InfoHub Logo

Roman

Ulyma arnaımyn

Qarakóleńke tar bólmede, tereze aldynda, edende ákem jatyr. Aq kebinge oraýly boıy shamadan tys uzaryp, jalań aıaǵynyń bashpaılary birtúrli bop tarbaıyp ketken, kókiregine qýsyra salǵan súıkimdi qoldarynyń saýsaqtary da qısyq-qısyq; jarqyn kózderin baqyr aqshamen myqtap bastyryp qoıǵan, meıirimdi júzi qaraýytyp ketken, súıkimsizdenip aqsyıǵan tisterinen zárem ushyp tur.

Qyzyl ıýbkaly, jalańash-jalpy sheshem ákemniń uzyn, uıań shashyn qara taraqpen shalqasynan qaıyra tarap, tizerlep otyr; bul taraqpen men qarbyz qabyǵyn ızep kesýdi táýir kórýshi em; sheshem qarlyqqan jýan qońyr daýyspen birdeme dep damylsyz sóılep otyr, kókshil kózderi isip ketipti, jas bop burshaqtap aǵyp, erip bara jatqandaı.

Basy qazandaı, úlken kózdi, kisi kúlerlik qompaq muryndy, jumyr deneli naǵashy ájem qolynnan ustap tur; tulaboıy qap-qara, jup-jumsaq, ári tamasha súıkimdi; sheshemniń daýsyna birtúrli erekshe jáne kelistire ún qosyp, ájem de jylap tur, tulaboıy qalsh-qalsh etedi de, meni ákeme taman ıterip, julqylaı beredi; men sheginshektep, onyń tasasyna tyǵyla berem; úreılenip yńǵaısyzdanyp turmyn.

Úlkenderdiń jylaǵanyn eshýaqytta kórmegen em, ájemniń:

— Kókeńmenen qoshtasyp qalsaıshy, ony endi ómirbaqı kórmeısiń ǵoı, ol aınalaıyn, jasyna jetpeı, mezgilsiz ólip ketti ǵoı... — dep qaıta-qaıta aıtqan sózderine túsinbeımin.

Qatty naýqastanyp, jýyrda ǵana turǵanmyn; naýqas kezimde — muny jaqsy bilemin — ákem menimen ábiger bop kóńildi júrgen-di, sosyn ol kenet joq bolyp ketti dep onyń ornyna tańǵajaıyp adam, ájem kelip otyratyn boldy.

— Qaıdan keldiń sen? — dep suradym ájemnen.

— Joǵarydan, Nıjnııden keldim, biraq jaıaý kelgenim joq, parohodpen keldim! Sýda jaıaý júretin be edi, pisht! — dedi ol.

Munyń ózi ári qyzyq, ári túsiniksiz boldy: úıdiń joǵarǵy qabatynda saqaldy, boıanǵan persıandar, al podvalda bir kári, sary qalmaq ılegen qoı terilerin satyp turatyn. Satynyń qaptalyna minip, tómen syrǵanap áıtpese, odan qulap ketsek, tońqalań asyp ta túsýge bolatyn-dy, — muny jaqsy biletinmin. Biraq, buǵan sýdyń qandaı qatysy bar? Bári de nanymsyz, ári shym-shytyryq qyzyq.

— Al, men nelikten pisht bolamyn?

— Aıqaılaı bergendikten pisht bolasyń, — dedi ájem de kúle sóılep.

Ájem emrene, kóńildene, kelistire sóıleıdi. Alǵashqy kúnnen bastap-aq men oǵan úıir bop kettim, sondyqtan ol endi osy bólmeden menimen birge tezirek ketse eken deımin.

Meni qatty qyınaıtyn — sheshem; onyń kóz jasyn bulap, daýys etkeni kóńilimde bir qorqynyshty tosyn sezim týǵyzdy. Sheshemdi mundaı kúıde tuńǵysh ret kórýim edi — ol árqashan qatal, sózge sarań bolatyn-dy; ózi tap-taza, jylqydaı jup-jumyr, iri denesi shyp-shymyr, qoldary da keremetteı qarýly edi. Al qazir ónboıy birtúrli súıkimsizdenip isinip ketken, alqa-salqa, kıiminiń bári byt-shyt; basynda úlken sarǵysh bórikteı, tap-tuınaqtaı bop turatyn shashy jalańash ıyǵyn jaýyp betine túsken, onyń bir buryp órgen jartysy ákemniń óli júzine túse qozǵalyp tur. Bólmege kelip turǵanyma kóp ýaqyt bolsa da, sheshem maǵan bir ret te qaraǵan joq, — ákemniń shashyn tarap, kóz jasyna býlyǵyp, eńireı berdi.

Esikten qap-qara mujyqtar men qaraýylshy soldat qaraı beredi. Soldat ashýlanyp:

— Tezirek áketińder! — dep aqyrady.

Terezege qara sharqat ustaýly; sharqat jelkenshe kómpıedi. Bir kúni ákem meni jelkendi qaıyqpen serýenge alyp shyqqan. Bir mezette kún kúrkirep qoıa berdi. Ákem kúldi de, meni eki tizesimen qysyp alyp:

— Qoryqpa, Lýk, eshteńe etpes! — dep aıqaılaǵan.

Bir mezette sheshem edennen azar kóterilip, sol boıda qaıta otyra ketti, shashy edenge jaıyla shalqasynan qulap tústi; kózi jumýly, aq júzi kógerip ketti de, tisin ákemshe aqsyıtyp:

— Esikti jabyńdar... Alekseıdi áketińder! — dedi qorqynyshty daýyspen.

Ájem meni ıterip tastap, esikke qaraı umtyldy:

— Qoryqpańdar, aǵaıyndar, tıe kórmeńder, ketińder, qudaı úshin! Bul — holera emes, tolǵaq, qoı kelgen, raqymshylyq etińder, jarqyndarym! — dep aıqaılady.

Men qarańǵy buryshtaǵy sandyq artyna tyǵylyp qaradym da otyrdym: sheshem edende ahlap, tisin qaırap, ondalap jatyr, ájem ony shyr aınala kúıbeńdep júr.

— Qudaı úshin! Varúsha, shydap baq..! Áýlıeniń áýlıesi, sharapatty Marıam-ana... — dep kóńildene eljireı sóılep júr.

Zárem ushty; ekeýi edende ákemniń janynda ábiger bop júr, ákeme soqtyǵysady, sarnap aıqaılaıdy, biraq ákem bylq etpeıdi, kúlip jatqan tárizdi. Edendegi ábiger uzaqqa sozyldy; sheshem áldeneshe ret túregelip, qaıtadan qulaı berdi; ájem, úlken jumsaq qara doptaı, bólmeden domalaı shyǵa-shyǵa jóneledi; bir kezde qarańǵyda bala shyr ete qaldy.

— Qudaıǵa shúkir! Ul bala! — dedi ájem.

Sonsoń shyraq jaqty.

Men, sirá, buryshta otyryp uıqtap ketsem kerek, — basqa eshteńe esimde qalmapty.

Budan sońǵy bir esimde qalǵany — jaýyndy kún, beıttiń meńireý bir túkpiri: ózim bir taıǵaq, bylshyraq tóbeshik basynda, ákemniń tabytyn túsirgen shuńqyrǵa úńilip turmyn; shuńqyr túbi shalqyǵan sý, ishinde tarbaqalar júr, — bir-ekeýi tabyttyń sary qaqpaǵyna shyǵyp ta úlgirdi.

Qabyr basynda — men, ájem, ústi-basy malmandaı qaraýylshy soldat jáne qolynda kúrekteri bar ashýly eki mujyq. Bárimizdiń ústimizge monshaqtaı up-usaq, jyly jaýyn sirkirep tur.

Qaraýylshy shetke taman shyǵyp:

— Topyraq tastańdar, — dedi.

Ájem basyndaǵy oramalynyń ushymen betin basyp jylap qoıa berdi. Mujyqtar eńkeıip, qabyrǵa tez-tez topyraq tastaı bastady, sý shylp-shylp etti; tarbaqalar tabyttan sekirip túsip, shuńqyrdyń jaryna shapshı bastady, kesek-kesek topyraq olardy qaıtadan shuńqyrdyń túbine ushyryp túsirdi.

Ájem, meni ıyǵymnan tartyp:

— Keıin tur, Lená — dedi, men onyń qolynan sytylyp shyqtym, ketkim kelmedi.

Ájem:

— Qudaıym-aı, bul neǵylǵanyń, — dep, álde maǵan, álde qudaıǵa renjigenin bildirdi de, tómen qarap, úndemeı uzaq turyp qaldy; qabyr betinen kele topyraqqa toldy, ájem áli tur.

Mujyqtar topyraqty kúrekpen sylpyldata soǵyp jatyr; jel úrleı jańbyrdy aıdap áketti. Ájem meni qolymnan jetelep, samsaǵan qara kreser arasyndaǵy alys bir shirkeýge apardy.

Qorshaý syrtyna shyqqan soń:

— Sen nege jylamaısyń? — dep surady ájem. — Jylap alsań edi!

— Jylaǵym kelmeıdi, — dedim.

— E, jylaǵyń kelmese, jylamaı-aq qoı, — deı saldy ájem aqyryn ǵana.

Bunyń bári tańqalarlyq edi: men sırek jylaıtynmyn, onda da taıaq batqandyqtan emes, jábirge shydamaı jylaıtynmyn; men jylasam, ákem árdaıym mazaq etýshi edi de, sheshem:

— Jylaýshy bolma! — dep aqyratyn.

Keıin bizder jaıdaq tarantasqa minip, óte las bir keń kósheniń boıymen, qara-kúreń úıleriń arasymen júrip óttik; men ájemnen:

— Tarbaqalar shuńqyrdan shyǵa almaı ma? — dep suradym.

— Joq, endi shyǵa almaıdy, — dep jaýap qaıyrdy ájem. — Qudaı esirkesin olardy!

Qudaıdyń esimin ákem de, sheshem de búıtip jıi, ári shyn nıetimen aýzyna ala bermeýshi edi.

Birneshe kúnnen soń men, ájem jáne sheshem úsheýmiz parohodta, kishkentaı kaıýtada kele jattyq, dúnıege jańa kelgen inim Maksım qaıtys bolǵan, syrtynan qyzyl qurmen qundaqtalǵan aq kebinge oraýly, buryshtaǵy stol ústinde jatyr.

Men, býylǵan túıinshekter men sandyq ústine ornyǵyp alyp, attyń kózindeı badyraıǵan, dóńgelek terezeden qarap otyrmyn; dymqyl áınek ar jaǵynda qulazyǵan, kóbik shashqan ushy-qıyry joq sý shalqyp jatyr. Keıde shapshyp, áınekti jalap-jalap alady. Ondaıda men eriksiz edenge sekirip túsemin.

Ájem:

— Qoryqpa, — deıdi de, jup-jumsaq qolymen meni op-ońaı kóterip alyp, túıinshekterdiń ústine qaıtadan otyrǵyzady.

Sý betinde — býaldyr, dymqyl tuman; áldeqaıdan, alystan jer qaraýytyp kórinedi de, tuman men sý tasalap qaıtadan ǵaıyp bop ketedi. Aınaladaǵy nárseniń bári selk-selk etedi. Tek sheshem ǵana, eki qolyn jelkesine qoıyp, qabyrǵaǵa súıenip, tabandap, qozǵalmaı tur. Júzi temirdeı bop tútigip ketken, eki kózi tars jumýly, únemi bir til qatyp sóılespeıdi, múlde birtúrli bop ózgerip, jańǵyryp ketken, tipti ústindegi kıimi de maǵan bóten kórindi.

Ájem qaıta-qaıta:

— Vará, az-maz tamaq ishseń qaıtedi, á? — deıdi oǵan aqyryn ǵana.

Sheshem til de qatpaıdy, qozǵalmaıdy da.

Ájem menimen sybyrlasyp sóılesedi de, sheshemmen — daýystańqyrap, biraq birtúrli saqtana, ımene, ári az sóılesedi. Meniń oıymsha, ájem sheshemnen jasqanatyn sıaqty. Bul maǵan túsinikti de, sondyqtan ájeme jaqyndyǵym odan saıyn arta tústi.

— Saratov, — dedi sheshem kútpegen jerden qatty daýystap, ári yzǵarlana sóılep. — Álgi matros qaıda?

Sheshemniń sózderi de tańǵajaıyp, bóten sózder: Saratov, matros deıdi.

Kaıýtaǵa kók kıimdi, aq shashty tórtbaq adam kelip kirdi, bir kishkentaı jáshik ákeldi. Ájem jáshikti aldy da, oǵan kıimniń súıegin sala bastady, salyp boldy da, qolyn soza ustap, esikke qaraı alyp júrdi, biraq ájem jýan edi, kaıýtanyń tap-tar esigine tek qyrynan ǵana syıatyn-dy, sondyqtan esik aldynda yńǵaısyzdanyp kidirip qaldy.

Sheshem:

— Áı, mameke-aı! — dep daýystap, ájemnen tabytty julyp aldy da, ekeýi joq bop ketti; men kók kıimdi mujyqqa qarap, kaıýtada qalyp qoıdym.

Ol maǵan qaraı eńkeıip:

— Qalaı, inishegiń ólip ketti me? — dedi.

— Sen kimsiń?

— Matrospyn.

— Al, Saratov degen kim?

Qala ǵoı. Terezeden qarashy, myna turǵan sol ǵoı! Tereze syrtynda jer teńselip tur. Qaraýytyp, jarqabaqtanyp, ústinde tuman úıirilip júr, tegenedeı qalashtan jańa ǵana kesip alǵan úlken kesek nandaı bolyp kórinedi.

— Ájem qaıda ketti?

— Nemeresin jerleýge ketti.

— Ony jerge kóme me?

— Endi qaıtýshi edi? Kómedi.

Ákemdi jerlegende, tiri tarbaqalardyń. da qosa kómiletinin aıttym matrosqa. Ol meni kóterip, kókiregine myqtap qysyp súıip aldy.

— Áı, shyraǵym-aı, sen áli eshteńeni uqpaısyń ǵoı! — dedi ol. — Tarbaqany aıaýdyń qajeti joq, qudaı esirkesin olardy! Shesheńdi aıasaıshy, — ony qaıǵy ábden kúıretip bitirgenin kórmeımisiń!

Qaq tóbemizden gýildep, azynaǵan dybys shyqty. Munyń parohod ekenin men bilip alǵanmyn, sondyqtan qoryqqanym joq, biraq matros asyǵyp meni edenge qoıa saldy da:

— Júgirý kerek! — dep shyǵa jóneldi.

Meniń de zytqym keldi. Esik aldyna shyqtym. Qara kóleńke tar qýysta eshkim joq eken. Esikke taıaý, baspaldaqtarynyń jezi jaltyrap, bir saty tur. Joǵary qarap em, qoldaryna dorba, túıinshekterin ustaǵan adamdardy kórdim. Parohodtan jurttyń bári ketip bara jatqanyna kúmánim qalmady — demek, meniń de ketýim kerek.

Biraq, bir top mujyqqa ilesip, parohodtan jaǵaǵa shyǵatyn kópirge taıaý bortqa jetken kezimde, jurttyń bári maǵan:

— Mynaý kim balasy? Kim balasysyń? — dep aıqaılaı bastady.

— Bilmeımin.

Meni kópke deıin ıtermelep, julqylap, túrtkileýmen boldy. Aqyrynda aq shashty matros jetip keldi de, meni ustaı alyp:

— Bul astrahandyq qoı, kaıýtadan shyqqan... — dep túsindirdi.

Ol júgirip meni kaıýtaǵa alyp baryp, túıinshekterdiń ústine otyrǵyza saldy da:

— Sazaıyńdy berermin bálem! — dep suq qolyn kezep qoıyp ketip qaldy.

Tóbemdegi ý-shý birden-birge saıabyrlaıyn dedi, endi parohod qaltyramaıdy da, sýdy da gúrsildetpeıdi. Kaıýtanyń terezesin bir dymqyl jar tasalady: tas qarańǵy, qapyryq bop ketti, túıinshekter, tynyshymdy ketirip, isinip ketken tárizdi, tóńiregimniń bári jaısyz. Qańyraǵan parohodqa meni osylaı ómir-baqı jalǵyz tastap ketpedi me eken?

Esikke, keldim. Esik ashylmaıdy, jez tutqasyn burap ta bolmaıdy. Sút quıǵan shynyny alyp, tutqaǵa bar pármenimmen qoıyp qaldym. Shyny kúl-talqan boldy, sút aıaǵyma aqtarylyp, etigimniń qonyshyna quıyldy.

Túk bitire almaǵanyma yza bop, túıinshekterdiń ústine jatyp qaldym, aqyryn jylap jatyp, uıqtap kettim.

Oıana kelsem, parohod taǵy da gúrsildep, dirildep keledi eken, kaıýtanyń terezesi kúnshe lapyldap tur. Ájem meniń janymda shashyn tarap otyr, áldeneni kúbirlep, betin kirjıtip qoıady. Qoıý shashy ıyǵyn, omyraýyn, tizesin búrkep turatyn, shashy tańǵajaıyp qalyń bolatyn, qap-qara bop, qoshqyldana jyltyldap, edenge túsip tur. Ájem, shashyn edennen bir qolymen kóterip, salbyrata ustap, qalyń burymyna sırek tisti aǵash taraqty azar−azar engizedi; erinderi qısaıyp, qara kózderi ashýlana ushqyn shashady, qalyń shash astyndaǵy beti kip-kishkentaı, kisi kúlerlik bop kórinedi.

Ájem búgin ashýly sıaqty, biraq, shashyn nelikten osynsha uzyn boldy dep suraǵanymda, keshegisindeı meıirimdi, ári uıań daýysymen:

— Qudaı qas qyp bergen bolar deımin bul anturǵandy, — káne, tarap jibershi! Osy jalyndy jas kezimde maqtan etýshi em, qartaıǵanda qarǵaıtyn boldym! Sen uıqtaı ber! Áli erte, kúnniń ózi tún uıasynan jańa ǵana shyǵyp kele jatyr... — dedi.

— Endi uıqtaǵym kelmeıdi!

— Endeshe jarar, uıqtamaı-aq qoı, — dep birden kelise ketti ájem, burymyn órip otyryp, dıvanǵa qaraı berip; dıvanda shalqasynan, shekteı sozylyp, sheshem jatyr. — Keshe sen shynyny qalaı syndyrdyń osy? Aqyryn sóıle!

Ájem birtúrli erekshe, ándete sóıleıdi, sózderi gúlsheshekke uqsaǵan, sondaı jyly, jarqyn, nárli, kóńilime op-ońaı toqylady. Jymyıyp kúlgen kezinde, shıedeı, qara kúreń qarashyqtary aıtyp jetkize almastaı súıkimdi nur shasha, ulǵaıyp ketedi, kúlkisi appaq qaladaı tisterin jarq etkizedi, qara qoshqyl betindegi ájimniń qalyńdyǵyna qaramastan, búkil bet álpeti jas, ári jarqyn kórinedi. Onyń bet shyraıyn osy bir keń tanaýly, ushy qyzaryp turatyn qompaq muryny qatty buzyp turatyn-dy. Ájem kúmisten áshekeılegen qara shaqshadan nasybaı atatyn. Ónboıy qaraltym kórinse de, ishinen — kózi arqyly — shashyraı shyqqan, óshpeıtin, jaryq ári jyly sáýlemen nurlanyp turatyn. Ájem eńkek, tipti búkirge tańdyq, óte tolyq, biraq úlken mysyqsha jeńil, ári epti qyımyldaıtyn, — ári tap sol meıirimdi janýardaı jup-jumsaq edi.

Ájeme kezdeskenge deıin qarańǵyda tyǵylyp, uıqtap jatqan sıaqty edim, ol keldi de, oıatyp, jaryq dúnıege shyǵardy, aınalamdaǵynyń bárin uzyna shubaq jipke tizip birine birin baılanystyryp alýan tústi shiltershe toqydy da, birden-aq júregime eń jaqyn, eń túsinikti, ári eń qymbat ómirlik dosym bop ketti, — qıyn-qystaý ómir shegýge kerekti qajymas qýat berip, baıytqan da ájemniń dúnıege degen adal súıispenshiligi edi.

Budan qyryq jyl buryn parohodtar jaı júzetin-di; Nıjnııge deıin óte uzaq ýaqyt júzdik, sondyqtan sulý kórinisti emin-erkin tamashalaǵan sol bir alǵashqy kúnderim esimde áli kúnge deıin jaqsy saqtaýly.

Aýa raıy túzelip ketti: ájem ekeýmiz erteden keshke deıin jaltyr aspan astynda, kúz altynǵa bólep, jibekten túr salǵan Volga jaǵalaýlarynyń arasynda, palýbada boldyq. Surǵylt-kógildir sýdy qalaqtarymen asyqpaı aqyryn ǵana gúmbir-gúmbir esip, uzyn arqanmen barja súıretken aq-sary parohod aǵynǵa qarsy joǵary ilbip keledi. Barjanyń túsi sur, esekqurt sıaqty. Kún Volganyń ústinde baıqaýsyz qalyqtap bara jatyr; tóńirektegi kórinistiń bári saǵat saıyn jańaryp, únemi ózgerip otyrady; jap-jasyl taýlar jerdiń sándi kıimindegi ásem qyrtysy tárizdi; alystan pránıkteı kórinip, jaǵada qalalar men selolar tur; sý betinde kúzgi altyn japyraq qalqyp júr;

Ájem, bir borttan ekinshi bortqa baryp:

— Qarashy, qandaı tamasha! — deıdi mınýt saıyn, jaınań qaǵyp, sóılegen kezde onyń kózi de shattyq nuryn shashyp jaınap ketedi.

Ájem jaǵaǵa úńile qarap turyp, meni kóbinese umytyp ketedi: eki qolyn kókiregine aıqastyra salyp, bortqa taman baryp, kúlimsirep, úndemeı turady da qoıady, biraq kózi toly jas. Men ájemniń bajyr kesteli ıýbkasyna jarmasam.

Ol:

— Aý? — dep, selk ete túsedi. — Qalǵyp ketip tús kórgendeı bop tur ekenmin.

— Nege jylaısyn?

— Qarashyǵym, qýanyshtan da, kárilikten de jylaý ǵoı bul, — deıdi ájem kúlimsirep. — Men ábden qartaıdym ǵoı, jasymnyń ózi qysy-jazy birdeı alpystan ári asyp ketti.

Sosyn, nasybaı ıskep alyp, maǵan meıirimdi qaraqshylar jaıynda, áýlıe adamdar jaıynda, neshetúrli avdar men jyn-shaıtandar jaıynda qaıdaǵy bir tamasha ertegilerdi aıta bastaıdy.

Ájem, meniń betime eńkeıip, kózime zor qarashyqtarymen úńile qarap, ertegini aqyryn, qyzyqtyra, ózime dem bergendeı, júregime kúsh-qýat engize aıtady. Óleń aıtqan tárizdi sóıleıdi de, sezderi barǵan saıyn kelistirek bop shyǵady. Ájemdi tyńdaǵanda adam aıtqysyz raqatqa batasyń. Tyńdaımyn da:

— Taǵy aıtshy — dep jalynamyn.

— Al, endeshe taǵy da bylaı bolǵan eken: aljyǵan úı perisi pesh astyndaǵy qýysta otyryp alady, tabanyna lapsha jańqasha kirip ketedi, sonda ol teńselip: «Aı, tyshqandar-aı, aýyryp barady ǵoı, aı, tyshqandar-aı, shydatar emes qoı!» — dep qaqsaıdy eken.

Ájem bir aıaǵyn kóterip, qolymen ustap, terbetedi de, janyna batyp turǵandaı, betin kisi kúlerlikteı etip, kirjiń-kirjiń etkizedi.

Jyly shyraıly, saqaldy mujyq-matrostar ájemdi aınala qorshap turady, áńgimesin tyńdaıdy, kúledi de, ájemdi maqtap:

— Sheshe, taǵy birdeme aıtshy! — dep olar da ótinedi.

Sonsoń:

— Júrińiz, bizben birge keshki tamaq ishińiz! — desedi.

Keshki tamaq ústinde ájeme araq, maǵan qarbyz, qaýyn berip qonaq etedi; bul ári jasyryn isteledi: parohodta bir adam kele jatyr, ol jemis-jıdekterdi jegizbeıdi, tartyp alady da ózenge tastaıdy; ústinde polıseıdikine uqsas jez túımeli kıimi bar, ózi únemi mas bolyp júredi, sondyqtan jurt odan tasalanyp júredi.

Sheshem palýbaǵa sırek shyǵady da, bizden oqshaý júredi. Únemi bir ún qatpaıdy. Onyń symbatty, zor denesi, temirdeı bon tútikken júzi, basyna zildeı etip eki buryp oraǵan seleý shashy — sheshemniń kúshti, ornyqty barlyq tulǵasy tumannyń, álde móldir aqsha bulttyń arjaǵynan kóringendeı esime túsedi; ájemniń kózi tárizdi sharadaı, kókshil, tik kózderi sol aradan buldyraı jáne sustana qaraıdy.

Bir kúni sheshem:

— Mameke, sizge jurt kúlip júr ǵoı! — dedi, yzǵarlana sóılep.

