InfoHub Logo

poves

— Tur, Zamanbek, tura ǵoı.

Jumsaq alaqan basymnan, betimnen sıpady. Bul Kúlásh, uzyn sıraq klaskom qyz Kúlásh qoı. Sen qaıdan júrsiń, Kúlásh? Qaıtadan dos bolǵyń kele me? Al anaý joly nege burylyp ketip qaldyń? Taǵy ap-aýyr portfelińmen soqpaqshy boldyń. Endeshe joldasty basqa jerden taýyp al, men senimen birge mektepten qaıta qoımaspyn. Solaı, qaıtpaımyn degen soń qaıtpaımyn.

Saltanatty mýzyka oınaldy. Ol júregimnen shymyrlap shyǵyp jatyr.

— Qaıyrly kún, joldastar! Búgin kún jeksenbi. Almaty ýaqyty tańǵy saǵat alty.

Mássaǵan, Kúláshqa ne bolǵan? Smırno aǵaıdyń jýan, tarǵyl daýsymen Qapshaǵaı elektrostansıasynyń salynyp bitkendigin mańyzdana naqyshtap aıtady. Múmkin, aǵaıdy mazaqtap turǵan shyǵar? Oı, siz bilmeısiz, klaskom qyz sondaı tentek bala. Ánekúni shashyn jelp etkizip, sondaı qap-qara janarymen kózimdi jypylyqtata buqtyryp turyp: «Sen aqymaqsyń!» — dedi. Aqymaq degeni — tóbesindegi kókpeńbek kóbelek lentasynan tartyp qalǵanmyn.

Hege ekenin qaıdam, Kúlásh maǵan qandaı aýyr sóz aıtsa da renjimeımin. Ádeıi osy bir ashýlanyp kóreıinshi dep bel baılaǵanymmen, kekildi qyz týraly jaman oılar basyma qonaqtamaı-aq qoıdy. Sol jyly da uzyn sıraq qyzdyń qorlyǵyna qashanǵy shydaımyn dep, bar shaqarlyǵymdy salyp edim, taǵy túk shyqpady. Ashýlana almaıdy ekensiń, tym bolmasa kúle bilý kerek. Betine qarap jymıyp edim, ne aıtty deısiń ǵoı? «Nemenege máz bolasyń, saǵan áli aqyldysyn deı qoıǵamyn joq».

— Mynaý tura ma, eı, joq pa? — Álýetti bireý jaǵamnan julqydy. «Tura ma eıi» nesi? Qasymdaǵy klaskom qyz Kúlásh qaıda? Aıqasyp shyrma-shatý matasqan kirpikterimdi eki jaqqa maıystyryp jazdym, kózimdi ashtym... Qalyń qara murt betime tıe tónip tur. Óı, mynaý kádimgi kókemnen aýmaıdy, sonyń tap ózi. Kúláshtiń ornyna kúnde kórip júrgen kókemniń empeńdep kele qalǵanyna kúıip ketip, teris aınaldym.

— Zamanbek, endi eki aıtqyzba.

Sezip jatyrmyn: kókem solıdol ańqyǵan qaıyrma qonyshty etigin salmaqtaı sánmen basyp úıden shyqty. Eki aıtqyzbaıtynymdy onsyz da biledi. Atyp turyp shalbarymdy apyl-ǵupyl kıetinimdi, sóıtip, shópke saqadaı saı ázir bolatynyma deıin sezip barady. Kókemniń dál osy orynsyz bilgishtigine yza bop kettim.

Keýdemde tumsyǵyn baýyryna tyǵa ıirilip aq mysyq byryldap jatyr. Raqat-eı ózderine. Algebradan esepter shyǵaryp, nemis tilinen ereje jattaýmen sharýasy joq. Al keýdege shyǵyp uıqy soqqanǵa, ózderinen áldeneshe álsiz tyshqan baıǵustardy qynadaı qanǵa boıap qyrǵanǵa mashyq.

Iterip jiberdim, — ketsin aýlaq. Qý deımin, tórt aıaǵymen dik etti de, murty tikireıe kózinen ýdaı jasyl jekkórinishin shashyp qarady. Tikireıtseń, tósekten sıraǵymnan tań azannan sýyryp alǵan kókeme tikireıt. Áıtpese, seni keýdemnen laqtyryp ne jynym kepti. Tikireıt, ne tyndyryp tastaıtynyńdy kóreıik.

Onyń senen asyryp tikireıte alatyn sala qulash murty bar.

Kıine bastadym. Uıqyly-oıaýmyn. Basym bulǵalaqtap keýdeme aýa beredi. Endi ǵoı kúni boıy ystyq kún astynda tońqańdap shómele salamyn. Áneýkúni aýdannan kelgen kózildirikti dáriger apaı ne dep ketti? Iá, báse, ne dep ketti? «Jazǵy demalysta uıqylaryńdy jaqsylap qandyryńdar, tirsekterińdi maıystyryp aýyr jumys istemeńder. Balyq aýlaý, sýǵa súńgip raqattana shomylý densaýlyqqa paıdaly». Al, balyq aýlap, sýǵa shomyl. Sýǵa súńgýdi ózimiz de jaqsy kóremiz. Bulqynta qarmaqqa altyn baýyr sazan ilý de jannyń raqaty. Sony bostan-bosqa bizge sarnaǵansha, kókemdi mektepke shaqyrtyp alyp nege túsindirmeıdi? Áýeli dáriger apaı kózildirigin táptishtep súrtip, qabaǵyn qars túıip alýy kerek. Kókem onyń qatal júzine qaımyǵa qarap, judyryǵyna jótelip otyr. «Joldas Zamanbektiń kókesi, kúrk-kúrk jótelmeńiz. Odan da mynaǵan jaqsylap qulaq salyńyz: balańyzǵa shómele salýǵa bolmaıdy. Ol omyrtqasyna zıan, odan góri aýyl syrtyndaǵy ekskavator qazyp ketken shuńqyrdaǵy sýǵa kúni boıy shomylý áldeqaıda tıimdi». Kókem onyń sózin kóziniń astynan urlana alaıyp qarap kúdiktene tyńdasa da, basyn ústi-ústine ızeı berýge májbúr. Izemegende qaıtedi, ata-analar jınalysynda, mektepte sóılegen sózderdiń bári de ol úshin árqashan daý-sharsyz durys.

Qandaı tamasha bolar edi, á?

Túnnen qalǵan sorpany qalǵyp-shulǵyp ázer ishtim. Keshegi qaqpaq jaýyryn eńgezerdeı etterden dáneńe qalmapty, tek japyraqtalǵan júdeý týramshylar qalqyp júr. Mamam keshe kúreskende ushyp ketken shalbarymnyń túımelerin qadap álek.

— Jylannan saq bol, qulynym. Tartpaǵa túsip qalyp júrme. Basyńnan kún ótip ketpesin.

Túý, eldiń bári nege balaǵa sanaıdy? Eń aıaǵy mamam da. Nemene, el shópke tek jylanǵa shaqqyzý úshin ǵana bara ma? Lermontov on úsh jasynda shóp shappaq túgil, on bes jasynda poema jazypty. Biraq mamamnyń qulaǵyna ol kire qoımaıdy. Lermontov túgil, biz oqıtyn Beıimbet, Sáken aǵaılardyń kim ekendiginen habary shamaly. Ótken kúzde aýdandyq gazetten zavklýb jigittiń tórt joldyq «Astyq — qambaǵa!» atty óleńin oqyp: «Bolaıyn degen bala eken», — dep, kókem ekeýi tańdaılaryn qatty qaǵyp, rızashylyqtaryn bildirgen.

Mamamnyń aıtqan aqyly taǵy esime tústi. Jylan shaqpasyn, basymnan kún ótpesin, tartpaǵa túspeıin, kelistik. Aman-saý sekirip júrgenge, tegi, qarsy emespin. Olaı bolsa, shóp shabýǵa barmaı-aq qoıaıyn. Onyń ornyna dop teýip, asyq oınamaımyn ba. Shyn aıasa, sóıtsin. Óıte almaıdy eken, yzamdy keltirip, ótirik aıamasyn.

— Káne, kettik! — Kókem solıdolmen shylqytyp sylap tastaǵan uzyn bıshikti qabyrǵadaǵy shegeden aldy. Maǵan burylyp ta qaraǵan joq. Basqa, meniń artymda kórinbeı turǵan bóten bireýge sóılegen sıaqty. Nemese qabyrǵaǵa. Jáne bir bul emes, ylǵı da solaı. Jýyqta pıoner gazetine «Mektebim» atty óleńim jarıalanǵanda, betime ejireıip qarap otyryp: «Óı, ıt!» — degen. Basymnan da sıpamady. Kókem sondaı adam: tentektik jasasam, bıshikpen tartyp jiberýden taıynbaıdy, óleńim shyqsa, mánerlep turyp ıt deıdi.

Beshpetimdi kıdim de, sońynan erdim.

— Toqtaı tur, Zaman! — Mamam ǵoı. Qolynda qyzyl oramal. — Mynany basyna orashy. Áıtpese, murnyńnan qan ketedi. Baıaǵyda toıda ǵana kıgenmin, sonda tartqanmyn, sý jana deımin, shyt jańa.

Azarda-bezer basymdy shaıqaımyn. Mundaı qyp-qyzyl oramaldy dardaı ul túgil, qyzdar da tartpas. Balalar kórse, kúlkiden qyrylmaı ma? Oqas... Kúlásh... Uzynsıraq qyz esime túskende, oramaldy basymnan julyp aldym.

— Áı, kı degen soń, kı. Áıtpese... Boldy, bitti, túsinikti. — Kókemniń qymqyra ustaǵan bıshiginiń jylan quıryq ushy ıreńdeı qalypty. Bul — sózin eki ret qaıtalamaıtynyn túsindirý. Oıda joqta dál ushy ashyǵan murnymdy qostap tartyp, qarǵys atqyr oramaldy basyma oradym. «Kı degen soń, kı...» Óz basyna apamnyń úlken túbit shálisin tartyp qoısa, qaıter edi?

Tórdegi aınaǵa kóz qyrymdy saldym — masqara! Beti teńbildengen, shómeletip oramal baılaǵan ebil-debil sary bala álde, múmkin, qyz da bolar-aý, áıteýir, qaı tuqymnan ekenin aıyrǵysyz áldekim jylamsyraı qarap tur. Aıaǵymdy qalaı, qaı jerge basqanymdy anyq

ańǵarmaı, sandalaqtap syrtqa shyqtym.

* * *

Esikti ashysymen jarqyldap kep qushaqtap alǵan kún kirpik-sáýlesin tiktep kózime qadady.

Jańaǵy ashý-yzamnyń tútesi shyǵyp, túgi qalmastan tarap ketti.

Ábden tańqyldap pisken sap-sary qaýyn — kún sheńbirek atyp, Qoqaı shaldyń alasa úıiniń tóbesinen taban úzip, domalana kóterilip keledi. Aýyl tańǵy uıqyda talyqsyp, jym-jyrt. Maılyaıaq úrmeıdi: tumsyǵyn baýyryna tyǵa sharbaq qoranyń túbinde dóńgelenip, úlken o árpin qurapty. Qoradaǵy qotıyn qyzyl áteshtiń qanattaryn jigerlene qaqqany, shibılerdi basynyp, «qo-qoq, qo-koq» dep qoıyp, búginge jeterlikteı qysqa ári naqty ámirler taratqany ǵana shyryqty buzyp tur. Muztaýdyń konýs shoqylary tańqalarlyqtaı aıqyndalyp, qıyla qalypty. Týra tusqa ilip tastaǵan kilemdeı. Mazdaǵan sáýleni jaılap sińirip, mańqıa bartıyp-bartıyp jatyr.

Tamasha tańǵy tynyshtyq!

Kárimniń kókjótel «Belarýsi» de ádettegisinshe aýyldy basyna kóterip daryldamaıdy. Iaǵnı kún demalys, jan adam jumysqa shyqpaq emes. Qýanyp qaldym. Basymdaǵy ońbaǵan oramaldy eshkim kórmeıtin boldy.

— Jelkeń úzilgir, ákel ana doǵany! — Jánıpa apaıdyń jigerli daýsy. Bireýdi qarǵap-silemese, ishken tamaǵy boıyna sińbeıdi. Anyq shópke jınalǵan betteri. Basqa áıelderden úni, ursýynyń sorty bólek. Balasy Oqastyń laqtyrǵan tasyndaı sózderi, qarǵysy dop-domalaq ári aýyr. Tıgen jerin ońdyrtpaıtyn, bir oıbaılatpaı tynbaıtyn zildi. Osy joly Oqastyń ózin syılap jatyr. Oqastyń jypyldaǵan qaıystaı erni esime túskende júregim sý ete qaldy: qyzyl oramal baılaǵan balanyń hıkaıasynyń san saqqa júgirip, túrlenip, keshke aýylda jeldeı esetinin basyńdaǵy qalpaǵyndaı kóre ber. I-ıı, sol qara balany jek kóretinim-aı.

— Sen bosqa turmaı, Qoqaıdy shaqyryp kel, — Kókem ǵoı. Quldyrańdap júgirip kettim.

Saýsaqtarym terezeniń shekesinde oınaıdy. To-toqq... Men tap osy jerde oıda joqta jańalyq ashtym: shekem men áınek dybys shyǵarý qasıeti jaǵynan uqsas eken.

Balaqan, basyń pisti me,

Shekeń, bálem, isti me?

Qara Oqas jyǵyp salyp, altyn basymdy qor etip, shertpekti óstip aldy ǵoı.

Denesi shilbıgen aryq bolsa da pysyq, shıraq, masqara soǵyp tastaıdy. Tóbelesi qaýipti, óıtkeni ádisi óte kóp. Tebedi, tyrnaıdy, tisteıdi, shashtan julady, taspen urady, qysqasy, erkekshe de, qyzdarsha da taıaq jegizýge jetik. Shirkin, sodan kegimdi qalaı qaıtarsam eken?

Perdeniń shetinen syǵalaı qaraǵan Qatıma apamnyń júzi kórindi de, qaıta joǵalyp ketti.

— Shal, tur, bala kelip tur. — Arjaǵynan Qoqaıdyń: «Ákem-aý, solaı ma edi?» — dep syńsyǵan daýsy estildi.

Aınalyp esikke keldim. Tıek tym joǵary yrshyp, japsardan Qoqaı kórindi. Judyryqtaı ǵana shekesinen shertip jibergiń keledi de turady. Kózi jypylyqtap, kúnnen uıalyp tur.

— Ákem-aý, kimniń balasysyń? — Múldem tanymaı qapty, — E, Saýytbektiń shańyraǵynanmyn de. Shóp shabýǵa bet almaqsyńdar ma, ákem-aý? — Bu da ózinshe taýyp turǵan aılasy. Neǵylasyń, dáneńe bilmeı qapty. Túnde bizdiń úıde sorpany urttap qoıyp, bilegin sybana, erteń qyryp shep shappasam dep julqynǵany esinen shyǵypty.

Basymdy ızeımin.

— Áli erte, — jaýap kútpesten, alaqanymen aýzyn qalqalaı, sózin sybyrǵa keshire qoıdy, — Saýytbek... ana ákeń qansha bótelke aldy? — Qoqaı uıatty adam. Araqty abyroısyz atymen atamaıdy, bótelke deıdi. Eki saýsaǵymdy joǵary kóterdim. Yrjyń etti...

— E-e, boldy. Qazir mine... Biz qashannan kómek-pómekke daıyn Qoqaımyz. Áne, sondaımyz. — Qaıqy tumsyq qara báteńkesi jantaıyp esik aldyna shyqty, — hah, hah, myna tamyzdyń kúni tamyljyp tur eken. Sary maıdaı-aý, sary maı. Sózime bereke bergir, men bilsem, búgin shópti qyrqaı túbinen qıyp jappaı sulatatyn qaıyrly kún.

Úı artyna shyqsaq, kókem arbalardy jegip, aıdaý qara jolǵa shyǵaryp qoıǵan eken. Qyzyl bıelisinde ózi otyr. Qara attyly yrdýanǵa Qoqaı ekeýmiz mindik. Sóıttik te arba sońynan domalańdaǵan kúndi erte aýyldyń batysyndaǵy shabyndyqqa qaraı júrip kettik.

* * *

Kókem bar jerde Qoqaı shaldyń salmaqtana qalatynyna tańmyn. Syrbazdana sóılep, sándenip bitedi. Mineziniń qatqyldyǵynan yǵa ma álde? Birde Saýytbekti janap ketsem, muzdaı sý etime tıgendeı bolady degenin ańdaýsyzda estip qalǵanmyn. Qaıdam, áıteýir Qoqaıdy kókemniń tomyryq minezi qorqytatyny anyq. Sol ádetimen temekini burq-burq shegip, qazir de ún-túnsiz tymyraıyp otyr. Álsin-áli ıyǵyn asyp kógildir oramaldar qalqı túsip jatqan tárizdi. Tek oraýǵa kelmeıdi, ustaı almaısyń, al tanaýyńdy qyshytyp, qaqaltyp-shashaltýǵa bar. Qara attyń taǵaly tuıaǵy kósheniń qalyń shańyna kúrp-kúrp kómilip, tuıaǵynyń ushynan álsin-áli sary saqına-bilezikterdi jaılap ushyrady. Urysqaq Jánıpa apaıdyń da sharbaǵy artta qalyp bara jatyr.

