InfoHub Logo

Meniń Baýbek týraly esteligim onsha mol emes — ol jóninde oılar kóp. Ol Ulytaý baýraıynan Qarsaqpaıǵa, Qarsaqpaıdan Almatyǵa attanǵan kezde men 3—4 jastarda ǵana bolatynmyn. Bir jazda aýylǵa kelip, Baýbektiń kóp oıynshyq ákelip bergeni esimde bar.

Sodan keıingi estelik, árıne, soǵys jyldaryna baılanysty. Meniń ákemniń atyna «Aǵa!» dep bastalatyn áskerı úshburysh hattar men aıaǵynda «VS» degen belgisi bar ashyq hattar úzdiksiz bizdiń alys aýylǵa kelip turatynyn jaqsy bilem. Sonda men oǵan jaýap hattar da jazǵan ekenmin. Ony keıin Baýbektiń Muqanǵa jazǵan hattarynan bildim. Ol bir hatynda Muqanǵa: «Baýyrym, seniń maqalalaryn «SQ-ǵa» jıi jarıalanyp turady dep maǵan aýyldan Seıitjannyń kishkene balasy jazady. Men oǵan óte qýanyshtymyn», — dep jazypty. Ekinshi bir hatta da osylaı degen.

Sonda men 2—3 klastarda oqıtynmyn, demek sonda «Sosıalısik Qazaqstandy» da qaraıtyn bolǵanym ǵoı (ol asa esimde joq), al «Oktábr balalary» gazetin úzbeı jazdyryp, qyzyǵa oqıtynym esimde!

Endi bir hatynda (4 sentábr 1941 jyl) «Seıitjan aǵaıdan hat aldym. «Senderden basqa tilek bylaı qaldy», — deıdi. Aıaımyn».

Sol Seıitjan — meniń ákem, aýyldyń muǵalimi. Baýbekke de sabaq bergen. Baýbektiń ákesi Bulqysh Baıqońyrov (Baıqońyr men Smaıl birge týǵan) pen anasy Bátıma kózi ashyq, jazý-syzýdan habary bar, kóńili oıaý adamdar bolǵan.

«Jas Baýbekti, — dep jazady jýrnalıs Valerıı Mogılnıskıı «Juldyz» jýrnalynda jarıalanǵan (№ 3, 1983 jyl) «Baýbek Bulqyshev atyndaǵy kóshe» degen korespondensıasynda, — aýyl muǵalimi Seıitjan Smaılov qanatyna alyp, qamqorlyǵyna bóledi. Seıitjan muǵalim sondaı jany jomart, qushaǵy keń, qaıyrymy mol azamat edi. Jalǵyz Baýbek emes, talaı jas órkender Seıitjan Smaılovtyń kómegi arqasynda bilim alyp, ómirden oryn taýyp, el. qataryna qosylǵan».

Óziniń týǵan ákesi týraly jyly sóz estý kimge bolsa da qýanysh. «Oktábr balalary» gazetinde shyqqan bir áńgimesinde Baýbek Ótebaı degen qurdas bala týraly ázildeı jazady. Ótebaı degen kisi sol aýylda, Sarlyqta bolǵan Sahan Barbosynov degen kezinde Amangeldige qarý soqqan tamasha ustanyń balasy edi. Ózi de keıin» usta bolyp, adal eńbek etti. Sondaı-aq, Baýbek Muqash degen qurdasyn, dosyn qatty kurmetteıtin, soǵys kezinde hat jazyp týratyn. Aýyl mektebinde birge oqyǵan dostarynan qazir sol Ulytaý Jezqazǵan aımaǵynda Tursyn Ysqaqov, Qarabaı Tursynbaev degen kisiler bar. Olar Baýbektiń bala kezinde óte zerek, sezimtal, bilimge qumar, jomart jandy bolǵanyn súısine aıtyp otyrady.

Qazirgi belgili de bedeldi pýblısıs Iýrıı Jýkovtiń soǵys kezinde «Komsomolskaıa pravdaǵa» jalyndy maqalalaryn jazǵan jas Baýbekti esine saqtap qalǵany, esinen shyǵarmaǵany biz úshin úlken qýanysh ta maqtanysh boldy ǵoı.