— Á, qudaı keshirsin daǵy olardy! — dep jaýap qaıyrdy ájem nemkettileý sóılep. — Kúle bersin, meıli bilsin.

Ájemniń Nıjnııdi kórgende balasha qýanǵany áli esimde. Meni qolymnan tartqylap, parohod bortyna qaraı ıtermelep:

— Qarashy, qarashy, qandaı tamasha! Jaryqtyq Nıjnııiń, mine, osy ǵoı! Bul qasıetti jaryqtyq osyndaı ǵoı! Shirkeýlerin qarashy, qalyqtap ushyp bara jatqandaı, qarashy, óziń! — dep aıqaılady.

Sosyn, tipti jylarmanǵa kelip:

— Varúsha, qarashy, solaı emes pe, á? — dep shesheme jalyndy. — Umytyp ta qalǵan bolarsyń! Qýansaıshy!

Sheshem qabaǵyn túıe kúlimsiregen boldy. Parohod bir ásem qalanyń tusyna kelip, júzdegen shoshaq dińgekteri samsaǵan kemelerge lyq toly ózen ortasyna toqtaǵan kezde, ústine kep adam mingen bir úlken qaıyq parohodtyń irgesine kep tura qaldy, tómen salbyratyp qoıǵan satyǵa yrǵaqpen tirkesip alyp, adamdar birinen soń biri qaıyqtan palýbaǵa kóterile bastady. Báriniń aldynda, uzyn qara kıimdi, altyndaı sary jıren shoqsha saqaldy, bizmuryn, kishkene jasyl kók kózdi, alasa ǵana aryq shal shapshań basyp júrip keledi. Sheshem:

— Papeke! — dep, kúńirene qatty daýystap jiberdi de, shalǵa asyla ketti, shal kishkene qyzyl qoldarymenen sheshemniń eki betin tez-tez syıpap, basyn qarmalap:

— Nemene-e, aqmaq? Ehe-e! Mine, báse... Áı, senderdi me-e... — dep shyryldap, aıqaı saldy.

Ájem burandasha dóńgelenip, jurttyń bárin birden qushaqtap, súıip júr; meni jurtqa qaraı ıtermelep:

— Júrseıshi tezirek! Mynaý — Mıhaılo aǵań, mynaý — Iakov... Natalá jeńgeń, mynaý — baýyrlaryń ekeýiniń de aty Sasha, Katerına apań, osylardyń bári bizdiń tuqym, kórdiń be, qandaı kóp! — dedi bastyrmalata sóılep.

Atam:

— Deniń saý ma, sheshesi? — dedi ájeme. Ekeýi úsh qaıtara súıisti.

Atam meni qalyń top kisiniń arasynan ilip alyp shyqty da, basymnan ustap turyp:

— Kim balasysyn sen, eı? — dep surady.

— Astrahandyqpyn, kaıýtadan shyqtym...

Sheshemnen:

— Mynaý ne dep tur? — dep surady da atam, jaýap alýyn kútpeı-aq:

— Shyqshyty ákesine tartqan eken... Qaıyqqa otyryńdar! — dep meni ıterip jiberdi.

Jaǵaǵa shyqtyq ta, japyrylǵan qý shóp basqan túıe taıly bıik eki qaptaldyń arasyndaǵy, úlken-úlken jumyr tas tóselgen túse berispenen, tobymyzdy jazbaı árge kóterildik.

Jurttyń báriniń aldynda naǵashy atam men sheshem ketip barady. Atamnyń boıy sheshemniń qoltyǵynan keledi, qysqa-qysqa adymdaıdy da shapshań júredi, al, sheshem oǵan joǵarydan eńkeıe qarap, áýede qalyqtap bara jatqandaı kórinedi. Olardyń sońynan ún-tún joq eki naǵashy aǵam barady: atam sıaqty aryq, shashy jylmyıǵan qara Mıhaıl; ashań óńdi, buıra shashty Iakov; óńsheń alabajyr kóılek kıgen bir jýan áıelder men bes-alty bala kele jatyr, balalardyń báriniń de jasy menen úlken jáne ylǵı bir typ-tynysh momaqandar eken. Men ájemmen, kishkentaı Natalá jeńeshemmen birge kelemin. Óńi bop-boz, kók kóz, ishi qampyıǵan Natalá jeńgeı álsin-áli toqtap:

— Oı, júre alatyn emespin! — dep, entige sybyrlaıdy.

— Seni nesine mazalady eken bular? — dep kúńkildeıdi ájem ashýlanyp, — Netken aqylsyz tuqym edi!

Barlyǵy da úlkender de, balalar da — maǵan unamady, olardyń arasynda ózimdi bir jat kisideı sezindim, tipti, ájem de birtúrli solǵyn tartyp, alystap ketkendeı boldy.

Maǵan ásirese atam unamady; ony men ózime birden-aq dushpan sanadym da, oǵan erekshe nazar salyp, qaýiptene qaradym.

Túseberistiń shetine jettik. Japyraıǵan tebenek shatyrly, terezeleri battyıǵan, kúlgin qyzǵylt boıaýmen syrlanǵan bir qabat jataǵan úı túseberistiń naq basynda, sonyń oń jaq qaptalyna minbelep, kósheni ózi bastap tur eken. Kósheden qaraǵanymda zor kóringenimen, ishindegi qarakóleńke bólmeleri kishkentaı, tar eken; jer-jerdiń bárinde, prıstanǵa keler aldyndaǵy keme ústindegideı, óńsheń bir ábiger bop júrgen ashýly adamdar, suǵanaq sýyq torǵaılarsha tobymen árli-berli zyr júgirisken balalar, jer-kókti keýlegen bir tosyn qyshqyl ıiske tap boldym.

Aýlaǵa kirip bardym. Aýla da súıkimsiz: jer-jerdiń bárine úlken-úlken sý shúberekter ilingen, alýan tústi qoımaljyń sý quıylǵan aýzy ashyq kúbiler tolyp tur eken. Sý ishinde de bógip jatqan shúberekter. Bir túkpirde, jartylaı qulaǵan bir úı symaqtyń ishinde peshte aǵash otyn laýlap janyp jatyr, birdeme byrq-byrq qaınap, ózi kórinbeı bir adamnyń aıqaılap:

— Sandal fýksın kókdári, — degen bir tańǵajaıyp sózdepi estiledi.

Mol oqıǵaly, alasapyran, adam aıtqysyz tańǵajaıyp ómir bastaldy da, keremetteı zyrlap óte berdi. Bul ómir bir meıirimdi, biraq óreskel shynshyl danyshpannyń jaqsylap aıtyp bergen úreıli ertegisindeı bop esime túsedi. Qazirde, ótken shaqty esime túsirip kórsem, sonyń báriniń tap osylaı bolǵan-bolmaǵanyna keıde ózim de azar senem, kópshiligin bolǵan joq dep, teriske shyǵarǵym keledi, — «aqylsyz tuqymnyń» qarańǵy ómirinde qataldyq tym kóp qoı.

Biraq, aıaýshylyqtan shyndyq basym keledi, men óz jaıymdy áńgimelep otyrǵanym joq, qarapaıym orys adamynyń basynan keshirgen — tipti, osy kúnge sheıin keshirip te otyrǵan — úreıli ómir áserleriniń qytymyr aýyr jaıyn áńgimelep otyrmyn ǵoı.

Atamnyń úıin jurttyń báriniń arasyndaǵy óshpendiliktiń ystyq tumany tegis jaılaǵan edi; ol óshpendiliktiń ýy úlkenderiniń boıyna ábden sińgen, oǵan balalar ekesh balalar da jumyla qatysatyn-dy. Sheshem aǵalary ákesinen qoıarda-qoımaı enshi surap júrgen kezge dóp kelgenin keıin ájemniń áńgimelerinen bildim. Oıda joqta sheshemniń kele qalýy aǵalarynyń enshi alyspaq nıetin odan saıyn órshite, kúsheıte tústi. Sheshem kúıeýge atamnan ruqsatsyz, «óz betimen» shyqqan soń, atam bermeı qalǵan, ózine tıisti jasaýlaryn talap etedi eken dep qoryqqan aǵalary. Aǵaılar bul jasaý ekeýine bólinip berilýi tıis dep esepteıdi eken. Masterskoıdy qaısymyz qaladan, qaısymyz Oka ózeniniń arǵy betinen. Kýnavıno slobodasynan ashýǵa tıistimiz dep, ekeýi kópten beri qyrqysa talasyp júr eken.

Bizder kelgen soń kóp keshikpeı-aq, kýhnáda túski as kezinde urys shyqty: eki aǵaı kenet ushyp túregeldi de, stol ústinen umtylysyp, ıttershe tisterin múláıimsı aqsıta, bastaryn shaıqap, atama qarap aıqaılap arsyldaı bastady, atam qasyqpenen stoldy soqqylap, qyp-qyzyl bop ketti de:

— Qańǵytyp jiberem! - dep áteshtiń daýysyndaı jińishke daýyspen o da aıqaılady.

Ájem qynjyla betin tyrjyıtyp:

— Barlyǵyn osylarǵa bershi, ákesi, — mazańdy ketirmesin bershi! – deı berdi.

Atam kózi jarq-jurq etip:

— Táıt, azǵyrýshy neme! — dep aqyrdy oǵan, sonda osy sekildi tıtteı adamnyń qalaı osynsha qulaq tyndyra aıqalaı alatyndyǵyna tań qalǵandaı edi.

Sheshem stol janynan túregelip, asyqpaı basyp tereze aldyna bardy da, jurtqa teris aınalyp turyp aldy.

Bir mezette Mıhaıl aǵaı inisin betke qulashtap berip kep qaldy: inisi sarnaı daýystap, onymen jaǵalasa ketti de, ekeýi qyryldap, ahlap, boqtasyp, edende domalanyp ala jóneldi.

Balalar jylap qoıa berdi; eki qabat Natalá jeńgeı oıbaıǵa basty; sheshem, ony qushaqtap, bir jaqqa alyp ketti; betinde sheshek daǵy bar aq jarqyn tárbıeshi áıel Evgená balalardy kýhnádan qýalap shyǵaryp júr; stýldar qulap túsip jatyr; masterdiń kómekshisi — jaýyryny qaqpaqtaı jas jigit Syganok, Mıhaıl aǵaıdyń arqasyna atsha minip aldy, qasqabas, qara kózildirikti, saqaldy master Grıgorıı Ivanovıch aspaı-saspaı aǵaıdyń qolyn bet oramalmenen baılap jatyr.

Aǵaı, moınyn sozyp, edendi: seldir qara saqalymen úıkeleı, úıdi basyna kótere barqyrap jatyr, atam stoldy shyraınala júgirip:

— Aǵaıyn bolǵandaryńa! Baýyr bolǵandaryńa! Áı, senderdi me-e... — dep kúıip-pisip, aıqaılap júr.

Men urys bastalysymen-aq, zárem ushyp, peshtiń ústine shyǵyp alǵanmyn, ájemniń jez qoljýǵyshtan sý quıyp, Iakov aǵaıdyń buzylǵan bet-aýzynyń qanyn jýyp jatqanyna sol aradan úreılene, tańyrqaı qaraýmen boldym; Iakov aǵaı jylap, aıaǵymen jer tepkileıdi, ájem:

— Qarǵys atqan, ońbaǵan tuqym óńsheń esterińdi jyısańdarshy! — deıdi salmaqty daýyspen.

Atam, jyrtylǵan kóılegin kıip jatyp:

— Nemene albasty, óńsheń jyrtqyshty týǵanbysyń? — dep aıqaılaıdy ájeme.

Iakov aǵaı shyǵyp ketken soń, ájem buryshqa baryp:

— Áýlıeniń áýlıesi Marıam-ana, balalaryma aqyl engize gór! — dep, tóbe shashyńdy tik turǵyza sarnap qoıa berdi.

Atam oǵan birqyryn turyp, ústindegi nárselerdiń bári tóńkerilip, tógilip jatqan stolǵa qarap:

— Sheshesi, sen analardy baıqaǵaısyń, áıtpese olar Varvaraǵa da jazym qylar, o da bolmaı qalmas... — dedi aqyryn.

— Qudaı saqtasyn, aıta kórme! Kóılegińdi sheship bere qoıshy, kóktep bereıin....

Sosyn atamnyń basyn qosqoldap qysyp turyp, mańdaıynan súıip aldy; ájeme qaraǵanda tıtteı atamnyń beti onyń ıyǵyna tıdi.

— Sirá, enshi alysý kerek bolar, sheshesi...

— Sóıtý kerek, ákesi, sóıtý kerek!

Ekeýi uzaq sóılesti; ilkide emrene sóılesip otyrdy da, bara-bara atam, tóbeleser aldyndaǵy qorazsha edendi aıaǵymen soqqylap tebine bastady, ájeme suq qolyn shaıqap, kijinip:

— Bilemin seni, sen olardy menen artyq kóresiń! Mıshkań — ezýıt te, Iashkań — farmazon! Dúnıe-múlkimdi jalmaıdy olar, qurtady... — dedi qatty sybyrlap.

Pesh ústinde yńǵaısyzdaý bir burylyp qalam degende, ýtúgty qulatyp jiberdim; peshke shyǵatyn satyǵa saldyr-gúldir soǵyla baryp, jýyndy quıǵan shelekke gúmp etti. Atam satyǵa yrǵyp shyǵyp, meni súırep túsirip aldy da, ózimdi tap jańa ǵana kórgen kisideı, betime tesireıe qarady.

— Seni peshke shyǵarǵan kim? Shesheń be?

— Ózim shyqtym.

— Ótirik aıtasyń.

— Joq, ózim. Qorqyp kettim.

Atam mańdaıyma shapalaǵymen aqyryn ǵana soǵyp qalyp, meni ıterip jiberdi.

— Ákesinen aýmaǵan! Shyq úıden...

Kýhnádan qashyp qutylǵanyma ózim de qýandym.

Atam meni aqyldy jáne qyraǵy jasyl kók kózimen baqylap júrgenin ábden bilip, odan seskenetin boldym. Osy bir ottaı qaraǵan kózden árdaıym boı tasalaǵym kep turatynym áli esimde. Atam maǵan ashýly syıaqty kórindi; ózi jurttyń bárin kekete, qorlaı, yzalandyra, kim-kóringenniń ashýyn qozdyrǵysy kele sóıleıtin.

— Áı, senderdi me-e! — dep kijinip qoıady ylǵı; «me-e» degen sozyńqy dybys kóńilimde árqashan bir jabyrqaý, túrshigý sezimin týǵyzýshy edi.

Demalys kezinde, keshki shaı ústinde atamnyń ózi, aǵaılar men qyzmetshiler sharshap, qoldary sandalǵa boıalyp, kókdárige kúıip, shashtaryn jińishke yzba baýmen tańyp alyp, barlyǵy birdeı, kýhná buryshyndaǵy ıkondaı qap-qara bop, masterskoıdan kýhnáǵa kelgen mezgilde, — osy bir qaýyp-qaterli sátte atam meniń qarsy aldyma otyryp alatyn da, ózge nemereleriniń ishin kúıdirip, olardan góri menimen kóbirek sóılesetin-di. Atamnyń tulǵasynyń bári jınaqty, tuıanadaı, qaıratty bolatyn. Ústindegi jibekpen shalǵan, omyraýy biteý, atlas jıleti tozyp bitken kóne, shyt kóılegi myrjyq-myrjyq, shalbarynyń tizesindegi úlken-úlken jamaýlary badyraıyp turatyn bolsa da, ústine pıdjak, omyraýy aq qaqpaqty kóılek kıgen jáne moıyndaryna jibek oramal baılaǵan balalarynan áldeqaıda taza, ári ásem kıingen sıaqty kórinetin.

Kelgennen keıin birneshe kúnnen soń atam maǵan duǵa oqytyp úırettire bastady. Basqa balalardyń báriniń jasy menen úlken, olar Ýspensk shirkeýiniń dáginen sabaq alyp, saýatyn ashyp júr eken; bul shirkeýdiń altyn kúmbezderi úıdiń terezelerinen kórinip turatyn.

Meni jup-jýas, jasqanshaq Natalá jeńgeı oqytty, ol sábı júzdi áıel edi, kóziniń móldirligi sondaı, maǵan onyń kózderinen jelke jaǵyndaǵy nárseniń bárin kórýge bolatyndaı seziletin.

Onyń kózderine kirpigimdi qaqpaı uzaq ýaqyt qadala qarap otyrýdy unatatynmyn; ol kózin kilmıtińkirep, basyn qımyldatyp qoıady da:

— «Oche nash, ıje esı...» dep aıtshy, jarqynym, — dep sybyrlaǵanǵa jaqyn, aqyryn ǵana ótinedi.

Men: «Iako je» degen nemene?» — dep suraı qalsam, ol, tóńiregine úreılene qaranyp alyp, aqyl úıretedi:

— Sen surama, bul jaman bolady! Tek maǵan ilesip: «Oche nash»... deı ber. Al, káne?

Suraǵan nege jaman bolady? — dep oılanam. «Iako je» degen sózdiń astyrtyn maǵynasy bar sekildi bolady da, sondyqtan ony:

— «Iakov je», «ıa v koje»... — dep jorta túrlishe buzyp aıtamyn.

Erip bara jatqan nársedeı, óńi qup-qý jeńgeı sonda da:

Joq, sen tek qana: «Iako je»... — de, — dep, úzik-sozyq únimen sabyr tuta sóılep, túzetýmen bolady.

Biraq jeńgeıdiń ózi de, onyń sózderiniń bári de jaıdan-jaı túsinikti emes edi; Osynysy aıatty jattaýyma kesel bop, yzamdy keltire berdi.

Bir kúni atam:

— Al, Oleshka, búgin ne istediń? Oınaǵan ekensiń ǵoı! Mańdaıyńdaǵy isikten baıqap otyrmyn. Taıaq jeý degenniń qıyndyǵy joq qoı! Al, «Oche nash» - ty jattap aldyń ba? — dep surady.

— Umytshaq ózi, — dedi jeńgeı aqyryn ǵana. Atam jıren qasyn kóńildene kerip bir kóterip qoıyp:

— E, olaı bolsa, — shybyqqa jatqyzý kerek! — dep kúlimsiredi:

Sosyn:

— Ákeń seni shybyqqa jatqyzýshy ma edi? — dep taǵy surady.

Men onyń ne dep otyrǵanyna túsinbeı, úndemedim. Joq, Maksım buny urmaıtyn, maǵan da urǵyzbaıtyn, — dedi sheshem.

— O, nege?

— Uryp úırete almaısyń deıtin.

— Maksım marqumnyń ózi eshnárseniń mánisin bilmeıtin aqmaq edi, qudaı keshirsin-daǵy! — dedi atam ashýlanyp, sózin daqpa-daqtap.

Bul sózderine men jábirlenip qaldym. Ol da muny baıqaı qoıdy.

— Nemene, ernińdi burtıta qaldyń? Kórdiń be óziniń...

Sóıdedi de, kúmisteı jyltyldaǵan jıren shashyn syıpap qoıyp taǵy da:

— Endeshe men senbi kúni Sashkany oımaq úshin osyp alamyn, — dedi.

— Osyp alǵany qalaı? — dep suradym.

Jurttyń bári kúlip jiberdi.

— Shydaı tur, kórersin... — dedi atam.

Men ońasha ketip: osý degen — boıaýǵa bergen kıimdi sógý degen shyǵar da, shybyqqa jatqyzý men urýdyń, sirá, bir-birinen aıyrmashylyǵy joq shyǵar, dep oıladym. Jylqyny, ıtti, mysyqty urady; Astrahanda qaraýylshy polıseıler persıandardy urady, — muny óz kózimmen kórgenmin. Biraq, kishkentaı balalardy solaı urǵandy eshqashan kórmegen edim, al munda aǵaılar óz balalaryn birese mańdaıǵa, birese jelkege nuqı tursa da, — balalar, aýyrǵan jerin qası túsip qana, buǵan nemkettileý qaraıtyn. Men olardan:

— Aýyra ma? — dep talaı suraǵanmyn.

Sonda olar árdaıym:

— Joq, tıtteı de aýyrmaıdy! — dep batyrsyı jaýap qaıyratyn.

Oımaq jaıyndaǵy úlken oqıǵany biletinmin. Keshtiǵurym shaı men keshki tamaq arasynda, aǵaılar men master bólek-bólek boıalǵan matalardy bir «kesek» etip quraıtyn da, oǵan qatyrmadan jarlyq qadaıtyn. Mıhaıl aǵaı, kózi múki Grıgorııdi mazaq etpek bop, toǵyz jasar nemere inisine masterdiń oımaǵyn shyraqtyń jalynyna qyzdyr dep buıryq beripti. Sasha shyraqtyń kúlin alatyn qyshqashpen oımaqty qysyp, myqtap qyzdyrypty da, baıqatpaı Grıgorııdiń qolynyń astyna qoıa qoıyp, ózi pesh artyna jasyryna qalypty, biraq tap sol kezde atam kirip kelip, jumysqa otyryp, saýsaǵyn qyzǵan oımaqqa ózi suǵyp alypty.

Áli esimde, kýhnádaǵy ý-shýǵa júgirip kelgenimde, atam kúıgen saýsaǵymen qulaǵyn ustap ap:

— Kim — buny istegen, dinsizder? — dep ersilene sekeńdep, aıqaılap júr eken.

Mıhaıl aǵaı, stolǵa eńkeıip, oımaqty bir caýsaǵymen árli-berli dóńgeletip, úrgilep jatyr; master selt etpesten is tigip otyr; onyń qomaqty jaltyr tóbesinde kóleńke oınaqshıdy; Iakov aǵaı júgirip keldi de, pesh buryshynyń tasasynda turyp, sylq-sylq kúlýmen boldy; ájem yspa temirge sap shıki kartop úgip jatyr.

Bir mezette:

— Muny istegen Iakovtyń Sashkasy, — dedi Mıhaıl aǵaı.

— Ótirik aıtasyń! — dep aıqaılap, pesh tasasynan Iakov te shyǵa keldi. Bir buryshta Iakovtyń balasy jylap:

— Nanba, papa. Maǵan úıretken onyń ózi! — dep aıqaılap tur.

Aǵaılar boqtasa bastady. Atam birden tynyshaıa qaldy. Saýsaǵyna úkken kartop basty da, meni qasyna ilestirip, úndemeı shyǵyp ketti.

Jurttyń bári Mıhaıl aǵaı kináli desti. Sondyqtan árıne, men shaı ústinde — ony shybyqqa jatqyzyp, osqylaı ma? — dep suradym.

Atam maǵan kóziniń qıyǵymen qarap qoıyp:

— O da jón bolar edi, — dep mińgir ete tústi.

Mıhaıl aǵaı, qolymen stoldy salyp qalyp:

— Varvara, kúshigińdi tyıyp al, áıtpese men onyń moınyn územin! — dep aqyrdy shesheme.

— Káne, tıip qara... — dedi sheshem.

Jurttyń bári jym-jyrt bola qaldy.

Sheshem jurtty óziniń boıyna jýytpaı, ıterip tastaǵandaı, sosyn olar buǵa qalǵandaı bir qysqa-qysqa sózderdi birtúrli kúshti etip aıta biletin-di.

Sheshemnen jurttyń bári birdeı jasqanatyny maǵan aıan edi; sheshemmen tipti atam da basqa kisilermen sóıleskenindeı sóılespeı, aqyryn ǵana sóılesetin-di. Bul maǵan unaıtyn, sondyqtan:

— Meniń sheshem — jurttyń bárinen kúshti! — dep, kishkentaı aǵalaryma maqtanyp qoıýshy em.

Olar qarsy bolmaıtyn-dy.

Biraq, senbi kúni bolǵan oqıǵa sheshem jónindegi kózqarasymdy buzyp jiberdi.

Senbige deıin men de aıypty bop qaldym.

Úlken adamdardyń matanyń túsin op-ońaı ózgertip jiberetinine qatty qyzyǵyp júrgenmin: sary matany alyp, qara sýǵa malsa, mata alqara kók bop shyǵa keledi, surdy sarǵysh sýǵa shaıqasa, kúreń qyzyl bop shyǵady. Op-ońaı bolsa da — túsiniksiz.

Bir nárseni men de boıap kórgim keldi de, muny minezi salmaqty bala — Sashka Iakovovqa aıttym; onyń ózi únemi úlkenderdiń kózine túse júretin, jurttyń bárine jaǵymdy, bárine qalaıda bir qyzmet etýge daıyn turýshy edi. Til alǵyshtyǵy úshin, aqyldylyǵy úshin úlkender ony maqtaıtyn-dy, biraq atam Sashaǵa alakózimen qaraýshy edi de:

Jaǵympazdanýyn qarashy! — dep qoıatyn.

Kózi shaıannyń kózindeı badyraıǵan, ap-aryq, qap-qara Sasha Iakovov, sózine qaqalyp, baıaý daýyspen aptyǵa sóıleıtin de, bir jaqqa qasha jónelip, jasyrynyp qalǵysy kep turǵandaı, jan-jaǵyna montanysı qaranyp qoıatyn. Kóziniń moıyldaı qarashyqtary selt etip qozǵalmaıtyn, biraq ózi bir tolqýǵa túsken kózderinde, qarashyqtary kóziniń aǵymenen birge dirildep turatyn-dy.