Byltyr bul úıdiń qashasyndaǵy torǵaıdy atamyn dep, qudaı uryp tóńkerýli qumyrany qıratyp alǵanmyn. Apaı aıasyn ba, qolyndaǵy kóseýmen jiberip urdy. Jylpospyn ǵoı, jaltaryp kettim. Sodan beri Jánıpanyń qolyndaǵy kez kelgen aýyrlaý zattyń bárine erekshe qurmetpen kóz salyp júremin.

Balasy Oqastyń da ońyp turǵany shamaly. Sıdam uzyntura, onyń ústine, qaratory da emes, maıqaranyń ózi. Ótken jyly mamasynyń maǵan baǵyttap laqtyrǵan kóseýin bizdiń aýladaǵy qara maıǵa toly bóshkege bas-aıaǵynan batyryp al da: Oqasty kór de, kóseýdi kór. Eki jyl aýyryp, bizge joǵary klastan aýysyp kelgen eresek bala. Qıt etse, shetimizden byqpyrt tıgendeı sabap, ábden álimjettik jasap, júdetip barady. Ásirese maǵan ósh. Ósh bolatyn jóni bar. Saıtan túrtip, ol týraly taqpaq shyǵara qalǵamyn.

Sol óleń jaryq dúnıege kelgeli basymnan qıqý, qıqýǵa qosa judyryq ketpedi. Kezdesken jerde alyp soǵyn, tómpeshteıdi de tastaıdy. Sebepsiz be, sebepti me, báribir. Men de shaqarmyn ǵoı, shama-sharqyma qaraı tabandy qarsylyq kórsetip baǵamyn. Biraq moıyndaý kerek, kúshtiniń aty kúshti. Sóıtip, bul kúnde kúlge aýnaǵan ol emes, men bolyp júrmin. Ózime de obal joq, óleń shyǵaryp enerim tasyǵansha, tynyshymmen jaıyma júrsemshi.

Sol Oqas qazir arbaǵa aıyr salyp jatyr. Basymdaǵy Qyzyl oramaldy kórmesin degen oımen Qoqaıdyń artyna buǵa túsemin. Onyń túıe japyraqtyń kólemindeı jaýyryny meni jasyra almady.

— Zamanbek, qyz-qyz... — Oqas attandy saldy deısiń. Sanyn shapaqtap máz-meıram. Judyryǵymdy kórsetem alystan. Arba ústinen, árıne, qoryqpaı-aq ses bildirýge ábden bolady.

— Qý sheshek, omaqasyp ólgir, bireýdiń balasynda basyń qaldy ma, odan da óz jónińdi jóndep alsaıshy.

Jánıpa apaı, jaraısyz! Aıtqan sózińiz dup-durys. Oqas qý sheshek, óz jónin jóndeı almaıdy, tek siz qarǵaǵandaı omaqasyp óle qalmaıtyny ókinishti-aq.

Apaıdyń aıqaıy kilt úzildi. Jalt qarasam, betine túsip ketken shashyn túzeı, arbanyń tasasyna búgejektep buǵa bergen eken.

Qoqaı qaıdaǵy joq qaırat kórsetip, qara atty jazyqsyzdan-jazyqsyz qulashtaı bıshikpen tartyp qaldy.

* * *

Aýyldan bas alǵan aıdaý joldyn ushy Jasańnyń shetine ırelendep suǵyna kirip jatyr. Jol tanabynyń birden qataıǵanyn arbanyń saldyr-gúldir berekesiz ánin bastap bergeninen-aq bile qoıdym.

Shabyndyq úlken, qanshama shapqylasań da shet-shegine jete almaısyń. Biraq geografıalyq kartada, nege ekeni belgisiz, atalynbapty. Globýsty qanshama uqypty aınaldyryp qarasam da, «Jasań» atty jerdi taba almadym. Al geografıadan sabaq beretin Roza apaı barlyq kólemi úlken jer kartaǵa túsiriledi dep edi.

Jasańnyń aýyl mańaıynan artyqshylyǵy — eńkeı bir kilkigen kók quraq. Lúp etip jel tursa, bylaı bir, alaı bir bas ızep, yrǵalady da qalady. Klaskom qyz Kúláshtiń «Jaıdarmandy» bılegeninen aýmaıdy-aý, shirkin! Aýyl tóńiregindegi taqyrdaǵydaı tabanyńa tikenek kiredi eken dep tipti de oılama. Jasańda qýraı, káriqyz, shı óspeıdi. Onyń esesine gúl óte kóp. Sary, qyzyl, aq, kók... Qyzdar qydyryp júrip etek-etek teredi ózderin. Al bizge, uldarǵa, odan góri baqbaq unaıdy.

Aıaǵyńmen bassań, bort-bort synyp ezile beretin momyn ósimdik. Ábden jetilip bas jarǵanda búkil shabyndyq ylǵı appaq baqbaqtan ǵana turatyn sekildi. Úlp dep aspanǵa ushyryp jiber de, álsin-áli úrlep qoıyp qýa ber, qýa ber. Ol shyrkóbelek aınalady. Keıde kún kózine shaǵylysyp kórinbeı de ketedi. Ondaıda ókinbe: toqta da tosa qal, azdan soń jylt etip ózi-aq shyǵa keledi.

Jasańda qumaryń qanǵansha emin-erkin saırandap oına, eshkim de ursyp zekimeıdi. Aýyl, oǵan qosa qatal aǵa-kókelerimiz alysta. Quraq-quraq arasyn buqpantaılap partızan oınaımyz, odan jalyqsaq, fýtbol, tyǵylyspaq bar. Jaıylyp júrgen buzaýlardy ustap alyp, bas úıretemiz. Ózderi momyn janýarlar bolǵanymen, tońqalańdap qashyp qutylyp ketýge tyrysady. Qashqanmen, Jasańnyń tańdaıǵa baldaı tıetin shóbi men sýyn qıyp qaıda barady. Ondaıda quıryǵynan myqtap ustap alsań boldy, «Bóó-bóó!» dep móńirep qoıyp, aınala shapqylaıdy. Aqyry sharshap toqtaǵan kezde qarǵyp minip al da, áıda, jorǵalatyp aýylǵa qaraı qasqaıyp tart. Ondaıda aýyldaǵy usaq balalar, ıaǵnı shybyn-shirkeıler bulttaı qaptap, tańdanǵanynan aýyzdary ashyla, kóshe aýzynan seni qarsy alady. Sý tegin bedel degen osy emes pe. Bizdiń Jasań qanshama topyrlasań da synyn buzbaıtyn sondaı jer.

Joldan qıystap, Qarasýdyń boıyna týra tarttyq. Bet alysymyz ózenniń bergi betindegi shabyndyqtyń máıekti, eń qalyń, qamystan taza kıiz pushpaǵy. Yrdýan quraqtan ótip, qalyń qýraıdy qaq jara júzip keledi. Shópterdiń usaq sary gúldi bastary qorap erneýinen asa shulǵyp syryla qalyp jatyr. Japyraqtaryna jabysyp qonaqtaǵan shybyn-shirkeıler, kóbelek, masalar burq-burq atyla shashylady da, qanattaryn dirildete qalyqtap qatyp, tymyq aýada iline qalady. Taban asty sytyrlap synǵan byltyrǵy qamys, qýraıdyń aqsóńke súıekteri. Jýnglıdiń tap ózi. Sonyń aty «jyńǵyl-aıdan» shyqpady ma eken? Byltyr bir oqyǵan kitabymda alys basqa jerlerdiń birtalaı esimin biz qoıyppyz depti ǵoı.

Afrıka bizdiń «qapyryq» eken, endeshe, «jýnglıdi» «qalyń jynǵyl» degen maǵynada kókemnen úlken, murty kóbirek, saqaly aqtaý atalarymyz atap ketken de.

Arba toqtapty. Ótken jylǵy jer kózime ottaı basyldy. Qyzyl bıe kilt burylǵanda synatyn doǵa shep arasynda aǵaryp jatyr. Mamam shaı qaınatqan qazan-oshaqtyń orny qaraıyp, jasyl nil tústen bóline qapty. Alaqanymmen sıpap edim, ókinip qaldym, byltyrǵy qyzyl shoktyń qyzýy saqtalmapty.

— Áı, jer sıpap erikkenshe, attardy tusap kel, — Kókemniń qabaǵynyń ashylmaıtyny jaman-aq. Tym bolmasa jalǵyz ret kúlip, jadyrasaıshy. Óz esimimmen áste shaqyrmaıdy — taýsylyp bitpeıtin «áı, úı». Aıta berse, men «áı, úı» emes, Zamanbekpin ǵoı.

Kibirtiktep basyp kelip, qolynan tusamysty aldym.

— Qyzyl bıeni úsh aıaqtap shiderle. Janyń bar ma, ybyljymaı, tezirek ustasaı.

Bir búıirden Qoqaı da qosanjarlap qoıatyn emes:

— Sóıt, aınalaıyn. Qazandatqyr qyzyl páleni baılap-matap tastamasań, aýyl qaıdalap qashyp beredi. Kóktemgi qurty tiri, kókiregine jel lebi tıse, esip otyratyn urǵashy tuqymnan bul janýar. Sóıte ǵoı, sóıt. Aınalaıyn, aqyly bar óziniń.

Aqylym bar ekenine onsyz da baıaǵyda kózim jetken. Osy Qoqaı nege bireýdiń aıtqanyn ǵana qaıtalaı beredi jáne sózderdiń ylǵı este turmaıtyn ýaǵynan tańdap alady? Sabaqqa daıyndalmaǵan Oqastyń jaýaby sıaqty. Oqas degenińiz jylpyp turǵan qý ǵoı. Onyń sabaqty bilmeımin degenin, eki jyl qatar oqyp, eshqaısysymyz estigen emespiz. Taqtaǵa ádette kótergen qolyn muǵalimniń kózine tyǵyp jibere jazdap, ózi suranyp shyǵady. Sodan soń, mysaly, kontınentaldy klımat jóninde aıta bastaıdy. «Kontınentaldy klımattyń qysy qatal, sýyq. Sheke appaq bop úsip ketedi, al aýyzdarynan shyqqan býǵa adamdar tunshyǵyp qalady eken. Kózderiniń boıaýy ońyp, bozarady». Appaq qyraý tutqan áınekke kózin qadap alyp, ári qaraı osy sarynmen soǵa beredi, soǵa beredi. Bir qyzyǵy, Roza apaı kúlimsirep qoıyp, oǵan ylǵı da «orta» qoıady. Jaraıdy, Oqas Oqastyǵynan, qyrsyqtyǵynan istep otyr. Ol sabaqty bile tursa da kitapta jazylǵandy burmalap, mazaq etedi. Jalpy, ózi basqalardan bólinip, erekshe júretin tuıyqtaý bala. Al Qoqaı eresek, úlken adam ǵoı. Endeshe, onyń salmaqty bolǵany jón. Álde ol da kókemdi ádeıi qaıtalap, burmalap, sóıtip kek ala ma? Kókem ǵoı onyń bes mınýt sóılegenin bes sózge op-ońaı syıǵyzyp aıtady — tabanym jerge tımeı, dedektep kele jatqanym sol korǵasyndaı aýyr sózderdiń qýǵyny.

Báribir kókemniń dóreki sózderinen góri Qoqaıdyń qısyq-qyńyr qaljyńy adamǵa áldeqaıda jeńil ári jaqsy tıedi.

Jánıpalardyń tartpa túsirgen jeri tap joldyń ústinde. Alystan-aq kórdim, apaı shalǵy siltep júr. Oqasty qataryna sap qoıypty. Jetegimdegi attardyń yǵyna tyǵylyp, kózderine kórinbeýge tyrystym. Oqas qý sózdiń maıyn shylqytyp qýyrdaq qýyrǵanǵa ǵana táýir: qımyly olaq, shaban, qulashy kıtiń-kıtiń qysqa. Shalǵysyn tomarǵa soǵyp aldy. Shók-shók, saǵan sol daýa. Tartpasyn bar kúshimen tartady, tistese kirgen bolat temir qaıdan shyqsyn. Ter shyqqan mańdaıyn súrtip qoıady. Aıap kettim. Ózi sonshalyqty jek kóre qoıatyndaı jaman da bala emes; tek bolmashyǵa sharmaıaqtasa beretin mineziniń qıtarlyǵy bar.

Áli tartpasyn shyǵaratyn túri joq.

— Áı, Oqas! Sen shalǵyny tik sýyrma, bildiń be? Ákel, kórseteıin, — Bet-aýzy tyjyraıyp, bir ýys boldy da qaldy. Onymen koımaı:

— Zamanbek... Zámzágúl-aý, shop shabý qyzdardyń isi emes. Olardyń sharýasy qyzyl oramal tartyp, naǵyz erkekterdiń atyn jeteleý, — dedi.

— Óziń bil, Oqas — qara maı! Shalǵy tarta almaı jatqan soń... Ol shińkildeı ándetip qoıa berdi:

Ketik, ketik, Kekshebaı,

Eki tisiń boqshadaı...

Sóıtti de tartpany tartyp qaldy, — tartpa shydamady, moıny opyryldy, Oqas shalqasynan tyrań qulady. Alaqaı, alaqaı! Tıimdi basyp, saıtansha saqyldap kep kúl. Kúlki kómeıime tolyp, tipti qaqalyp qaldym. Oqastan óstip qana ósh almasa bolmaıdy. Jata qap eki aıaǵymmen kókbet kóktiń keýdesin dúrs-dúrs tepkileımin. Kóptengi qumarymnan shyqtym-aı, shyqtym. Kúlkiniń túıe-esegi sekildi kókeleri aınalaıyn jarqyn júzdi Jánıpa apaıym aıyr júzin jarqyldata naızasha tik kóterip, Oqasty qýyp bergende bastaldy:

— Shalǵyny qurttyń, qara qurt. Jóndeıtin qonjıyp ákeń otyr ma, qý jetimek!

Oqastyń tula boıy tolǵan qyrsyq. Qashyp júrip daýsyn sheshesinen asyra aıqaılaıdy:

— Áı, Zámzágúl, klaskom Kúláshtiń báıbishesi, segizinshi martta quttyqtaý jiberemin, tosyp al!

Osyndaıda júgirip baryp aýzyna judyryqpen qoıyp-qoıyp ketý kerek edi. Ol qorǵasyn quıǵan aýyr saqamen oılanyp-tolǵanbaı túzý, appaq kúrek tisimniń jartysyn shyr-r ushyryp túsirdi ǵoı. Kekshebaı ketik atandyrdy. Zámzágúlge teginnen-tegin ıe bolyp qalǵanym taǵy mynaý. Oqastyń qorlyǵyna osy qashanǵy shydaımyn? Qap, bıyl mekteptegi boks seksıasyna qatysyp, kózine kók shybyndy úımeletpesem. Kekti ol sıaqty saqamen atyp emes, odan áldeqaıda joıqyn, ádiletti jolmen alamyn. Rıngte bálenshebaı balany jeńip bolǵan soń, kósheniń ortasynda Oqasty ustap alyp, sypaıylyqpen judyryqtasýǵa shaqyramyn. Onyń qatyn-qyz tóbelesinen ózim bokser bolǵan soń qorqaıyn ba? Oqas ta, sóz joq, shyǵady, shyǵady da tastaı judyryǵyn basynan asyra bulǵaı ıirip tura umtylady. Oıy belgili: «Kekshebaıdyń betin et etip, qalǵan tisin ushyryp túsireıin». Iá, qolyńnan kelse, et etersiń. Basynatyn adamyń ba, baıqap qara, bir jaǵyma jantaıa jaltaryp qap: «Kekshebaı ketik tis úshin!» — dep, taıpıǵan qara tumsyqtan otyrtamyn. Qaıtalap soqpaımyn. Óıtkeni bokstyń erejesi boıynsha, ol kezdegi jalǵyz soqqy murnyn qanatýǵa ábden jetip jatýǵa tıis. Aıtqanymdaı, qan dir etti. Oqas ójet bala, ókirip-baqyryp taǵy ushady. Siltegen judyryǵyn qaǵyp qalamyn da, shirenip turyp, túý-ý... taǵy tartyp jiberemin. Sharýa tyndy — Oqas ishi-syrty birdeı mes bolyp qara jerdi qushaqtap jatyr. Men bolsam, judyryǵymdy úıirip-úıirip qoıyp orǵımyn ba, sekiremin be, bokstyń jattyǵýlaryn jasap qoıamyn. El aýzy ańqıa ashylyp qarap qalǵan. Kúlásh qol shapalaqtap, sharq-sharq kúledi. Óıtkeni Oqas ony da mazaqtaǵan. «Klaskom qyz Kúlásh- aý, júzińdi bizge bursaıshy-aý...» Já, urýyn uryp tastadyq, ony Kúláshtan basqa adam kórmeı me? Ózi tapa-tal tús eken, taǵy kósheniń ortasy. Mysaly, aldymen kókem, Oqas, Smırno aǵaı... Júregim sý ete túsedi. Ósh alýdyń sáti túspeıtin shyǵar, túspeıdi.