Áli esimde, jetpisinshi jyldardyń basynda «Qazaq - fılmge» belgili jýrnalıs -zertteýshi Seıilhan Asqarov Baýbek týraly derekti fılmniń senarıin alyp kelgen. Sol fılmdi jasaıtyn rejıser Iýrıı Pıskýnov áýeli Baýbektiń týǵan, balalyq shaǵyn ótkizgen jeri — Ulytaý, Qarsaqpaı aımaǵyna, qazirgi Amangeldi sovhozynyń (burynǵy «Birlik» kolhozy, Sarlyq, Qorǵantas aýyldary) jerine baryp Baýbektiń bala kezinen biletin Muqash Bımaǵanbetov sekildi qarttarmen, basqa da aýyl adamdarymen kezdesip, sóılesip qaıtty. Olardyń estelikterin fılm úshin jazyp aldy. Ulytaý baýraıynan oralǵan soń, olar Baýbektiń jalyndy pýblısıs bolyp elimizge, álemge tanylǵan jeri — Moskvaǵa bet aldy.

Baýbektiń jalyndy maqalalary jarıalanǵan kezde «Komsomolskaıa pravda» gazetiniń maıdan bóliminiń meńgerýshisi bolǵan Iýrıı Jýkovke barmaq, saýal salmaq boldy. Ol bir ǵajap ıntervú boldy. Keıin sol áńgime «Lenınskaıa smena» gazetinde tolyq jarıalandy. Baýbek Bulqyshevtyń aınaldyrǵan alty jyldyń ishinde oryssha bilmeıtin aýyl balasynyń qatarynan búkil sovet jastarynyń gazeti «Komsomolkaǵa» orys tilinde tereń oıly, otty sezimdi, sergek sózdermen jan tebirenter pýblısısıkalyq, maqalalar jazýy, jalyndap elimizdiń kógine dabyl qaǵa shyǵýy — ǵajaıyp samǵaý, ǵalamat talant shyrqaýy. Qazaq halqynyń atyn tanytty, halqymyzdyń rýhanı beınesin bildirdi-aý!

Soǵys bastalardyń aldynda alys qazaq, aýlynda ósip, Qarsaqpaıdyń FZÝ mektebin ǵana bitirip, sodan Almatyǵa kelgen, osy astanada aınaldyrǵan alty jyl ǵana turǵan, oqyǵan, qyzmet etken, sóıtip áskerge shaqyrylyp, Armıaǵa ketken. Sosyn maıdanǵa attanyp, úsh jyldan astam qan keship jeńiske bir jyldan sál ǵana asar merzim qalǵanda qaza tapqan.

Bolashaqqa kózdi kóp salatyn, kóńilin kóp júgirtetin. Únemi bolashaq týraly oılaıtyn edi! «Adam dúnıege jaı ǵana kelip, jaı ǵana attana bermeıdi, ol artynda oı qaldyrady, oıdan mura qaldyrady. Ol ómirge adam bolyp kelip, adam kúıinde qaıtady», — dep jazdy Baýbek. Onyń ómir urany, kredosy osy edi ǵoı. Artymda bir alaqandaı kitapsham qalsa eken dep armandaǵan Baýbektiń artynda tamasha pýblısısıkalyq maqalalary, óleńderi men poemalary, áńgimeleri men aıaqtalmaǵan romany qaldy. Baǵaly dúnıe, rýhanı salmaǵy mol dúnıe qaldyryp ketti Baýbek!

Ol aqyn da, jazýshy da, kompozıtor da bolýdy arman etken. «Men ózimshil ekem» deıdi ol. «Men jaspyn, men ómir súrgim keledi. Eń qyzyqty ómir áli de aldymda ekenin jaqsy bilemin», al Geteniń «bizdiń táńirden alǵan eń úlken syıymyz — ómir» degenin eske alady, alǵa tartady da sol bir nemis soldatynyń, frıstiń ólerde qınalǵanyn kórip, ne úshin ólmek ekenin surapty. Ol dıalektıkalyq deńgeıde sóıleıdi. Nemis fashıserine qarsy búkil adal adamzat atynan sóıleıdi. Iá, Baýbek — qazaq halqynyń perzenti, Qazaqstannyń uly. Ár maqalasynda ol arqasyn óziniń qadirli de qýatty Qazaqstanyna tirep, súıep otyrady. Sol soǵys kezinde jaýǵa atylǵan on oqtyń toǵyzyn qorǵasynnan quıyp (Ashysaı men Tekeliniń rýdasynan alǵan Shymkent qorǵasyny), mysymen qaptaǵan (Jezqazǵan men Qońyrat rýdasynan Balqash balqytqan mys) týǵan Qazaqstannyń jazýshy oryndy maqtan etedi. «Meniń kóz aldyma: «Qaraǵym ulym, taǵdyrym seniń qolyńda», — dep turǵan izgi ana — qazaq áıeliniń beınesi keledi. Bul maǵan Otan ómirine tóngen qaýipti ańǵartady. «Ulym, týǵan elińdi saqtap qal!» — degendeı bolady».