Sasha Iakovovty men jaratpaýshy em. Maǵan odan kópi, muńdy kóz, ári jarqyn kúlkili, óziniń jýas sheshesinen aýmaǵan, momaqan bala, kórneksiz, ıkemsiz Sasha Mıhaılov unańqyraıtyn. Tisteri aq ajarsyz edi: aýzynan soraıyp shyǵyp turatyn, ústińgi tisteri qos-qosynan bitken bolatyn. Ózi muny qyzyq kórýshi edi: tisteriniń ishki qabatyn julyp tastaǵysy kep, saýsaqtaryn aýzynan únemi almaı, qozǵap kep júretin-di; tisin shuqyp qaraǵysy kelgen kisiniń bárine myńq etpeı shuqylatýshy edi. Biraq men odan osydan basqa qyzǵylyqty eshnárse de tappaıtynmyn. Adamǵa lyq toly úı ishinde ol japadan-jalǵyz júretin, ylǵı qarakóleńke túkpirge tyǵylyp otyrýdy, keshkilikte tereze aldynda otyrýdy táýir kóretin. Onyń janynda tym-tyrys otyrý — Ýspenskaıa shirkeýiniń altyn kúmbezderiniń aınalasynda keshki qyzylaraı aspanda qara qarǵalardyń alaı-túleı bop, joǵary shyrqaı ushyp, tómen quldılaı aǵyp, bir mezette kúńgirt aspan júzin qara torǵa shyrmap artynda túk qaldyrmaı, bir jaqqa zym-zyıa joq bop ketkenine qarap, tereze aldynda saǵat boıy tym-tyrys otyrý jaqsy-aq edi. Osyǵan qarap otyrǵan kezinde eshnárseni áńgimelegiń kelmeıdi de, kókiregińdi bir óte jaıly sher kerneıdi.

Al endi Iakov aǵaıdyń Sashasy bar nárse jóninde de ári kóp, ári eresek adamsha, baıypty sóıleı biletin. Ol meniń boıaýshylyq kásibine kiriskeli júrgenimdi bilip meıram kúnderi tóseıtin aq dastarqandy shkaftan alyp, sony kók túske boıaý kerek degen aqylyn aıtty maǵan.

— Aq nárse tipti op-ońaı boıalady, men bilem ǵoı! — dedi ol qatty sendire sóılep.

Men zildeı dastarqandy sýyryp aldym, sony qolyma ustaı syrtqa júgire shyqtym, biraq dastarqannyń shetin alqara kók boıaýly kúbige mala bergen kezimde, bir jaqtan Syganok kep tap berip, qolymnan julyp aldy da, tyrbyq qoldarymen dastarqandy syqqylap turyp, senede meniń istep jatqan jumysymdy baqylap turǵan aǵama:

— Ájeńdi shaqyr shapshań! — dep aıqaı saldy.

Sosyn qap-qara, dýda-dýda basyn úreılendire shaıqap qoıyp:

— Bul úshin sazaıyńdy da myqtap tartarsyń! — dedi maǵan.

Ájem júgirip keldi de ahlaı bastady:

— Áı, seni me, tuzdy qulaq permák! Kógerip alyp, joǵarydan tómen bylsh etkizbeıdi-aý ózińdi! — dep, maǵan kisi kúlerlikteı urysyp, jylap ta jiberdi.

Sonsoń:

— Biraq, Vaná, atasyna aıta kórme! Men bul isti búrkep tastaıyn; múmkin, birdeme etip bilinbeı keter... — dep, Syganokty úgitteı bastady.

Syganok, dymqyl qoldaryn shubarala aljapqyshymen súrtip turyp:

— Maǵan ne kerek? Men aıtpaımyn ǵoı; Sashýtka shaǵym etip júrmesin, soǵan saq bolyńyz! — dedi.

— Oǵan men eki tıyn berem, — dedi ájem, meni úıge ertip bara jatyp.

Senbi kúni keshki ǵıbadat aldynda meni bireý kýhnáǵa alyp keldi; kýhná ishi qarańǵy, ári jym-jyrt eken. Senege jáne úı bólmelerine aparatyn esikterdiń tas bekitýli turǵany, tereze syrtyndaǵy kúzgi keshtiń kúngirt tumany, jańbyrdyń sybdyry áli esimde. Qaraýytqan pesh aýzynyń aldyndaǵy jalpaq otyrǵyshta adam tanyǵysyz, ashýly Syganok otyr; atam, buryshtaǵy jýyndy quıatyn ydys janyndaǵy sý toly shelekten uzyn shybyqtardy iriktep alyp tur, shybyqtardy biriktire ýystap, bir-birine salystyryp kóredi de áýege sýyldata sermep-sermep qoıady. Ájem bir qarańǵy túkpirde turyp, nasybaıdy pysyldata ıskeı túsedi de:

— Jany kirip tur... jendet... — dep kúńkildeıdi.

Sasha Iakovov kýhná ortasyndaǵy stýlda otyr, qolynyń syrtymen kózin ýqalaı túsip:

— Qudaı úshin keshire kórińiz... — dep, kádimgi kári qaıyrshy tárizdi, bóten daýyspen aqyryn yńyrsyp otyr.

Mıhaıl aǵaıdyń aǵaly-qaryndasty balalary birine-biri tyǵyla túsip, stýl artynda qaqqan qazyqtaı qaqshıyp tur.

— Shybyqqa jatqyzyp bop, keshirem, — dedi atam, dymqyl uzyn shybyqty ýysynan ótkize syıpap qoıyp. — Qane, shesh shalbaryńdy!..

Atam aspaı-saspaı sóıleıdi, tóbesin ys shalǵan alasa kýhnányń esten ketpes tynyshtyǵyn atam daýysynyń úni de, syqyrlaǵan stýl ústindegi balanyń kúıbeńde eni de, ájemniń syrp-syrp basqan aıaǵynyń dybysy da, — eshnárse de buzbaı tur.

Sasha túregelip, shalbarynyń túımelerin aǵytyp, tizesine deıin túsirip qoıdy da, qolymen yshqyrynan ustaı, búkshıe, súrshe-qabyna, otyrǵyshqa qaraı júrdi. Onyń bul bara jatqanyn kerýdiń ózi qıyn boldy, meniń de tizem dir-dir etip ketti.

Biraq, ol bas tartpastan, otyrǵyshqa etbetinen jata qalyp, Vanka, jalpaq betoramalmenen qoltyǵynyń astynan alyp moınynan bastyra otyrǵyshqa tańyp salyp, ústine eńkeıip, qap-qara qoldarymen eki aıaǵynyń tobyq tusynan ustaı alǵan kezde odan da jaman boldy.

— Lekseı, — dep shaqyrdy atam meni, — jaqynyraq kel!.. Aý, kimge aıtyp turmyn?.. Osqannyń qalaı ekenin kór, mine... Má!..

Atam qolyn onsha joǵary siltemeı, jalańash etke shybyqpen shyp etkizip tartyp kep qaldy. Sasha shyńǵyryp jiberdi.

— Ótirik aıtasyn, — dedi atam, buǵan aýyra qoımaıdy. Al, mine, bylaı ursa — aýyryńqyraıdy!

Tartyp kep qalǵanda, Sashanyń eti birden qolbyrap, josadaı tańba bileýdeı bop shyǵa keldi de, aǵam aznap baqyra jóneldi.

— Bataıyn dedi me? — dep surap qoıady atam, qolyn bir qalypty sermep qoıyp. — Unatpaımysyń? Bul saǵan oımaq úshin!

Atam qolyn joǵary kótergen kezde, sonymen birge meniń kókiregimdegi bar nárseniń bári joǵary kóterilip bara jatqandaı bolady; qoly tómen túskende — men de bútindeı tómen quldılap bara jatqandaımyn.

Sasha:

— Endigári istemeımin... Dastarqan týraly aıtqan men edim ǵoı... Men aıtyp edim ǵoı... — dep sumdyq qatty shyryldap, súıkimsiz daýyspen bajyldap jatyr.

Atam, tap bir aıat aıtqandaıyn, aspaı-saspaı sóılep:

— Shaǵymmenen aqtala almaısyn! Áýelgi shybyrtqy shaǵymshyǵa soǵylady. Má, saǵan dastarqan úshin! — dedi.

Ájem maǵan qaraı tura umtyldy da:

— Lekseıdi bermeımin! Bermeımin, qanisher! — dep aıqaılap, meni qushaqtaı aldy.

Ájem:

- Vará, Varvara!.. — dep shaqyryp, esikti aıaǵymen tepkileı bastady.

Atam ájeme tap berip, ushyryp túsirdi, meni qolynan julyp alyp, otyrǵyshqa qaraı alyp júrdi. Men onyń qushaǵynda typyrlap júrmin, jıren saqalyn julqyladym, bir saýsaǵyn tistep aldym.

Ol daýryǵa aıqaılap, meni qysa tústi de, aqyrynda bet-aýzymnyń, dal-dulyn shyǵaryp, otyrǵyshqa atyp urdy.

Atamnyń:

— Baıla! Óltiremin!.. — dep jyndana aıqaılaǵany esimde qalypty.

Sheshemniń qup-qý óńi men sharadaı kózi esimde qalypty. Otyrǵyshty aınala júgirip júrip:

— Tımeńiz, papeke!.. Ózime berińiz... — dep qyryldady ol.

Atam meni ábden esimdi tandyra sabady da, jalǵyz terezeli jáne buryshynda óńsheń ıkon toly kishkentaı shkaf aldynda sónbes maıshamy qyzara janǵan tar bólmede, qyz-qyz qaınaǵan keń tósekte etbetimnen túsip, birneshe kún aýyryp jattym.

Naýqastanyp jatqan kúnderim ómirimdegi bir máni bar kúnder boldy. Sol kúnderi men, sirá, óte-móte eseıip, ózime erekshe bir sezim paıda bolsa kerek. Sol kúnderden bastap adamdarǵa elegizińkireı nazar salatyn boldym, júregimniń qaby sydyryp alynǵan tárizdi, óz basymnyń da, basqanyń da jábir-japasyna shydatpastaı sezimtal bolýyma ákep soqtyrdy.

Eń aldymen, ájemniń sheshemmenen urysqany meni qatty tańyrqatty: qap-qara, zor deneli ájem tar bólmede, sheshemdi buryshqa, ıkondarǵa qaraı tyqsyryp, tónip júr:

— Sen ony nege arashalap almadyń, á? — dep ys-ys etedi.

— Qoryqtym ǵoı.

— Solaqpandaı kúıińmen be! Uıalsańshy, Varvara! Men kempirmin, sonda da qoryqpaımyn! Uıalsańshy!.. Qoıshy, mameke janym kúıedi...

— Joq, sen ony jaqsy kórmeısiń, jetimge janyń ashymaıdy!

Sheshem qatty qynjylyp:

— Meniń ózim de búkil ómir boıy jetimmin! — dedi daýystap.

Sonsoń ekeýi buryshtaǵy sandyq ústinde uzaq jylap otyrdy da:

— Alekseı bolmasa, ketip qalar edim! Myna sekildi tamuqtyń ishinde tura alar emespin, tura almaımyn, mameke! Álim qurydy... — dedi sheshem.

— Qanymsyń meniń, júregimsiń meniń, — dep sybyrlady ájem.

Sheshemniń kúshti emes ekenin anyq, bildim; basqa jurttyń bárindeı, o da atamnan qorqady eken. Ózi ómir súrip tura almaıtyn úıden onyń ketýine men bógeý bolam eken. Bunyń ózi qatty ýaıym boldy. Sheshem, shynynda da, kóp keshikpeı úıden zym-zyıa joq bop ketti. Bir jaqqa qonaqqa ketip qaldy.

Bir kúni atam úıdiń tóbesinen sekirip túskendeı, kenetten jetip keldi de, kereýetke otyryp, muzdaı sýyq qolymen basymnan sıpady:

— Aman ba, taqsyr... Aý, sen jaýap qatsańshy, ashýlanbasańshy!.. Al qane?.. — dedi.

Teýip qalǵym-aq kelip edi, aýyrsynyp qozǵala almadym. Atam burynǵysynan góri de jırenirek bop kórindi; basy tynym tappaı qalshyldaı beredi; jarqyraǵan kózderi qabyrǵadan bir nárseni izdeýmen boldy. Jan qaltasynan pránık teke, eki shybyq qant, bir alma jáne bir butaq qara kók júzimdi sýyryp alyp, murnyma taqaı, kópshikke qoıa qoıdy.

— Kórdiń be, minekı, men saǵan bazarlyq ákeldim!

Eńkeıip kep, mańdaıymnan súıdi; sonsoń, qustyń tyrnaǵyndaı, ımek tyrnaǵynan boıaýy erekshe kózge túsken, sap sary, túrpideı qatty qolymen meniń tıtteı basymdy aqyryn-aqyryn syıpaı túsip, sóılep ketti.

— Áneýgúni tym asyryńqyrap soǵyp jiberdim bilem, shyraq. Qyzyńqyrap kettim; tistep aldyn, tyrnalap bittiń, sosyn men de ashýlanyp kettim! Biraq, artyq taıaq jegeniń eshteńe etpeıdi, — bul da paıda! Óz baýyryńnyń urǵany jábir bolmaıdy, sabaq bolady — muny bilip qoı! Jurttyń qolyna túspe, óz baýyryń eshteńe emes! Meni urmady deıtin shyǵarsyń? Meni qaıtip urǵanyn sen, Olesha, eń bir jeksuryn túste de kórmessiń. Meni sondaı qatty jábirleıtin, sirá, qudaıdyń ózi de kórip turyp zar eńiregen shyǵar! Biraq, aqyry nemen tyndy deseńshi! Qaıyrshy shesheniń balasy, jetim edim, minekı endi ornymdy taptym, — seh starshyny, jurtqa bastyq bolyp aldym.

Ap-aryq, kelisti tulǵasymen ústime jantaıa otyryp, birinen soń, birin op-ońaı tizbektep, ári sheberlep qurastyryp, senimdi jáne úreıli sózdermen óziniń balalyq shaǵyn áńgimeleı bastady.

Jasyl kók kózderi jarqyraı jaınap tur da, altyn-sary shashyn kóńildene úrpıtip, mańqyldaǵan daýysyn qońyrlandyra shyǵaryp, betime úńile, lekite sóıledi:

— Sen parohodpenen keldiń, seni bý súırep ákeldi, al, men bolsam, jas kezimde óz betimmen, Volganyń aǵysyna qarsy óz kúshimmen barja tarttym. Barja sýda júzip otyrady, men pyshaqtaı ótkir tastardyń, malta qumnyń ústimenen jaǵada jalańaıaq júrip otyramyn, kún shyǵyp, ymyrt úıirilgenshe sóıtip júrem de otyram! Kók jelkeńnen kún qarıdy, basyń qazandaı qaınaıdy, sen bolsań, úsh búktetile tuqyryp ap, — býyn-býynyń syrtyldap, júresiń de otyrasyń, kózińe ter quıylyp, júretin jolyńdy da kórmeısiń, janyń zaryǵyp kóz jasyń parlap aǵyp keledi, — oıboı, Olesha, sonda da shydaısyń! Júrip kelesiń, júrip kelesin, ıyǵyńdaǵy arqan buǵaýdan sypyrylyp ketesin de, jer súze qulap túsesin – sonyń ózine de razysyń; óıtkeni, áliginiń ábden quryǵany, tynyqsań da meıliń, tyraısań da meıliń! Qudaıdyń meıirimdi qudaıtaǵala Aısanyń kóz aldynda tap osylaı ómir súrgen edik!.. Anamyz Volga jaryqtyqty: Sımbırskiden Rybınskige deıin, Saratovtan osy araǵa deıin, Astrahannan Makarevkege, jármeńkege deıin tap osylaı úsh ret ólshep shyqtym, — munda áldeneshe myń shaqyrym jer bar ǵoı! Al, endi tórtinshi jyl degende vodolıv bolyp kettim, — aqylymdy qojaıynnyń kózine sóıtip kórsetkenmin!..

Sóılegen saıyn, atam áljýaz, taramys shaldan bir ǵajaıyp alyp kúshti adamǵa aınalyp, shoǵyr bulttaı, tez-tez ulǵaıa berdi, — áıdik sur barjany ózen aǵysyna qarsy jalǵyz ózi tartyp bara jatqandaı bop kórindi...

Keı-keıde tósekten ushyp túregeledi de, qulashyn sermelep, burlaqtardyń buǵaýdy qaıtip tartatynyn, barjanyń sýyn qaıtip tógetinin kórsetedi, jýan-qońyr daýyspenen áldeqandaı bir ánderdi aıtady, sonsoń kereýetke qaıtadan syp etip shyǵady da, múlde tań-tamasha bop, daýsyn onan saıyn qońyrlandyra, baptaı sóılep ketedi:

— Biraq, Olesha, onyń esesine jazǵy keshte, Jıgýlıdiń kókshe taýynyń bir saıasyna kelip, demalǵan kezimizde botqa pisirý úshin, shirkin, koster jaǵýshy edik te, sorly býrlaktardyń bireýi súıkimdi bir án bastap, búkil artel qosylyp ańqyta jónelgen kezde, — tipti tulaboıyń muzdaı bop titirkenip ketetin, Volga onan saıyn quldyraı aǵa jónelgendeı, — arǵymaq attaı, naq bultpen talasa, aryndap tik turǵandaı bolatyn! Sonda barlyq qaıǵy-qasiretiń jel ushyrǵan shandaqtaı sypyrylyp ketedi; jurttyń ánge eligetini sonshama, keıde qazandaǵy botqa tasyp tógilip jatady; bul arada qalaı saırandasań, olaı saıranda, biraq isińdi esińnen shyǵarmaýyń tıis dep, botqashyny shómishpen qaq mańdaıǵa qoıyp qalýda kerek!

Esikten qaıta-qaıta bireýler qaraǵyshtap, atamdy shaqyrýmen boldy, biraq men

— Ketpeshi! — dep ótindim.

Ol kúlimdep:

— Tura turyńdar, — dep jurttyń shaqyrǵanyna barmaı qoıdy.

Ol keshke deıin áńgime aıtyp, menimen meıirlene qoshtasyp, shyǵyp ketken kezde, atamnyń ashýly da emes, qorqynyshty da emes ekenińe kózim jetti. Meni osynsha aıamaı sabaǵan sol ekenin esime túsirýdiń ózi maǵan jylarmanǵa keltirerdeı qıyn boldy, biraq ony umyta da almadym.

Atamnyń kelgeni jurttyń bárine kóp jol ashyp, qalaı da kóńilimdi kótermek bop, tósegimniń janynda erteden keshke deıin bireý otyratyn boldy; munyń ózi óneboıy kóńildi de, qyzyq ta bola bermegeni esimde. Meniń janymda basqalardan góri ájem kóbirek bolatyn; menimen bir kereýetke jatyp uıqtaıtyn-dy; biraq, kóńilime sol kúnderdiń eń bir jarqyn áserlerin Syganok engizgen bolatyn. Tórtpaq, omyraýy esikteı, qazandaı buıra basty Syganok, altyndaı jyltyldaǵan sary jibek kóılek, qoı-maqpal shalbar jáne syqyrlaǵan jıyrma qonyshty etik kıip sándenip, maǵan keshke taman keldi. Shashy jylt etedi, qalyń qas aıasynda kúlimdegen qıǵash kózderi de, ernin qyrpýlaı ósken tuqyl murttan tómen aq tisteri de jalt-jult etedi, sónbes maıshamnyń sáýlesi úlbireı shaǵylysqan kóılegi ottaı janady.

— Mynany qarashy, — dedi ol, jeńin joǵary túrip, shyntaǵyna deıin josylǵan qyzyl tańba túsken jalańash bilegin kórsetip, qalaı osyp ketken! Tipti budan da jaman edi, kóp jeri jazyldy ǵoı! Sezemisiń: ataı ábden ashýǵa mingen soń, seni óltire sabaıtynyn kórdim de, qolymdy tóseı bastadym ǵoı — shybyq synyp keter de, ataı ekinshisin alýǵa júre bergende, seni ájeń ıa shesheń ala jóneler dep oılap em! Biraq shybyq synbady, sýǵa bókken, solqyldaq qoı! Degenmen saǵan kemirek tıdi, — qansha shybyq kem tıgenin kórip jatyrsyn ba? Shyraǵym, men aılalyraqpyn...

Ol óziniń isik qolyna taǵy bir kóz jiberip, jibekteı esilgen, meıirimdi kúlkisimen taǵy da kúle sóılep:

— Saǵan sondaı janym ashyp ketti, tipti janym alqymyma tyǵylǵandaı boldy! Sumdyq qoı! Ataı bolsa, osyp jatyr... — dedi.

Janyma birden jaǵyp ketken, sábıdeı aqkóńil Syganok, jylqysha pysqyrynyp, basyn shaıqaı túsip, atam jaıynda birdemelerdi aıta bastady.

Ony jaqsy kóretinimdi aıttym oǵan, — ol shyn peıilimen aqkóńildene sóılep:

— Men de seni jaqsy kóremin ǵoı, — jaqsy kórgendikten ǵoı, taıaqty ózime soqqyzǵanym! Áıtpese basqa bireý úshin sóıter me edim? Túkirmeımin de ǵoı, basqa bolsa... — dep jaýap qaıyrdy.

Sosyn ol esikke álsin-áli qaraılaı otyryp, maǵan aqyryn aqyl úırete bastady:

— Taǵy da sabaı qalsa, abaıla, jıyrylmaǵaısyn, deneńdi jıyrma degenim ǵoı, — sezemisiń? Deneńdi jıyrsań, eki ese artyq aýyrady, sondyqtan deneńdi bos usta, jumsaq bolýy úshin — sulq jata ber! Jáne demińdi ishińe tartpa, emin-erkin dem al, bar pármenińmen baqyra ber, — sen muny umytpa, bul jaqsy bolady!

— Taǵy da sabaı ma? — dep suradym men.

— E, endi qaıtedi dep eń? — dedi Syganok baısaldana sóılep. — Árıne, sabaıdy! Seni shybyqqa, sirá, jıi-jıi jatqyzatyn shyǵar...

— Ne úshin?

— Ataı sebep tabady ǵoı...

Sosyn taǵy da oılana otyryp aqyl aıta berdi.

— Eger ol tikesinen soqsa, shybyqty joǵarydan tike ursa, — onda typ-tynysh, boıyńdy bos tastap jata ber; al, eger osa soqsa, — terińdi sydyrmaq bop, salyp qalyp, shybyqty ózińe qaraı tartsa, — sen de shybyqqa ilese, atańa qaraı aýnaı tús, túsindiń be? Bul jeńildeý bolady!

Qıǵash qara kózin qysyp qoıyp:

— Bul jónde men kvartalnyıdyń ózinen de bilgishirekpin! Meniń terimnen bıalaı tikseń de qaıǵyrmaımyz, shyraǵym! — dedi.

Men onyń jarqyn júzine qarap jatyp, ájemniń patshazada-Ivan jaıynda, aqymaq-Ivan jaıynda aıtqan ertegilerin esime túsirdim

III

Saýyqqan soń, tek Syganok joq kezde ǵana ol jónde:

— Ivankanyń qoly altyn ǵoı, pálekettiń! Osy sózimdi umytpańdar: zor adam bolǵaly tur! — deıtin, kózin kilmıtip, basyn shaıqaı túsip.

Syganokpen sóıleskende aǵaılar da emirene, sypaıy sóılesetin, ony eshýaqytta da master Grıgorııdeı «mazaq» etpeıtin-di; Grıgorııge kesh saıyn jábir berip, qastyq qylýshy edi desem de bolar: birese qaıshysynyń tutqasyn otqa qyzdyryp qoıady, birese stýlyna ushyn joǵary qaratyp shege qaǵyp qoıady, nemese kózi múki bolǵandyqtan aldyna ártústi matanyń kesindilerin tastaı salady, — olardy ol bir kesek etip quraı beredi de, atam oǵan sol úshin ursýmen bolady.

Bir kúni túski tamaqtan keıin kýhnáda sákide uıqtap jatqan kezinde, Grıgorııdiń betin fýksınmen boıap qoıdy, keıin birtalaıǵa deıin ol túri qorqynyshty, adam kúlerlik bolyp júrdi: sur saqalynyń arasynan kózildiriginiń eki kúńgirt daǵy kórinip, til sıaqtanǵan uzyn qyzyl muryny kóńilsiz salbyrap turǵan-dy.

Aǵaılar osyndaı oıynnan talmaıtyn, biraq master sonyń bárin de myńq etpeı kótere beretin, tek tamaǵyn aqyryn ǵana kenep qoıatyn da ýtúgti, qaıshyny, qysqashty, ne oımaqty ustarda saýsaqtaryn ábden túkiriktep alatyn. Osyǵan ózi múlde ádettenip ketken; tipti túski as ústinde de, pyshaqty ne shanyshqyny alarda, balalardyń kúlkisin keltirip, saýsaqtaryn túkiriktep qoıatyn. Aýyrsynǵan kezinde, jalpaq betine ájim tolqyny shyǵa kelýshi edi de, qastaryn búlk etkizip, mańdaıynan birtúrli syrǵanap ótip, taqyr tóbesiniń bir jerine jete tarap ketetin.