Alaqanymnyń astyndaǵy attyń jalyn dármensiz ýystap turyp julqı berippin.

Aıtpaqshy, klaskom qyz nege sorańdap ylǵı esime túse beredi? Uzyn sıraǵyn, jasqanbaı, uıalmaı qaraıtyn qara kózderin, jelpildegen shashyn elestetýge tyrysamyn. Osy Kúlásh Bekkıge álde Bekkı Kúláshqa uqsas pa?

Bári Mark Tvenniń «Tom Soıerdiń basynan keshkenderin» oqýdan bastaldy. Kitaptaǵy Tom kórshi qyz Bekkıge ǵashyq. Tom da, men de on úsh jastamyz, Bylaısha aıtqanda, qurdaspyz. Ol sekildi sýda jaqsy júzemin, al mysyqtardy quıryǵynan tartyp bajyldatý úırene kele onshalyqty qıynǵa túspeıtin óner sekildi. Oılansam, oǵan teńelý úshin bir qasıet jetispeıdi eken: ol — Tomǵa uqsap qyzǵa ǵashyq bolý. Klasta qyzdar, qudaıǵa shúkir, órip júr, endeshe, dereý bireýin jaqsy kórý kerek — mindet solaı. Sonda ǵana Tom qurdaspen upaıymyz túgendelip, teńesemiz. Onyń esesine, Tomda joq bir qasıet mende bar: «Qazaqstan pıoneri» gazetine «Mektebim» atty óleńim basylǵan aqynmyn. Sony áneýkúni alystan qonaqqa kelgen aǵaıym oqyp otyryp:

— Aqyn bolypsyń, endi qyz qýýyn qaldy, — degen. Qyz qýý jaqsy kórýdiń, al jaqsy kerý qyzǵa saǵatyna eki-úsh márte súzile qaraýdyń mańyndaǵy maǵyna ekenin jaqsy bilemin.

Sonymen, ne kerek, jaǵdaı qyzdarǵa qyryndamasqa amal qaldyrmady. Sonda klastaǵy qaısysy ǵashyq bolýyma tatıdy? Qulaǵynan tizip tańdaı bastadym. Bátestiń beti bes tıyndyq baqyr sekildi dóp-dóńgelek qyzyl bolǵanymen, baltyrlary o árpine uqsas, qısyq, jińishke. Shapjań-shapjań shapyldaıtyny bar. Ásıa ádemi, úndemeıdi, aıaǵy túzý. Alda-jalda oınaı qalsań, qarap turady da, nege ekenin qaıdam, betińdi shap berip tyrnap tastaıdy. Bet-aýzyńdy kúnde qan-josaǵa boıap otyratyn qyńyr qyz kimge dári. Kúlásh she? Qıyp qoıǵan shashy ylǵı da mańdaıyna sýsyp túsip turady. Ári taqpaǵym gazetke shyqqannan beri ara-tura bolsa da kúlimdeı qarap qoıyp júredi. Qoı, kóp áýrelenbeı, sony jaqsy kóreıin. Ózi taǵy klaskom, kórshi eken, umytpasam, Bekkı de Tomnan alys turmapty. «Semiz qoımashy qaınymnyń qyzy súıkimdi, ádepti, sálem berip júredi», — dep mamam da aıtyp otyrady.

Hosh, ǵashyqtyqty bir adam bilgenimen is bitpeıdi. Jaqsy kóretindigimdi Kúláshqa bildirýdiń amalyn izdestire bastadym. Ol ońaı eken. Otyrǵan partamyz bireý. Hat jazyp, qolyna ustata salmaımyn ba? Uldar kórip qap, qyzdan tartyp alyp oqysa she? Basqasyn bilmeımin, Oqastan ol shyǵady. Nemese, klaskom qyz hatty oqyǵan soń, «Dúnıejúzi geografıasynyń» arasyna ádemilep turyp tórt búktep tyǵyp qoıady. Ony Bátes Meksıka boıynsha sabaqqa daıyndamaq bop surap alady delik. Ary qaraı... byr-r-rr. Zamanbek klaskom qyzǵa hat jazypty! Masqara! Kókem estıdi. Qasynyń arasyn qosyp jiberip, solıdolǵa shylqyǵan jylan quıryqty bıshigin qolyna alady. Arqam qaradan qarap dýyldap ashyp bara jatyr. Álde múldem ǵashyq bolmaı-aq qoısam ba? On úsh jastaǵylarǵa mindetti túrde ǵashyq bolýdyń keregi joq shyǵar. Biraq Tom qurdas pysyqtyǵyn asyryp ketedi ǵoı. Ári on úsh jasymda hat jazbasam da, báribir keıin Kúláshqa ǵashyq bolýǵa tıis ekenimdi bilemin.

Bylaı istesem she? «3» árpiniń ornyna «a», «a»-nyń tusyna «3»-ny qoıyp jazsam, qalaı bolar edi?

Iaǵnı 3-a, a-3;

M-n, n-m;

b-e, e-b;

Sonda eń sońyndaǵy «k» syńarsyz ba? Jaraıdy, «k» sol «k» kúıinde qalsyn. Sonda «Zamanbek» «Aznzmebk» bolyp oqylady. Al bilgishter tanyp kórsin. Meıli, muǵalimine aparyp kórsetsin. Qalaı aınaldyryp qarasa da «Aznzmebk». Kúnge tosyp qarasyn «Aznzmebk» sol «Aznzmebk». Biz osylaısha bárin aldap soǵamyz, sóıtip, jańa alfavıt jazýdy ashamyz. Mundaı qýlyqty oılaý Tomnyń esinde de boldy ma eken?

Sol kúni-aq qaǵazdyń shetine gúl tistegen kógershindi mánerlep saldym. Aldynda apaıym tyqqyshtap kórsetpeıtin hattardy urlap alyp, jasyryn oqyǵanymda osyndaı sýretterdi kórgenmin. Ásirese, kókjótel «Belarýsi» bar Kárimdiki qatqan: kógershin astyna jańaǵy ashqan qupıa jolmen: «Kúlásh, seni jaqsy kóremin. Zamanbek» dep órnektep jazdym da saldym. Kógershinim azdap qarǵany eske túsiredi. Oqasy joq, jumbaq jazý turǵanda kógershin-qarǵaǵa qyz ólgendeı qadalyp qarap qalmas.

Erteńindegi sońǵy sabaq ádettegi Roza apaıdyń «qurlyqtary men muhıttary» edi. Kózimniń astymen baıqatpaı Kúláshti barlaımyn da, qýanǵanymnan shyńǵyra jazdaımyn — ıá, sát, kóńildi otyr. Nesin aıtasyń, keshegi kógershindi hatty ustata qoıýdyń der kezi. Demimdi tereńnen tarttym da, qolymdy soza... shyntaǵym aldyndaǵy sıa saýytty qaǵyp ketti de, ol edenge qulady, onymen koımaı, sondaı sergektikpen shorshyp-shorshyp tústi. Shashyraǵan sıa qyzdyń appaq aljapqyshyn áp-sátte kók túske boıady da saldy. Jym-jyrt. Kúlásh kúlimsiregen kúıi burshaq tústi teńbil-teńbil aljapqyshyna qarap turdy, aljapqyshyndaǵy kók boıaý birtindep betine jaıyldy, sodan, áı-shaı joq, eshteńeni túsindirmesten, qolyndaǵy 265 bettik «Dúnıejúziniń geografıasymen» basymnan salyp qaldy. Esim ájeptáýir aýyp qaldy. Klass qyran-topan. Kep qalǵan kez jasymdy juta hatty usyndym.

— Bul ne? — dedi ol edireıip.

— Hat...

— Qaıdaǵy hat?

Mende ún joq. Ne deıin? Qaǵazdy qolymnan julyp alyp, aınaldyryp qaraı bastady. Balalar bastaryn biz jaqqa flúgershe buryp, moıyndaryn quryqtaı soza kózderimen iship-jep otyr.

— Qarǵanyń sýreti... Ol nege gúl tisteıdi? — Kóńilsiz júzben aldyma tastady. Sonyń ózinde mańdaıyna túsken birkelki qıýly kekili keremet ádemi.

— Ol qarǵanyń sýreti emes.

— Endi neniki?

— Qarǵa emes.

Syqylyqtap kúldi.

— Qarǵa emes, kógershin, kógershin... — Buzylǵan membranadaı jalǵyz sózdi qaıtalaı berippin. Betim dýyldaıdy. Kúláshtikindeı qyzyl shyǵar dep oılaımyn.

— Al mynaý jazýy nesi?

— Jazý... jazý da.

— Jazý? «Klúshá»... — Iyǵyn kóterdi. — Qalaı oqylady álde basqa tilde me?

— Onda «Kúlásh, seni jaqsy keremin» dep jazylǵan.

Kózi úlken edi. Endi myna meniń alaqanym qandaı, sondaıǵa jetti, jetpek túgil, asty.

— Kim jazǵan óıtip? — Qatelespesem, baqyrdy ma, qalaı? Búldirgenimdi bildim, zyp berip partanyń astyna zyttym. Klaskom qyz uıatty umytyp, bar bedelden aıryla eńiredi. Beti bes tıyndyq Bátes máz-meıram. Qolyn shapalaqtap, taqtanyń aldynda qosaıaqtaı sekeńdep júr. Partanyń astynan buralǵan qısyq baltyrlaryn tizelekten qıa kórip jatyrmyn.

— Kekshebaı Kúláshti jaqsy kóredi. Apaıǵa aıtam, oh, oh... — Al aıta ǵoı, qısyq aıaq maımyl! Sende bar aýyz mende de bar. Kórgem, bilem. Ótken jazda Oqaspen qol ustasyp, baqbaq tergensiń. Ul men qyz klastan tys jerde qol ustasýy kerek dep «Mekteptiń ishki erejesinde» jazylmaǵan. Áne, solaı!

Oıymdy tý jonyma sart etken «Dúnıejúziniń geografıasy» bóldi. Soqqy óte jıi tıip jatyr. Bar bitirgenim — tómen buǵyp, kirpikterimnen tamshylardy únsiz úze bergen.

Roza apaı kirdi de, balalardy túgendep, ótken sabaqty suraýǵa kiriskeni sol edi, Bátes aq manjeti kirlemegen oń bilegin bıazylyqpen ári asqan batyldyqpen partanyń deńgeıinen joǵary kóterdi. Kózderi jaınaı túsip, beti albyrap qapty. Kúlásh oǵan jıirkenishin kózinen laqtyryp tastady da, týra aldyna tesireıe qarap otyryp aldy.

— Iá, Bátesjan, Meksıka týraly aıta ber. Tabıǵı jaǵdaıy, klımatyna toqtalýdy umytpa.

Bátes bógeldi. Basy moınynan synyp, keýdesine qulady. Saýsaǵymen tabandy túrde parta betin osqylaı beredi.

— Apaı, men...

— Birinshiden, parta betin syzǵylaýdyń Meksıkaǵa qatysy joq. Ekinshiden, óz oıyndy erkin bildir, bógelme.

— Men Kúláshtiń Kekshebaıdy... joq, Kekshebaıdyń Kúláshti jaqsy keretinin aıtpaqpyn, — Sóıtti de, Bátes bar salmaǵymen sylq otyra ketti.

— Bizde Kekshebaı atty oqýshy bar ma edi, balalar?

Súıretilip ornymnan turdym. Saq-saq, sylq-sylq kúlki, ıaǵnı at-bıelershe kisinesý. Roza apaı jymıdy. Sodan keıin ornynan turdy da:

— Balalar, bir-birlerińdi ata-analaryn qoıǵan esimderińmen ataǵandaryń jón. Zamanbektiń tisi ketilgen eken dep kemitý teris. Erteń tisi ósip shyǵady, sonda qaıtesińder? — Ie, sonda qaıtesińderdi tanytyp, jalquıryǵy joq bolsa da, jańa ǵana jylqysha arqyraǵandarǵa aqyraıa qaradym. — Al Zamanbektiń Kúláshti nemese Kúláshtiń Zamanbekti jaqsy kóretindiginde ne tur? — Endi Kúlásh maǵan alaıyp qarady,- Bir mektep, klasta oqıdy, partada qatar otyrady, endeshe, olardyń bir-birin unatyp, dos bolǵanynda turǵan qısyqtyq joq. Óz basym, olardy qolaısyz sózge ushyratyp, ósektegenderdiń ózin jaqsy joldas bola almaıtyndardyń qatarynan sanaımyn, — dedi de, sabaǵyn ári qaraı jalǵastyrdy.

Oı, ruqsat berse, Roza apaıdyń betinen júgirip baryp súıip-súıip alǵan bolar edim. Qamyt aıaq Bátes nokaýtqa ońbaı tústi. Hat jazǵanym durys bolypty. Tom Soıer bala Bekkıdi birdeńeni bilip unatypty. Erni ernine tımeı shópsheńdegen Bótes myń jerden shótkilense de tazalanbaıtyn uıatqa qaldy. Keshe Kúláshtiń ornyna Bátesti tańdamaǵanym qandaı jaqsy bolǵan.

Úıge qaıtarda ozyp ketken Kúláshtiń sońynan zymyrap qýyp jettim. Burylyp qaraǵan joq, tezdete basyp barady.

— Kúlásh, endi biz shyn dospyz, — Arsalańdap qolynan ustadym. Mássaǵan, julqa alaqanyn sýyryp aldy da, jaǵymnan tartyp qaldy. Dál kınodaǵysha tartty.

— Maǵan budan bylaı qarǵasy bar hat jazýshy bolma, uqtyń ba? — Betine qarap edim, «Dúnıejúziniń geografıasymen» salyp qalǵan kezdegiden júzinin esh aına qatesi joq eken. Eriksiz shegindim.

— Joldas bolýǵa apaı ruqsat berdi emes pe? Tom Soıer men Bekkı de áýeli...

Amerıkandyqty qyrsyqqanda ol da oqypty.

— Tom Soıeriń de, Bekkıin de ómir súrmegen, ótirik, bildiń be! Apaı taýyp bergen basqa qyzben joldas bola ber, al menen aýlaq júr. Áıtpese bar ǵoı... — Sóıtti de klaskom qyz kekilin silkip-silkip tastap júre berdi.

Sýaıt amerıkandyqqa sol jerde jatyp renjidim. Kitaptar da aldaıdy eken. Muǵalimder sony bizge aldyn ala nege eskertip qoımaıdy? Ondaıda Kúláshqa hat jazar ma edim. Búıtip renjispeıtin de edik.

Es jınap, sońynan júgirip jetkenim sol edi, sary jezdi portfelin joǵary tik kóterdi.

— Men saǵan jolama degemin.

Jolama degesin, jolamaı turyp qaldym. «Dúnıejúziniń geografıasynan» portfel áldeqaıda salmaqty bolatyn.

Kúlásh, áne, sondaı tákappar qyz. Muǵalim aıtty dep ony joldastyqqa kóndirý kıyn. Kerek dese, «Tom Soıerdiń basynan keshkenderindeı» qyzyq kitaptyń degenine baǵynbaıdy.

Keshinde, áıtse de, Kúláshtan Roza apaıdy, Mark Tvendi syılamaǵany úshin kek alýdy umytqanym joq. Baý-baqshasyna urlanyp kirip, pisip qalǵan qarbyzdaryn pyshaqtap jardym. Bul bir. Terezesine kartop baılaǵan, odan keıin alystaǵy apanǵa jatyp alyp, arbaǵash jippen álsin-álsin tarta áınekti tońqyldatyp urǵan da myna men — Zamanbek. Kimnen qorqaıyn, apamnyń semiz qoımashy qaınaǵasy aýdanǵa ketken. Úıde Kúlásh jáne mamasy ekeýi ǵana. Ne degen batyl qyz. Syrtqa shyǵyp, kartopty julyp aldy da, bar pármenimen laqtyryp qalyp edi, dál qasyma top ete tústi. Jipti tastaı, jyrany boılap, eńkeńdeı tura qashtym. Qorqytqannyń ornyna qoryqtym.

Áli de bolsa Kúláshpen joldas bolǵym keledi de turady. Kórshimiz Roza apaı da aqylyn aıtty. Endeshe, qandaı bóget bar? Tegi, ánsheıin eshkimniń aqylyn alǵysy joq tentek qyz. Sondaı qyrsyq balasyń dep ózine tym bolmasa ursyp-ursyp alý eshkimniń esine túse bermeıdi de. Dos bolmaı, uzyn sıraǵyn sereńdetip jalǵyz júre berýden, múmkin, jalyǵatyn shyǵar degen úmitim kúshti. Ol kúnge arnap jazyp qoıǵan ekinshi hatym da ázir.

Qazir ol tas búrkenip alyp, jyly tósekte uıqyny soqtyrtyp jatqan shyǵar. Soǵan qaraǵanda, qyz bolǵan jaman emes tárizdi. Tańnan turyp shóp shappaıdy, uldarǵa áýrelenip hat jazyp, olardan taıaq ta jemeıdi. Dos bolǵysy kelmese, bolmaı qoıady.

