tóreshi bolyp turǵandaı. Kitapty anda-sanda bir oqyp qoıýdy ezimniń paryzym sıaqty sezinem ylǵı.

Oktábr 1976 j.

---