Uldarynyń bu sekildi oıyndaryna atamnyń qalaı qaraǵany esimde joq, biraq ájem olarǵa judyryǵyn túıe kijinip:

— Betsizder óńsheń, ońbaǵandar! — dep aqyryp qoıýshy edi.

Biraq Syganok joqta aǵaılar ol jóninde de kelekeleı, ashýlana sóılep, istegen isin jamandaı beretin, ury jáne jalqaý dep sógetin.

Men ájemnen, bul nelikten dep suradym.

Ájem maǵan, qashanǵy ádetinshe, shyn peıilimen ap-anyq etip túsindirip berdi:

— Kórdiń be, óz masterskoılary bolǵan kezde ekeýi de Vanúshkany ózderine alǵysy keledi, sondyqtan birine biri: jaman qyzmetker! — dep jamandaǵan bolady. Olardyń munysy ótirik, qýlyq qoı. Vanúshka bularǵa ermeı, ataıdyń qolynda qalady dep te qorqady, al atańnyń minezi qyzyq kisi, Ivanka ekeýi úshinshi masterskoı da ashý qolynan keledi, — aǵaılaryńa bul paıda emes, uqtyń ba?

Ájem aqyryn ǵana kúlip qoıdy:

— Qudaıǵa kúlki bop, kileń qýlyq jasaıdy. Atań bul qýlyqtaryn baıqaıdy da: «Ivandy soldattyqqa alǵyzbaý úshin, oǵan rekrýttyq kvıtansıa satyp alamyn: ol meniń ózime kerek!» — dep, Iasha men Mıshany jorta eregistirýmen bolady. Olar yza bolady, buny unatpaıdy, ári aqshany da qımaıdy, — kvıtansıa degeniń qymbat-aq qoı!

Endi parohodtaǵydaı, taǵy da ájemmen birge turatyn boldym, kúnde keshke uıqtar aldynda ájem maǵan ertegi aıtady nemese óziniń basynan keshirgen, ertegi sıaqty, ómirin áńgimeleıdi. Biraq, úıishiniń tirshilik áreketteri jóninde, — balalaryna enshi berý jaıynda, atamnyń ózine jańadan úı satyp almaq bop júrgeni jaıynda — ájem úıdegi jasy úlken ekinshi kisishe ish tartpaı, kórshi úıdiń áıelinshe, birtúrli alystan aýlaqtana kúle sóıleıdi.

Ájemnen Sıganoktiń tastandy jetim bala ekenin bildim; kóktem jańa túsken bir jaýyndy túni, ony úıdiń qaqpasynyń túbindegi sákiden taýyp alypty.

— Úlken aljapqyshqa oraýly jatyr eken, — dedi ájem oılana otyryp, bir syr ashqandaı sóılep, — úsip ketýge shaq qalǵan, bolar-bolmas qana yńyrsıdy.

— Balalardy tastap ketetini nesi, á?

— Sheshesiniń súti joq, bererge asy joq bolady da: sondyqtan jýyrda balaly bop, ol balasy ólip qalǵan bir úıdi bilip alady da, balasyn sol úıge ákep tastaıdy.

Ájem sol úndemeı otyryp, basyn qysyp qoıyp, úıdiń tóbesine qarap, kúrsine túsip, áńgimesin jalǵastyra beredi:

— Bári de kedeılikten ǵoı, Olesha; tipti aıtyp jetkize almastaı bir kedeılik bolady! Kúıeýge tımegen qyzǵa bala tabýǵa bolmaıdy, — ol uıat sanalady!

Vanúshkany atań polısıaǵa aparyp bermek bolyp edi, men: ózimiz-aq asyrap alaıyq dep, jibermedim; bizge muny qudaı ólgen balalarymyzdyń ornyna jiberdi. Men on segiz bala tapqan bolatynmyn; bári birdeı tiri bolsa — búkil bir kóshe boıy toly halyq, on segiz úı bolar edi! Bilesiń be, meni on tórt jasymda kúıeýge bergen, on beste balaly boldym; biraq, meniń qanym qudaıǵa unap ketti ǵoı deımin, balalarymdy birinen soń birin perishte ǵyp ákete berdi. Janym ashyǵanymen, bir jaǵynan qýanamyn da!

Tulaboıyn qara shash japqan, eńgezerdeı jáne dýda-dýda ájem tósek shetinde kóıleksheń otyrǵanda, Sergachtan kelgen qabasaqal toǵaı mujyǵy jýyrda aýlaǵa jetelep ákelgen aıýǵa uqsaıdy. Ájem appaq qardaı tap-taza kókiregin kresep shoqynyp, tulaboıyn teńseltip, aqyryn ǵana kúlip qoıady:

— Táýirlerin táńirim ózi aldy, maǵan jamandaryn qaldyrdy. Ivankany kórgende qatty qýanyp kettim, — senderdeı sábılerdi tym jaqsy kóremin. Sóıtip, buny asyrap aldyq, at qoıdyq, minekı, sóıtip turyp qaldy, jaqsy-aq. İlkide men ony Qońyz atandyrǵam, — birtúrli yzyńdap kep otyratyn, — naǵyz qońyz sıaqty, eńbektep, búkil úıdi basyna kóterip yzyńdap kep júretin! Sen ony jaqsy kórgeısin, — ózi bir aqkóńil jan!

Ivandy men jaqsy kóretinmin, ári oǵan esim kete tańǵalatynmyn.

Senbi kúnderi, apta ishinde kinaly bolǵan balalardy sabap bop, atam túngi ǵıbadatqa ketken kezde, kýhnáda adam aıtqysyz dýmandy ómir bastalatyn-dy: Syganok pesh artynan qara tarakandardy ustap alady, jipten áp-sátte terte jasap, qaǵazdan oıyp shana isteıdi de, tap-taza etip qyrnalǵan, sary stoldyń betine tórt qara at jegilip shyǵa keledi, sosyn Ivan tutatqan jińishke shybyqpen olardy qaqpalap júrgize otyryp:

— Arhereıdi ákelýge attandy! — dep shek-silesi qata kúledi.

Bir tarakannyń arqasyna kishkentaı qaǵaz japsyryp, ony shananyń artynan aıdaıdy da:

— Qapshyqty umytyp ketipti. Sopy júgirip, alyp barady! — dep túsindiredi.

Tarakannyń aıaqtaryn jippen matap qoıady, ol jándik tumsyǵymen jer súze jorǵalaıdy, sonda Vanka, alaqanyn shapalaqtap:

— Dáchok qabaqtan shyǵyp, keshki ǵıbadatqa ketip barady! — dep aıqaılaıdy.

Ol óziniń buıyryǵy boıynsha uzyn quıryqtaryn súıretip, monshaqtaı jyltyldaǵan qara kózderin tań-tamasha qaǵyp-qaǵyp qoıyp, eki artqy aıaǵynan tik turyp júretin tyshqandardy kórsetedi. Ol tyshqandardy mápelep qoınyna tyǵyp júredi, olarǵa aýzynan qant beredi, súıedi.

— Tyshqan — aqyldy, sypaıy janýar, ony úıperisi jaqsy kóredi!.. — dep sendire sóıleıdi.

Ol kartamen, aqshamen túrli fokýs jasaı biletin, balalardyń bárinen de kóbirek aıqaılaıtyn jáne óziniń de baladan aıyrmashylyǵy az edi. Bir kúni balalar onymen karta oınap, qatarynan áldeneshe ret «aqmaq» qyp qaldyryp qoıdy, — buǵan ol qatty qaıǵyryp, renjigendeı ernin burtıtty da, oıynnan shyǵyp ketti, sonsoń murnyn pysyldata tarta túsip:

— Bilemin, olar ýádelesip aldy! Kózderin qysysyp, stol astynan bir-birine jasyryn karta berip otyrdy. Osy da oıyn ba eken? Qýlyq isteýdi men de jaqsy bilem... — dep shaǵyndy maǵan.

Syganok on toǵyz jasta edi, tórteýmizdi túgel qosqanda bárimizden de qomaqty bolatyn.

Biraq, ásirese meıram kúnderi, atam men Mıhaıl aǵaı qonaqqa ketip, kýhnáǵa qolynda gıtary bar, ústi-basy alqa-salqa, buıra shashty Iakov aǵaı kelip, ájem mol qonaqasysy men túbine áınekten ásemdep qyzyl gúlder ornatqan jasyl shynyǵa quıǵan araǵy bar shaımen qonaq etken kezdegi onyń túri tipti esimnen ketpeıdi; sándene kıingen Syganok zyryldaýyqsha quıǵytyp júredi; kózildiriginiń qara-kúńgirt áınekteri jyltyldap, aıaǵyn jaılap basyp, qyryndap, master keledi; beti qyzara bórtken, bujyr, ári tyǵynshyqtaı jup-jýan, oınaqy kóz, daýsy ańqyldaǵan tárbıeshi áıel Evgená keledi; keıde Ýspenskaıa shirkeýiniń shashy jelbiregen dáchogi, sosyn shortan men nalım tárizdi sýsyǵan kúdikti taǵy bir adamdar kelip otyrady.

Jurttyń bári, aýyr kúrsine otyryp, meılinshe iship-jeıdi, balalarǵa bazarlyq bir-bir rúmkadan tátti araq beredi de, yzy-qyzy, ári óreskel dýman birden-birge qyzyp ketedi.

Iakov aǵaı gıtaryn pámdep burap otyrady da, kúıge keltirip bolǵan soń — árqashan aıtatyny:

— Al endi men bastaımyn! — degen ózgermeıtin bir sózder bolatyn.

Ol, buıra shashyn silkip qoıyp, gıtarynyń ústine eńkeıedi, moınyn qazsha soza túsedi; beıqam, dóńgelek júzi maýjyraı bastaıdy; jyltyńdaǵan, júırik kózderi jasaýrap, sóne bastaıdy da, shekti aqyryn shymshylap shertip, jurtty eriksiz óre túregeldiretin bir qyzý nárseni tarta jóneledi.

Onyń mýzykasy jym-jyrt tynyshtyqty kerek etetin; mýzykasy áldeqaıda alysta syldyrlap aqqan bulaqtaı quldyraıdy, eden men qabyrǵalardan ótip kelgendeı bop estiledi de, júregińdi órepkitip, bir qaıǵyly, ári tynyshsyz, túsiniksiz sezim týǵyzatyn. Osy mýzykany tyńdaǵanyńda jurttyń bárine de, ózine de janyń ashyp ketedi, eresek adamdar da kishkentaı bop kórinedi de, jurttyń bári, oıǵa shoma jym-jyrt bop tyna túsip, qozǵalmaı otyrady...

Mýzykany Sasha Mıhaılov óte-móte qadala tyńdaýshy edi; ol aǵaıǵa qaraı entelep, gıtarǵa aýzyn asha qaraıtyn, ezýinen silekeıi shubyryp otyratyn. Keıde tipti esinen tanyp ketetini ǵoı, eki qolymen jer tireı stýldan ushyp túsedi; qulap tússe, melshıgen kózin ajyraıta qarap, edende sol otyrǵan kúıi qalyp qoıatyn.

Jurttyń bári, esi ketip, melshıe qalady; tek samaýyr ǵana, gıtardyń sherli kúıin tyńdaýǵa kesel bolmaı, aqyryn yzyńdap turady. Kishkentaı, tórtpaq eki tereze kúzdiń túnergen túnine shúńkıe qaraıdy da, keıde bireý ony aqyryn tyqyldatyp qaǵyp-qaǵyp qoıady. Eki shyraqtyń naızadaı ushty, sarǵysh jalyny stol ústinde shalqyp turady.

Iakov aǵaı birden-birge sirese túsedi; jaǵy qarysyp, ózi qatty uıqyda otyrǵan sıaqty, tek qoldarynda ǵana jan bardaı kórinedi: oń qolynyń búgýli saýsaqtary gıtardyń túnergen tesiginiń ústinde kózge lespeı qaltyrap, qustaı ushyp-qonyp qanat qaǵady; sol qolynyń saýsaqtary gıtardyń moınyn boılaı kózge lespeı oınaq salady.

İship alǵan soń ol kóbinese tisiniń arasynan — ysyldap shyqqan — juǵymsyz daýyspen ushy-qıyry joq bir ánge basady.

Eger Iakov ıt bolsa, —

Erteli-kesh ulyr edi:

Pysty ǵoı ishim, pysty! — dep,

Basty ǵoı qaıǵy, basty! — dep.

Kóshede sopy áıel júr;

Sharbaqqa qonyp qarǵa otyr.

Pysty ǵoı ishim pysty ǵoı!

Peshtiń arǵy jaǵynda

Shildelik ánge salady,

Tarakan kúıbeń qaǵady.

Pysty ǵoı ishim, pysty ǵoı!

Keptirýge qaıyrshy jaıyp edi shulǵaýdy,

Ekinshisi keldi de sol shulǵaýdy urlady.

Pysty ǵoı ishim, pysty ǵoı!

Basty ǵoı qaıǵy, basty ǵoı!

Bul óleńge meniń dátim shydamaıtyn, sondyqtan aǵaı qaıyrshylardy óleńge qosqan kezde, ólerdeı qaıǵyra óksip jylaıtynmyn.

Dýdardaı qara shashyna saýsaqtaryn taraqtap salyp. Bir buryshqa qarap, murnyn tarta túsip, mýzykany Syganok te, jurttyń bárindeı, yqylastana tyńdaıtyn... Keıde ol kútpegen jerde:

— Eh, shirkin, daýysym bolsa, — óleńdi qandaı aıtar edim — dep zarly únmen ókinip qoıatyn.

Ájem kúrsine túsip:

— Iasha, júrekke qaıǵy sala berýiń jeter! Vanájan sen bir bılep jiberseń qaıtedi... — deıdi.

Olar ájemniń ótinishin árdaıym birden qabyldaı qoımaıtyn, biraq mýzykant keıde shekti alaqanymen basa qalady, judyryǵyn túıip, kózge kórinbeıtin, dybyssyz bir nárseni ózinen edenge bar pármenimen laqtyryp jiberedi de:

— Qurysyn qaıǵy-qasiret! Vanka, tur! — dep ekilene aıqaı salatyn.

Syganok, sary kóılegin jóndep, sándene túsip, qaqqan shegeniń ústimen júrgendeı aıaǵyn ańdap basyp, kýhnányń ortasyna shyǵady, sodan keıin qaratory júzi qyzara túsedi de:

— Iakov Vasılevıch, tek ekpindete tartshy! — dep ótinetin qymsynyp kúlimsirep.

Gıtara qutyryna syńǵyrlaıdy, aıaqtyń dúrsili kúsheıe túsedi; stol men shkaftaǵy ydystar syldyr qaǵady, Syganok kýhná ortasynda ottaı laýlap júredi, qanatsha qulashyn kerip bılegende, qyransha qalyqtaıdy, aıaǵynyń qımylyna kóz ilespeıdi; aqyryn edenge otyra qalady da, ústindegi jibek kóılegi tóńiregin sáýlelendirip, altyn uzyn qanatsha dedek qaǵady, sol kezde jibek kóılek dir-dir qubylyp, gúl-gúl jaınap, balqyp bara jatqandaı bolady.

Syganok ózin ózi umyta uzaq bıleıdi, eger esikti ashyp jiberse, sol bılegen kúıi kóshe-kósheni, qalany kezip, betiniń aýǵan jaǵyna jónele bererdeı...

Iakov aǵaı tebinip:

— Jostyr árli-berli! — dep qıqýlap qoıady.

Sosyn qatty ysqyryp jiberedi de,súıkimsiz ashshy daýyspen:

Qaıteıin! Shabatamdy qımaımyn men,

Qashar edim qatyn, bala mekeninen.

— dep aıqaılap, taqpaqtata jóneledi.

Stol basyndaǵy adamdar selk-selk etedi, keıde olar da qıqýlap qoıady, otqa kúıgendeı shyńǵyrysady; saqaldy master taqyr basyna alaqanymen shapyldatyp soǵady da, birdeme dep kúbirlep otyrady. Bir kúni ol uıań saqalymen ıyǵymdy búrkep maǵan qaraı eńkeıip, eresek adammen sóıleskendeı dál qulaǵyma tónip keldi de:

— Lekseı Maksımych, seniń ákeń bolar ma edi osyndaıda, — ol budan da góri qyzdyryńqyrar edi! Dýmanshyl, jaıdary adam edi. Ákeń esińde bar ma? — dedi.

— Joq.

— Shynymen be? Ákeń men ájeń bılep ketkende, jurt aýzyn ashyp qalatyn!

Sýrettegi áýlıeniń beınesi tárizdi, máýjiregen ol up-uzyn bop túregelip, ájeme ıilip sálem etti de, adam aıtqysyz jýan daýyspen:

— Akýlına Ivanovna, raqym etshi; baıaǵyda, Maksım Savvateevpen bılegenińdeı, bir ret bılep jibershi! — dep jalyna bastady.

— O ne degeniń, jarqynym, o ne degeniń taqsyr, Grıgorıı Ivanovıch? — dedi ájem, kúle sóılep, jıyryla túsip. — Endi bıleý meniń ne teńim! Tek jurtqa kúlki bolam ǵoı.

Biraq, ájeme jurttyń bári jalyna bastady, sodan keıin ol kenet qulpyra túregeldi de, ıýbkasyn jóndep, zildeı basyn shalqaıta kóterip, boıyn túzep aldy da:

— Al endeshe, meıilderiń, kúlseńder kúle berińder! Qane, Iasha, ózgertshi mýzykańdy! — dep, aıqaılaı túsip, kýhnány boılaı jónele berdi.

Aǵaı tipti kóterilip ketti, keýdesin kerip, kózin jumyp aldy da mýzykasyn báseńsite tarta jóneldi; Syganok sál ýaqyt toqtap qaldy da, jetip baryp, júreleı bılep, ájemdi shyrkóbelek aınaldy; ájem qulashyn jazyp, qasyn kerip, qara kózin áldeqaıda alysqa qadap, áýede qalyqtaǵandaı, edende únsiz qalyqtap júr. Ájemniń túri maǵan ersi bop kórindi, myrs etip kúlip jiberdim; master maǵan tek dep suq qolyn kezep zekip qoıdy, úlkenderdiń bári men otyrǵan jaqqa túıile qarady.

— Ivan, tarsyldatýyńdy qoı! — dedi master, kúlimsireı sóılep; Syganok til qatpastan sheshe shyǵa keldi de, tabaldyryqqa otyra ketti, sol kezde tárbıeshi áıel Evgená jutqynshaǵyn soraıta shalqalap, baıaý súıkimdi daýyspen:

Sembige deıin bir apta,

Toqydy shilter boıjetken.

Sol jumystan biraq ta,

Sharshap, ólmeı qaldy áreń.

— dep ándete jóneldi.

Ájem bılemeı, jáı bir áńgime aıtyp júrgen tárizdi. Oıǵa shomyp, teńsele túsip, kólegeılegen qolynyń astynan tóńiregine qarap, ilbip júr, eńgezerdeı tulǵasy samarqaýlaý tolyqsıdy, júrgen jolyn barlap, aıaǵyn eptep basady. Bir mezette birdemeden seskenip, toqtaı qaldy, beti kirbiń ete túsip, túnerip ketti de, sol boıda qaıtadan meıirimdi, jarqyn kúlkimen nurlanyp qoıa berdi. Áldebireýge jol bergendeı, áldebireýge qolyn sermep, bylaı tur degendeı, bir jaǵyna qaraı teńselip ketti; qulaǵyn tige tyńdap, onan saıyn kóńildene kúlimsireı túsip, basyn tómen salbyratyp, melshıe qaldy, — sosyn turǵan ornynan julyp alǵandaı, quıynsha — úıirile jóneldi, tulǵasy symbattanyp, boıy uzara tústi, tap sol kezde odan kóz ala almastaı edi: osy bir keremetteı qaıta jasarǵan mınýtinde ol sonshama qulpyra kórkeıip, súıkimdi bop ketken edi.

Tárbıeshi Evgená:

— Jeksenbide, besinnen

Bıledi tún bolǵansha.

Eń soń ketti kósheden,

Meıram qysqa sonshama

— dep, kerneıshe gýildep ánge basyp otyr.

Ájem bılep bolyp, samaýyr janyna óz ornyna kep otyrdy; jurttyń bári maqtap jatyr, biraq ol shashyn jóndep otyryp:

— Jaraıdy, qoıa turyńdar! — dedi. — Naǵyz bıshi áıelderdi kórgen joqsyndar ǵoı. Bizdiń Balahnada bir qyz bolǵan edi, — kimniń qyzy, aty kim ekeni de esimde qalmapty, — keıbireýler onyń bılegenine qarap turyp, kóńili balqyǵandyqtan tipti jylaýshy edi! Keıde, oǵan qarap otyrǵanynda, — tap bir merekede otyrǵandaı bolatyn ediń, basqanyń bárin umytyp ketýshi eń! Kúnakár basym, ony kúndeýshi em!

— Ánshiler men bıshiler — dúnıedegi eń jaqsy adamdar! — dedi tárbıeshi Evgená baısaldana sóılep, sosyn patsha Davıd jaıynda bir nárseni óleńdete jóneldi, Iakov aǵaı Syganokti qushaqtap alyp:

— Traktırde bılegen bolsań, — jurtty esinen tandyrǵan bolar ediń!.. — dedi.

Syganok:

— Daýsym jaqsy bolar ma edi! — dep shaǵyndy, — Qudaı maǵan daýys bergen bolsa, on jyl óleń aıtar edim de, sodan keıin sopy bolýdan da qashpas edim!

Jurttyń bári araq iship otyr, ásirese Grıgorıı kóp ishti. Ájem oǵan stakandy ústi-ústine toltyra quıyp otyryp:

— Grısha, baıqa, kózińnen múlde aıyrylasyn, — dep eskertip qoıady.

Grıgorıı:

— Meıli! Kózdiń maǵan endi keregi joq, — kóretinimniń bárin kórip boldym... — dep jaýap qaıtarady baptaı sóılep.

Grıgorıı, ishse de mas bolmaıtyn, ishken saıyn órshelene sóıleı túsetin de, ylǵı maǵan ákem týraly:

— Meniń dosym Maksım Savatevıch óte aqkóńil adam edi... — deıtin.

Ájem:

— Ia, ol jaryqtyq solaı edi ǵoı, — dep qostap kúrsinip qoıatyn.

Osynyń bári sumdyq qyzyq edi, búkil esi-dertim soǵan aýatyn, sonyń bárinen kókiregime birtúrli beı-jaı, zilsiz muń enetin. Qaıǵy-qasiret te, shattyq ta qaz-qatar, qol ustasqandaı, birinen soń biri kózge ilespeı, baıqaýsyz tez-tez aýysyp, adam ataýlynyń kóńilinen oryn tepken bolatyn.

Bir kúni, Iakov aǵaı, onsha mas bolmasa da, ústindegi kóılegin jyrtyp, buıra shashy men sildir aqseleý murtyn, murny men salpy ernin julmalaı bastady.

Kózi jasqa bulanyp:

— Bul ne ózi, nemene? — dep eńiredi. — Nelikten osy?

Ózin-ózi betke, mańdaıǵa, tóske soqqylap:

— Ońbaǵan, buzyq, quryǵan jan! — dep eńiredi.

— Ehe-e! Solaı ma eken!.. — dep kárlene kújildedi Grıgorıı.

Qyzǵyndaý ájem de balasynyń qolynan ustap:

— Iasha, qoısaıshy, nege bastaıtynyn qudaıdyń ózi biledi ǵoı! — dep jalyndy.

Araq iship alǵanda, ájem onan saıyn jaqsaryp ketedi: qara kózderi kúlimdep, jurttyń bárine janǵa jyly nur sáýle shashyp turady da, dýyldaǵan eki betin oramalmen jelpı túsip:

— Qudaıym-aı, qudaıym-aı! Bári sondaı tamasha ǵoı! Joq, sender qarańyzshy, bári sondaı tamasha ǵoı! — deıdi ándete sóılep.

Bul onyń júreginiń jalyndy lebi, búkil ómiriniń urany bolatyn.

Beıqam aǵaıdyń bulanǵan kóz jasy men aıqaıy meni qatty tańyrqatty. Ájemnen: — Bul nege jylady, ózin-ózi balaǵattap, ne úshin sabady? — dep suradym.

— Barlyǵyn bilgiń keledi de turady-aý! — dedi ájem, daǵdydan tys selqos sóılep. — Tura tur, saǵan mundaı isterge qatysý áli erterek...

Bul meniń bilýge qumarlyǵymdy onan saıyn qozdyra tústi. Masterskoıǵa baryp, Ivanǵa jalyndym. Biraq, onyń da durys jaýap bergisi kelmedi, masterge kóziniń qıyǵymen qarap qoıyp, aqyryn kúlip, meni masterskoıdan ıtermelep shyǵaryp jatyp:

— Mazamdy almaı, jónel! Áıtpese, ózińdi qazanǵa salyp jiberip, boıap shyǵararmyn! — dep aqyrdy.