Kúlásh jaıly oılap turǵanymda, Qoqaı men kókem jer-dúnıeniń shóbin shaýyp úlgiripti. Jalańashtana sheshinip, qalyppen keń sermeıdi. Kókemniń alymy keremet. Shóp shabatyn mashınadan aýmaıdy. Biraq onyń sharyldaǵan daýsy qulaqty sarsytady ǵoı. Al kókem siltesi úzdiksiz tynbaıtyn jumsaq, jaǵymdy saryn. Bulshyq etteri bultyldap tur. Úıdegi aq mysyqtyń kórpe astyn búlkildetip oınaǵany sıaqty, kóılegin basyna orapty. Sońyndaǵy jantaıa sulaǵan jas desteniń túngi shyǵy kún ótinde solǵyn sáýle shyǵara jaltyldap jatyr. Aıyrmen jınaı bastaǵan edim, kókem toqtatyp tastady:

— Áli erte, sý. Odan da shalǵyny al da, shóp shabýdy úırene ber.

Qýanyp kettim. Úlkendershe yrǵatyla qulashtap tartpa tartý... kim oılaǵan? Lypı basyp, arbanyń qorabyndaǵy shalǵyny sýyryp aldym.

— Joq, arbanyń astyndaǵy kindik temirge baılaýly kishkeneregin sheship alsaıshy.

Alaqaı! Sýdaı jańa, ózime shaq. Júzi jaltyraı zyńyldap tur. Shópti silteýsiz-aq ózi shaba jóneletin sekildi. Ádeıi arnap satyp alǵan kókeme raqmet. Asyǵyp-aptyǵyp alan shetine júgirdim.

— Toqtaı tur, Zamanbek, ákel, shyńdap bereıin, — Kókem jymıa qarap tur. Esimimdi atap shaqyrdy... Moınynan qushaqtaǵym keldi. Qoıshy, qyzben dos bolýǵa daıyndalyp júrgen jigitke ol uıat ta.

Kókem shyńyldaǵan dybys shashyrata qaıraq taspen shalǵy júzin janydy da, shóp shabýdy úırete bastady.

— Oń aıaǵyńdy alǵa tastap, shalǵy júzin jerge janap qana qulashtap tartyp kórshi. Beldigin bylǵańdatpaı bekem ustaǵaısyń. Óıtpeseń, tomarǵa soǵylady.

Qarymdy jaza tartyp kep qalyp edim, shalqamnan túse jazdadym, kókem súıedi — tartpa shóp bastaryn sıpaı zýyldap óte shyǵypty. Qatty uıaldym.

— Qulashyńdy tym keń aldyń. Shalǵy ushy shópke boılasymen ózińe oraı ile ıkemdep tart.

Qaıtara siltedim. Shópti mólshersiz qamtydym ba, tartpa qaqalyp júrmedi. Úshinshisi ýys shóp túsirdi. Tórtinshi, besinshi... It áýremen jarty saǵat ótti. Artyma qaradym, kózimdi alyp qashtym — alym-julym, shóptiń biri shabylǵan, ekinshisi sol kúıi seltıip tur. Qabaǵym túsip, otyra kettim. Bes-alty kez quıqalaǵanǵa qolym saldyrap, sharshap qalyppyn. Menen tartpashy shyǵa qoıýy neǵaıbyl-ý. Oqasqa aqyl soqqanymdy aıtsaıshy. Kókem mundaıda ne deýshi edi... e, jyǵylyp jatyp súringenge kúlmes bolar.

— Qoı, sýsyndap alaıyq.

Dóńgelene otyra qap sýyq tary kójeni simirip-simirip jiberdik. Shekemizden bir-aq shyqty. Tańerteńgideı uıqy qysty. Myqtap esinep tastadym da, saıa bolarlyq pana izdedim. Arba astyn ez kóleńkesi saıalap jatyr. Beshpetimmen betin jasyra tynystamaq edim, syz ótedi dep, kókem kelispedi.

Qoqaı báteńkesin sheship, aıaǵyn jeldetip otyr.

Kókem tuqylyna deıin jutyp qoıardaı sorǵylap temekisin tartady.

Kún aspannyń shırek bólegine kóterilipti. Ystyq. On qolymda kókem temekisin oraǵan gazettiń qaldyǵy jatyr. Kolyma aldym. Alǵashqy jolynyń basynda iri «Neapol» jazýy bar. Neapol... Toqta, Italıa atty eldiń qalasy emes pe? Durys, Italıa. Geografıadan oqyǵamyz. Evropa kontınentinde, astanasy — Rım. Ary qaraı oqyp kóreıik. TASS... Bul ne boldy? Neapolden keıin tur, álde sondaǵy kósheniń aty ma? Soz bar ma, kósheniń aty. Konvertke áýeli qala, keıingi kezekte kóshe, aqyrynda úı, páter sany jazylady emes pe.

«Dárigerlerdiń pikiri boıynsha, Italıanyń ataqty ánshisi Robertıno Lorettıdiń daýsyn qalpyna keltirýge múmkindik týyp otyr». E, ádemi ándi aıtatyn bala ǵoı. Ánniń aty ne edi? Santa... Santa... Santa-Lúchıa. Iá, Santa-Lúchıa-aa... sony ata-analar jınalysynda Oqas aıtamyn dep bylyqtyrdy. Kúlásh bıledi. Men taqpaq oqydym. Odan soń Oqas shyqty. Men qusap qyzarmady, qysylmady, bar jurt bir muny kózderimen iship-jese, bul barlyǵyn iship-jedi. Aýdan ortalyǵynda konsert qoıyp ketken Qazaq SSR-niń eńbek sińirgen artısi A. Baıtoǵaevtaı syrnaıshyǵa sál burylyp, kerbezdikpen ıshara bildirdi. Basyn táýir bastady. Sodan keıin «Santa-Lúchıa-aa-ǵa» kelgende qyp-qyzyl bop shıqyldady da qaldy. Kózinen jas shyqty. Oqas shyńǵyrýyn tyıar emes. Janymda otyrǵan mamam:

— Túý, baıǵus balanyń jany ábden qınaldy-aý, — dep, jany ashyp jatyr.

Santa-Lúchıa — Robertıno! Qandaı uıqasyp tur, á? Sóıtip jymdasyp, kirigip turatyndar, ıaǵnı sımmetrıalylar ǵana ádemi án aıtpaqshy. Santa-Lúchıa — Oqas? Ha-ha-ha! Qaıdaǵy sımmetrıa?!

Ekeýi eki jaqqa ala qashyp tur. Jaqsy ándi tyńdap otyryp keıde men de ony dál sóıtip salatyndaı bop kórinemin. Al aıtyp kórseń, shıq-shıq. Sýyq torǵaıdyki sekildi súıkimsiz. Ándi qaıtemin, aqyndyq turǵanda. Meıli, sol joly Oqas «Senta-Lúchıany» qatyryp aıtsyn-aq, onysyn tek aýyldaǵylar ǵana estip maqtaıdy. Meniń eki aýyz óleńim «Qazaqstan pıonerine» shyǵyp edi, búkil respýblıkaǵa dańqym dúrildep jaıyldy. Kez kelgen pıoner oqyǵan soń: «Myna Zamanbek atty bala ne degen jaqsy jazady!» — dep oılaıdy. Óıtkeni jaqsy jazylmaǵan óleń gazetke shyqpaıdy. Dańq, mine, qaıda jatyr!

Qalǵanyn aıaqtap tastaıyn. «Qazir ánshi Italıanyń ońtústigindegi sanatorııde emdelýde. Kóńil-kúıi jaqsy, ózin sergek sezinedi». Áp-áıbat daýsynyń aıaq astynan buzyla qalǵany nesi? Qystygúni shańǵy teýip, shóldegennen keıin qar jegen shyǵar. Men de byltyr óstip aýyrǵamyn. Eki kún qatar tamaǵym qyryldap, sóıleı almadym. Maıra desem, Maǵ-ǵa shyǵady. Ondaıda Robertınaǵa án salý qaıda? «Robentıno» dep, óz atyn da durystap ataı almaıtyn shyǵar. Sonda mamam, kókem meni qatty jaqsy kórip ketti. Betimnen súıdi, jańa portfel, kúnde konfet, órik satyp áperdi. Soǵan Qaraǵanda, aýyrǵan da sonshalyqty jaman emes, tegi. Álde Robertıno sony oılap, ádeıi isteı me? Onda Oqas sekildi qý bala bolǵany. Ózi sanatorııde emdelip jatqan tárizdi. Sanatorıı jaqsy dep mamam Rahmanov bulaǵyna baryp emdelip kelgende aıtqan. Ol jaqtyń taýy kók, úıleri appaq, aǵashtary jap-jasyl bolatyn kórinedi. Oǵan barý úshin tósekten turmaı, arsy-kúrsi yńqyldap aýyryp qalý kerek shyǵar. Al men dıvanǵa jaı eki-úsh saǵat jatsam, jambasym syrqyrap, jalyǵyp ketemin. Soǵan qaraǵanda, sanatorııge jatý ázirge maǵan joq sıaqty.

Gazettiń qarsy betin qaradym. Kúlgin árippen áldeqandaı lazer týraly jazypty. Alǵashqysynda omartashy Lazar shal ma dep oılap edim, joq, lazer. Uqpaǵan soń, laqtyryp tastadym.

Tas tóbede samolet gúrildeıdi. Joǵary qaradym, kún sáýlesin kózime suǵyp aldy. Aýyrtpaıdy, kúıdirmeıdi, tek kirpigińdi juma bergiń keledi. Bizdiń klasta kúnge týra qaraı alatyn klaskom qyz Kúlásh qana. Sonda bar ǵoı, óziniń kózinde de kishkentaı kún qaınap kóship júredi.

Tek Kúlásh myna zańǵar aspandaǵy qalqyǵan kúndi kózine kishireıtip keshirip alýǵa qabiletti.

Tymyrsyq aspan daqtan din aman. Kógildir túsi sál buzyla shanytyp tur. Kól jaqtan jylqyshy qustyń tómen quldılaı mańyraǵany estilip tur. Boztorǵaı daýsy óshken. Aralar ǵana qysqa ushyp, qaran-qurandy kóbeıtken. Ne kóp — gúl kóp. Kesh jetilip, áli bas jara almaǵan byjynaýly baqbaqtardyń sary qaýashaqtaryna qonjıa qonyp, qunjyndaı nárin sorady.

— Qoı, turaıyq. Shóp keýipti. Zamanbek, sen desteni shómeleme. Jańbyrǵa shirimesin, jalpaıtpaı, tiktep úı.

Shómele úıý tartpa tartýdan kóńilsiz. Shalǵy silteseń, shóptiń túbinen qıylǵanyn, dir etip qısaıa qulaǵanyn kóresiń. Al mynaý she? Ár taldy shópsheńdep qýalaǵan ónbes qımyl. Bir, eki, úsh, on, jıyrma aıyr... Sanaýdan da jalyqtym. Onymen shómeleniń ósip jatqany shamaly. Qaıta tastaǵan saıyn jaıyla túsip, jalpaıyp barady. Búkil alandaǵy shópti jınaý... Oı, qandaı kóńilsiz! Kún jalyndap kúıip tur. Ábden qyzǵan jalqyn sary kún jerge múldem jaqyndap qalǵan. Elýinshi me, áıteýir bir kóp-inshi aıyr shópti kóterýim sol edi, basym aınalyp, qulaı jazdadym. Osy kınodaǵy balalar qandaı shydamdy, jany siri myqtylar. Shómele sóz be, maıa salyp tastaıdy. Sharshaý qaıda, qabaqtary jarqyn, máz-máıram. Shýyldap án salatynyn qaıtesiń. Álde kınoǵa kileń myqty balalardy tandap ala ma?

Meni de kınoda oınatsashy. Onda da, shómele salyp júrgen balanyń ornyna barmaımyn. Aıyrlap shop úıýden góri aınalysýǵa turatyn qyzyǵyraq maǵynaly ister tolyp jatyr. Máselen, soǵys. Arkadıı Gaıdardyń «Mektebindegi» baladan meniń qaı jerim kem? Já, astymda oınaǵan at. Sonda qaısysy: qara at pa, qyzyl bıe me? Qara áneýkúni jarysqanda ozyp ketken. Olaı bolsa, qara atty minemin de, qolyma qaıqy qylysh alamyn, myltyqty kúmpildetip atyp, jaýdy tyrqyrata qýyp beremin. Dushpandy Oqastan basqa kim oınaýshy edi. Ol oıbaıyn sala jylap qashady. Smırno aǵaıǵa erteń-aq osynyńdy aıtamyn dep bozdap bara jatyr. Maǵan dese, myń jerden aıt. Smırnońdy qaıteıin, meniń sózim qysqa — oına dedi, oınaımyn. Qazir qylyshpen jaýdy shabamyn, shabý kerektigi kitapta jazylǵan. Quıǵytyp kep qylyshpen — aǵash ekendigi túsinikti — úzengige «Tynyq Don» kınosyndaǵy murtty Grıgorııge uqsap tik tura qalamyn da, týh, raqatyn-aı, qylyshpen Oqastyń temir qalpaǵynan osyp ótemin. Etpetinen tústi, esinen tandy. Men ol kezde attyń ústindemin, on qolymda jelbiregen qyzyl tý, ekinshisinde jarqyrata joǵary kótergen qylysh: «Aq gvardıashylarǵa (Oqas qoı, árıne) ólim! Revolúsıa jeńbekshi!» — dep aıqaılaı beremin. Ony keıin klýbta saýsyldaǵan kóp dos qyzdarymen Kúlásh raqattana kóredi...

— Áı, aıyrdy nege aspandatyp tursyń? — Kókem. Qylyshtyń ornyna aıyrdy kóterip-aq qalyppyn. Sasqanymnan tazalanǵan jerdi túrtkileı berdim.

— Oımaı, belim, — Qoqaı shoıyrylyp otyra ketti. Daýsyn soza yńqyldaıdy:

— Janym, Zaman, beri kel!

Júgirip janyna jettim.

— Kóılegimniń etegin joǵary kótershi, — Etegin basyna qaraı túremin,- Búıirimnen tómendeý tusty barmaǵyńmen bas. Abaıla, qalqam, tómendeý taǵy. Dál taptyń. Domalaq túıin saýsaǵyńa bata ma? Dop-domalaq, judyryq... — Oılanyp qaıta sóıledi, — baýyrsaqtaı, e, solaı.

Qoqaıdaı úlken adam sendirgennen keıin, terisinin astynan áldene qolyma rasymen batqandaı sıaqty sezindim.

— Bar, bar.

Ol qolqasy úzile kúrsindi:

— Úlken be?

— Kishkene, tıtimdeı.

Qoqaı rıza emes:

— Sen bala, kishkene-mishkeneni qoıyp, jónińe kósh. Adamǵa sanap surap otyrsa, qaıtesiń ózi? Barmaq basyndaı ma?

— Iá, ıá, — Qalaı qostaǵanymdy ańǵarmaı qaldym.

— E, báse! Atańa nálet, soǵystan qalǵan sarqyt ta. Qaraǵym, judyryq... barmaqtaı oq fashıs ıttiń qadap bergeni. Aýyr jumys istesem, shanshıdy. Belim-aı-ı... — Ándetip qoıady. Álden ýaqytta belin qos qoldaı syńsýǵa basyp berdi-aı. Óleıin-aq dep qalsa kerek. Esim shyǵyp, eki jaǵyna kezek shyǵyp báıekpin.

Kókem miz baqpaıdy. Jóńkitip shópti qynadaı qyrady. Qara murtynyń ushy qybyrlap, kúle me, qyzyq.

— Oıbıý-ý...

Yza boldym, Adam aýyryp jatsa, qaramaǵany nesi? Osy kókem bezbúırek, qatal. Júgirip baryp, shyntaǵynan túrttim:

— Qoqaı aǵa aýyryp qaldy.

— Qoqaı aǵań aýyrsa, demalsyn, — Shóbin sypyrta ári qaraı shaýyp bara jatyr.

Sony estýi muń eken, Qoqaıdyń aýrýy sap basyldy. Otyrǵan jerine jata ketip, temekisin burqyratyp tartady. Qabaǵy jadyrańqy. Oqys ustaǵan aýrýdyń yldym-jyldym bitkenine tańmyn. Jánıpa apam da keıde kógerip-sazaryp, qulap qalatyn. Kópke emes, bar bolǵany eki-úsh mınýt. Soǵan uqsas aýrý, shamasy.

Shópti shómelep bittim. Kókem mańaıyndaǵy jańa qulaǵan jas balaýsaǵa ǵana aıyr júzi tıgen joq.

Kókem shalǵysyn kóterdi, terin súrtti.

— Qaıtaıyq, men attardy alyp keleıin. Kóke, siz balańyzben astyny jumsaqtap arbaǵa shóp salarsyz. Ary qaraı tynyǵarsyzdar. Maqul ma?

— Bolsyn, Saýytbek shyraq.

Kókem shómeleni aınala meni saýsaq ushymen ymdap shaqyrdy.

— Zamanbek, beri kelshi. Myna aıyrdy al, — Qasyna taqaǵan maǵan aıyrǵa qosa búıirleri salqyn syzdy eki bótelkeni ustatty.