Odan ári jalǵaıdy oıyn: «Jaman soldat bolýǵa biz,- diń pravomyz joq. Biz erliktiń eki birdeı mektebinen tálim aldyq. Biz Shyǵystyń Qobylandy, Tarǵyn sıaqty batyrlarynan erlikti bir úırensek, baýyrlas orys halqynyń qolbasshylary Sývorov, Kýtýzovtardan eki úırendik. Biz Isataı men Mahambettiń, Amangeldi men Abaıdyń halqynyń balalarymyz».

Osylaı eki deńgeı, eki sezim Baýbek tolǵaýlarynda qatar órilip, qatar órbip otyrady. «Ekeýmiz de (orys dosy týraly aıtady) oqty qoıyn-qonyshymyzǵa toltyryp alǵan ekenbiz. Eki qapshyqty ortaǵa qoıyp ol maǵan: «Shymkenttiń, Jezqazǵannyń dorbasyn ashyp qoıdym», — dep kúlimsireıdi... Shymkent, Jezqazǵannyń gıgant qabyrǵasyna arqamdy súıep otyrǵandaı boldym», — dep jazady Baýbek «Jaýyzdyq pen mahabbatta». «Paı-paı, Almaty - aı! Seniń keshki bir aýań tipti esimnen ketpeıdi. Ásirese kók jasylǵa bólengen shildedegi keshińe til jete me? Tamasha qıalǵa batyrady. Poezıa qalasysyń sen! Júregimdi myń burap, oıly, áserli, ásem qıalǵa bólengen ǵajap qala, sen týraly, senin batyr uldaryń týraly jazbaqpyn», — dep ýáde beredi Baýbek.

Sonda «Almaty — qalam meniń» degen romanyn bastap ta ketedi. Bul — sol kezdegi (qazir de) Almaty týraly alǵash roman bolatyn.

Baýbekti tek qazaq pýblısıs jazýshy dep sanamaý kerek. Onyń jalyndy maqala hattarynyń búkil elimizdiń jastary tarapynan qoldaý - qostaý tabýy, júzdegen hattardyń kelýi Baýbektiń oıy men sezimi — barlyq jastar kókeıinen shyqty degen sóz". Soǵys kezindegi Konstantın Sımonovtyń, Ilá Erenbýrgtiń, Borıs Polevoıdyń pýblısısıkasynyń sapynda, sanatynda Baýbektiń de atalýy oryndy, zańdy.

Onyń eń tamasha pýblısısıkalyq tolǵaýlary «Ómir men ólim týraly», «Ómir súrgim keledi», «Zaman bizdiki», «Shyǵys ulyna hat», «Tyńda, Kavkaz», «Jaýyzdyq pen mahabbat» 1942—1943 jyly jazylyp, sol jyldary jarıalandy ǵoı. Eń shabytty shaǵy bolǵan sol jyldar Baýbek úshin. Biz zer salar jáıt — Baýbektiń pýblısısıkasy qyzyl sóz, jalpylama uran emes, naqty mysaldar, dáıekti derekterge tıanaqtaı oı túıedi, sezim serpitedi.

Onyń maqalasynan búginge úlgi bolar naqtylyqty, oı tereńdigin, ıdeıa beriktigin, sezim kirshiksizdigin kóremiz, uǵamyz!