Master úsh qazan qatarynan qondyrylǵan jalpaq jataǵan peshtiń aldynda turyp, uzyn qara bylǵaýyshpen qazandy bylǵaıdy da, bylǵaýyshty sýyryp alyp, basynan tamshylaǵan boıaýǵa qaraıdy. Poptyń shapanyndaı shubar ala súrik aljapqyshtyń etegine shaǵylysyp, ot laýlap janyp jatyr. Qazandaǵy boıaýly sý shurq-shurq qaınaıdy, qalyń bulttaı túıdektegen qyshqyl bý esikke qaraı kólbep barady, syrtta qurǵaq jaıaý borasyn uıtqyp tur.

Master munartqan qyzyl kózimen kózildirik astynan meni bir sholyp ótti de:

— Otyn ákel! Álde kórmeı tursyn ba? — dedi Ivanǵa zekı sóılep.

Syganok júgirip syrtqa shyǵyp ketken soń, Grıgorıı, sandal salǵan qapshyqqa otyra ketip:

— Beri kel! — dep, meni qasyna shaqyryp aldy.

Meni tizesine otyrǵyzdy da, jyp-jyly uıań saqalyn betime taqap, áli esimde — bir áńgime aıtyp berdi:

— Aǵaıyn áıelin sabap, azaptap óltirdi, endi sol úshin uıat qystap júr, — túsindiń be? Seniń bárine de túsinetin bolýyń tıis, baıqa, áıtpese quryp ketesin! — dedi.

Grıgorııdiń janynda ájemniń janynda bolǵandaı, emin-erkin otyrasyń, biraq úreıiń ushady, óıtkeni kózildirik qabatynan dúnıeniń bárin túgel baıqap otyrǵan tárizdi kórinedi.

— Qaıtip óltirdi? — dedi ol, asyqpaı sóılep. — Ol bylaı: túnde áıelimen birge jatady da, kórpemen búrkep tunshyqtyryp, urady. Ne úshin deısiń ǵoı? Ne úshin ekenin onyń sirá, ózi de bilmeıtin shyǵar.

Sosyn, bir qushaq otyn ákelip, ot basynda qolyn jylytyp, júresinen otyrǵan Ivandy elemesten, master áńgimesin kókeıde qondyra shubata berdi:

— Múmkin, áıeli ózinen artyq bolǵan soń ish kúıgendikten de sabaǵan shyǵar. Shyraǵym, Kashırınder jaqsyny súımeıdi, oǵan ishteri kúıedi, jaqtyrmaıdy, qurtyp jiberedi! Ákeńdi bulardyń qaıtip jaryq dúnıeden joımaq bolǵanyn ájeńnen surap kórshi. Ájeń bárin aıtyp beredi — ol ótirikti súımeıdi, túsinbeıdi oǵan. Araq ishse de, nasybaı atsa da, áýlıe tárizdi. Dýana sıaqty. Sen ájeńnen aırylmaǵaısyn...

Master sóıdedi de, meni ıterip jiberdi, kóńilim buzylyp, ári qorqyp, syrtqa shyǵyp kettim. Úıdiń seneginde artymnan Vanúsha keldi de basymnan ustap:

— Sen Grıgorııden qoryqpaǵaısyń, ol bir meıirban adam; sen onyń kózine týra qara, ol sony jaqsy kóredi, — dedi aqyryn ǵana sybyrlap.

Osynyń barlyǵy tańyrqatyp, qobaljyta berdi. Budan ózge turmysty bilmeıtinmin, biraq ákem men sheshemniń bulaı ómir súrmegeni kómeskileý esimde bar-dy: olardyń aıtatyn áńgimeleri de basqasha, oıyn-kúlkisi de basqa, ózderi únemi birge, qatar júrip-turatyn. Olar keshtiǵurym tereze aldynda otyryp, jıi jáne uzaq kúlisetin, qatty ándete óleń aıtatyn-dy; olardy kórip, kóshege jurt jınalýshy edi. Joǵary qaraǵan jurttyń kúzderi ımaǵan beıne bir as ishkennen keıingi jaǵal-jaǵal tarelkedeı qyzyq bop kórinetin. Al, munda az kúledi, kúlgende de nege kúletinderi óneboıy túsinikti de emes. Birine biri jıi urysyp, birdeme dep kijinisedi, burysh-buryshta qupıa sybyrlasady. Balalary ynjyq, kózge túspeıdi; jańbyr jerge taptap tastaǵan tozańǵa uqsas. Úı ishinde ózimdi jat adamdaı sezindim, sondyqtan osy bir ómirdiń bári meni kúdiktendirip, dúnıeniń bárine eriksiz qadalta qaratyp, óńmenimnen on shaqty jerden qadalǵan shanshýdaı, aınalaǵa elegizitýmen boldy.

Ivanmen dostyǵym birden-birge kúsheıe tústi; tań atqannan túnge deıin ájemniń úı sharýasynan qoly bosamaıdy, sondyqtan men kúni boıy Syganoktyń tóńireginde júrem de qoıam. Atam meni shybyqqa jatqyzǵan kezde, Syganok sol baıaǵysyndaı qolyn shybyqqa tóseı beredi, kelesi kúni sonsoń maǵan isken saýsaqtaryn kórsetip:

— Joq, budan eshbir paıda shyqpaıdy! Budan saǵan keler jeńildik joq, maǵan keletin bolsaq — mynany qarap kórshi! Endigári óıtpeımin, keregiń joq seniń! — dep shaǵynady.

Biraq, orynsyz aýyrtpalyqty keleside taǵy kóteredi.

— Óıtpeımin degeniń qaıda?

— Óıtkim kelmep edi, biraq tóseı salyppyn... Baıqaýsyz solaı istele ketedi...

Kóp keshikpeı Syganokke degen qumarym men súıispenshiligimdi onan saıyn arttyra túskendeı, ol jaıynda bir nársege taǵy qanyqtym.

Ájemniń erkesi, sum-sheke shálkes minezdi, ári táttige ósh, Sharap degen tory atty Syganok juma saıyn bir jalpaq shanaǵa jegetin, ústine tizesinen keletin sholaq ton, basyna zildeı bórik kıedi de, belin jasyl shúberek belbeýmen qynaı býynyp ap, azyq-túlik satyp ákelýge bazarǵa ketetin. Keıde ol kópke deıin qaıtpaıdy. Úıdegilerdiń báriniń mazasy ketedi, terezege baryp, áınektiń qyraýyn demderimen eritip, kóshege qaraýmen bolady.

— Kele jatqan joq pa?

— Joq!

Jurttyń bárinen kóbirek ájem abyrjyńqyraıdy.

— Áttegen-aı, — deıdi ol balalary men atama, — sender kisimdi de, atymdy da qurtady ekensińder! Qalaı ǵana uıalmaısyńdar, betsizder? Álde óz dúnıeleriń jetpeı me? Áı, jalmaýyz, aqylsyz tuqym-aı, qudaıym senderdiń sazaıyńdy berer-aý!

Atam tomsyraıyp:

— Jaraıdy. Osy eń aqyrǵy sapary bolsyn... — dep kúńkildeıdi.

Keıde Syganok tek túske jaqyn qaıtady; aǵaılar men atam jalma-jan syrtqa shyǵady; nasybaıyn qushyrlana ıskep, naq sondaı kezde únemi birtúrli ıkemsiz bola qalatyn ájem aıýsha maımańdap olardyń sońyna eredi. Balalarda júgire shyǵady, sosyn qus etine, balyqqa jáne neshe túrli sortty kesek-kesek etke lyq toly shananyń júgin kóńildene túsirise bastaıdy.

Atam qyraǵy kóziniń qıyǵymen júkti bir sholyp ótedi de:

— Tapsyrylǵan nárseniń bárin satyp aldyń ba? — dep suraıdy.

Ivan:

— Kerek degenniń bárin de aldym, — dep kóńildene jaýap qaıyrady da, boıyn jylytpaq bop, qolqabyn sart-surt soǵyp aýla ishinde sekirip júredi.

— Qolqapty soǵystyrma, aqshaǵa kelgen nárse, — dep aqyrady atam, yzǵarlanyp. — Aqsha qaıtty ma?

— Joq.

Atam shanany aqyryn aınalyp ótedi de:

— Taǵy da kóp nárse ákelgen sıaqtysyn ǵoı. Biraq, abaıla, — aqshasyz satyp alǵan joqpysyn óziń? Meniń úıimde mundaı nárse bolmasyn, — deıdi daýysyn báseńdete sóılep.

Sóıdeıdi de, betin kirjıtip, tez ketip qalady.

Aǵaılar júkke kóńildene tap-tap beredi de, qus etin, balyqty, qazdyń ishek-qarynyn, buzaý syıraqtaryn, úlken kesek-kesek etterdi qolymen salmaqtap kórip, ysqyryp qoıady:

— Bárekelde, uqsatyp-aq tańdap alǵan ekesin! — dep maqtaıdy, shý-shý etip.

Ásirese Mıhaıl aǵaıym máz-máıram bolady: ákesi sıaqty aryq, biraq odan góri boıshań jáne kúıeli qoraaǵashtaı qap-qara bolyp, ol toqyldaqtyń tumsyǵyndaı murnymen bar nárseni ıiskelep, aýzynyń sýy qurı erinderin shopyldatyp, oınaqshyǵan kózderin raqattana kilmıtip, júkti shyraınala sekeń qaǵady. Tońǵan qoldaryn jeńine suǵyp:

— Ákem saǵan qansha bergen edi? — dep suraıdy Syganoktan.

— Bes som.

— Ákelgeniń on bes somdyq qoı. Qansha shyǵardyń óziń?

— Tórt som on tıyn.

— Toqsan tıyn qaltańda qalǵan eken ǵoı. Aqshany qalaı jınaýǵa bolatynyn baıqap tursyn ba, Iakov?

Aıazda jalań kóılekpen turǵan Iakov aǵaı, yzǵarly kók aspanǵa kózin jypylyqtata qarap, aqyryn ǵana myrs-myrs kúledi.

— Vanka, sen bizge jarty bótelkeden araq qoı, — deıdi samarqaýlana sóılep.

Ájem at týaryp jatady.

— Nemene, qulynshaǵym? Nemene, balaqaıym? Erkeligiń ustap tur ma? Endeshe, oınaı ǵoı, qudaıdyń erkesi!

Dóńdeı Sharap qalyń jalyn jelkildetip, ájemniń ıyǵynan tistedi, jibek oramalyn basynan julyp aldy, kózi jaýtańdap betine úńile qarady da, kirpikteriniń qyraýyn qaǵyp túsirip, aqyryn ǵana oqyranyp qoıdy.

— Nan surap tursyn ba?

Basa tuzdalǵan, úlken bir kesek nandy ájem atqa tistetip, aljapqyshyn tumsyǵynyń astyna qapshyqsha tosty da, attyń nandy jegen túrine oılana qarap turdy.

Besti attaı oınaqtap, Syganok ta ájemniń janyna jetip keldi.

— Ájeke, atyń sondaı jaqsy, sondaı aqyldy ǵoı...

— Jaǵympazsyramaı aýlaq tur! — dep aqyrdy ájem, aıaǵyn tebinip qoıyp. — Búgingideı kúni seni súımeıtinimdi bilesin ǵoı.

Syganoktyń bazardan satyp alǵanynan góri urlaıtyny kóp ekenin aıtty ájem maǵan.

Atań oǵan bes som berse, ol úsh somǵa satyp alady da, on somdyq nárseni urlaıdy, — dedi ájem kóńilsizdene sóılep. — Urlyqty jaqsy kóredi, tentek bala! Bir joly baıqap kórip edi — sátti bop shyqty, biraq úıdegiler onyń qıly bolǵanyna kúlisip, maqtap qoıǵan soń, urlyqty ádet qyp aldy. Atań jasynan kedeılik qasiretin kóp shekken adam edi, qartaıa kele qunyǵyp ketti, aqshany týǵan balalarynan da qymbat kóredi, tegin dúnıege qyzyǵady! Al, Mıhaılo men Iakov bolsa...

Ájem, qolyn bir siltep, sál úndemeı qaldy da, qaqpaǵy ashyq turǵan shaqshasyna kóz jiberip turyp:

— Mundaǵy ister, Lená, shilterdeı shym-shytyryq; bul shilterdi toqyǵan soqyr qatyn bolsa, bizge ol kesteni ajyrata alý qaıda! Ivankany urlyq qyp júrgen kezde ustap alyp, uryp óltirgenin kórersin... — dep kúńkildedi.

Taǵy da biraz úndemeı turyp ájem:

— Oı dúnıe-aı! Jol-joba degender bizde kóp te, shyndyq degen joq qoı... — dedi aqyryn sóılep.

Kelesi kúni men Syganokqa, endigári urlyq jasamasaıshy, dep ótine bastadym.

— Áıtpese, seni uryp óltiredi...

— Oǵan qoldary jetpeıdi, — qutylyp ketem: ózim epti, atym júırik! — dedi Syganok kúle sóılep, biraq ile-shala muńaıyp qabaǵyn qatty túıdi de: — Urylyqtyń jaman ekenin de, qaýipti ekenin de bilemin. Muny tek ánsheıin, ishim pysqandyqtan isteımin. Aqsha da jyımaımyn, aǵaılaryń apta boıy alyp qurtady. Aqshany aıamaımyn, ala berińder! Tamaǵym toq meniń.

Kenet ol meni kóterip aldy da, aqyryn silkip qoıdy.

— Jep-jeńil, jip-jińishkesin biraq súıegiń myqty, kúshti bolarsyn. Bilesiń be; gıtar tartýdy úıren, Iakov aǵaıdan sura, shyn aıtamyn! Biraq áli kishkentaısyń, osynyń-aq jaman! Kishkentaı, biraq yzaqorsyn. Atańdy jek kóresiń ǵoı, á?

— Bilmeımin.

— Al, men ájekeńnen basqa Kashırınderdiń birin de súımeımin, peri súısin olardy!

— Meni she?

— Sen — Kashırın emiessin, sen Peshkovsyn, qanyń basqa, tuqymyń basqa...

Sóıdedi de, kenet meni qatty qysyp qushaqtap:

— Áttegen-aı, jaqsy daýysym bolar ma edi, oı, táńirim-aı! — dedi yńyrsyńqyrap. — Jurttyń esin tandyrǵan bolar em... Bar, baýyrym, jumys isteýim kerek...

Ol meni edenge túsire saldy da, bir ýys usaq shegeni aýzyna salyp jiberip, bir bólek dymqyl qara matany sharshy taqtaǵa kerip, shegeleı bastady.

Syganok kóp keshikpeı qaza tapty.

Bul bylaı boldy: aýla ishinde, qaqpa janynda, butaqty túbiri bar bir zor emen kres sharbaqqa súıeýli jatatyn-dy. Ózi kópten beri jatqan. Men muny osy úıge alǵash kelgen kúnderi-aq baıqaǵan edim, — o kezde jańaraq, sarǵyshtaý bolatyn, biraq kúz boıy jańbyrda jatyp, qazir ábden qaraıyp ketken-di. Kresen ýyttalǵan emenniń ashqyltym ıisi shyǵatyn, ári tar, ári las aýla ishinde artyq jatqandaı kórinetin.

Kresi Iakov aǵaı áıeliniń molasynyń basyna qoımaq bop satyp alǵan eken, ony áıeliniń qaıtys bolǵanyna jyl tolǵan kúni beıit basyna ózi arqalap aparmaq bop sert etipti.

Bul qystyń bas kezinde, senbi kúni boldy; aıazdy, jeldi kún edi, úıdiń shatyrynan qar saýlap turǵan. Jurttyń bári syrtqa shyqty, úsh nemeresin ertip atam men ájem beıitke duǵa etpek bop erterek ketken; meni bir qylmys jasaǵanym úshin úıde qaldyryp ketken.

Ekeýi de ústerine sholaq qara ton kıgen aǵaılar kresi jerden kóterdi de, kresiń qanatynyń astyna tura qaldy; Grıgorıı men taǵy bir bóten adam, zildeı túbirdi azar degende kóterip, Syganoktyń keń topshyly ıyǵyna saldy; Syganok táltirektep baryp, aıaqtaryn taltaıyp tura qaldy.

— Kótere almaı júrmeımisiń? — dep surady Grıgorıı.

— Bilmeımin. Aýyr sıaqty...

Mıhaıl aǵaı ashýly únmen:

— Qaqpany ash, soqyr malǵun! — dep aqyrdy.

Iakov aǵaı:

— Uıalsaıshy, Vanka, biz ekeýmiz de senen álsizbiz ǵoı! -dedi.

Biraq Grıgorıı qaqpany shalqaıta ashyp jatyp:

— Baıqa, kúshiń úzdigip ketip júrmesin. Qudaı saparlaryńyzdy oń qylsyn! — dep Ivanǵa qatty tapsyrdy.

— Qasqabas aqmaq! — dep aıqaılady Mıhaıl aǵaı kósheden.

Aýlada turǵandardyń bári kúlip jiberdi, kresi alyp ketkeni báriniń de kóńiline unaǵandaı, dabyrlap sóılese bastady.

Grıgorıı Ivanovıch meni masterskoıǵa qaraı jetelep kele jatyp:

— Bálkim, atań búgin seni shybyqqa jatqyzbas, meıirimdi kórinedi... — dedi.

Grıgorıı, meni masterskoıda boıaýǵa ázirlengen bir, ıim jún matanyń ústine otyrǵyzyp, sol matamen ıyǵyma deıin shymqaı orap qoıyp, qazannan kóterilgen býdy ıiskeı túsip, oılana sóıledi:

— Shyraǵym, men atańdy otyz jeti jyldan beri bilemin, isti bastaǵanda kórip edim, aqyrynda kórip otyrmyn. Buryn ol ekeýmiz dos-jaran bolatynbyz, osy isti birge bastap oılap tapqanbyz. Atań aqyldy-aq! Qojaıyn bolyp aldy, meniń qolymnan kelmedi. Degenmen, bárimizden de qudaı aqyldy: ol jymyıyp kúlip qoıaly da, eń aqyldy degen adamnyń ózi aqmaq bop qapy qalady. Bolyp jatqan áńgimeniń istelip jatqan istiń jaı mánisin áli túsinbeısin ǵoı, biraq osynyń bárin túsine bilýiń tıis. Jetimniń kúneltkisi aýyr. Ákeń, Maksım Savvateıch, jigittiń jaısańy edi, bar nárseniń mánisin bilýshi edi, — atań ony sol úshin de jaratpaıtyn, kisi qataryna almaıtyn-dy...

Peshte qyzara janyp, altyndaı qubylǵan otqa, qazan ústinen úıdiń qıǵash shatyrynyń taqtalaryna qoshqyl súńgi bop jabysyp, sútshe aǵarańdap kóterilgen býdyń bultyna kóz salyp, meıirimdi sózderdi tyńdap otyrý janǵa jaıly tıedi, — shatyrdyń súmelektengen sańlaýlarynan aspannyń kógildir jolaqtary kórinip tur. Jel báseńsıin dedi, kún áldeqaıdan nuryn tógip tur, búkil aýlaǵa áınek untaǵyn seýip tastaǵan tárizdi, kósheden shanalardyń shıqyldaǵany estiledi, úı turbalarynan kógildir tútin syzdyqtaı ushady, bir áńgime aıtyp bara jatqandaı, qar betimen seldir kóleńkeler jyljyp ótedi.

Uzyn boıly, súıep shyqqan, qaba-saqaldy, jalańbas, qalqan qulaq Grıgorıı, meıirimdi bálgershe qaınap jatqan boıaýdy bylǵaı túsedi de maǵan aqyl úıretýmen bolady:

— Jurttyń báriniń kózine týpa qaraǵaısyn; ıt tap berge, oǵan da týra qara, — sonda jónine ketedi...

Grıgorııdiń murnynyń qyryna zildeı kózildirik batqan, ushyna kógildir qan tolǵan murny ájemniń murynyna uqsaıdy.

Grıgorıı bir kezde qulaǵyn tige qalyp:

— Tura turshy? — dedi julyp alǵandaı sóıtti de peshtiń qaqpaǵyn aıaǵymen jaba salyp, aýlanyń ishimen sekire basyp júgire jóneldi. Onyń sońynan men de júgire shyqtym.

Kýhnányń ortasynda, edende shalqasynan túsip Syganok jatyr; terezelerden saýlaǵan jalpaq sáýleniń bir taramy Syganoktyń basyna, kókiregine, ekinshisi — aıaqtaryna túsip tur. Mańdaıy tańǵajaıyp bop jarqyrap, qastary joǵary kerilip ketken; qıǵash kózderi úıdiń qap-qara tóbesine tesile qaraıdy; qaraqoshqyl erinderi, qaltyraı túsip, qandy kóbik atady; eki ezýinen betin boılaı moınyna, edenge qan sorǵalap jatyr; qan jaýyrynynyń astynan qoımaljym bulaqsha aǵady, Ivannyń aıaqtary qolapaısyz taltaıyp ketken, shalbary da dymqyl, eden taqtaıyna jabysyp qalypty. Edendi qaıyrmen ysyp, tap-taza ǵyp jýyp qoıǵan eken, kúnshe jarqyraıdy. Bulaq bop aqqan qan taram-taram sáýleni kese etip, tabaldyryqqa qaraı sozylyp, qyp-qyzyl bolyp jatyr.

Syganok qozǵalmaıdy, tek boıyn qýalaı sozylǵan qoldarynyń saýsaqtary ǵana, edendi tyrnalap, qybyrlaıdy da kún sáýlesi túsken boıaýly tyrnaqtary jylt-jylt etedi.

Tárbıeshi Evgená, júresinen otyryp ap, Ivannyń qolyna jińishke balaýyz shyraq ustatpaq boldy; Ivan ony ustamady, shyraq qulaı berdi, jalynnyń kúltesi qanǵa súńgip ketti; tárbıeshi áıel shyraqty kóterip ap, aljapqyshynyń etegimen súrtti de, Ivannyń tynymsyz qybyrlaǵan saýsaqtarynyń arasyna qaıtadan qystyrmaq boldy. Kýhnány úreıli sybyr keýlegen; bul sybyr jelshe meni tabaldyryqtan keıin ıterdi, biraq esik tutqasynan myqtap ustap turmyn.

Iakov aǵaı qaltyraı, basyn silke túsip, birtúrli reńsiz daýyspenen áńgimelep otyr.

— Súrinip ketti, — dedi ol. Aǵaıdyń tulaboıynyń bári de reńsiz, uıpa-tuıpa, nury qashyp ketken kózderi álsin-áli jypylyqtaı beredi.

— Qulap túskende, ony basyp qaldy, — qyr arqasynan soqty. Bizderdi de byt-shyt qylar edi, biraq kresi der kezinde tastap jiberdik.

— Ony sizder bastyryp óltirdińder ǵoı, — dep kúńk etti Grıgorıı.

— Durys-aq, — solaı ǵoı...

— Sizdersińder!

Qan tyıylmastan aǵyp jatyr, tabaldyryqtyń irgesine qaq bop turyp qaraıyp, joǵary kóterileıin degen tárizdi. Syganok qandykóbik atyp, túsinde uıqysyraǵandaı, yńyranady da, edenge jabysy, soǵan sińip bara jatqandaı, birden-birge jalpaıyp barady.

— Mıhaılo atpen ákemdi ákelýge shirkeýge shaýyp ketti, — dep sybyrlady Iakov aǵaı, — men Syganokty ızvozchıkke salyp aldym da, jalma-jan beri tarttym... Túbir astyna turmaǵanym jaqsy bolǵan eken, áıtpese ózim mert bolatyn edim...

Tárbıeshi áıel Syganoktyń qolyna shyraqty taǵy da qystyryp qarady, alaqanyna balaýyz ben kóz jasyn tamshylatyp otyr.

Grıgorıı:

— Oıbaı-aý, bas jaǵyna, edenge jabystyryp qoısaıshy, chývasha! — dedi daýystap, dórekileý únmen.

— O da durys eken-ay.

— Bórkin alsańshy basynan!

Tárbıeshi áıel basynan bórkin sheship aldy; Ivannyń basy edenge dúńk etti. Ivannyń basy birjaǵyna qısaıdy da, bir ezýinen qan burynǵydan da góri molyraq aǵa bastady. Munyń ózi sumdyq uzaqqa sozyldy. Men ilki ázirde, Syganok dem alyp bolǵan soń túregeler de edende otyryp, túkirinip qoıyp:

— Túý-ý, qandaı ystyq edi... — der me eken degen úmitte edim.

Jeksenbi kúnderi, túski astan keıin uıqtap turǵan kezinde ol óstýshi edi. Biraq ol turmady, birden-birge sola berdi. Kúnniń kózi odan aýyp ketti, sáýleli taramdary qysqaryp tek tereze aldaryna ǵana túsip tur. Syganok qap-qara bop ketti, endi saýsaqtaryn qybyrlatýyn da qoıdy, erinderindegi qandykóbik te tyıyldy. Qaq tóbesiniń jáne eki qulaǵynyń tusynda úsh shyraq shanshylyp tur, altyn kúltelerin bulańdata túsip, Ivannyń qoshqyl-qara dýda shashyn sáýlelendirip, qaratory betinde sary sáýle oınaqshıdy, qýsyrylǵan murnynyń ushy men qyzǵylt tisteri jylt-jylt etedi.

Tárbıeshi áıel, tizerlep:

— Aınalaıyn-aı, jaınańdaǵan tuıǵynym-aı... — dep sybyrlap, jylap otyr.