— Men ketisimen ashyp, Kókeńe ustat. Birden ekeýin ashpa, qyljıyp qalar. Bireýin ázirshe shómeleniń ishine tyqsaı, — Sóıtti de, qolyna qos júgendi ustaǵan kúıi, kókjıekti kesken tik syzyqtana shalǵyndy tizeden keship, ózenge bettedi.

Ornyma kelsem, Kákenniń kózi shyradaı janyp, aıqulaqtanyp otyr.

— Ákeń ne dedi? Eshteńe qaldyrǵan joq pa?

— Qaldyrdy...

— Bótelke me? — Jaýap tospady, qolyn sozdy, — Kánekı, shyǵar!

Daýsy temirdeı shyńyldaıdy. Amalsyz arqama jasyrǵan bótelkeniń bireýin usyndym. Tuqshyńdap syrtyn sıpalap jatyr.

— Salqynyn jaryqtyqtyń. Qazir jaılasa otyryp... Qolyn ysqylaı qıqyldap kúldi. Kenet qabaǵyn túıe oılandy. — Áýel shópti arbaǵa tıep tastaıyq pa? Áı, Saýytbektiń minezi shadyr da, áıtpegende... — Artynsha aýzym ańqıyp qalǵan maǵan kózi tústi de, ótirik jótkirinip jatyr, — Sákeń isine tastúıin jigit te. Sony aıtamyn. Bótelke qashpas. Bala, áýeli kókeń tapsyrǵan isti tyndyraıyq.

* * *

Sút pisirimnen keıin shepti qoraptyń betimen bet toltyryp tastap, quraqta shalqadan túsip jattyq.

Shalǵynyń damylsyz syr-syr daýsy jaqyn mańnan buzylmaı jetip tur. Ystyq qaq mańdaıdan uryp, tynys aldyratyn túri joq. Manaýrap qalǵı bastadym. Jel kekilimdi júreksine jelpı kótere elp etip, ile tynysyn toqtatty. Qoıarda-qoımaı shyryldaǵan shegirtke... Tumsyǵymnyń ushyna bireýi pyryldap kep qonady. Ádeıi jasqamadym. Taban búriniń jybyr-jybyr qozǵalyp, qytyǵyńdy keltiretini qyzyq ta. Áne, serýen salýyn qoıa qoıyp, ejelgi aınymas ánine basty-aı batyryń. Shyrq-shyr-ǵ-ǵǵ... Uıqym ashylyp sala berdi. Tyrp qozǵalmastan tyńdaımyn. Áýeli maǵan shegirtke «ys-tyq! ys-tyq!» dep shyryldaǵandaı boldy. Tynbaı ándetti. Aqyry o da jalyqtyryp, jasqap jiberdim. Sodan soń:

— Aǵa, — dedim aqyryn.

Kirpikterim arasynda tunǵan syzyq sáýleler betin oramalmen jaýyp shalqalaǵan Qoqaıdyń selk etkenin kózime jetkizdi. Destedegi degdigen shópti sytyrlatyp syndyra túregelip otyrdy. Dybysty estigen-estimegenin ondap ańǵara almaı, tóńiregine kóz tastaıdy. Saǵymǵa bókken jasyl shalǵyn aptap astynda kúıip-jana jaırap qalǵan. Tap aldynda jalańash qarnym tynymsyz tómen-joǵary kóterile men jatyrmyn.

— Astahıralla, óziń qoldaı kór!

Býyn-topshylary sytyrlaı jer taıana túrekeldi, túrekeldi de, búksheńdep shómeleni aınalyp shyqty. Tym-tyrys. Tiri jan joq. Shydaı almaı, myrs ete túsemin. Sol eken, tý syrtynan kún kóringen juqa qulaǵy edireıe qaldy. Tizerleı tez-tez eńbektep qasyma keldi. Kókireginiń tynysy ústime eńkeıgenin bildirip tur.

— Zaman, o ne?

— Jaı, ánsheıin.

Júzimdi qarsy jaqqa aýdardym. Jerden tik sýyryla durys doǵa qura ıilip kep betime tóngen balaýsanyń sabaǵyn kirt-kirt qyrshyp jaıbaraqatpyn. Ol tusylǵannan keıin, basqa dúnıeni túgel jaýyp jasyra maǵan tóngen túıe japyraqqa jabysyp, sheke shaǵar shyrylǵa áıda basyp turǵan shegirtkeniń saýyryna dáldep shyrt túkirdim. Dál tıdi; oıda joqtaǵy oqys soqqy ońdyrmady, tórt aıaǵy aspannan kelip qulap tústi. Jylpos, eı, ózi! Qazdıa qaldy da, quraq arasyna qarǵyp ketti.

Amalsyz Qoqaıdy ańdımyn. Basy domalaq, jumyr. Shaǵyn basqa quntıyp kishkene muryn bitken. Denesi qaǵylez, yqsham. Oǵan jıekterine sý júgirip qyzarǵan, on jaqtaǵysy omanda tapjylmastan munarly kókjıektiń kókiregin dáldep atqan kózderdi qosyńyz. Bilgender ıttikin salǵan eken, Qoqaı týraly tym joǵary pikirdegiler qasqyrdyki desedi, al Kákeń adamdyki dep ant-sý ishedi. Kim qalaı aıtsa da, qozǵalyssyz aqıma kózdiń jasandylyǵyna eshkim shúbá keltirmeıdi.

Ázi baǵyp-qaqqan maly joq bolsa da, shóp shapqysh. Ondaǵysy tartpa ustady degen dabyrasy, maldylardyń arasynda top qaraıtqan jaǵympaz tirlik. Shaýyp ta qyrmaıdy, dabyr-dubyr, kúlki-ázil kóbeıtkenge ǵana usta. Esesine keshki dastarqan basynda Qoqaıdan ıyq asyratyn jan joq. Qaq tórdi oıyp otyryp, arǵy-bergi áńgimeni sýdaı sapyrady. Soz tosý, kezek berý ol úshin qulaqqa kirmeıtin dúnıe. Óziniń, basqalardyń basynan ótken-ketkenderdi aıtyp taýysqanda ótirikti soǵyp jiberedi. Bul hıkaıalardy basqa aıtsa, eshkim senbes edi, alaıda Qoqaı myljyńyna el-jurt ımandaı uıyıdy, óıtkeni Kákeń óz ótirigine ózi shyn kóńilmen senip qalady. Ondaıda jalǵandyǵyna dálel aıtyp qara. Jatqan tas talqan shý, arylmas ókpe.

Sonymen, jata-jata jalyqtym da, jaılap turyp kózimdi ýqaladym, dúnıeni jańa kórgendeı tóńirekke bıpazdana, maǵynaly, oıly-oıly qarap alamyn. Qolymdy samarqaý sozyl, shómele astynan bótelkeni sýyramyn: Kákeńniń qaıraty bir bótelkelik, odan assa, kózi qylılanyp qalatyny belgili. Búıirindegi jazýdy ejiktep oqımyn: «Portveın». Qaıta bastaımyn: «Port-veın, ortveın, rtveın, tveın, veın, eın, n...» Kákeń de qalyspaı, bótelkeniń túbine úńilip máz. Qyrly stakanǵa qyzyldy quıa bastadym. Shyldyr-r, shyldyr-rr... qabaǵym qars túıýli. Bótelke aýzyn bappen eńkeıtemin; shaldyń taǵatyn óstip taýyspasam, portveınniń quny da, qyzyǵy da tesik tıyn. Bári keshe keshkilik qonaq shaqyrǵanda kókemnen úırengen qımyl ǵoı.

Sarsyltýly stakan máımildep toldy. Qasymdy sánmen joǵary laqtyramyn. Bul da kókemnen urlaǵan kóshirme. Qoqaı mundaıda tipti túsingish, ymnan yńǵaılanǵysh. Qoly jyp berip, stakanǵa jetip... odan buryn ózime tartyp ala qoıdym. Al ıakı almanyń qaısysyna baǵynaryn bilmegen beıbaqtyń alaqany aýada iline qaldy. Mańdaıy lezde qatparlana, kózi shúńeıttenip, onsyz da shaǵyn denesi shógip barady. Maǵan keregi de sol — manadan bergi taǵat taýysyp kútkenim anyq qolymda.

— Mynany densaýlyqqa... — Qolyna stakandy tyqqyshtaımyn. Sharaptyń budan bylaıǵy taǵdyry tym qysqa — sol lázimde stakannyń túbi aspanǵa artyn tońqaıta qatyp qalady. Qoqaıdyń qol basyndaı óńeshiniń joǵary-tómen júgirgen jan ushyrys qımyl-qozǵalysy súıkimsiz ári birqalypty. Sharaby taýsylǵan stakandy kemirip jutyp tastardaı biraz aýzyna tosyp turdy da, birden julyp alyp, ıyǵynan asyryp tý syrtyna ytqytty. Qolynyń syrtymen mańdaıynyń syrtyna shypyldap shyqqan terin súrtti. Shylym tutatyp, kók tútindi murtyna súzgize urtyn qompańdatyp laq-laq atqylady. Sodan keıin qyzyl daq jaılap darı bastaǵan kózin ejireıtip, maǵan tesile qarady.

— Osy senin áskerdiń kim ekendiginen qandaı habaryń bar? — Kip saýsaǵyn keýdeme kirgizip jibererdeı nuqyp sóıleıdi. Manaty jylmaqaı. «Zamanjan, Zaman» jym-jylas joq. Etek-jeńin qymtaı maldas qura, bir shok bop tipti qýnaq otyr. On qoly shıyrylyp kep tizesiniń ústine judyryǵyn túıe shanshylypty.

— Jasym jetken joq qoı.

— Áne, solaı dep aıt. Sen... sen kádimgi kókejasyq balasyń. Bilseń, aıtshy, aǵań qaı jerde slýjıt etken?

Shekemdi qası oılanǵansyp qaldym.

— Armıada bolǵan desedi.

— Oh! — Qarq etip sholaq basbarmaǵyn joǵary kótere berdi de, moqaldyǵy esine tústi bilem, qaıta eteginiń astyna jasyrdy, — Bala, Qoqaı shıborbaılar júrgen qazirgi armıada emes, deıstvýıýshaıa armıada soǵysqan. Ol kezdiń soldattary soqtaldaı jigitter edi. Máselen, ózimiz... — Sózin aıaqtamastan aýzyn jıyp aldy. Oǵan sebep denesiniń shaǵyndyǵy. Bul kúı de uzaqqa sozylmady. Temekisiniń kúlin qaǵyp, taǵy taqyldaı bastady:

— Bala, sen armıanyń ne ekenin bilesiń be? — Dármensiz jypylyqtaǵan kózim deni durys jaýaptan úmitin úzdi-aý deımin, sózin ári qaraı jalǵastyryp áketti. — Deıstvýıýshaıa armıa dep okopta jatqan júz, eki júz, odan da kóp soldatty aıtady. Solar kún-túni saılanyp, transheıalarda kúmpildetip myltyq atqylap jatady da qoıady. Okop jıeginen taıaq tastam keri bassań, tyl bastalǵany dep uq. Tylda kókbolat temirlerden quıylǵan tank, zeńbirekter uńǵylaryn joǵary kótere samsap turady. Tank oǵy qandaı, aıtshy?

Basymdy shaıqaımyn.

— Mynadaı!- Bilegin túrip tastap, judyryǵyn yrǵap-yrǵap salmaqtady, — Ózi adamǵa tıse, tegi, ońdyrmaıdy, týra shashlyq jasaıdy.

Jasyl shalǵynǵa jata qap aýnap kúlemin. Oǵan qyńatyn Qoqaı ma?

— Ústidegi kıgen formamyz jarqyldap, shekaraǵa dik-dik túse qaldyq. Iyǵymyzda óńkeı altyndaǵan pogondar. Sóıtsek, fashıspen soǵys jańa bastalǵan eken...

— Ol kezde pogon joq-ty, aǵa.

Áýeli betime tańdana qarady. Shynymen birdeńe biletin be edi degen suraýly synaı. Sasqanynan temeki tuqylyn tabanynyń astyna tastap myjǵylady.

— Bar ǵoı, adam sóılegende aýyzǵa qaqpa. Úlkendi syılaǵan jon, áne, mektepteriń soǵan úıretken, — Úlkenderdi syılaýǵa úıretken mektep aspanda ilinip turǵandaı suq saýsaǵyn joǵary shoshaıtty, — Pogon bolmaǵan, bolmaı-aq qoısyn, oǵan neń ketti? Ár sózden shataq izdeısińder, saıtannyń balalary. Jaǵa-jeńderimiz juldyzǵa jypyrlap tolyp, kómkerilip júretini shyn-tyn. Ákem-aý, sony aıtpaq edim, sodan shatysyp... Qaı jerge toqtap edik? Á, sap-sarala kúıi túse qaldyq. Myna Kákeń qaqyraıǵan qatardaǵy sovet jaýyngeri. Kózge kórinse, nemis ıtti jerge qazyqsha qaǵyp, qyryp jibergimiz kep-ak turady. Sasqan úırek artymen súngıdi — shabýyldy ózderi bastady. Adamy kelse bir táıir, shtykke shanshyp, bastan asyra topyldatyp laqtyra beretin, — Qolyn silteı bergende aldyndaǵy shúpildeme toly stakandy qaǵyp qulatty. Móldirep shamyrqanǵan sharap shymǵa qaraltym tús bere sińip joǵaldy; jym-jylas. Qoqaıdyń qabaǵy túse qısaıyp jata ketti.

— Aǵa, áńgimeńizdi aıaqtamadyńyz.

— Oıbaı, belim... Zamanjan, men qaıbir jetisken áńgimeshilmin. Oıbıý, áketip barady. — Dóńbekship, kádimgi bebeýge basty.

Amalsyz sońǵy bótelkeni sýyryp, qyrly stakandy qaıtalap toltyrdym.

— Jutyp jiberińiz, aǵa.

— Qaıttim, qudaı-aý!

— Myna sharapty...

Ol daýystaýyn tyıdy, abaılap kózin ashty.

— Ne deıdi, syǵyr?! Sharap pa, ákem-aý?

Úniniń jarqyn-jarqyn shyqqanynan búıregi búlk etkenin sezip, taqymdaýdy údettim.

— Júz gram ǵana...

Qozy qaryny bultıyp túrekeldi. Qabaǵy jazylypty, kózi jyltyńdaı jyly sáýle tarata tirilip qapty.

— Zamanjan, osy araq-sharaptyń belge emdigi bar, á?

— Feldsher Qatıra aǵamdy sóıtip emdegen.

— E, Qatıra qyz aıtsa... E, alla, jebep, qoldaı kór. Bismeldá!.. — Stakan túbi taǵy kóz ilespesten aspanǵa qarap Qoqaıdyń aýzynda qatyp qaldy. Odan arǵysy da málim: ıyǵynan asa syńǵyrlaı traektorıa jasap kók shópke top ete túsý. Kózin raqattana ashyp-jumyp, saqalyn sabyrmen saýmalaıdy:

— Aǵańnyń qamyn oılap júresiń-aý, Zamanjan. Seni inimdeı, balamdaı...

— Siz nemistermen soǵysqanyńyzdy aıtpadyńyz...

— Ákem-aý, aýzyńdaǵy altyn dedim, áli sol altyn. Durys, nemistermen soǵysty aıaqtaǵan joqpyz. Sóıtip, ant atqyrlar adamyn emes, aıyrplandaryn jiberipti. Álgileri ajyldap ústimizge apaı da topaı bombalaryn aýdardy. Ana jer de gúrs-gúrs, myna jer de gúrs-gúrs. Kóbi jer tyrmadaı buǵyp jatyp qalǵan. Tikteý turǵan men jáne dıvızıa komandıri Pavlov. Ózi de keýdesi esikteı, boıy myna...- myna turǵan shómele shamalas-tyn.

— Shómeledeı?!

— Iá, biz turǵylas edi.

Sozsań, aıyr ushy áreń jeter shómelege bir, onyń baýyrynda buta túbin yqtaǵan balapandaı bop otyrǵan Qoqaıǵa eki qaraımyn da, kózimniń kógeninen jas aǵytyp kúlemin kep.

Ótirik aıtsań, aǵadaı soq, basqadaı aıtpa. Aýzy-murny quıttaı da qısaımaıdy, kúmán keltirseń, renjıdi. Qudaı biledi, Qoqaı aǵa áńgimesin qyzyqtap, syrlap aıtamyn dep, ótirigine ezi de birtindep senip qalatyn bolsa kerek. Áne, shyntaǵyn jamaý áshekeılegen beshpetin qunjyndaı kıip, ornynan turdy da, shabylmaǵan shalǵynǵa suǵyna kirip joǵalǵan soqpaq sorabynyń sońyna túsip, kóz kórimdegi seloǵa tartyp ketti. Qoqaıdyń turǵan boıy osy — judyryqtaı boıynda aqıǵan aqkóz ashý bar.

İle-shala janamalap kelip shyntaǵynan ustadym.

— Aǵa, keshirińiz.