Baýbektiń taǵy bir sabaǵy — qoldan kelgende eldiń bıigine, kógine shyǵandap shyrqaý. Eger ol óz aýylymyzda, óz aramyzda qalsa, sonshama elge tanylar ma edi. Búkil el aldyna shyǵý úshin sol deńgeıde sóılerdeı orys tilin sol dárejede bilý kerek! Til ǵana bilý emes sol bıikke kóterer de kóteriler oı kerek! Sol oı Baýbekte bolǵan! Mol bolǵan! Oǵan deıin dál osyndaı Odaqtyń dańq kógine qazaq aty uly Jambyldyń jyrlarymen shyrqaǵan bolatyn.

Halyq óziniń asyl uldary, talantty perzentteri arqyly álemge tanylady degen. Baýbek týǵan halqyn tanytqan tamasha perzentteriniń biri boldy.

Muqan Imanjanovpen ekeýiniń dostyǵy tek bir aýylda týyp, bir klasta oqyp (bir aýylda týyp, bir klasta oqyǵan balalar kóp qoı), birge óskendikten ǵana dos emes edi. Ol bolashaqqa armannyń birliginen, ómirge umtylystyń uqsastyǵynan, oı-pikirdiń, dúnıege kózqarastyń túıiskeninen týǵan, shynyqqan naǵyz dostyq bolatyn.

Ekeýiniń bir-birine jazǵan hattaryndaǵy jaı sentımentalızm emes, shynaıy eljiregen júrektiń sezimi shyp-shyp shyǵyp turǵan joq pa?!

Baýbektiń bir tragedıaly óleńi bar. Ǵajap! Ǵalamat! Ony sol ólkeden shyqqan Muqannyń inisi SSSR Medısına ǵylymy akademıasynyń tolyq múshesi Tóregeldi Sharmanov ekeýmiz otyryp oqyǵanda qatty tebirengenimiz bar, sol eki abzal aǵalarymyzdyń ǵajap ómirin jalyndaǵan talantyna, adam qyzyǵar dostyǵyna qaıran qalyp: «Shirkin, solardaı bolar ma edi!» — dep qyzyǵatyn edik. Ol óleńde bylaı delingen:

«...Maıdanda sóıtip bir kún men ólermin,
Qoshtasyp jer betinen jónelermin.
Bir ólgen soń qaıǵy joq, ýaıym joq,
Qandaı bolar, o, sonda jaıyń seniń?
Rólin ózi atqarar nashar júrek,
Tereńine batarsyń dúnıeniń,
Ulytaý qulaǵannan keıin soqpas,
Tiregi týyp-ósken bizdiń jerdiń,
— Sóz de túspeı aýyzǵa, — deı berersiń,
«O, ólim, jaýyz ólim, jaýyz ólim!»
Qıyn zat jan shyǵýy jas adamnan,
Aýyr bop ózimdi-ózim kótere alman.
Sońǵy ret ken dúnıe, shyn dostarym
Birtindep ótip jatyr kóz aldymnan.
Oh, sonda kórise almaı kettim - aý dep
Bir-aq sóz tilden ketpes degen «Muqan...»
«Janymnyń orny bos tur, ol endi joq, —
Egilip dersiń! — Alǵan sum qara jer».
Sonda bir jaqyn dosyń túregelip
Jyryńdy «Adam» degen oqyp berer.