Tym qorqynyshty, salqyn bop ketti. Stol astyna kirip, sonda jasyrynyp otyrdym. Sonsoń kýhnáǵa janat ishik kıgen atam súıretile kirip keldi, jaǵasynda salpyldaǵan quıyrshyqtary bar keń palto kıgen ájem, Mıhaıl aǵaı, balalar, taǵy birtalaı bóten adamdar keldi.

Atam, ishigin edenge sypyryp tastap:

— Buzyqtar! Qandaı jigitti tekke qurytyńdar! Endi bes jyldan keıin baǵa jetpes adam bolatyn edi... — dep aqyrdy.

Sheshilip edenge tastalyp jatqan kıim, Ivandy menen tasalaı berdi; stol astynan shyǵa berip edim, atamnyń aıaǵynyń astyna tap keldim. Ol:

— Qasqyrsyńdar! — dep, aǵaılarǵa kishkentaı qyzyl judyryǵyn oqtalyp turyp, meni teýip jiberdi.

Sosyn kózinen jasy shyqpaı, eki qolyn tireı otyrǵyshqa otyra ketti de, shańqyldaǵan daýyspen:

— Men bilemin — ol senderge kedergi bop júr edi... Átteń, Vanúshechka... kishkentaı aqmaǵym-aı! Ne amal etersiń, á? Ne amal etersiń? — deımin. At — urlyq, delbe — shirik. Sońǵy jyldar bizdi qudaı qoldamaı qoıdy ǵoı deımin, sheshesi, á? Á, sheshesi? — dedi.

Ájem, edende etbetinen sulap, Ivannyń betin, basyn, kókiregin qolymen syıpalap, kózine úrgiledi, qoldaryn ýqalady, sóıtip júrip shyraqtyń bárin jyǵyp ketti. Sonsoń, ústinde jyltyldaǵan qara kóılek, ónboıy qap-qara bop, edennen zorǵa dep túregeldi de, kózin sumdyq qyp ajyraıtyp:

— Shyǵyńdar úıden, qarǵys atqandar! — dedi onsha qatty daýystamaı.

Atamnan basqalardyń bári kýhnádan shyǵa-shyǵa jóneldi.

...Syganokty eleýsiz, eskerýsiz jerleı saldy.

IV

Men ájemniń tizerlep otyryp, bir qolyn kókiregine qoıyp, ekinshi qolymen aspaı-saspaı shoqynyp, qudaıǵa ǵıbadat etkenin, keń kereýette tórt qabat zildeı kórpege oranyp, tyńdap jatyrmyn.

Syrtta aıaz syqyrlap tur: ájemniń muryndy meıirimdi júzin nurlandyryp, qara kózderinde qubyldyra ot jandyryp, muz basqan terezeniń mánerli áınekterinen aıdyń kógildir sáýlesi túsip tur. Jibek oramal, ájemniń shashyn kepteı, qaqtaǵan kúmisteı jylt-jylt etedi; qara kóılek tolqı túsedi, etegi edenge jaıylyp ıyǵynan tómen shubatylyp tur.

Ájem, ǵıbadat qyp bolyp, úndemesten sheshinedi de, kıimin buryshtaǵy sandyq ústine tap-tuınaqtaı qyp jınap qoıady, sóıtedi de tósekke keledi, men jorta, qatty uıqyǵa ketken bop jata berem.

— Jorta jatyrsyn ǵoı, qaraqshy, oıaýsyn ǵoı? — deıdi ájem aqyryn ǵana. — Oıaý jatyrsyn ǵoı, deımin, jan-kókegim? Qane, kórpeni beri ber!

Endi ne deıtinin ózim kún buryn sezip, kúlkimdi tyıa almaımyn; sonda ol:

— Á-á, sen kári ájeńdi kelemej eteıin degen ekensiń ǵoı! — dep kúńkildeıdi.

Ol kórpeniń shetinen ustap alyp, bar pármenimen ózine qaraı sondaı dál tartyp kep qalady, men joǵary yrshyp ketem de, birneshe aýdarylyp baryp, jumsaq qus tósekke gúmp ete túsem, sonda ájem:

— Qalaı eken, shomyrdyń balasy? Aıtshy, qane? — dep, sylq-sylq kúledi.

Biraq, keıde ájemniń ǵıbadaty tym uzaqqa sozylady, ondaıda men shynynda da uıqtap qalamyn da, ájemniń jatqanyn da sezbeımin.

Árdaıym renjý, urys-keris jáne tóbelespen ótken kúnderden soń ol uzaq ǵıbadat etetin; ondaı ǵıbadatty tyńdaýdyń ózi óte qyzǵylyqty; úıde bolǵan oqıǵanyń bárin ájem qudaıǵa túgel baıandaıdy: zildeı, zor obadaı bop tizerlep otyrady da, áýeli túsiniksiz, zýlata sybyrlaıdy, sonsoń qońyr daýyspen kúńkildeı jóneledi.

— Kimde-kimniń jaqsylyq tileıtini ózine aıan ǵoı, qudaıym. Mıhaılonyń jasy úlken, onyń qalada qalǵany jón bolar edi, ózenniń arǵy betine ketý oǵan ári jábir, ári ol synalmaǵan, jańa jer ǵoı, onda ne bolary belgisiz. Ákesi bolsa, — odan góri Iakovty jaqsy kóredi. Balalaryn osylaısha teń kórmeý jaqsy ma? Qaısar shal ǵoı, — aqyl engizseń edi soǵan, qudaıym.

Tunjyraǵan qara ıkondarǵa nurlanǵan úlken kózderin qadap:

— Balalaryna enshini qalaı berý kerek ekenin uǵýy úshin, oǵan bir táýir tús engizseńshi sen, qudaıym! — dep óziniń qudaıyna keńes beredi.

Shoqynyp qoıady, zor mańdaıyn edenge soǵyp, tájim etedi de, qaıtadan boıyn túzep alyp, sendire sóıledi:

— Varvaraǵa bir baqyt bere salmaısyn ba! Ne jazdy ol saǵan, basqa jurttan artyq ne kúnasy bar? Deni sap-cay, jas áıel — sóıte tura osynsha qasiret shegip júr. Sosyn Grıgorııdi de esińe al, qudaıym, — kózi birden-birge kemip barady. Kózden aırylsa, qaıyr surap ketedi! Jaqsy emes qoı ol! Búkil ómirin ataı úshin sarp etti, biraq ataı oǵan kómek berer me... O, qudaıym, qudaıym...

Ájem, basyn tómen salbyratyp jiberip qolymen súıep, qalyń uıqyǵa ketkendeı, sileıip qatyp qalǵandaı, uzaq únsiz otyrady.

— Taǵy ne qaldy? — dep daýystap qabaǵyn túıińkirep umytqanyn esine túsiredi. — Búkil pravoslavnyı halyqty jarylqap, esirkeı gór; men qarǵys atqan, aqmaqtyń kúnasyn kesh, — kúnany zulymdyǵymnan emes, esýastyǵymnan isteıtinimdi óziń bilesiń ǵoı.

Sosyn, qatty kúrsinip qoıyp:

— Bári de ózińe aıan, baýyrym, bárin de óziń bilesin, jaryqtyǵym, — deıdi emirene, kóńildene sóılep.

Ájemniń ózine osynsha jaqyn qudaıy maǵan óte unaýshy edi, sondyqtan:

— Qudaı jaıynda áńgime aıtshy! — dep odan álsin-álsin suraı beretinmin.

Ájem qudaı jaıynda: sózderin birtúrli sozyp, kózderin jumyńqyrap jáne aman otyryp alyp, birtúrli erekshe, aqyryn ǵana sóıleıdi; kóterilińkirep otyrady, jalań basyna oramaldy bos salady da, ábden uıqtap qalǵansha, uzaq áńgimesin soza beredi:

— Qudaıtaǵala ujmaq shabyndyǵynyń ortasyndaǵy tóbeniń basynda, kók jaqut tas taqtyń ústinde, kúmis jóke aǵashtardyń saıasynda otyrady, ol aǵashtar jyl boıy gúldep turady; jumaqta qys ta, kúz de bolmaıdy, gúlder máńgi-baqı solmaıdy, qudaıdyń súıgen quldarynyń qýanyshy úshin solaı únemi sheshek atady da turady. Al, qudaıtaǵalanyń tóńireginde — jaýǵan qardaı, álde uıaly aradaı, — san-sapat perishteler ushyp júredi, — beıne bir aq kógershindeı kókten jerge túsip, qaıta kókke kóterilip, qudaıǵa bizder jaıynda, adamdar jaıynda kórgen-bilgenderiniń barlyǵyn baıandap turady. Onda seniń de, meniń de, atańnyń da, — bárimizdiń de menshikti perishtemiz bar, qudaıtaǵala jurttyń bárin birdeı kóredi. Mysaly, seniń perishteń: «Lekseı atasyna tilin shyǵardy!» — dep, qudaıtaǵalaǵa habar ákeledi. Sosyn qudaıtaǵala: «Endeshe ony atasy shybyqqa jatqyzsyn!

— dep buıryq beredi. Sóıtip, kimge ýaıym-qaıǵy túrinde, kimge qýanysh túrinde — jurttyń bárine istegen isterine laıyq sybaǵasyn berip otyrady. Qudaıtaǵalanyń bul isteriniń bári de sondaı jaqsy bolǵandyqtan, perishteler máz-maıram bop, qanattaryn qaǵysady da: «Dańqyń arta tússin, qudaıtaǵala, dańqyń arta tússin!» — dep, ony únemi qoshametteýmen bolady. Al endi qudaıtaǵala bolsa, ol aınalyp keteıin, — jarar endi, degendeı — perishtelerge qarap, tek kúlimsireıdi de qoıady.

Ájemniń ózi de bundaıda, basyn shaıqaı túsip, kúlimsirep qoıady.

— Osyny óziń kórdiń be?

— Kórgenim joq, biraq bilemin! — dep, oılanyńqyraı jaýap qaıyrady ájem.

Qudaı, jumaq, perishteler jaıynda sóılegen kezinde, ájem kishireıe, meıirimdene túsedi, júzi jasaryp ketedi, jasaýraǵan kózderi erekshe bir jyly, lepti nur shashyp turady. Men atlastaı jyltyldaǵan zildeı burymdaryn qolyma alamyn da moınyma orap, ájemniń ushy-qıyry joq, eshbir jalyqtyrmaıtyn áńgimelerin, tyrp etpeı otyryp, qadala tyńdaımyn.

— Adamǵa qudaıdy kórýge jazǵan emes, — kózińnen aırylasyn; oǵan tek áýlıeler ǵana týra qaraıdy. Biraq men perishtelerdi kórdim: olar ar-uıatyń taza kezde kórinedi. Shirkeýde sáske tústegi ǵıbadatta turǵanmyn, qarasam, shirkeý tórinde tuman sekildi ekeý júr, jap-jarqyn tulaboılarynan arjaǵyndaǵynyń barlyǵy kórinedi, kesteli shilterdeı, seldir qanattary jer syzady. Taqty shyraınalyp, kári Ilá ákeıge kómektesip júr eken: Ilá qudaıǵa jalbarynyp, kári qoldaryn kótergende, álgiler onyń shyntaǵynan demeıdi. Ilá ábden máýjiregen kári edi, kózi de kórmeıtin, árnársege soqtyǵa beretin, sodan keıin kóp keshikpeı ýaqyty jetti, qaıtys boldy. Sonda perishtelerdi kórgenimde, — qýanǵanymnan sileıdim de qaldym, júregim shymyrlap, kózimnen jas parlap qoıa berdi, — oı, qandaı jaqsy boldy deseńshi! Oı, jan-kókegim, Lónka-aı, qudaıdyń kóginde de, jerinde de barlyq nársesiniń bári jaqsy ǵoı, tym tamasha ǵoı...

— Bizdiń úıde de jaqsy ma?

Ájem, shoqynyp qoıyp:

— Sharapatty áýlıe ananyń dańqy arta bersin, — bári jaqsy! — dep jaýap qaıyrdy.

Bul meniń kóńilime túıtkil boldy: úıdegi hal-jaıdyń bárin de jaqsy deý qıyn edi, óıtkeni úıdegi turmystyń ózi birden-birge jaman bop bara jatqan sıaqty kórinetin.

Bir kúni men, Mıhaıl aǵaıdyń bólmesine kiretin esik janynan ótip bara jatyp, appaq kıimge oranǵan Natalá jeńgeıdiń qolyn kókiregine basyp:

— Qudaıym-aı, alsańshy meni, áketseńshi meni... — dep onsha qatty daýystamaı, biraq úreı shasha qaqsap, bólmede jantalasyp júrgenin kórgemin.

Natalányń jalbarynýy maǵan túsinikti edi de Grıgorıı:

— Odan da kózden aırylyp, qaıyr surap ketkenim kóp artyq... — dep kúńkildegen kezinde, buǵan da túsinetinmin.

Grıgorııdiń kózinen tezirek aırylýyn tileıtinmin, óıtkeni men oǵan jetekshi bolar edim de ekeýmiz birge qaıyr surap júrer edik deımin. Muny oǵan aıtyp ta qoıǵanmyn; master, saqalyn jelpildete kúlip:

— Bárekelde, ketsek ketemiz! Sonda men mynaý seh starshyny Vasılıı Kashırınniń qyzynan týǵan nemeresi! — dep qalaǵa jar salar edim. Tamasha bolar edi... — dep jaýap qaıyrǵan-dy.

Natalá jeńgeıdiń nursyz kózderiniń astyndaǵy kógergen isikterin, sap-sary bet alabynan isik erinderin áldeneshe ret kórgenmin. Ájemnen:

— Aǵaı ony sabaı ma? — dep suraımyn.

— Bildirmeı ǵana sabaıdy, qarǵys atqan zalym! — dep jaýap qaıyrady ájem, kúrsine túsip. — Atań sabama deıdi, sondyqtan ol túnde sabaıdy. Aǵań jaýyz da, jeńgeń — jasyq....

Sosyn, kóńili qozyp, áńgimege kirisip ketedi:

— Degenmen, qazirde burynǵydaı sabamaıdy ǵoı! Kóp bolsa, aýyzǵa, qulaq shekege qoıyp qalady, azdap qana burymynan tartqylaıdy, al burynǵy kezde talaı saǵat tópeýshi edi ǵoı! Bir kúni atań meni Pasqanyń birinshi kúni túski ǵıbadattan keshke deıin sabaǵan. Sabap-sabap sharshaıdy, demalyp alyp taǵy da sabaıdy. Delbemen de, qolyna ne tússe sonymen sabady.

— Ne úshin?

— Umytyp qalyppyn qazir. Endi bir ret ózimdi ólimshi qyp sileıtip saldy da, bes táýlik boıy as bermeı qoıdy, — o joly azar degende ońaldym. Ony aıtsań, taǵy birde....

Buǵan men esimnen tana tańqalýshy em: ájem atamnan eki ese qomaqty, sondyqtan oǵan atamnyń áli keledi degenge nanýǵa bolmastaı edi.

— Álde atam senen kúshti me?

— Kúshti emes, jasy úlken ǵoı! Onyń ústine, — eriń! Men úshin ol qudaı aldynda jaýapty, al men kóne berýge mindettimin...

Ájemniń ıkondardyń shańyn súrtkenine, olardyń oqaly kıimin tazalaǵanyna qaraý bir qyzyq, ári súıkimdi edi; ıkondar ylǵı injý, kúmispen áshekeılengen, bastarynyń aınalasyndaǵy sáýlelerine asyl tastar qadalǵan, tym ásem bolatyn-dy; ájem ıkondy epti qolymen kóterip alady da, oǵan kúlimsireı qarap:

— Júzi qandaı súıkimdi!.. — deıdi emrene sóılep.

Shoqynyp alyp, súıip qoıady.

— Ah, shań basyp, tútigip ketipsin ǵoı, qýanyshtyń shalqar bulaǵy, sharapatty anam! Beri qarashy, jan-kókegim Lóná, sýreti qandaı názik salynǵan, tulǵalary tıtteı bolsa da, árqaısysy basqa-basqa tur. Munyń atyn «On eki meıram» deıdi, ortasyndaǵy Feodorovskiden shyqqan, asqan meıirimdi Marıam — ana ǵoı. Al, mynaý: «Meniń tabytta jatqanymdy kórgeninde, eńirep jylamaǵaısyn, ana» degen ǵoı...

Keı kezde maǵan, ynjyq Katerına apamnyń qýyrshaq oınaǵanyndaı, ájem de shyn kóńilimen ıkondy ustap oınaıtyndaı kórinetin.

Ájem keıde top-tobymen jáne jeke-jeke júrgen shaıtandardy da kóretin.

— Bir kúni uly oraza kezinde, tún ishinde Rýdolf úıiniń janymen júrip kele jatyr edim; aı sútteı jaryq, bir mezette turba túbinde, shatyrdyń qyryna atsha minip otyrǵan, eńgezerdeı, dýda-dýda, qap-qara birdeńeni kózim shalyp qaldy, múıizdi basyn turbaǵa tuqyrtyp ıiskelep, pysqyrynyp qoıady. Iiskeleıdi de quıryǵyn bulǵań-bulǵań etkizedi, shatyrǵa úıkeleıdi. Men ony shoqyndyryp: «Qudaı tirilsin de, onyń dushpandary álek bolsyn», — dedim. Sóıdegen kezimde ol aqyryn ǵana qyńsylap jiberdi de, shatyrdan aýlaǵa tońqalań asyp tústi de ketti, — álek boldy! Shamasy, sol kúni Rýdolfter orazada jemeıtin bir nárse pisirip jatsa kerek, shaıtan sony ıiskelep qýanyp otyr eken...

Shaıtannyń shatyrdan tońqalań asyp túskenin kóz aldyma elestetip kúlemin, ájem de kúlip, áńgimesin soza túsedi:

— Shaıtandar kádimgi kishkentaı balalar sıaqty, tentektikke óte áýes keledi. — Bir kúni monshada kir jýyp jatyr em, tún ortasy bolyp qalǵan; bir mezette peshtiń qaqpaǵy ashylyp kep ketti! Az ba, kóp pe — belgisiz, qyzyldy, jasyldy, taraqandaı qap-qara birdeńeler lap berip shyǵa keldi. Esikke júgirip em, — jol joq; aıaq alyp júre alar emessiń, monshaǵa shaıtan lyq toldy, burylyp bolmaıdy, aıaǵyma oratylady, tartqylaıdy, ábden syǵyp tastady, tipti, tyrp eterge jaıym qalmady! Mysyq tárizdi, júndes, up-uıań jyp-jyly, barlyǵy da tek artqy aıaqtarymen júredi; shyr aınalady, asyr salady, tyshqannyń tisterindeı tisterin aqsyıtyp qoıady, tıtteı kózderi jap-jasyl, múıizderi jańa ǵana shyǵyp kele jatqandaı bultıyp tur, quıryqtary shoshqanyń toraıynyń quıryǵyndaı, — oı, qudaı saqtasyn! Esimnen tanyp qalyppyn ǵoı! Esimdi jyınasam, — shyraq ólimsirep qana janyp tur, astaýym sýyp qapty, jýǵan kirimdi edenge túsirip tastapty. Ah, senderdi me, taý soqqyrlar! — dedim.

Men, kózimdi jumyp alyp, peshtiń kómeıinen, onyń surǵylt jumyr tastarynan júndes, shubar ala jándikterdiń ústi-ústine aǵyla shyǵyp, tıtteı monshaǵa lyq tolǵanyn, shyraqty úrgilegenin, qyzǵylt tilderin shálkestene jalaqtatyp júrgenin kórip otyrǵandaımyn. Bul da qyzyq, biraq qorqynyshty. Ájem basyn shaıqaı túsip, birer mınýttaı úndemeı otyrady da, taǵy da kenet laý etip janyp ketkendeı bolady:

— Ol qarǵys atqandardy taǵy bir ret kórdim; bu da túnde bolǵan, qystygúni, boran soǵyp tur edi. Dúkov saıynan ótip kele jatqanmyn, seniń ákeńdi Iakov pen Mıhaılo toǵan oıyǵyna batyryp jibermek bolǵanyn aıtqan edim ǵoı, esińde bar ma? Tap sol aramen kele jatqanmyn; jalǵyzaıaq soqpaqpen tómen, saıdyń túbine quldılap túsip ketýim-aq muń eken, saı boıymen ysqyra, qıqýlaı jónelmesin be? Qarasam, úsh qara at jekken troıka maǵan qaraı yzǵytyp keledi, qyzyl qalpaqty eńgezerdeı bir shaıtan, qaqqan qazyqtaı qaqshıyp, troıkany aıdap, shananyń aldyńda túregelip tur, temir shynjyr delbeni eki qolymen kere ustap keledi. Biraq, saı boıymen júretin jol bolmaýshy edi de, bulttaı býdaqtaǵan boranǵa bólengen troıka tup-týra toǵanǵa qaraı alyp ushyp barady. Shamada otyrǵandardyń barlyǵy da óńsheń shaıtandar; ysqyryp qoıady, aıqaılaıdy, qalpaqtaryn bulǵalaıdy, — órtshiler sıaqty, jeti shamaly troıka shaýyp ótti, báriniń attary da qara tústi; ol attar shynynda — adamdar — ata-analarynan qarǵys alǵandar eken. Mundaı adamdar shaıtanǵa kelemej bolady, shaıtandar ol adamdarǵa minip alady da, tún saıyn ózderiniń ártúrli mereke-saýyqtaryna aıdaıdy. Meniń ol kórgenim shaıtannyń qyz uzatqan toıy bolý kerek, sirá...

Ájeme nanbasyma bolmaıdy, — ol sonshama irkilmeı, sendire sóıleıdi.

Biraq ájem, Marıam-ananyń dúnıeniń qıyn-qystaý jerlerin kezgeni jaıly, «knáz-baryná» Engalycheva degen qaraqshy áıeldi, orys adamdaryn eltirme, tonama dep, úgittegeni jaıly óleńderdi; dýana Alekseı týraly, jaýynger Ivan týraly óleńderdi; asqan dana Vasılısa týraly, Pop-teke men qudaıdyń ókil balasy týraly ertegilerdi; Posadnısa Marfa týraly, qaraqshylardyń atamany — Ýsta qatyn týraly, Egıpettiń kúnakár áıeli — Marıa týraly, qaraqshynyń anasynyń qaıǵy-qasireti týraly sumdyq úreıli ańyz-áńgimelerdi ásirese qyzǵylyqty etip aıtatyn-dy. Ertegi, ańyz óleńderdi tym kóp biletin.

Adam ataýlynyń bárinen de, atamnan da, shaıtannan da, taǵy basqa ázázil-malǵundardyń birinen de qoryqpaıtyn ájem qara taraqandardan úreıi usha qorqýshy edi, olardy tipti alys jerden sezetin-di. Keıde meni tún ishinde oıatyp:

— Olesha, aınalaıyn, taraqan kele jatyr, ezip óltirshi, qudaı úshin! — dep sybyrlaıtyn.

Uıqyly-oıaý júrip, shyraq jaǵamyn da, dushpandy izdep, edende eńbektep júremin; ony tez jáne únemi taba bermeýshi em.

— Esh jerde joq, — deımin men, biraq ájem, basyna deıin kórpege búrkenip alyp, qozǵalmastan jatyp:

— Oı, bar deımin! Álde de izdeńkireshi, ótinem senen! Osy arada júr, bilemin ǵoı... — dep jalynady bolar-bolmas estirtip.

Ájem eshýaqytta qatelespeıtin, — taraqandy kereýetten aýlaq bir jerden aqyry taýyp alam.

— Óltirdiń be? Endeshe, qudaıǵa shúkir! Saǵan da aldyraz bolsyn...

Sosyn, basynan kórpesin tómen ysyryp raqattana dem alyp, kúlimsireıtin.

Jándikti taba almasam, ájem uıqtaı almaıtyn; túnniń meńireý tynyshtyǵynda tıtteı bir sybdyr shyqsa, ájemniń denesi selk ete qalatynyn sezip jatamyn, demin ishinen alyp:

— Tabaldyryq mańynda... sandyq astyna jorǵalap kirip ketti... — dep sybyrlaǵanyn estımin.

— Taraqannan nege qorqasyń?

Ájem buǵan da oryndy jaýap qaıtarady.

— Nege kerek ekenin túsinbeımin solardyń? Qap-qara bop, jorǵalaıdy da júredi, jorǵalaıdy da júredi. Qudaıtaǵala árbir qurt-qumyrysqanyń ózine bir maqsat bergen: esekqurt úıdiń dymqyl ekenin bildiredi, qandala bolsa — úı qabyrǵalarynyń las bolǵany, bıt tússe — adamnyń aýyrar belgisi, — bári de túsinikti! Al, mynalar bolsa, bularda qandaı kúsh-qýat bar ekenin, ne úshin jiberilgenin kim biledi?

Bir kúni, ájem, qudaımen peıildese áńgimelesip, júginip otyrǵan kezinde, atam bólmeniń esigin shalqasynan qaıyryp tastap:

— Al, sheshesi, qudaı urdy bizdi, — órtenip jatyrmyz! — dedi qarlyǵyńqy daýyspen.