Qaıda-a... Tyrp-tyrp tartyp barady. Juqa qabaǵy kerip qoıǵannan jaman tyrysyp, qysqa murny odan ármen tańqıyp ketken. Qýshyq keýdesi alǵa shytypty. Basqasy basqa, osy joly ashýy nasyrǵan shyndap shapqan.

— Keshirińizshi endi.

Úndemeıdi. Jalynsań, shalqaıa, shirene túsetin ejelgi ádeti. Sál eńkeıse, synyp túsetinin biletin bos belbeý shartyq shaldar mysty óstip qurtady. Saqaldy ataýlyǵa renjımin. Bizdi bala dep kemitedi, mynasynyń balalyqtan nesi asyp, artyp tur? Bala atty túsiniktiń ózi qandaı uǵym? Ol jasyna ma álde aqyldylyǵyna qarap aıtyla ma? Úlkender estiligine qaraı qoldanylady deıdi. Sol úlkenniń istep kele jatqany mynaý. Soǵan qaraǵanda, eresekterdiń ózderi de qatelespeıtin, áste burys baspaıtyn áýlıe jandar emes-aý.

Janym da ashıdy. Shamasy jetsin, jetpesin tyrtyńdap shóp shabysty. Ótirik-shynyn aralastyryp, áńgimesin aıtty. Tyrqyldap, jetisip kúldiń. Sondaǵyń mazaq etý me? Mazaq etýdiń kókesin qazir ákeı kelip, Qoqaıdyń qaıda ketkendigin suraǵanda kórersiń. Jaqsy jaýap: «Ketip qaldy». Nege? Qandaı sebeppen? Ún joq. Ákeı úlkenderdi shaldyr-shatpaqqa aınaldyrǵandardy jaqtyrtpaıdy. Qabaǵynan ystyq kúnde-aq qar qapalaqtattyryp, jalǵyz aýyz sóz aıtady. Jalǵyzy somdap soqqan mirdiń oǵyndaı. Al shyda!

— Aǵa deımin... — Daýsymnyń beınesi buzylyp, jylamsyraǵanymdy andamaımyn da.

Qoqaı burynǵy Káken emes. Ánsheıinde úsh júz alpys gradýsqa birdeı mańaıyna alaq-julaq qarap toqtamaıtyn burandaly basy qatyp qalǵan: tek alǵa qarap salyp úryp keledi.

Ózimdi elerdeı jek kórip kettim. Eńirep jylaǵym bar. Jol ústinde aǵarańdap áldeqandaı qaǵaz qorap jatyr. Syrtyna súıir tumsyq báteńkeniń sýretin salypty. Altynmen oıýlanǵan órnekti jazýy bar. Sheteldik, túsiniksiz. Aıaǵyńa sýrettegideı báteńke kımegesin, sýrettiń ózi yzańdy keltiredi eken. Kerilip turyp teptim — aýzymdy baqadaı ashyp baqyrdym. Baqyrdym da, odan arǵy saparymnyń maǵynasyzdyǵyn rastap, aıatymdy ustaı jol jaǵasyna tońqaıa kettim. Qoqaı qalbalaqtap qasyma jetti. Ekeýlep báteńkemdi sheship edik, qoryqqanymnan kózim ádettegi ornynan shorshyp qashyp, mańdaıyma shyqty. İshi shylqyǵan qanǵa toly. Bas barmaǵymnyń kóbesi byt-shyt, tarıh tilimen aıtqanda, birneshe usaq knázdikterge bólinipti. Burynǵym ánsheıin ázilim eken, endigi baqyrǵanymnyń jańǵyryǵy aspanǵa atylyp, bult-bultty aralap serýen soqty. Bashaıymnyń aýrýynyń basylmaǵany aıqaıdyń qudaı qulaǵyna jetpegeni edi, tegi, daýsymnyń jańǵyryǵy jumaqtyń bıik qaqpasyna soǵylyp, qırap synsa kerek. Joq-aý, qudaı-sudaıǵa saıtanymen qosyp senbeımin, shyńǵyrýym — Qoqaıǵa, ózime jáne altyn jazýly qorapqa arnalǵan ashýymnyń meniń daýsymdaǵy dirildegen kóleńkesi.

Anadaı jerde arqasynan aýdarylǵan jalǵyz qorap jáne odan bostandyq alǵan qolaqpandaı qyzyl kirpish jatyr. Qoraptyń astyna kirpish jasyrǵan qaı bandıt eken? Sheteldik altyn jazý men súıir báteńke... Oıbaı, keshe Oqas qý Kúlásh turatyn kósheden báteńkesi syqylap shyqpaı júrip alyp edi ǵoı. Eshkim suramasa da, áýeli chehtiki, odan keıin poláktiki, sońynda muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy AQSH-tan ákelingen dep bósti. Kórdińiz be, Amerıkadan emes, AQSH-tan! Sonyń isi, dál solaı. Tańerteń arbalary osy jolmen júrip ótken. İzi saırap jatyr. Meniń mektep fýtbol komandasyna kapıtandyǵymdy ólerdeı qyzǵanady. Aldymnan ushyrasqan tebýge turatyn zat ataýlynyń bárin týflıimniń tumsyǵymen túrtpeı ótpeıtinimdi taǵy biledi.

Qoqaı óbektep jany qalatyn emes. Ter men temeki ısi ańqyǵan oramalyn qaq bólip, barmaǵymdy orady. Kózin jumyp, ishinen áldeneni kúbirlep oqyp:

— Sýh-h, sýh-h, — dep úshkirdi. Manaty jibimes ókpesin umytypty.

— Ákem-aý, onyń qalaı? Óle jazdadyń-aý, baıǵus bala, — Qoltyǵymnan demeı shómelege bastady. Búksheńdep shópten moldap jumsaq tósenish jasady. Qatty qýraılaryn terip tastap júr. Qutyny alyp ózenge bettedi.

* * *

Bashpaıymnyń aýyrǵany eptep basylaıyn dedi. Basy ǵana shym-shym uıyp tur. Oqas qaskúnem, anyq qaskúnem-aý. Kóktemde ekeýmizdiń birigip keshki kınoǵa bara qalǵanymyz bar. Aty «Kúmis kerneıler». Fılm «R. V. S.», «Tımýr jáne onyń komandasy», «Chýk pen Gekti» jazatyn avtor týraly. Kórshi seloda kúndiz qoıylsa, biz keshke kóremiz. Iaǵnı selo ekeý, kınomehanık jalǵyz. Ymyrt jabyla klýbqa báıgelete salyp uryp jetip barsaq, esik aýzynda dene shynyqtyrý pániniń muǵalimi Smırno aǵaı — Sáýken Saıranovıch tur. Buryn kórshi zastavada jer-dúnıeni kóshire aıqaılap komanda beretin starshına bolypty dep estigenbiz. Qyryq jasqa tolǵanda kenet ustazdyq qurý oıyna túsipti. Bizdi byltyrdan beri jeti saıyn eki retten Smırnoǵa tik turǵyzyp, eki qolyn artyna ustap, jebe murtyn edireıte aldymyzdan serpe basyp ótedi: qudaı biledi, qarap turyp súısinesiń — naǵyz starshına! Baqshaǵa túsken, kınoǵa ruqsatsyz kirgenderdi tapqysh, ıisshil-aq. Keıde bizge Sáýken — Smırno aǵaı on-jıyrmaǵa kóbeıip, búkil selony toltyrǵan tárizdi kórinedi. Sol kúngi «Kúmis kerneılerdiń» jýrnaldan balalarǵa arnap shyǵarylǵanyn oqyǵanbyz. Ol biraq Smırno aldynda bizdi aqtaıtyn dálel emes. Ol kisi úshin kıno keshke qoıylsa, bitti, oǵan oqýshylardyń kirýine bolmaıdy, alda-jalda kire qalsa, qaıtyp túzý jolǵa túspesteı buzylyp shyǵady.

Smırno aldymen arsalańdap kirgen Oqasty dereý saýsaq ushymen ózine shaqyrdy. Nege ekeni belgili, «Smırnoǵa» turǵyzady, raqattanyp ursady, qulaqty qushyry qanǵansha buraıdy. Mekteptegi jınalysqa salady. Ol sondaı — qatal, qazymyr, tym kórgish, bilgish. Oqas jalma-jan tabanynan júz seksen gradýsqa shyr aınalyp qashyp berdi. Men de qalyspadym. Arbańdaǵan Smırnony sońymyzdan erte balaǵymyz jalpyldap kósheniń qarańǵylaý tustaryn qýa zytyp kelemiz. Bes júz metrdi mektep boıynsha bekerge eń tez júgirip ótpeıtinimdi dáleldeı sýyrylyp alǵa shyqtym. Oqas artta. Sol kerek ózine. Al buryshta kók tútinge kómilip temeki tart, ókpeni kúrt, tarpaǵandy mazaqtap shıqyldap kúl.

Oqas kósheni basyna kóterip aıqaı saldy.

— Áı, Zamanbek, toqta deımin, ákeń... — Jan qysylǵannan shyqqan daýys. Qap, qurydym, sý túbine kettim. Óziniń kolǵa túsýimen qoımaı, meniń atymdy atap, ustap beredi-aý. Jalt qarasam, men asa eptilikpen yrǵyp etken sharbaqtan asyp túse almaı jatyr. Shalbaryn qada ilip qapty. Kómektestim de, yza býǵannan jelkesinen qudıta túıip jiberdim — taqyldaǵanda tili tańdaıyna tımeıdi, al keýdeden keletin sharbaqtan qarǵyp ótýge joq.

Aqyry áýpirimdep qashyp qutyldyq. Smırno qarańǵy kóshelerdiń birinde qańǵyp qalyp, qońyz terip ketti. Aýyldyń shetki kóshesinde qabyrshyqtanyp qatqan qardy qyrt-qyrt syndyryp turmyz. Oqas klýbqa qaıta baraıyqqa salyp qyńqyldaıdy.

— Nege?

— Sol.

— Aıtsań, baramyn.

Oılanyp qaldy.

— Qazir Smırno kınoǵa kirdi.

— Al...

— «Aldy» keıin kórersiń, klýbqa júrshi.

Buqpantaılap klýbtyń qasyna keldik. Oqastyń qaıdan tapqanyn bilmeımin, qolynda eki-úsh qulash jińishke symy bar.

— Osynda meni tosa tur. Men ana jaqqa baryp keleıin. — Shekesimen klýbtyń qaqpasyn nusqady. Kózi áldeqandaı shabytpen jyltyldaıdy. Qazir birdeńe búldirip qaıtatynyna kózim jetip tur. Biraq sol birdeńesi ne, ony túsinýge, Oqassha aıtqanda, basymdaǵy sharıkterdiń bireýi áli de jetispeıtin sekildi.

— Nege?

— Nege, nege? Onda jumysyń qansha? Tos degen soń, ózińe tıisti núktege tabanyńdy tirep tosý kerek. — Shyrt ashýlana qaldy. Turǵan boıy osy. Bolymsyzǵa bordaı tozady. Qunjyndaı klýbqa bettedi.

Oqas klýb qaqpasynyń mańynda qybyrlap edáýir júrdi. Yzǵyryq etimnen ótti, súıegime jetti. Sálden soń qaıtyp oraldy. Kóńildi. Qolyndaǵy symy joq, murnynan yńyldaı óleńdetedi:

Jaz kelse, saıahat kóńildi...

— Kettik pe?

— Árıne. Tek dymyń ishińde bolsyn.

— Nege?

— Nege? — Daýsy bıshik shartylyndaı shańq etti, — Áı, sen osydan basqa sóz bilmeısiń be? Nege dep montıyp suraq berýden góri oǵan jaýap qaıtarý áldeqaıda kıyn. Bul bir. Ekinshiden, maǵan belgilini sen túgel bilýge tıis emessiń. Úshinshiden, dál túngi toǵyz saǵat jıyrma bes mınýttan bastap, — tabaqtaı eski saǵatyna mańyzdana qarady, — osydan bastap seniń atyń «Nege?», badyraq kóz balaqan.

Artyq eki jasyna túshkirgenim bar ma, týra jaǵasyn jyrtyp tóbeleskim keldi. Átteń, jer laısań, qaıtesiń, kóktem... Oqas osy nege shyrt etpe yzaqor? Murnyn kóteretini aıyna bir-eki kitapty artyq oqıtyny, sodan jattap alǵan ásem sózderdi kóp aıtatyny ma? Al sýret salady, al án aıtady. Solaı ekenmin dep, sóıleskenniń betinen tistep ala jazdaýǵa bola ma? Máselen, óleńim gazetke shyqsa da eshkimge maqtanbaımyn ǵoı...

Qap, qara Oqas, jyǵyla qalsam, jumsaq topyraǵy men shalǵynyn tóseıtin jaz shyqsyn, ónerińdi sonda kórermiz.

Biraq bizge jazdy tosýdyń reti kelmedi...

Erteńinde ekeýmizdi Smırno kabınetine jetelep aparyp, bir saǵat boıy tik turǵyzdy. «Kınoǵa keshke barǵan keshshesińder, bastaryń tolǵan sý men saban», — dep shekemizden shertip edi, shynymen ishi qýys keńistik pe, basymyz tońq-tońq etti. Kabınetten esimizdiń bútindigine kúdik keltire, jún-jurqamyz ushyp, júdep shyqtyq.

Korıdorda Oqas ishin basyp turyp kúldi.

— Nege kúlesiń?

— Áne, taǵy «Nege?» Negeń qashan taýsylady osy? Aqymaq adam! — Ol Smırnonyń kabınetin nusqady. — Aqymaqtyq ózinen basqany aqymaq dep sanaýdan bastalady, uqtyń ba, bas árippen Nege plús suraq belgisi? — Oqastyń kemeńgerligi, shynymdy aıtsam, alǵashynda jaǵamdy ustatqany ras. Oqas bizdi keshshe degeni úshin Smırnony jazǵyryp turyp, artynsha ony nege aqymaq deıdi? Endeshe, basqany aqymaq sanaǵany úshin Oqas ta aqymaq. Jańalyǵymdy jetkizýge asyǵyp, ıyǵynan tartyp edim, qonyraý soǵyldy.

Roza apaıdyń «qurlyqtary men muhıttary» bastalyp ketti. Muǵalımanyń kóńili kúndegiden pás, aıaǵyn aqsap basady. Tobyǵy dákemen tańylypty. Bildirtpeýge tyryssa da, qabaǵyn eriksiz shyta beredi. Sabaqtan soń, klaskom qyz Kúlásh demeı, uzatyp sap qaıtyp keldi.

— Apaıǵa ne bolǵan? — Jappaı jamyrap suradyq.

— Túnde bireýler klýbtyń qaqpasyna kese kóldeneń sym kerip ketipti. Apaı soǵan soqtyǵyp, tobyǵyn qıdyrypty. Ońbaǵandar!

Jaǵymnan tartyp jibergendeı júzim dý etti. Ońbaǵandar! Kim deısiń, men jáne Oqas ta. Sabaqtan soń qaramaı nemeni mektep artyndaǵy baýǵa bastap bardym.

— Qane, ońbaǵandyǵyńdy moıynda!

Kózi baqyraıyp ketti.

— Nege... Nege plús suraq belgisi?

— Tegene.

— Oınama, balapan. Taǵy aıtamyn, ne úshin? — On aıaǵyn alǵa tastap shirenip tur.

— Klýbtyń qaqpasyna sym kergeniń úshin.

— Bek qadirli Nege plús suraq belgisi, ol saltanatqa sizdiń de qatysqanyńyzdy eske salýǵa ruqsat etińiz.

— Men ońbaǵanmyn. Ony sen de moıynda!

— Bile bilseń, Smırno tik turǵanynan qulasyn dep kergenmin.

— Smırno ne, apaı ne, báribir. Adamdardan óıtip aldap ósh alýǵa bolmaıdy, — Qasara tústim.

— Shirkinniń, — shyrt túkirdi, — shirkinniń gýmanısshilin. — Sońǵy sózin anyq uqpasam da, meni maqtap turmaǵanyn buldyrlaý sezemin, — Qoıarda-qoımaı moıyndaǵyń kelip tursa, erik ózinde, al basqaǵa ıegiń qyshymasyn, Nege plús suraq belgisi.

Judyryǵym aýanyń qarsylyǵyn jeńe, taıpıǵan tumsyǵyna tıdi. Apyr-topyr tóbeles. Siltenbegen qol, aıaq qalmady. Portfelmen bir-birimizdi tómpeshtep urdyq. Tyrnastyq. Tistestik te. Bir mınýt, eki... Buryn bolmaǵan qaırat kórsetip, bes mınýt shydastym. Aqyry Oqas meni masqaralap jyǵyp saldy da, náshteı basyma dyńyldata eki-úsh márte soqty. Qarsylyqty tyıyp, talmaýsyrap jatyp qalýyma, árıne, sol ábden jetkilikti bolatyn. Jeńimpaz tisiniń arasynan sızdyqtata:

— Shen-nok! — dedi de, ony kimnen jáne qaıdan úırengenin túsindirmesten turyp ketti.

Taıaq jegenime sol joly tuńǵysh ret ókingenim joq. Meıli, Oqas soqpaǵanymen, kez kelgennen sol kóktem kúnindegi ońbaǵandyǵym úshin qalaı bolsyn judyryq jeýge mindetti edim.