Baýbek pen Muqannyń týǵan jerleri qatar jatyr. Baýbek týǵan Sarlyq pen Muqan týǵan Qyzylúıdiń arasynda Qosshoqy tur, sol Qosshoqydan Kenembaı toǵanyna deıin sozylǵan qyrlar silemi bar. Jazyq dalanyń ortasynda kógildir Ulytaýdyń qos inisi sekildi sol eki qońyr shoqyny kórgende, osy ken jazyq dalanyń eki tamasha ulyn, maqtanysh perzentin kórgendeı sezim uıalaıdy. Ken dalanyń tósinde, erkin jel qushaǵynda, kógildir aspan astynda týǵan, Ulytaý baýraıynda ósken eki azamat aýyldyń uly bolyp týyp, halqynyń uldary bola bildi. Ulytaý saıasynda týyp, Alataý aıasynda tamasha jazýshy azamattar bolyp qalyptasty, qazaq ádebıeti ǵana emes, 40—50 jyldardan sovet ádebıetiniń belgili ókilderi qataryna qosyldy. Baýbek pýblısısıkasynyń búgingi jýrnalıser úshin sabaq úlgi bolar qasıet sypattary bar. Eń aldymen, óz aýylyń — óz aımaǵynda shektelip qalmaı, aıtar oıyń, sol oıdy jetkizer shıraq sezim men sózin bolsa, jasqanbaı, tuıyqtalmaı búkil eldiń, álemniń aldyna shyǵyp, odaq masshtabynda sóıle degen sabaq, Baýbekke deıin osylaı odaqtyq trıbýnadan daýsy, sózi bir emes, birneshe ret estilgen qazaq uly Jambyl ǵana bolatyn. Onyń tańdaýly pýblısısıkalyq tolǵaýlarynyń «Komsomolskaıa pravdanyń» betinde jarıalanýy tamasha! Búgingi Ánýar Álimjanov, Ábdijámil Nurpeıisov, Oljas Sýleımenov sıaqty qazaq, pýblısıseriniń odaqtyq dúnıe júzilik arenada kórinýi, sóıleýi Baýbek umtylǵan, armandaǵan is. Baýbektiń ómiri men tvorchestvosy jas jýrnalıser úshin erekshe mektep, ǵajaıyp úlgi. Sondaı jalyndy, sondaı shabytty, sondaı bilimdi, sondaı ónimdi jýrnalıs bolý — árqaısysynyń armanyna aınalýy kerek.

Osy oraıda Qazaqstan Jýrnalıser odaǵy men Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komıtetiniń jas jýrnalıserge berip otyratyn Baýbek Bulqyshev atyndaǵy arnaıy syılyq taǵaıyndaýy tamasha is. Sonaý Ulytaý orta mektebinde Baýbek atyndaǵy pıoner drýjınasy, Sarlyqta kóshe, Jezqazǵan qalasynda arnaıy kóshe bolýy óte unamdy. Endi Baýbek Bulqyshev atyndaǵy kósheni onyń ózi súıgen, qadirlegen, qazaq jazýshylary arasynda Almaty týraly alǵash roman jazǵan qaladan da kórermiz degen oqyrmandar tilegine den qoıǵan durys-aý.

Baýbekke eskertkish te ornatsa degen S. Askarov ıdeıasy da bir kezde iske asar.

Baýbek elge aman-saý oralǵanda, 29 jasar jigit sýsap kelip bilim káýsaryna bas qoıǵanda, (ol ózdiginen oqyp daǵdylanǵan!) qulshynyp kelip ádebıetke bel sheship kiriskende (onyń oılanyp, bastalmaǵan, bastalyp aıaqtalmaǵan shyǵarmalary qanshama edi!), ol nendeı ǵajap týyndylar ákeletin edi, qandaı ǵajap jazýshy (ol óleń men poema da, roman men áńgime de, tolǵaý men pýblısısıkalyq maqala da jazdy ǵoı!) bolatyn edi degen ózek órteıtin ókinishti suraqty jurt kóp qoıady. Ásirese jastar sony kóp aıtady.

Árıne, ol ǵulama bilim ıesi bolatyny sózsiz edi. Sol kezde ol kóp biletin. Maqalalarynda kezdesetin uly esimder estigennen emes, oqyǵannan bolatyn. Árıne, ol shabyty kemeldengen jazýshy bola túsetin edi.

Ol ádebıettiń ózi ıgere bastaǵan bar janrynda jazar edi! Ol, árıne ózi teń bilip, teń meńgerip alǵan ana tili men orys tilinde katar jazar edi!

Árıne, ol Oles Gonchar men Iýrıı Bondarev, Shyńǵys Aıtmatov pen Vasıl Bykov sekildi soǵystyń fılosofıalyq, moraldyq, psıhologıalyq aspektilerin tereń ashyp jazar edi ǵoı!

Árdaıym óz zamanynyń, óz ýaqytynyń tynysyn, tamyr soǵysyn jiti sezip otyratyn Baýbek soǵystan keıingi beıbit ómirden jańa «Almatylyqtary» men «Altyn saǵatyn» tabar edi!

Oǵan sóz joq. Ótkenge ókiný ónimsiz sharýa. Osyndaı ul bolyp týyp, quıryqty juldyzdaı jarq etkenniń ózi maqtanysh, jubanysh!

1983 jyl.

---