Ájem, edennen ushyp túregelip:

— Ne dep tursyń eı! — dep aıqaılap jiberdi de, ekeýi aıaqtaryn dúrs-dúrs basyp, keń aýyz-bólmeniń qarańǵylyǵyna súńgip ketti.

— Evgená, ıkondardy al! Balalardy kıindir, Natalá! — dep ájem: qatty daýystap, qatań únmen buıryq berip júr de, atam aqyryn ǵana:

— I-ı-y... — dep eńirep júr.

Men kýhnáǵa júgirip shyqtym; aýla jaqtaǵy tereze altyndaı jarqyrap tur; eden betinde sarǵysh sáýle syrǵanap júr, jalań aıaq Iakov aǵaı, etigin kıip jatyp, tabanyn kúıdirip bara jatqandaı, etik ústinde shoqań qaǵyp:

— Mıshka órtedi, órt jiberdi de qashyp ketti, ehe! — dep aıqaılap júr.

Ájem:

— Ket ári, tóbet! — dep, Iakovty esikke qaraı qatty ıterip jiberip edi, qulaýǵa shaq qaldy.

Tereze qyraýynyń qabatynan masterskoı shatyrynyń janyp jatqany, onyń ashyq esiginen buıra jalynnyń uıtqyǵany kórindi. Jym-jyrt tún ishinde janǵan ot tútinsiz qyzyl sheshek atty; ot ústinde tek shyrqaý bıikte ǵana, qus jolynyń kúmis júlgesin kórýge kedergi bolmaı kúńgirt bult qalyqtap tur. Qyzara jarqyrap, masterskoı qabyrǵasynyń keń sańlaýlaryn qyzyl boıaýǵa bólep, balqyǵan qısyq-qısyq shegedeı syrtqa arandaǵan ot oınaqshı asyr salyp jatqan aýlanyń ystyq túkpirine qaraı umtyla túskendeı, qora-qopsylardyń qabyrǵalary dir-dir etedi. Shatyrdy shapshańdap qarmaı túsip, qurǵaq shatyrdyń qara taqtaılarynyń boıymenen altyndaı sarǵysh, qyzyl baýlar ıreleńdeıdi; solardyń arasynda erekshe kózge túse soraıyp, jińishke qumyra turba tútindetip tur; tereze áınekterine aqyryn-aqyryn sytyrlaǵan, jibekshe sýsyldaǵan dybys kep soǵylady; órt birden-birge kúsheıe tústi, órt mánerlegen masterskoı barǵan saıyn shirkeýdiń ıkondar turatyn qabyrǵasyna uqsap, ózine taman eriksiz enteletti.

Basyma zildeı sholaq tondy búrkep, aıaǵyma bireýdiń etigin suǵa salyp, senege, syrtqy esik aldyna súıretile shyǵa keldim de, jarqyrap asyr salǵan ottyń jaryǵynan kózim uıalyp, atamnyń, Grıgorııdiń, aǵaıdyń aıqaıynan, órttiń shatyrlaǵan dybynynan qulaǵym tunyp, ájemniń qylyǵynan shoshyp, sileıip qaldym: ájem, basyna bos qapshyqty búrkeı salyp, at jabýǵa oranyp, otqa dúrse qoıa berdi de:

— Kókdári, aqymaqtar! Kókdári jarylyp ketedi... — dep aıqaılap, otqa berip ketti.

— Usta anany, Grıgorıı!- — dep eńiredi atam. — Oı, qurydy ǵoı...

Biraq ústi-basynan tútin býdaqtap, basyn shaıqaı túsip, sozylýy qoldarymen kókdári maıy toly bir shelektik shynyny ustap, eńkeıip, ájem shyǵyp ta úlgirdi.

— Atty alyp shyq, ákesi! — dep aıqaılady ájem, qarlyǵa, jótele sóılep. — Iyǵymdaǵyny sypyryp alsańdarshy, — janyp baramyn ǵoı, kórmeısińder me?..

Grıgorıı tutanǵan at jabýdy ájemniń ıyǵynan sypyryp aldy da, eki búktetilip ap, masterskoıdyń esigine kúrekpen úlken-úlken kesek qardy laqtyra bastady; qolynda baltasy bar aǵaı Grıgorııdiń qasynda shyrkóbelek aınalyp júr; atam, ájemniń ústine qar shashyp, qasynda júgirip júr; ájem shynyny kúrtik qarǵa tyǵa salyp, qaqpaǵa qaraı umtylyp ony ashyp jiberdi de, júgirip kirgen adamdarǵa ıilip:

— Azbardy qorǵańdar, kórshiler! Órt azbarǵa, pishen saraıǵa oıyssa — bizdiki túp kótere janyp ketedi de, sizderdiki de órtenedi! Shatyrdy shaýyp túsirińder, pishendi baqqa laqtyryńdar! — dedi. — Joǵary tasta, Grıgorıı, jerge laqtyra beretiniń ne? Sasqalaqtama, Iakov, jurtqa balta, kúrek ber! Jumyla qımyldańyzdar, kórshi jaryqtyqtarym, — qudaı dem bergeı bizge.

Ájemniń ózi de órtteı qyzǵylyqty; qap-qara tulǵasyn qýalaı ottyń jaryǵy túsken ájem, barlyq jerge der kezinde baryp, barlyǵyn bılep-tóstep, barlyǵyn baıqap, aýlada zyr-júgirip júr.

Aspanǵa aryndaı atylyp, atamdy súırelep urshyqtaı úıirip, aýlaǵa Sharap ytqyp shyǵa keldi; úlken kózderine ot shaǵylysa ketkende, kózderi qyzara jarq ete qaldy; at osqyryp, aldyńǵy aıaqtarymen jer tireı tura qaldy; atam tizgindi laqtyryp jiberdi de:

— Usta, sheshesi! — dep aıqaılap, sekirip ketti.

Ájem aryndaǵan attyń aıaǵynyń astyna qaraı tap berdi, qulashyn jaıyp qarsy aldyna tura qaldy; at músirkene kisinep jiberdi de, jalynǵa kóziniń qıyǵyn salyp ájeme qaraı umtylyp qoıa berdi.

Ájem attyń tizgininen ustaı alyp, moıynyna qaǵyp-qaǵyp qoıyp:

— Endeshe, qoryqpaı-aq qoı! — dedi jýan daýyspen. — Myna, alaı-túleıdiń ishinde seni tastap ketetin be edim men? Áı, tyshqanshyǵym-aı...

Ájemniń ózinen úsh ese zor tyshqanshyǵy bastartpaı onyń sońynan qaqpaǵa qaraı aıańdady da, ájemniń qyp-qyzyl betine qaraı túsip, pysqyryp qoıdy.

Tárbıeshi Evgená úıden, shymqaı oraǵan, tunshyǵa jylaǵan balalardy alyp shyqty da:

— Vasılıı Vasılıch, Lekseı joq... — dep aıqaılady.

— Júre ber, júre ber! — dep jaýap qaıyrdy atam, qolyn sermep; tárbıeshi áıel alyp ketpesin dep, men krylso baspaldaǵynyń astyna jasyrynyp qalǵanmyn.

Masterskoıdyń shatyry opyrylyp ta tústi; shatyr arqalyqtarynyń jińishke ýyqtary, tútini býdaqtap, altyn shoǵy jarqyrap, kókke shanshyla soraıyp-soraıyp tur; masterskoı ishinde jasyl, kók, qyzyl quıyndar aznap, satyrlap jarylyp jatyr, kúrektep qar laqtyryp áıdik koster aldynda, toptalyp turǵan adamdarǵa taman aýla ishine qaraı, jalyn qushaq-qushaǵymen atylady. Ot ortasynda qazandar qutyryna qaınap jatyr, qalyń bý men tútin túıdek-túıdek kóteriledi, kózden jas parlatyp, aýlany bir jaman ıis keýlep ketti; men krylso astynan shyǵa keldim de, ájemniń aıaǵyna oratyldym.

— Joǵal! — dep aqyrdy ájem. — Basyp ketedi, joǵal...

Tóbesinde aıdary bar, jez bórik kıgen salt atty bireý aýlaǵa kirip keldi. Jıren attan aq kóbik atqan, álgi adam, qamshy ustaǵan qolyn joǵary kóterip:

— Jol berińder! — dep, kijine daýryqty.

Qońyraýlar kóńildene, ekpindete shyldyr-shyldyr etti, barlyǵy da meıramdaǵydaı qyzǵylyqty, ásem. Ájem meni krylsoǵa qaraı ıterip jiberdi;

— Kimge aıtyp turmyn? Joǵal!

Bul sátte onyń tilin almasqa múmkin emes edi. Men kýhnáǵa bardym da, tereze áınegine taǵy da jabysa qaldym, biraq endi qaraýytqan top adamnyń tasasynan ot kórinbedi, — qysqy qara bórikter men kartýzdardyń arasynda tek jez dýlyǵalar ǵana jaltyldaıdy.

Otty jerge tez buqtyrdy, sý quıyp, taptap tastady, polısıa jurtty taratyp jiberdi de, ájem kýhnáǵa kirip keldi.

— Bul kim? Senbisin? Uıqtaǵan joqpysyn, qorqyp otyrmysyn? Qoryqpa, bári de bitti...

Janyma kep otyrdy da, teńsele túsip, únsiz qaldy. Jym-jyrt túnniń qarańǵylyqtyń qaıtadan ornaǵany jaqsy boldy; biraq otty da qımaısyn.

Atam kelip, bosaǵaǵa toqtaı qaldy da:

— Sheshesi-aý? - dep surady.

— Ie?

— Kúıip qaldyń ba?

— Eshteńe etpes.

Atam, óziniń kúzenniń betindeı, kúıe-kúıe betine kógildir sáýle túsirip, kúkirt sirińke tutatyp, stol ústindegi shyraqty taýyp aldy da, asyqpaı, ájemniń janyna kep otyrdy.

Óziniń ústi-basy da kúıe-kúıe, qyshqyl tútin ańqyp otyrǵan ájem:

— Jýynsań edi, — dedi.

Atam kúrsinip qoıdy:

— Saǵan qudaıtaǵalanyń jarylǵasyny tıetin kezi bolady, zor aqyl engizedi saǵan...

Sosyn, ájemniń ıyǵynan sıpap:

— Az ǵana ýaqytqa, bir saǵatqa bolsa da, aqyl engizedi!.. — dedi taǵy da, tisin aqsıta kúlimsirep.

Ájem de aqyryn kúlip, birdeńe degisi kep edi, biraq atam qabaǵyn shytty.

— Grıgorııdi jumystan bosatý kerek, — bul sonyń jete qaramaǵandyǵynan boldy! Mujyqtyń áli bitti, isterin istedi! Iashka krylso aldynda otyr, jylaıdy aqmaq... Soǵan barsań qaıter edi...

Ájem túregeldi de, qolyn betine tosyp, saýsaqtaryn úrleı túsip, shyǵyp ketti, sosyn atam meniń betime qaramastan:

— Órttiń bárin bastan-aıaq kórdiń be? Ájeń qalaı eken, á? — dep surady aqyryn ǵana. — Kempir ǵoı... taıaq ta jegen, soǵylyp bitken, sonda da kórdiń be! Áı, senderdi me-e... — dedi.

Búgilip aldy da kópke deıin únsiz otyrdy, sonsoń túregeldi de shyraqtyń kúlin saýsaqtarymen túsirip jatyp:

— Qoryqtyń ba? — dep surady taǵy da.

— Joq.

— Qorqatyn eshteńe de joq...

Kóılegin ıyǵynan ashýlana julqyp tastap, buryshqa, qoljýǵyshqa taman bardy da, sol arada qarańǵyda turyp, aıaǵyn tebinip qoıyp:

— Órt degen aqmaqtyq! — dedi daýystap. — Órtengen úıdiń ıesin sol úshin alańǵa aparyp, shybyrtqymen osý kerek; ol — aqmaq, áıtpese — ury! Osylaı isteý kerek, sonda órt te bolmaıdy!.. Bar, uıqta. Neǵyp otyrsyń?

Men ketip qaldym, biraq bul túni uıqtaı almadym: tósekke jańa ǵana jatyp em — bir adam aıtqysyz ańyraǵan jylaý tósekten ushyryp túsirdi; qaıtadan kýhnáǵa júgirdim; kýhná ortasynda, qolynda shyraq, kóıleksiz atam tur; shyraq dir-dir etedi, atam edendi aıaǵymen syrp-syrp basady da, turǵan ornynan qozǵalmaı:

— Sheshesi, Iakov, bul nemene? — dep barqyraıdy.

Men peshke yrǵyp shyǵyp, buryshqa tyǵylyp qaldym, sosyn úıde órt kezindegideı taǵy da ábiger bastaldy; barǵan saıyn qatty, zildi, yrǵalǵan jylaý úıdiń tóbesi men qabyrǵalaryna tolqı soǵylyp tur. Atam men aǵaı aptyǵa júgirip júr, olardy bir jaqqa qýyp, ájem aıǵaı salady; Grıgorıı, peshke otyn toltyryp, otyndy dúńgirletip júr, shoıyn ydystarǵa sý quıady da, astrahan túıesi tárizdi, basyn shaıqaı túsip kýhnáda ersili-qarsyly júr.

— Oý, sen áýeli pesh jaqsaıshy! — dep buıyrdy ájem.

Grıgorıı shyra alýǵa júgirdi, meniń aıaǵyma qoly tıip ketti de:

— Kim munda? — dep shoshyna aıqaılap jiberdi. — Túý, záremdi ushyrdyń ǵoı... Qaıdaǵy bir kerekpegen jerde sen júresin-aý...

— Ne bop jatyr?

— Natalá jeńgeń tolǵatyp jatyr, — dedi ol nemkettileý sóılep, edenge yrǵyp túsip.

Óz sheshem bosanǵan kezinde tap bulaı aıqaı salmaǵany esime tústi.

Shoıyn ydystardy otqa qoıyp bop, Grıgorıı meniń janyma — pesh ústine shyqty da, janqaltasynan sazdan jasaǵan trýbkasyn alyp kórsetti maǵan.

— Kózime darý bolar ma eken dep, temeki tarta bastadym! Ájeń.: nasybaı at deıdi, biraq men odan da temeki tartqan táýir ǵoı, deımin...

Grıgorıı pesh erneýinde, aıaǵyn salbyratyp, shyraqtyń solǵyn jaryǵyna kóz jiberip, tómen qarap otyr; qulaǵy men beti kúıe-kúıe, kóıleginiń bir shabýy jyrtyq men onyń qursaýdaı, jalpaq qabyrǵalaryn kórip otyrmyn. Kózildiriginiń bir áınegi synyp qapty, áınektiń jartysyna jaqyny keneresinen ushyp túsken, sol tesiginen jara tárizdi, sýlanǵan qyzyl kózi kórinip tur. Trýbkasyna japyraq temekini nyǵaı salyp jatyp, tolǵatqan áıeldiń sarnaǵan dybysyna qulaǵyn tigedi de, mas kisishe ár neniń basyn bir shata kúńkildeıdi:

— Ájeń edáýir kúıip qaldy. Ol endi qalaı bosandyrar eken? Jeńgeńniń zar qaǵyp jatqanyn qarashy! Ony jurt umytyp ketti ǵoı; ózi órt shyǵysymen-aq — shoshyp ketip, dóńbekshı bastaǵan edi... Adamdy týý degenniń qandaı qıyn ekenin, mine, kórip otyrsyn ǵoı, qatyndardy sonda da qurmettemeıdi! Esińde bolsyn: qatyndardy qurmetteý kerek, analardy degenim ǵoı...

Men qalǵyp otyrmyn, biraq abyń-kúbińnen, esik sartylynan, Mıhaıl aǵaıdyń mas aıqaıynan oıanyp kete berem; qulaǵyma bir tańǵajaıyp sózder keledi:

— Patsha esigin ashý kerek....

— Rom qosqan sham maıy men kúıe ishkizińiz: jarty stakan maı, jarty stakan rom jáne bir úlken qasyq kúıe...

Mıhaılo aǵaı:

— Meni jiberseńizshi, kóreıin... — dep qoımastan jalynady.

Eki aıaǵyn taltaıta sozyp, ol edende otyr, alaqanymen edendi sapyldata soǵyp, aldyna álsin-áli túkiredi. Pesh ústi shydatqysyz yssy bop ketti de, men jerge tústim, biraq aǵaıdyń qataryna jete bergenimde, ol meniń aıaǵymnan ustaı alyp, tartyp qaldy, jelkemmen edenge soǵylyp, qulap tústim.

— Aqmaq, — dedim men oǵan.

Sonda ol ushyp túregelip, meni qaıtadan ustap aldy da, úıirip qalyp:

— Peshke soǵyp, byt-shyt qylaıyn, — dep aqyrdy.

Qonaqjan bólmede, buryshta, ıkondardyń aldynda, atamnyń tizesinde otyrǵanymda esimdi jyınadym; atam, tóbege qarap, meni terbete túsedi de:

— Bizderdiń eshqaısymyzǵa da keshirim joq... — deıdi aqyryn ǵana.

Atamnyń qaq tóbesinde jarqyraǵan maısham, bólme ortasyndaǵy stolda shyraq janyp tur, terezeden qysqy alakóleńke tań da saz berip qalypty.

Atam maǵan qaraı eńkeıip:

— Qaı jeriń aýyrady? — dep surady.

Aýyrmaıtyn jerim joq; basym dymqyl, denem kótertpeıdi, biraq ony aıtqym kelmedi, — aınala tóńiregimniń barlyǵy birtúrli tańǵajaıyp: bólmedegi barlyq stoldarda derlik óńsheń bir beıtanys adamdar otyr — ashyq kók kıim kıgen pop, áskerı kıim kıgen, appaq qýdaı, bir áljýaz kózildirikti shal, taǵy da kóp adamdar; barlyǵy da aǵashtaı bop qalshyıyp qybyr etpesten kútip otyr, jaqyn jerden shylpyldaǵan sýdyń dybysyna qulaqtaryn tigedi. Eki qolyn artyna ustap, sileıip, esik kásheginiń janynda Iakov aǵaı tur. Atam:

— Má, mynany aparyp uıqtat, — dedi oǵan.

Aǵaı meni ózine qaraı saýsaǵymen ymdap shaqyrdy da, aıaǵynyń ushynan basyp, ájem bólmesiniń esigine qaraı júre berdi, sonymen men kereýetke shyqqan soń:

— Natalá jeńgeń qaıtys boldy ǵoı... — dep, sybyr ete tústi.

Buǵan men tańdanǵanym joq, — jeńgeı kópten beri kýhnáǵa, tamaqqa kelmeı, kózge túspeı júrgen.

— Ájem qaıda?

Aǵaı, qolyn bir siltep:

— Sonda, — dedi de taǵy da manaǵysyndaı, jalań aıaǵynyń ushymen basyp shyǵyp ketti.

Men aınalama qarana túsip, kereýette jatyrmyn. Tereze áınekterine túkti aq shashty, bir kúńgirt better jabysa qalypty; buryshta, sandyqtyń ústińgi jaǵynda ájemniń kıimi ilýli tur, — men ony biletinmin, — biraq qazir sol arada bir adam jasyrynyp, ańdyp turǵandaı bop kórindi. Basymdy kópshik astyna tyǵyp, bir kózimmen esikke qarap jatyrmyn; qus tósekten ushyp túregelip, qasha jónelgim keledi. Úıdiń ishi ystyq. Syganoktyń ólimin, sondaǵy eden boıymen jan-jaqqa sýdaı aqqan qandy eske túsirip, bir qoımaljym, aýyr ıis tunshyqtyryp barady; basymdy, álde júregimdi bir túrli bir isik keýlep bara jatqan tárizdi; osy úıde kórgen-bilgenderimniń bári, óńmenimnen qystygúni kósheden ótken obozdaı shubatylyp, zilin salady, dińkemdi qurtady...

Esik óte aqyryn ashyldy da bólmege ilbip qana ájem kirdi, bir ıyǵymen esikti jaýyp, arqasyn soǵan súıep turdy da, sónbes maıshamnyń kógildir jalynyna qaraı eki qolyn sozyp, balasha jylamsyrap, aqyryn ǵana:

— Qoldarym-aı, qoldarym aýyryp barady ǵoı... — dedi.

Kóktem týa aǵaılar enshi alysty; Iakov qalada qaldy, Mıhaıl ózeniń arǵy betine kóship ketti, atam Polevaıa kóshesinen, tómengi kirpish qabatynda qabap, shardaǵynda jyp-jınaqty shaǵyndaý ǵana bólmesi bar, jáne syıda butaqtary edireıgen qalyń tal ósken, saıǵa qulaıtyn baǵy bar, úlken bir qyzǵylyqty úı satyp aldy.

Qary erip ketken jumsaq jolmen ekeýmiz baqty aralap kele jatqan kezimizde:

— Shybyq kóp-aq eken! — dedi atam, maǵan kózin qýaqylana qysyp qoıyp. — Jýyq arada saǵan árip úırete bastaımyn, bul shybyqtar sonda paıdaǵa asady áli...

Búkil úı páterge kirgen adamǵa lyq toly; atam ózine jáne qonaq qabyldaýǵa dep joǵarǵy qabatynan tek bir keń bólme ǵana qaldyrdy, ájem menimen birge shardaqtaǵy bólmege ornalasty. Bul bólmeniń terezesi kóshe jaqta edi, keshtiǵurym jáne meıram kúnderi mas adamdardyń qabaqtan shyǵyp, kóshede teńsele basyp ketip bara jatqandaryn, daýryǵyp aıqaılaǵandaryn, qulaǵandaryn tereze aldyna asyla eńkeıip, kórip otyrýǵa bolatyn-dy. Keıde mastardy qapshyqsha laqtyryp, jol boıyna shyǵaryp tastaıdy, olar qabaq esigine qaıtadan enteleıdi; esik sart-surt ashylyp-jabylady, dir-dir qaǵady, aspaly shyǵyrshyǵy shyıq-shyıq etedi, tóbeles bastalady, joǵarydan osynyń bárine qarap otyrý qyzyq-aq. Atam, balalarynyń ornalasýyna kómektesý úshin, ertemen solardyń masterskoılaryna ketedi; sharshap, silesi qatyp, ashýlanyp, keshtiǵurym qaıtady.

Ájem as pisiredi, is tigedi, ogorodty jáne baqty shuqylaıdy, kózge kóringizsiz bir qamshymen qýalap júrgen zor zyryldaýyqtaı, uzaqty kún zyrlaıdy da júredi, nasybaı ıskeıdi, raqattana túshkiredi de, terlegen betin súrte túsip:

— Máńgi-baqı jasaı ber, jaryq dúnıe! Minekı, jan-kókegim, Olósha, endi typ-tynysh ómir súre bastadyq! Dańqyń arta tússin seniń, Marıam-ana, shynymen-aq bári jaqsy jaıǵasty ǵoı áıteýir! — deıdi.

Biraq, maǵan turmysymyz typ-tynysh kórinbeıtin-di: páterdegi turǵyn áıelder syrtta da, úıde de erteden keshke deıin ábigerlenip júgiredi de júredi, álsin-áli kórshi áıelder keledi, jurttyń bári bir jaqqa asyǵyp, árdaıym keshigip qalyp, ah urady, barlyǵy bir nársege daıyndalýmen bolady da:

— Akýlına Ivanovna! — dep ájemdi shaqyra beredi.

Jurttyń bárine yqylasty Akýlına Ivanovna bárine birdeı jyly shyraımen kúlimsirep, murnyna basbarmaǵymen nasybaı atyp alyp, murny men basbarmaǵyn torkóz qyzyl oramalmen muqıat súrtedi de:

— Sýdarynám meniń, — deıdi, — bıt túspesin deseńiz, monshaǵa baryp jıi-jıi jýynyp, jańǵaq býyna shabynýyńyz tıis; al, terińizge kirip ketken bıt bolsa, — bir qasyq tap-taza qaz maıyn, bir bal qasyq sýlema men úsh tamshy tiri synapty alyńyz da — osynyń bárin shaıtabaqqa salyp shyny kelsappen jeti ret ezińiz, ústińizdi sonymen sylańyz! Aǵash qasyqpen ıa súıekpen ezseńiz, — synap qashyp ketedi; jez, kúmis degenderdi jolatpańyz, — olar zıandy!

Keıde ájem:

— Shesheı, siz Pecheryǵa. Asaf-áýlıege baryp qaıtyńyz, — sizge men durys jaýap bere almaımyn, — dep oılana keńes beredi.

Ájem ekiqabat áıelderdi bosandyrady, úı ishiniń urys-janjaldaryna bitim aıtady, balalardy emdeıdi, áıelder «baqytty bolý úshin» jattap alsyn dep, «Marıam-ana túsin» jatqa aıtady, sharýashylyq jóninde keńes beredi:

— Qashan tuzdaý kerek ekenin qıardyń ózi bildiredi; jer ısi, taǵy bóten ıisteri ketse-aq, ala berińder. Kvas kópirmeli bolsyn, qutyryna ashysyn deseńder, ony yzalandyrý kerek; kvas táttini súımeıdi, sondyqtan oǵan meıiz salyńdar, áıtpese bir shelegine bir mysqal qant tastap jiberińder. Vareneni túrlishe jasaıdy: dýnaısha da, ıspansha, áıtpese tipti — kavkazsha da jasaýǵa bolady...