* * *

...Qamys syldyrlady. Qarasam — Qoqaı. Anadaıdan qutyny joǵary kótere aıqaılap keledi:

— Ákem-aý, shóldegen joqsyń ba? — Qasyma tizerlep otyrdy. Jantalasyp qutynyń burandaly aýzyn asha almaı álek. Mańdaıynda jypyrlaǵan ter tamshylary.

— Shildeniń shyjǵyrýyn, kúıdirýin-aı... e-e-e...

Quty aýzyn jeńimen syr-syr súrtedi.

— Qazir, kógershinim, qazir. Ánán-aı, aı-aı, án-án... — Tobarsyǵan ernimdi jalap qoıamyn. Quty dáýde bolsa maǵan buıyrar. Qaıdaǵy bir shaqar bala shóldedi dep, aýzyna túsken ata saqalymen júgirip sý ákelgen Qoqaıǵa qatty rızamyn.

— Áh, besmildá! Endi bir iship... — Kákeń ernin qutynyń aýzyna jymyn shyǵarmaı japsyryp tastady. K.ózi shatynap, sırek saqaly jutqan saıyn ersi shoshańdaıdy. Kózim qaraýytyp ketken, shaq bolmasa jylaýǵa taqaýmyn. Búıirinde kún qashyp oınaǵan quty túbi bıiktigi jeńgen saıyn janym shyǵar-shyqpas.

— Ákem, myna sýdy ysyrap jasamaı, qanyp iship al. — Az sýy shaldyrlaı quty qasyma top etti. Qurtqan eken, qurtypty. Kóz jasym býlyǵa qylǵynyp, talǵap-tamap ázer jutamyn. Bul kezde Qoqaı basyndaǵy oramalyn betine jaýyp, shalqasynan jatqan-dy. Jańa áýen bastapty. Sózi, túbi, tegi joq:

— Orý-raı, orý-raı,raı..

Tal tús salqyn etek ekindige qadam basqan. Shalǵynyn syryly áli taýsylmasa da, shegirtkelerdiń jappaı jamyraǵan berekesiz jyry báseńdepti. Manaǵy sarjaǵal saǵym sabylmaly, qybyr-jybyr saparynan janylyp, tumanyta kókjıektiń túsin anyqtap tanytpaı, shanytyp tur. Áldebireý taıaý tustan qulaq etin jep, qoıarda-qoımaı, tartpasyn janyǵa «qıraq, qı-raq» qaıraıdy. Shómelelerin shoshaıta tıep, qyr ústindegi taqtaq jolmen qaltyldaı júzip, aýylǵa mımyrt, sharshaýly, beıjaı júris salyp bara jatqandar da bar. Ala qanat qos kóbelek sharma-shatý alysa áýelep barady.

Áýelese, áýeleı bersin, onyń solqyldaı aýyrǵan bashpaılaryma tıgizer paıda-zıany shamaly. Ózime de, ózgege de yzam, tegi, esepsiz. Qorap astyndaǵy kirpishti saıtan túrtip tepkenime, raqattana qalǵyǵan Qoqaıǵa, mıdy byrq-byrq qaınatyp alyp, túk sezbes qalyppen sypaıy kerimsalǵa aýysqan ystyqqa — bárine tegin taratatyn qara qazandaı bir-birden ókpem bar.

— Aǵa, — deımin.

Aǵam Qoqaı barmaqtaryn batyra qarnyn qasıdy. Shóli qandy, bashpaılary din aman-saý, onysyn taǵy jybyrlatyp qoıady. Ómir ol úshin qazir myna bultsyz kúndeı jaryq, jaımashýaq.

Kenet qýanǵanymnan shyńǵyrýǵa shaq qalyp, aýzymdy jıyp ala qoıdym. Qoqaıdyń kúnge kúıgen qarnyna jalpaq bas nán kók sona jalp qona ketti. Mańdaıynda «GAZ-69»-dyń shamy tárizdes jap-jasyl dáý eki kózi bar. Ol áýeli aldyńǵy aıaqtarymen mańyzdana basyn sylap-sıpady. Aýyrǵan barmaǵymdy umytyp, kúle jazdadym. Qoqaı, aýmaǵan Qoqaı. Ol tańerteń synyq qulaq qara qumanyn qushaqtap, sharbaq aınalar-aınalmas jalp otyra ketetin. Óstip múlgı, qulaǵynyń syrtyn, betin sıpap, qudaı jolyna kelip qalýshy edi. Kákeńe qylyǵymen uqsas sonanyń odan arty qımylynyń artyn baǵýlymyn. Qoqaıdyń qasıetterin sona shyn qabyldasa, qyzyqqa qarq batatynymdy sezip otyrmyn. Sonanyń aty — sanasyz sona. Qoqaımen óziniń týystyǵy jaıly onshama salıqaly-saldarly oı túıip áýrege túsken joq, eki qatar qanjaryn qynabynan sýyrdy da, salmaqtap-salmaqtap, — aýzymdy qolymmen pasa qoıdym, — úshkir quıryǵyn kókke kezeı, Qoqaı aǵamnyń qarnyna jabysyp qatty da qaldy.

Qoqaı betindegi oramalyn kótermegen kúıi qarnyn shart salyp qaldy. Sona salmaqpen yzyldaı aýyr kóterilip, shóp basyn bótekesimen sıpaı, jer baýyrlaı ushyp joǵaldy. Jurtynda qaldyrǵan belgisi — shıedeı qan. Soǵan muńaıa qarap Qoqaı otyr.

Sanymdy shapaqtaı ishek-silem qatyp men jatyrmyn. Ashýlanady-aý, aýyl jaqqa taǵy qortańdap qasha jóneledi-aý degen oı joq. Qarny qanasa, men be kináli? Shaýyp alsa, ana sonany, ıá, jalpaq bas sonany shapsyn. Shaýyp alý úshin zymyrap ushqan sonany qýyp jetip, ustaý kerek. Sharq-sharq kúlkiniń arasynda qol-aıaǵymdy kókke qosa qabat erepeısiz sermep:

— Men emes, kináli sona, sona!- dep aıqaılaımyn.

Aldymen Qoqaıdyń túsi buzyldy, aqyry otyryp-otyryp o da kúldi, qolyn bir-aq siltedi.

Tal túste aspannan aıaǵy salbyrap túse qalǵan tamasha bulaısha tez aıaqtalar dep oılamaǵan edim. Qabaǵym salbyrap ketti. Aıaǵymdy baýyryma jınaı bergenim sol, jaraly bashaıym qutyǵa tıip, saýsaq ushynan taraǵan azap bútkil denemdi túgeldeı aralap, ıne suqqylady. Kókten suraǵanym jerden tabyldy — synyqqa syltaý bar. Qıystanyp, qıqaıdym da qaldym.

— Aǵa deımin.

Maǵan burylyp qaraǵan da joq: sonanyń shaqqan ornyn ýqalap áýre.

— Men ony sabaımyn, aǵa.

Andyp otyrmyn — Qoqaı kúıbeńinen jańylysty. Aqyryn:

— Kimdi? — dep kúńk etti.

— Oqasty, Jánıpanyń balasyn.

— Ne deısiń, pátshaǵar? — Jalt qarady. Qazir onyń kózi — qorqynysh pen jekkórinishtiń qosyndysy — meni jep qoıa jazdap tur.

— Kirpishti qorap astyna jasyrǵan sol bala.

— Ony qaıdan bilesiń?

— Bilemin. Jolmen tańerteń sońǵy júrip ótken Jánıpanyn arbasy bolatuǵyn. Keshe Oqas qoraptyń syrtyndaǵy sýrettegideı bátińke kıip júrgen jáne ol ylǵı osyndaı birdeńeni oılap júredi.

Nanymdy dálelder ony edáýir tuqyrtyp tastady. Jelkesin qasydy, oılandy.

— Sen bala... Zaman, Zamanjan.

«Pátshaǵardan» dereý «janym-kúnimge» aýysqan shal taǵy tańdantyp otyr.

— Zamanbek, sony ne qylasyń? Sheshesi aýrý-syrqaýly, ózi jetimek. Sotqary sotqar. Aýyl arasynda quıryǵy qaıqy qabaǵan ıt bolmaı ma. Bolady. Beısharany shetke shyǵaryp, tas laqtyryp, qańqyldata bergende ne túsedi?

Oqas shynymen quıryǵy qaıqy qabaǵan ba, joq pa, ony áli zertteý kerek bolar, al qazir Qoqaıdyń beısharalyq halge túsip, jalynyp-jalpaıǵany tegi qap-qap qyzyq. Mana aýylǵa ketkishtep, álegimdi shyǵarǵanyn umyta qoıǵan joqpyn. Elirip, ekilene túsemin:

— Joq, ol jaman bala. Byltyr ádebıet sabaǵynan «Qarǵa men túlkini» oqyp turǵanda astyma sıa saýyt qoıdy. Onyń esesine, búgin andyp júrip, ashamaımen alystan atyp basyn jaramyn.

— Shyraǵym, senderdiń mektepterińdi bilemin ǵoı. Ózi bir qabyrǵasy appaq, áıbat, peıishke uqsas ǵımarat úı. Muǵalimderi de ımanjúzdi, shetterinen syzylǵan nurly jandar. Solar senderdi jamandyqqa baýlymaıdy. Ashamaımen bir-birińe boratyp tas atyp, bastaryńdy jara qoıyndar dep úıretpegen shytar. Endeshe, Oqaspen tatý-tátti dos bolǵanyń durys. It minezi bolmasa, bylaı jaqsy bala. Kirpishti, kim biledi, sen tebedi dep oılamaýy da yqtımal. Iá, sóıtińder, qaıta qanattasyp, qorǵap, qoldasyp júrseńdershi.

«Iá, — dep oılaımyn, — ıá, shirkinniń pysyǵyn. Munyń Oqasy maǵan bir emes, on ońbaǵandyq jasaǵanda, nege tym bolmasa jalǵyz ret qarymta qaıtarmasqa? Aıtpaqshy, Qoqaı Oqasty qorǵashtap nege shyr-pyry shyǵa qaldy? Ne de bolsa, tegin emes». Qashan shynyn shyǵarǵansha qyrysa túspekpin.

— Joq, kelispeımin. Adam sóz bergen eken, oryndaýy kerek, — Qoqaı eńbektep qasyma jetti.

Keldi de, jambastaı shońqıyp otyrdy. Múıizdengen alaqanymen basymnan sıpady:

— Zamanjan-aý, ol qaıbir jetisken jan. Ákesi... e- e, jasynan shata-buta atalyp, jábir kórip ósti. Kórshiler qońyrsytpaı qoıa ma. Máselen, bizdiń kempir... Qasqyrdyń kúshigi sıaqty yzaqorlanyp jetildi. Qańqyldata berse, ıttiń kúshigi de dala bezip ketpeı me. Ol da adam balasy. Aqyly, sanasy bar, jábirge jábir qaıtaryp, ósh alǵysy keledi. Sodan mańaıyndaǵylarǵa jek kórinishti bolady. Qaraǵym, Oqasty solaı uq ta, bir aǵattyǵyn keshire sal. Basyn jaryp ne etesiń?

Qoqaı osylaısha kenetten aqyldyǵa aınaldy. Jáne qandaı: «Tas laqtyrsa, ıttiń kúshigi de dala bezip ketpeı me? Jábirge qarsy jábir bar». Bul meniń Qoqaı týraly buǵan deıingi kózqarasymdy — qarýymdy qaǵyp tastap, tý syrttan opasyzdyqpen shabýyldaý edi. Abyrjyp, sasyp aldym. Basqa búıtse, bir sári. Mysalǵa ákemdi alaıyq. Olar aqyl aıtyp, basqany baǵyndyrý úshin jaralǵan — «Áı, tur, shópke kettik!». «Aıyrdy al da, shop jına». Olar sup-sýyq adamdar — kózderin de, qoldaryn da kórgen joqpyn, júrekteriniń de muzdaı bolýy múmkin. Al Qoqaıdyń myna ózgerisi tipti teginnen-tegin bolmas.

— Jaraıdy, tımeımin oǵan. — Qalaı kelise salǵanymdy ańǵarmaı qaldym.

Shal syrt aınala, kirpiginiń ushyndaǵy dirildeı ilingen jasty saýsaq ushymen súrtti.

Aslan men jerdiń arasynda shalqalap jatyrmyz. Eshteńege zaýyq joq. Bul qashaǵan qyzyl bıe ustata ma, joq pa? Sonaý zańǵar keńistiktiń tóbesine jabysyp boztorǵaı tynymsyz shyryldaıdy. Kishkene tipti — Oqastyń astyma qoıǵan sıa saýyty qandaı, — sondaı. Oqas... Ákesi kim eken? Soǵystan qaıtpapty desedi. Sonda onyń araǵa on úsh, on tórt jyl salyp týǵany ǵoı.

Dabyrlaǵan daýys shyqty. Kókem men Oqas qyzyl bıe, qara atty jetekteı, jarty denelerin qalyń shalǵynǵa kómip, qalǵanyn kókjıektiń syzyǵyna asyra qyltyldap kele jatyr. Eńkeıgen kún eki ıyqtarynan kezek syǵalaıdy. Oqastyń qolynda uzyn bıshik. Buraı úıirip shartyldatqan saıyn, baqbaq burqyldap ashylady. Kóterile kún betin sypaıy syzyp ótedi. At pen bıeniń saýyryna qyzyl on — keshki kún sáýlesi qaqtanyp turǵan. Jylqylar pyryldaı osqyrynsa, masa-shirkeı, kóbelekter bulttana kóterilip, qanattaryna kúmis sáýle jalata biraz dirildeı qalqyp júredi de, baıyrqalap kókoraı quraqqa qonady. Órmekshiniń jińishke, jyltyr torlary qýraı bastaryn qosa tolyqsı yrǵatylyp, shubatyla ma, oıhoı, shirkin, bizdiń Jasań sarǵylt nil qabyldaǵan qamys, shóp bastaryna saqtyqpen qona bastaǵan sary kúzdiń aldyna boıyndaǵy bar sulýlyǵyn jomarttyqpen jaıyp tastapty da!

Qalǵyǵan Qoqaıdy oıattym. Aýzyn maljańdata byldyrlap teris aýnady. Jaǵasynan tarta julqydym.

— Ah, ah! — Kózin baqyraıtyp maǵan baǵjıdy.

— Oqas qaıda?

— Kim deısiz?

— Tap ázir otyrǵan Oqas qaıda ushyp ketti? Mine, myna jerde óz qolymnan aıran ishken, — Nusqaǵan jaǵyna qarasam, ekeýmizdiń jaýyrynymyz kezek janshyp japyrǵan shópten basqa dáneńe joq. Sonda ǵana Qoqaı sanyn soqty.

— Oıbúı-ý, ol túsim eken.

Kókem de kep qaldy — iri deneli, úlken. Sózi myǵymdaýly, sanaýly, áıtkenmen ádil. El syılaıdy, jasqanady da. Maǵan jyly qabaq kórsetýi sırek, tentektik jasasam, mamama: «Balańdy tyıyp usta», — deıdi, al men mamamnyń ǵana balasymyn ba? Jaqsy kórse, uzyn qastaryn kótere únsiz qaraıtyny bar. Somymen boldy, bitti. Sodan ba, kókemnen góri Qoqaı áldeqaıda jaqyn.

Týysym da, aǵam da, naǵashym da emes, al jaqyn, jaqsy. Ylǵı osylaı oılaǵyń kep tursa qaıtesiń, rasynda solaı da.

* * *

Sońǵy arbaǵa Qoqaı, Oqas jáne men úsheýmiz ıemiz. Qyzyl bıe tańerteńgi mımyrt júrisin bálendeı ózgertpepti, sol júrý men toqtap turýdyń arasyndaǵy jaıaý aıańnan jazbaıdy. Qoqaı bıshigin bıeniń saýyryna úıire jaqyndatyp... soqpaıdy, soǵý qaıda, jaı sıpap jasqaıdy. Onyń esesine aıqaı-súreńi, qoqan-loqysy basym.

— Qyzyl ıt, kózińdi oıyp alaıyn ba osy?

— Qarashy, tipti jýas. Kóktem shyqsa, qara aıǵyrǵa qaıqańdap...

Oqas arbadan aıaqtaryn salbyrata, qyzylqulaqtanǵan kúnge qarap qabaǵyn túıip otyr. Shirkiniń kirpish, qorap jaıly dáneńe bilmeıdi, kúnádan pák montany. Kóńilsiz. Jánıpa apaı qýyp jiberipti — Oqas tartpany aqyry syndyryp tynǵan. Tisiniń arasynan aq túkirigin up-uzyn-yn-ndap umsynta yrshytady. Onysy dúnıeniń bárin mensinbeı, betine túkirip, tómen qoıatyndyǵynyń dáleli.

