InfoHub Logo

Baıbekuly Áıteke bı (Aıtyq) (1644—1700) — qazaqtyń Táýke, Bolat, Sámeke, Ábilmámbet, Abylaı handary tusynda memleket basqarý isine aralasqan memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Áz Táýke han qurǵan «Bıler keńesiniń» múshesi, ataqty sheshen, Kishi júzdiń tóbe bıi, «Jeti jarǵy» atalatyn zańdar kodeksin shyǵarýshylardyń biri. Shyqqan tegi — Kishi júzdiń Álimuly taıpasynan.

“Ulyqbek” jáne "Tillá-qarı" (Altynmen aptalǵan) medreselerinde oqyp din, quqyq, astronomıa, jaǵyrapıa, tarıh, matematıka pánderin, arab, parsy, shaǵataı, ózbek tilderin meńgerip shyǵady. Tálim alǵan Áıteke áýeli atasy Aqsha hannyń, atasy ólgennen keıin aǵasy Jalańtós bahadúrdiń tárbıelerinde bolyp, el basqarý isteriniń qyr syrymen tanysady. Sóıtip jıyrma bir jasynda búkil Buqara men Samarqan tóńiregindegi qazaq, ózbek, qarqalpaq, kurama jurtynyń bas bıi boldy. Al jıyrma bes jasynda barsha Kishi júz halqy ony bas bı etip saılady.

Bir jaǵynan Qytaı, bir jaǵynan Jońǵar, endi bir jaǵynan orys patshalyǵy qazaq jerin torlap, shekaraǵa áskerlerin shoǵyrlandyrǵan qıyn kúnderde Áıteke bı, Tóle bı jáne Qazybek bımen birige otyryp, eldi, jerdi qorǵaýǵa belsene aralasyp qazaq halqynyń birligin nyǵaıtýǵa úlken úles qosqan. Jońǵarlarmen bolǵan soǵystarda qol bastap erlikterimen tanylǵan.

Áıteke bı úsh júzge ozyq, alǵyr jáne tereń aqylymen, tapqyr da dilmár sheshendigimen, ádil jáne túzý bıligimen belgili bolǵan qoǵam qaıratkeri. Bılikti maqal-naqylmen mánerlep aıtatyn, daýdy ádil sheship kesek-kesek sóıleıtin óte ádiletti, bilgir bı bolǵan. El aýzynda Áıteke aıtqan bılik, sheshendik sózder, tolǵaýlar, batalar kóp saqtalǵan. Ol týraly ańyz áńgimeler men jyrlar da keńinen taraǵan.

---