Aýnap túsip, kózimniń kókjıegine aspandy aıdap jınap aldym. Manaǵydaı kókpeńbek bıik emes, qyzǵylttaý kókshil túske kire bastaǵan. Alasarǵan. Legen sýǵa shamalap qyzyl, qońyr boıaýlardy qosyp aralastyrsa, ol meniń betime júzin tıgize tóngen áýedeı ber. Masalar ushyp, ushqany nesi, aspannyń qarnyna jabysa jorǵalap ótedi. Masadan da kishkene qyzyl kúıkentaı qanattarymen qońyr salqyn sáýleni jolatpastan jasqaı, bıikte, bıikte-e qalyqtap tur. Kezim qamtyǵan óriske umtylǵan basqa eshteńe joq, taza taqyr. Oǵan qyńq etetin men be, shalqalap jatyp áýeniń betine shyrt-shyrt túkiremin. Oqastan kemdigim qaısy, ol da syzyltyp otyr. Jon arqamnyń talyp syrqyraǵany basylǵan, tabandarym jaıly salqyn sezdire shymyrlaıdy. Áýeletip án aıtqym bar.

Álde eleń shyǵarsam ba? Eregeskende sóıteıinshi. Keshke mamama taqpaqtap oqyp bersem; «Eh-eh!» — dep mekirene mańdaıymnan súıedi. Shokolad ustatýy da ǵajap emes. Tek «Barbarıs», «Kıs-kıs» sekildi tiske jabysa ketetin qattylaryn ala qoımaıtyn shyǵarmyn. Qazir kılosy bir-eki somdyq konfetti kim jeıdi? «Qısyq taban Mıshka», «Týzık»... Ásirese «Týzık» unaıdy. Syrtyn oraǵan qaǵazynda qulaǵy deldıip, kózi otsha janyp, ózińmen alysyp-julysyp oınaýǵa ámanda daıyn kúshigi bar she? Oh, mine sort!

Sonymen, «Qısyq taban Mıshka», «Týzıkti» jeý úshin qandaı óleń shyǵarsam eken? Sýretteýime turatyn zat tańdap, mańaıyma qaradym. Qorap qyry moıyndarynan birkelkilep qyryqqan shóp bastary qalqı júzip, qymsyna artqa sheginedi.

Óleńniń atyn qalaı qoısaq? Bizdiń klasta Arman, Asqar atty egiz balalar bar. Muǵalimder bizdi famılıamyzben atasa, olardy esimderimen shaqyrady. Ylǵı jaqsy baǵa qoıady. Arman, Asqar! Ádemi, á!? Ári qysqa, aıtýǵa yqsham, yńǵaıly. Qaradan qarap bes qoıǵyń bar. Za-man-bek! Jyp etip tez aıtýǵa tyryssam da, eshteńe shyqqan joq. Úshtikti kóp alýyma osy jalyqtyrarlyq uzyn atym sebep pe? Iá, óleńniń atyn qatyryp qoıý kerek. «Kún batqanda» qalaı? Joq, eki soz tym uzyn. «Áýedegi kúıkentaı...» Bolmaıdy. «Kesh» she? Túsinikti, qysqa. Sonymen «Kesh, kesh»...

Kesh tústi bul mańǵa,

Aspan boıanǵandaı qanǵa.

Ekinshi joly qaıtedi-eı? Aspan qanǵa boıala ma? Smırno aǵaı estise, aıqaıdy salar edi. «Aspan qanǵa boıalmaıdy, aspan erte dúnıe tarıhynan beri kókpeńbek. Qan, qan, óı, qan jaýǵyr, sottalaıyn dep júrsiń be?». Ol kisige dúnıeniń mán-maǵynasy «Krýgom, marsh! tyshqan, mysyq oınańdar!» degen komandadaı qyp-qysqa, qarapaıym. Qolynda kúsh bar ma, bizge, bálem, máńgilik tyshqan, mysyq oınatyp, shagom marshtatyp tabanymyzben jer tepkiletip qoıar edi.

Sol eki arada shabytym taýsylyp qaldy. Kóriskenshe, qosh, óleń! Arbanyń dóńgelekteri tomarǵa soǵylyp sekeńdeıdi, keıde astyǵa jastaǵan shóp arasyndaǵy qýraıdyń ózegi moınyma tıip qyshytady. Mundaıda taqpaq shyǵarý qıyn-aý. Óleń jazsań, kınodaǵydaı qalyń ormannyń ishinde qańǵyrǵan durys. Mańaıynda japyrlaǵan gúlder teńseledi, aǵashtyń butaqtaryna qaptap qonǵan bulbuldar mamamnyń sary samaýyrynnan syldyratyp shaı quıǵanyna uqsatyp shetterinen saıraıdy kep. Jel shashymdy jelbiretip, kózim, sóz joq, sebepsizden-sebepsiz jasaýrap, kirpikterim uzara túspek. Áne, sonda aqynnyń shabyty keledi. Tura qalyp jazsań, óleń ózinen ózi sarqyrap quıyla beredi. Al myna Jasańda saıraǵan bulbuldyń ornyna byqyǵan masa yzyndap shýlasyp júr. Moıynǵa, bilek-betke shap berip qona ketedi de, uıalmastan qanynda sýsha soryp shashady.

Jatýdan jalyqtym da, shyntaqtap otyrdym. Qoqaı aıqaı-súreńnen qaıran kelmegennen keıin qyzyl bıeni mazalaýdy qoıdy. Murnynan yńyldap teńseledi. Oqas sol qalpy dombyqqan kózin batystaǵy kúreń kúnnen aıyrmaıdy.

— Aǵa!

Qoqaıdyń qaltaqtaǵan basy qozǵalmaı qaldy.

— Aǵa, áńgime aıtyńyzshy.

— O qaıdaǵy áńgime, ákem? — Artyna eńserile qarady.

— Siz maıdanǵa jetkende nemister okopty bombalap jatqan. Shómeledeı Pavlov ekeýińiz sonyń bárin baqylap turǵansyz.

Bıshiginiń sabymen basyn qasydy. Meniń, odan keıin Oqastyń betine barlaı qarady. Onysy — kúlki, mazaq izin ańdyǵany. Baıqasa boldy, saý bol, áńgime deı ber. Qabaǵymdy ádeıi qars túıip, beıjaı álpetpen jol sorabyn kózimmen qýalaımyn. Qoqaı kóńildenip, oramalyn tóbesine ysyrdy.

— E, sóıtip, atasyz týǵan ıt fáshes bombany jańbyrsha jaýdyryp, jandy qoıar bolmady. Jaryqshaqtar zaý-zaý ushady. Bizdi, jaıaý áskerlerdi, aspannan qorǵaıtyn lechık aırplanyna jeter-jetpeste oq tıip, tyrapaı asty. Sonda Pavlov er: «Aırplannyń tilin túsinip, fáshes páleden qutqaratyn jan tabyla ma, joq pa?» — dep kúndeı kúrkiredi. «Efreıtor kazak Qoqaı Ánshikov bar», — dep symdaı tartylyp tura qaldym. Ólgen lechıkten eki-úsh kún buryn samolettiń qalaı júrgiziletinin táptishtep suraǵanmyn. Kábınedegi shoshaıǵan temirdi joǵary kóterseń — aspanǵa ushasyń, tómen túsirseń — yldıǵa quldılaısyń. Tóbeletip aldyńa ıterip kór — ilgeri zymyraıtyn kádimgi sovet aırplany. Atam Bógenbaı batyr bolǵan soń, tuqym-juraǵatsyz fáshesten sasamyn ba, — Qoqaı temeki tutatty, urty sola burq-burq sordy. Oty sóngen qara-kúıelesh shyrpyny bir tal gúlden ármen joǵary sándene shoshaıtyp otyr. Mańdaıy tershigen, tumsyǵy deldıipti.

— Otyrdym da, aıaıyn ba, aspanǵa atylyp shyqtym. Bireýin qoıdaı qýyp aldyma túsirsem, oımaı, oq taýsylypty. Sonda qaıtti deısińder ǵoı? — Eńkeıe betimizge qarady. Bizden deni durys, jóndem jaýap almaǵasyn, shyrpy tuqylyn aspandatyp kótere tústi. — Bizdikinen nemis aırplandary ózgeshe; olardyń baýyryna úlken temir shyǵyrshyq ornatylǵan, — Kóılegin kóterip, qońyr kindigin óte dál shuqyp kórsetti, — Tańerteń zyryldaýyǵy aınalmasa, nemister gol shyǵyrshyqtan súıretip otaldyrady. Bizdiń jaq ony biledi, bilgendikten kábınege basyna ımek temir baılanǵan arqan salyp ushady. Jylqyny shyńǵyrtyp buǵalyqtaıtyn jigitke kıyn ba, kúrshekti zymǵatyp laqtyryp shyǵyrshyqtan ilip aldym da, nemisti aıyrplan-saıyrplanymen qosyp basymnan asyra bulǵap-bulǵap jerge atyp jiberip edim, byt-shyty shyqty. — Sóıtti de kózin tekeshe ejireıtip, bıshikti erekshe aıbatpen úıirdi, — Qalǵandary qoryqqanynan quıryǵyn qysyp qashyp berdi. Dıvızıa komandıri Pavlov: «Qaıran qazaqtyń qara balasy-aı!»- dep mańdaıymnan súıip, keýdeme orden qadamaq oımen sómkesin ashyp edi, qyrsyqqanda taýsylypty.

Kákeń oramalymen mandaıyn súrtti de, temekisin shydamsyzdana sordy. Kógildir tútin kókjıekke taban tıgizgen úlken, kúreń kún betine shilter qura shımaılaıdy. Shirkeı shyǵa bastaǵan. Kákeń, bizdiń er Kákeń tymyq keshtiń ótinde basqaǵa ótirik, maǵan shyn áńgimeni temekiniń tútinine qosa ópe burqyratyp soǵyp otyr.

— Pavlov meni Máskeýge Kalının aqsaqaldyń ózine jiberdi. Batyrlyqty alyp qaıt dedi. Ol kisini Máskeýdiń eń zańǵar úıinde qonjıyp otyratyn shyǵar dep oılaıtynbyz. Sóıtsem, qala shetindegi bóreneden qıyp salynǵan jumyrtqadaı shaǵyn aǵash úıde turady eken. Pah-pah, kishipeıildilik, aýyr haldegi halyq jaǵdaıyn túsingendik degen sol da. Al bizdiń pirkáshik Saýytbek segiz bólmeli úı salyp aldy. — Aýzyn jıyp, ákem jaqqa kúdiktene kóz tastady. Ol qannen-qapersiz temeki tútinin murtymen súzip otyr, — Kirsem, qurmetti aqsaqal qadirli báıbishesimen aǵash stoldyń ústinde kireńke sút pen qara nandy qoldaryna jańa alypty. «Efreıtor Ánshikov!» dep qazyqtaı qazdıdym. — Qolyn sart shekesine aparyp edi, bıshik ushy Oqastyń betin syzyp ótti, ol tyrjyń etti. «Á, qazaq Qoqaı joldas bolarsyz. Pavlov ǵalamat qaharmandyǵyńyz jaıly zvandaǵan. Erligińiz erapat kórinedi. Biz ony baǵalaı bilemiz. Anaý aǵash bóshkeden ózińiz tańdaǵan ordendi alyńyz», — dep buryshtaǵy kespekti nusqady. Oıymda dáneńe joq, qaqpaǵyn ashyp edim, — kózin qushyrlana jumdy, — túý, altyn juldyz, laǵyl, gaýhar ordennen medaldarǵa deıin kespektiń ishi betimen-bet bop jarqyrap jatyr. Juldyzdarǵa qyzyqsam da, sypaıylyq saqtap, úıdegi «Erligi úshin» medalin ǵana aldym...

Eńkish keýdesi túzelipti, sırek saqalyn qoly qaltyrap ýystaı beredi. Bizdi múldem umytqan, belshesinen qanqyzyl araıdy keshken kókjıekten áldeneni izdeı Qoqaı Oqas ekeýmizge belgisiz, ózine ǵana qanyq dúnıege talmaı kózin qadap otyr.

Kenet manadan tymyraıyp otyrǵan Oqas kúlip jiberdi. Oqastyń kúlkisiniń tamashalyǵyn kórseńiz. Shópke shalqalap jata qap, kús tabandaryn aspanǵa kezek laqtyryp saqyldaıdy.

— Kúrshek, arqan... aǵash bóshke... Oı, ishegim-aı!

Káken ańyrǵan kúıi otyr. Oqas qýdyń oıyn birden túsindim, túsinbesem, onyń eń myqty qarsylasy bolamyn ba? Qoqaıdyń ótirigine kúlip jatyr.

— Óldim-aı... Bóshkeni kúnde juldyz medaldarmen shelektep toltyratyn bolǵany ǵoı. Nemister samoletine Ánshikov arqan tastasyn dep shyǵyrshyqty ádeıi ornatypty. Oı, sendim!

Qoqaıdyń ıyqtary túsken, ıini salbyrap, bıshigimen jer shuqıdy. Qyzyl bıeniń arba ústindegi daý-damaı, tartystan habary joq, taban astyndaǵy dymqyl shymdy tuıaǵymen kirsh-kirsh dóńgelektep qıyp, yrdýyn arbany — jyljymaly sahnany aýylǵa baıyppen súıreı bastaıdy. Meıli, qıal, úmit, saǵym-aq bolsyn, degenmen, adal, ańqaý kóńildiń oryndalmaǵan arman-tilegine umtylysy, bútkil ómiriniń maqtanyshy — «Erligi úshin» medali ispettes erlikti nysanalap, jan ushyrǵan umtylysyn — ótiriginiń kúl-talqanyn shyǵara kúlin kókke shashyp jatqan táp-táýir aqyly bar Oqastyń daraqy kúlkisine qarsy turatyn kim bar?

Kókem teris qaraǵan kúıi áli toń-torys.

Qoqaı jasqanshaqtap buǵa beredi.

Al men...

Oqastyń ústine qona tústim. Judyryǵymdy jigerlene silteımin. Murnym dý etip, kózimnen ushqyn borap shashyldy. Aspan, arba, kún shyr-r kóbelek aınaldy da, qalt toqtap qatty da qaldy. Bul aıqasqan ekeýmiz arbadan jerge quladyq degen sóz. Taǵy alysamyz.

Qısańdaǵan arsyz aýyzǵa qamaýly uıattan aırylǵan túlkilerdi aq qorǵan — aq tisterdi syndyryp qashyrýǵa keremet qumartýlymyn.

Kúshti qoldar jelkemnen ustap jerden aıyrdy. Kózim Oqasty súıemeldegen Qoqaıǵa tústi. Oqastyń erni qan, Kákeń jylamsyrap, onyń aýzyn súrte:

— Jalǵyzym, ulym, tirligim, — deıdi.

Oqastyń kózinde keremet tańdanys pen únsiz shyńǵyrý, qorqynysh qosa qabat qatyp tur.

Sonda, sonda...

Arjaǵyn oılaýǵa jaǵymdy jandyrtqan shapalaq úlgirtpedi. Kókem janarymdy burǵylaı tesip betime úńiledi. Men jáne Oqas — birimiz shapalaq jep, ekinshimiz qanaǵan qaıys ernin sozyp qaradaı baqyra, Jasandy aralaı júgirgen jaman daýsymyzdyń tarǵyl-tarǵyl jańǵyryǵyn qýalap eki jaqqa tura qashtyq.

* * *

Kóp jyladym. Zamanbek sóıtti dep dúnıe qalyp-keskinin ózgertken joq. Kesh momaqan qalpy qara túsin sabyrlylyqpen qabyldap jatyr. Aıdalada albaty baqyryp-shaqyra bergen yńǵaısyz eken. Onyńdy eshkim kórmegensin, bastan sıpap, jany ashymaǵasyn, jyladyń, jylamadyń ne, báribir. Kóz jasymdy súrttim.

Shalǵyndy tizeden keship aýylǵa bettedim. Alysta eki arba jaılap jyljıdy. Sońǵydaǵy shaǵyndaý adam álsin-áli kóterilip, mańaıyna qaraıdy. Arbany toqtatyp, tosyp alýǵa batyly jetetin emes. Qoqaı!

Onyń arǵy tusyndaǵy qaraýytqan kishkene tulǵa aýyl qaıdalaı salyp uryp barady. Artyna qaraıtyn túri joq. Bezer, qaısar, aqyldy, yzaqor Oqas — Qoqaı plús Jánıpanyń Oqasy.

Qaradaı kóńildenip sala berdim. Kún ıegin qalyń qamysqa batyryp-aq qalypty. Baıaý, bir qalyppen tómendeıdi. Aýyl jaqtan óristen qaıtqan qoı, eshkiniń qosylyp mańyraǵan álsiz saryny, tura qap sıyrlardyń ishin tarta móńiregeni estiledi.

— Oı, oıynyń osylǵyr, buzaý qaıda-a?

— Emip qoıdy-aý, qarasan kelgir... — Ún úzdik-úzdik jetedi.

Tabanymnyń astynan burqyldap ushqan baqbaq kún betin órnektep syzady. Eń úlkenin eńkeıip julyp alyp, aspanǵa úrledim. Burq etip jaryldy. Mańaıym appaq baqbaq... Burynǵydaı, bala kezimdegideı sekirmedim, bılemedim, aıqaılap óleń de aıtqanym joq. İshteı sabyrmen qýanyp qoıdym.

Aıtty-aıtpady, baqbaq basy búgin erjetip tolǵan eken.

---