Uzaqty kún baqta, aýla ishinde ájem janynda júrem de qoıam, kórshi áıelderdiń úılerine baram, onda ájem neshe túrli oqıǵalardy tynbastan áńgime etip, saǵattar boıy shaı iship otyrady; ájeme jabysyp qalǵan sıaqty edim de, ómirimniń sol bir shaǵynda, tynymsyz, sheksiz meırimdi sol bir kempirden ózge nárse kórdim dep aıta almaımyn.

Keıde qysqa ǵana ýaqytqa bir jaqtan sheshem keledi; ózi takappar, qatal, bar nársege, qysqy kúnniń kózindeı yzǵarly kókshil kózimen qaraıtyn ol, kóńilimde ózi jóninde eshbir iz qaldyrmaı, tez-aq zym-zıa joq bop ketetin.

Bir kúni men ájemnen:

— Sen — sıqyrshymysyń? — dep suradym.

Ájem:

— Mássaǵan, qaıdaǵy joqty oılap shyǵarýyn! — dep kúlip jiberdi de, sol boıda oılanyńqyraı otyryp: — Ol meniń qolymnan qaıdan kelsin: sıqyrshylyq degen — qıyn ǵylym ǵoı, — dedi. — Osy otyrǵanda ózim saýatsyzbyn da, — álipti taıaq dep bilmeımin; atańnyń — qandaı saýaty júırik, al maǵan Marıam-ana aqyl engizbeı-aq qoıdy ǵoı.

Sosyn maǵan óz ómiriniń taǵy bir bólek syryn ashty:

— Men de jetim bop óstim ǵoı, sheshem jalǵyz basty, múgedek adam edi; qyz kúninde barın shoshytqan eken. Qoryqqanynan túnde terezeden sekirip túsipti de, bir jaq qabyrǵasyn syndyryp alypty, ıyǵyn da syndyrypty, sodan bastap eń kerekti oń qoly semip qalypty, ózi ataqty shiltershi eken. Sonymen onyń barınderge qajeti joq bop qalady, sondyqtan oǵan, — qalaı kúneltseń de óz erkińde dep, — bostandyq berip qoıa beripti, biraq qolsyz qalaı kúneltersiń? Sóıtip, jurttan qaıyr-sadaqa surap, el kezip ketipti, biraq o kezde jurt dáýlettirek turatyn, qaıyrymdyraq ta bolatyn, — balahnanyń dańqty aǵash sheberleri men shiltershi áıelderi — baryn aldyna salatyn jomart jurt edi ǵoı! Kúzdeı-qystaı sheshem ekeýmiz qalany kezip júremiz de, Jebreıil perishte semserin sermep, qysty serpiltip, jerdi kóktem qushysymen-aq, — betimiz aýǵan jaqqa, uzańqyrap ketetinbiz. Mýromda da talaı bolǵanbyz, Iýrevte de boldyq, Volgany da joǵary órledik, tynyq Okany da jaǵaladyq. Kóktemde jáne jazdygúni jer kezgen qandaı jaqsy, meırimdi jer maqpaldyń túgindeı kókoraı shópke bólengen; áýlıeniń áýlıesi Marıam-ana dalaǵa gúl-sheshekterdi seýip tastaǵan, shattyq ta, júregine erkinshilik te sonda! Sol shaqta sheshekem kók kózderin jumyńqyrap alady da, asqar aspanǵa án shyrqatyp kep jiberedi, — daýsy onsha kúshti bolmaǵanymen, syńǵyrlap turatyn-dy, — sonda tóńirektiń bári múlgip, qybyr etpeıdi, sheshemdi tyńdaı qalady. Qudaı úshin qaıyr surap júrgen qandaı jaqsy edi! Sóıtip júrip, men toǵyz jastan astym, endi meni jetelep, qańǵyp júrý shesheme ar kórinip, ári uıalyp, Balahnada birjolata turyp qaldy; kóshede úıden úıge shońqańdap júredi de, meıram kúnderi — shirkeý esiginde turyp qaıyr jınaıdy. Men úıde otyram, shilter toqýdy úırenem, asyǵa-úsige úırenem, sheshekeme tezirek qolqabys tıgizgim keledi; keıde, qolymnan kelmeı qalsa, — kózimniń jasyn kól qylam. Bile-bilseń, eki jyldan az ǵana asa bergende iske jetilip aldym da, qalaǵa dańqym jaıylyp ketti: bireýge bir táýir is istetý kerek bolsa-aq, tabanda bizge jetip keledi: qane, Akýlá, yrǵaqtaryńdy qımyldatyp jibershi! — deıdi. Men qýanyp, máz-maıram bolam da qalam! Árıne, óz ónerim emes, sheshemniń, úıretkeni. Bir qoly joq, qyzmet isteı almaıtyn bolsa da, úıretý qolynan kelýshi edi. Jaqsy úıretýshi on qyzmetshiden artyq qoı. Sonymen, ózim de nasattanyp kettim: shesheke, qaıyr-sadaqa suraýyńdy qoı, endi meniń ózim-aq seni asyraımyn! — dedim. Biraq, sheshem maǵan: «Tyrs etpe, bul seniń jasaýyń úshin jınalady, bilip qoı», deıdi. Sol shamada kóp keshikpeı-aq naǵashy atań kep kılige qaldy, kórnekti jigit edi: ózi jıyrma eki jasta bolsa da. — vodolıv! Atańnyń sheshesi meni baıqaı qoıypty: iskermin, ári qaıyrshynyń qyzymyn, kóngish, momyn bolam, sony oılapty... Sheshesi nanshy edi, bir jaýyz qatyn bolatyn, biraq jamandaýdyń ne qajeti bar... Oı-hoı, jaýyz kisilerdi eske túsirip qaıtemiz? Olardy qudaıtaǵalanyń ózi de kórip otyr ǵoı; qudaı olardy kóredi; shaıtandar súıedi.

Sosyn ájem shek-silesi qata kúledi, murny kúlkińdi keltire kirjiń-kirjiń etedi, kózderi, oılana nur shashyp, bar nárse jóninde aýyzdaı aıtqannan góri de uǵymdyraq sóılep, meni erkelete túsedi.

Áli esimde, bir tynyq kesh edi; ájem ekeýmiz atamnyń bólmesinde shaı iship otyrǵanbyz; atam syrqat, jalańash ıyǵyna uzyn betoramal jamylyp, tósekte kóıleksiz otyr, egil-tegil aqqan terin álsin-áli súrtip, kókiregi syryldap, demin tez-tez, entige alady. Jasyl-kók kózderi munartqan, beti isip, qantalap ketken, ásirese sertıgen kishkentaı qulaqtary aq qyp-qyzyl. Shaı quıǵan shynyaıaqqa umtylǵan kezinde, qoly adam esirkegendeı qalt-qult etedi. Burynǵysyndaı emes, mop-momyn.

— Maǵan qant nege bermeısin? — dep suraıdy ol ájemnen, erke balasha burtıa sóılep. Ájem:

— Balmen ish, bul saǵan jaqsy bolady! — dep emrene sóılep, biraq toıtara jaýap qaıyrady.

Atam, entigip, tamaǵyn keneı túsip, ystyq shaıdy tez-tez jutady da:

— Abaı bol, ólip ketpesem ıgi edi! — deıdi.

— Qoryqpa, abaı bolarmyn.

— Báse! Qazir ólgenin dúnıede turǵan-turmaǵanyńmen birdeı, — jıǵan-tergenin bári kúl bop ushyp ketedi ǵoı!

— Endeshe úndeme, mylqaý bop jata ber.

Atam, kózin jumyp qoshqyl ernin shopyldata soryp, birer mınýtteı úndemeı otyrdy da, bir mezette, biz suǵylǵandaı selt ete túsip, ózimen ózi daýystap sóılese bastady:

— Mıshka men Iashkany qalaı da tezirek úılendirý kerek; múmkin, áıelderi men jańadan týǵan balalar olarǵa tusaý bolar ma edi, á?

Sosyn qalada kimniń laıyqty boıjetken qyzdary bar ekenin esine túsire bastady. Ájem shynyaıaqtaǵan shaıdy birinen soń birin qulatyp, ún qatpaı otyra berdi; men qala ústindegi keshki qyzylaraı shapaqtyń qoıýlanyp, úı terezeleriniń áınekteri qyzara jarqyraı túskenine qarap, tereze aldynda otyrǵam, — bir qylmysym úshin atam meni aýlaǵa da, baqqa da saıranǵa shyǵarmaı qoıǵan-dy.

Baqta, qaıyńdardy shyraınalyp, yzyńdap, qońyzdar ushyp júr, kórshi aýlada shelekshi jumys istep jatyr, jaqyn jerde bireý pyshaq qaırap jatyr; baqtyń arjaǵyndaǵy saıda, qalyń butalardyń arasynda balalar ý-shý bop asyr salyp júr. Syrtqa shyǵýǵa qatty yntyqpyn, kókiregimdi keshki muń kerneı túsedi.

Bir mezette atam, bir jerden jap-jańa kitapty sýyryp alyp, alaqanyna kitapty sart etkizip salyp qaldy da, shıraq daýyspen meni shaqyryp aldy:

— Qane, tuzdy qulaq, permák, beri kel! Otyr, qalmaq shyqshyt. Myna tańbany kórdiń be? Bul — az. Aıt: Az de! Býkı! Vedı! Mynaý — ne?

— Býkı

— Ústinen tústiń! Mynaý she?

— Vedı.

— Ótirik aıtasyń, bul — az! Qara: glagol, dobro, est — mynaý ne?

— Dobro.

— Ústinen tústiń! Mynaý she?

— Glagol.

— Durys-aq! Mynaý she?

— Az.

Ájem ara tústi.

— Ákesi, tynysh jatsań edi...

— Tura tur, úndeme! Maǵan kereginiń ózi osy, áıtpese oı shyrmap barady. Basa ber, Lekseı!

Atam ystyq, dymqyl qolymen moınymnan qushaqtap alyp, kitapty murnyma taqaı ustap, saýsaǵymenen ıyǵymnyń ústinen túrtkilep otyr. Ústinen sirkesý, ter jáne qýyrǵan bıazdyq ystyq ısi múńkıdi, men tunshyǵa jazdap otyrmyn, biraq ol, ábden órshelenip, qyryldap:

— Zemlá! Lúdı! — dep aıqaılaı túsedi.

Sózderi tanys, biraq slaván árip tańbalary ol sózderge saı emes: «zemlá» — eńkek Grıgorııge, «ıa» — meni men ájeme uqsaıdy, al atamnyń ózinde álippeniń búkil áripterine uqsas birdeńe bar. Meni álippe boıymen uzaq qýalady, qatarynan da, bir-birlep te surastyrdy; meni de ózindeı qatty órshelendirip jiberdi, men de terlep kettim de, óńeshimdi úze aıǵaılap otyrmyn. Bul onyń kúlkisin keltirdi; kókiregin basyp, jótelip, kitapty jymyryp:

— Sheshesi, quıǵytyp ketkenin «erdiń be, á? Áı, astrahannyń bezgegi, sen nege daýryǵasyn, nege? — dep qyryldady.

— Ózińiz ǵoı... aıqaılaıtyn.

Atam men ájeme qarap otyrýdyń ózi maǵan qyzyq: ájem, judyryǵyn betine taıanyp, stolǵa shyntaqtap alyp, atam ekeýmizge qarap otyr.

— Aý, jeter osy áýlikkenderiń!.. — dep aqyryn sylq-sylq kúledi.

Atam:

— Men syrqat bolǵandyǵymnan aıǵaılaımyn, al sen nege bola aıǵaılaısyń? — dep túsindirdi maǵan shyn peıilimen.

Sosyn, terge bulanǵan basyn silke túsip:

— Natalá marqum muny umytshaq dep qate túsingen eken; qudaıǵa shúkir, tutqyrlyǵy attan beter! — dedi ájeme. — Ári basa ber, sholaq muryn!

Aqyrynda, ol qaljyńdap meni kereýetten ıterip jiberdi:

— Jeter! Usta kitapty. Erteń maǵan búkil álippeni qatesiz túgel aıtyp beresin, sol úshin saǵan bes tıyn berem...

Men kitapqa qolymdy soza bergenimde, ol meni taǵy da ózine qaraı tartyp aldy da:

— Shesheń seni dalaǵa tastap ketti ǵoı, shyraq... — dedi kóńilsizdene sóılep.

Ájem selt ete tústi:

— Ákesi aı, nege aıtasyn osyndaıdy?..

— Aıtpas edim-aý, — qaıǵysy shydatpaıdy... sondaı qyzdyń shatylǵanyn aıtam-aý...

Atam meni kilt ıterip jiberdi.

— Bar, qydyryp kel! Kóshege aıaǵyńdy qyıa baspa, tek aýla men baqta bol...

Maǵan kereginiń ózi de baqqa barý edi: men baq ishindegi tóbeshik basynan kórinisimen-aq, — balalar maǵan saıdan tas laqtyra bastaıtyn, men de olarǵa raqattana esesin qaıyratynmyn.

— Byr keldi! — dep aıqaılasady olar, meni kóre sala, qoldaryna tas alyp. — Syba ony.

«Byr» degenniń ne ekenin bilmeıtinmin, bul ataqqa jábirlenbeıtinmin, biraq kópke jalǵyz qarsylasyp qorǵaný qyzǵylyqty edi, dál atqan tasyń jaýdy ysyryp, butaǵa tyqqanyn kórý degen qyzyq qoı. Mundaı urystar óshigispeı-aq bola beretin jáne kóbine-aq jábirsiz aıaqtalatyn-dy.

Oqýdy ońaı baýrap kettim, atamnyń maǵan degen yqylasy barǵan saıyn arta tústi, sabaýdy da sıretti, al, óz oıymsha, meni burynǵydan góri jıirek sabaý tıis edi: eseıe, shyıraı kele, atamnyń erejeleri men tapsyrmalaryn burynǵydan góri jıirek buzatyn boldym, biraq ol maǵan ursyp qana, oqtalyp qana qoıatyn-dy.

Atam meni buryn, sirá, beker urǵan ǵoı degen oıǵa qaldym da, bir kúni osyny ózine aıtyp saldym.

Iegimnen aqyryn ǵana qaǵyp qalyp, basymdy joǵary qaratyp, kózin jypylyqtata túsip:

— Nemene dediń? — dep surady daýsyn soza sóılep.

Sosyn:

— Ah, dinsiz! Ózińdi qansha sabaý kerek ekenin sen qalaı eseptep qoıýshy eń? Muny menen basqa kim bilýshi edi? Joǵal, kózime kórinbeı! — dep keńkildep kúlip jiberdi.

Biraq, sol tabanda ıyǵymnan qaıtadan ustaı aldy da, kózime úńile qarap:

— Sen óziń sumbysyn, álde ańqaýmysyn, á? — dep surady.

— Bilmeımin....

— Bilmeımisin? Endeshe, men saǵan aıtaıyn: sum bol — sol jaqsy, ańqaýlyq degen — aqmaqtyqpen tek, uqtyń ba? Qoı — ańqaý. Umytpa! Aıda, saıranda...

Kóp keshikpeı-aq psaltyrdy ejiktep oqıtyn boldym; munymen ádette keshki shaıdan keıin shuǵyldanatynbyz, ár joly men psalom oqyp shyǵýǵa mindetti em.

— Býkı-lúdı-az-la-bla; jıve-te-ıje-je-blaje; nasher-bla-jen, — dep basqyshty kitap betimen júrgizip, ejiktep oqyp otyrdym da, ishim pysqandyqtan:

— Blajen mýj degenimiz, — Iakov aǵaı ma? — dep suradym.

— Jelkeńe qoıyp qalsam, kimniń blajen mýj ekenin sonda biler eń! — dedi atam ashýlanyp, murnyn pysyldata tarta túsip, biraq onyń tek ádeti boıynsha, tártip úshin ǵana ashýlanyp otyrǵanyn sezemin.

Kóbinese-aq shynynda da solaı bolyp shyǵady; sálden soń-aq atam, sirá, meni umytyp ketedi bilem:

— Ia, gıtar men ánge degende ol — patsha Davıd, iske degende Avessalom qyrsyq! Óleńshi, zýaıt, qaljyńbas... Áı, senderdi me-e! «Oınaqshyǵan aıaqtarymen asyr salyp shapqylpaıdy» degendeıin, qansha jerge shapqylap jeter ekensińder? Qaı bir alysqa barar ekensińder? — kórermiz, dep kúńkildep ketedi.

Men atamnyń tomsarǵan oıly júzine qaraılaı túsip, qulaǵymdy tigip, oqýdy toqtata qoıamyn; syǵyraıǵan kózderi meniń ústimnen asa áldeqaıda qaraıdy, kózderinen bir muńdy, júrekke jyly sezim nury shashyraıdy, sonda atamnyń jaıshylyqtaǵy yzǵary qazir seıilip bara jatqanyn bile qoıamyn. Ol jińishke saýsaqtarymen stoldy tyrs-tyrs shertip otyrady, boıalǵan tyrnaqtary jylt-jylt etedi, altyn qastary qımyl qaǵady.

— Ata!

— Nemene?

— Áńgime aıtyńyzshy.

— Oqı ber, jalqaý mujyq! — deıdi ol sonda kúńkildep, uıqtap oıanǵandaı, saýsaqtarymen kózin ýqalaı túsip. — Usaq áńgimeni jaqsy kóresin de, psaltyrdi súımeısin-aý...

Biraq men onyń óziniń de psaltyrden góri usaq áńgimelerdi táýirirek kóretinin sezetinmin; ol psaltyrdi túgelge jaqyn jatqa biletin, shirkeýde chasoslov oqyǵan dáchoktardaı, shart boıynsha,kúnde keshkilikte jatar aldynda daýystap kafızm oqıtyn.

Men odan qıyla suraımyn, qart birden-birge bosap, aqyry kónedi.

— Jarar endeshe! Psaltyr ómir-baqı janyńda qalady, al, men kóp keshikpeı qudaı aldyna sotqa baratyn kisimin ǵoı...

Eskilikti jumsaq kreslonyń júnnen keste salynǵan arqalyǵyna súıene otyryp, arqasyn soǵan birden-birge nyǵaı túsip, basyn shalqaıtyp, tóbege qarap, atam aqyryn ǵana jáne oılana otyryp, burynǵy zaman jaıynda, óziniń ákesi jaıynda áńgimege kirisedi:

— Bir kúni Zaev degen kýpesti tonaýǵa Balahnaǵa qaraqshylar keledi, atamnyń ákesi qońyraý qaqpaq bop shirkeý kúmbezine júgirip shyǵypty, biraq qaraqshylar sońynan qýyp jetip, qylyshpenen keskilep-keskilep kúmbezden jerge tastap jiberipti.

— O kezde kishkentaı bala edim, bul oqıǵany kórgenim joq, esimde qalmapty; on ekinshi jyly, fransýz kelgennen bastap, esimdi bile bastadym, sonda men de dál on eki jasqa tolǵan edim. Sol jyly bizdiń Balahnaǵa otyz shamaly tutqyndy aıdap keldi; óńsheń bir shynjaý, usaq adamdar eken. Qaıyrshydan jaman, qolyna ilikken kıimdi kıe salǵan, qalsh-qalsh etedi, keıbireýleri úsip kejen, aıaǵyn basyp turýǵa dármeni joq. Mujyqtar bárin uryp óltirmek bolyp edi, kúzetshiler bermedi, garnızon soldattary kep ara tústi, — mujyqtardy úıdi-úıine qýyp jiberdi. Keıin eshteńe bolǵan joq, jurttyń bári úırenisip ketti. Fransýzdar tapqyr, epti halyq eken, kádimgideı tipti kóńildi de, — keı-keıde óleń de aıtady. Tutqyndardy kórýge Nıjnııden troıkamen barınder kelip turatyn: keledi de, keıbireýleri ursyp-sógedi, fransýzdarǵa judyryǵyn túıedi, tipti sabap ta alady; ekinshi bireýleri olardyń óz tilinde emrene sóılesedi, aqsha jáne ony-muny jyly kıim beredi. Al, endi bir shal — barın betin eki alaqanymen basyp: jaýyz Bonopart fransýzdy ábden qurtyp bitirdi ǵoı! — dep, jylap ta jiberdi. Kórdiń be: ózi barın, sonda da meıirimdi: jat eldiń halqyn aıaıdy...

Atam, kózin jumyp, shashyn alaqanymen syıpaı túsip, bir mınýtteı únsiz otyrady da, ótken-ketkendi eptep eske túsirip, taǵy sóıleı jóneledi.

— Qystyń kúni, kóshede boran úıirip soǵyp tur, úılerdi aıaz syǵyp barady, sonda álgi fransýzdar keıde bizdiń tereze aldyna, shesheme júgirip keledi, áınekti tyrs-tyrs shertedi, aıqaılaıdy, sekeń qaǵady, yssy qalash suraıdy, — sheshem qalash pisirip satyp turatyn-dy. Sheshem olardy úıge kirgizbeıdi, qalashty tek terezeden ǵana ustata salady, fransýz bas salady da, qalashty jalma-jan qoınyna tyǵa qoıady, býy burqyraǵan yssy qalashty — týra tánine, júreginiń tusyna basady; qaıtip shydaıtynyna túsinip bolmaıdy! Kópshiligi sýyqtan óldi, aıazǵa úırenbegen, jyly jaqtyń adamdary ǵoı. Ogorodtaǵy bizdiń monshada bir ekeýi, Mıron degen denshıgi men bir ofıser turdy: ofıser uzyn boıly, aryq-aq, qý súıek pen teri edi, qatyndardyń paltosyn kıip júredi, ol tek tizesinen ǵana keletin. Ózi óte peıildi, biraq maskúnem edi, sheshem astyrtyn syra ashytyp satýshy edi, ofıser sodan satyp alyp, toıa ishedi de, óleń aıtady. Bizdińshe sóıleýdi úırenip aldy: «Sizdiń jaq aq joq, ózi — qara, jaýyz dep byldyrlaýshy edi. Nashar sóıleıtin, sonda da túsinýge bolady, onysy ras ta ǵoı: bizdiń joǵarǵy ólkelerimiz qytymyr keledi, Volganyń tómengi jaǵynyń jeri ǵana jylylaý, al Kaspııdiń arǵy betinde tipti qar bolmaıdy desedi. Oǵan nanýǵa da bolady: ınjılde de, «Áýlıelerdiń ómirbaıanynda» da, psaltyrda ekibastan qar týraly, qys týraly eshteńe aıtylmaıdy, al Aısanyń ómir súrgen jerleri — sol jaqta ǵoı... Myna psaltyrdy bitireıik, sosyn ekeýmiz ınjıldi oqı bastaımyz.

Atam qalǵyp ketkendeı, taǵy da únnen qalady: tulǵasy tıtteı de, qaıratty-aq, birdemeni oılap, kóziniń qıyǵymen terezege qarap otyrady;

— Aıta berińiz, — dep eskertip qoıamyn aqyryn ǵana.

— Sonymen, — dep taǵy bastap jóneledi ol, selk ete túsip, — fransýzdardy aıtam-aý! Olar da, biz miskinderden kem emes, adam balasy ǵoı. Shesheme: «Madama, madama», — dep aıqaılaýshy edi, — munysy bizdińshe, barynám degendegisi ǵoı, — al onyń baryná degen kisisi labazdan salmaǵy bes puttyq qapshyq-qapshyq undy ózi arqalap tasıdy. Sheshemde qaırat áıelge bitpegen edi, jıyrma jasqa tolǵanymsha, meni shashymnan alyp, qalaı bolsa solaı táltirektetetin, biraq jıyrma jasqa shyqqan soń, ózim de jaman bola qoıǵanym joq. Al, endi álgi Mıron degen denshık jylqyny jaqsy kórýshi edi: úı-úıge baryp, at tazalaýǵa ruqsat ete kórseńiz eken dep, ymdap jalynady da júredi! Alǵashqy ázirde: jaý ǵoı, atty buzyp júrer dep qaýyptendik, biraq keıinnen, aıda, Mıron! — dep ony mujyqtardyń ózderi shaqyryp áketetin boldy. Ol kúlimsirep qoıyp, basyn ıedi de, ógizdeı bop júre beredi. Ózi tipti qyzylǵa tańdyq jıren, qońqaq muryn, kántik erin bolatyn. Jylqyny óte jaqsy kúte biletin, emdeýge de tamasha jetik edi, keıin osynda, Nıjnııde, otashy bop júrdi, biraq jyndanyp ketti de, órtshiler uryp óltirdi. Al, ofıser kóktem túse júdeı bastady, kóktemgi Nıkola kúni aqyryn ólip ketti: monshada tereze aldynda oıǵa shomyp otyrdy da, basyn syrtqa sozǵan kúıi qaıtys boldy. Janym ashydy, ony joqtap aqyryn jylap ta aldym; ózi bir názik adam edi, meniń qulaǵymnan ustap otyrady da, óziniń bir nársesi jaıynda eljireı sóıleıdi, sózi túsiniksiz bolǵanmen, súıkimdi-aq. Adamnyń peıilin bazardan satyp ala almaısyn. Ol maǵan óz tilin úırete bastap edi, sheshem tyıym saldy, sol úshin tipti meni popqa da alyp bardy, pop meni sabap al dedi de, ofıserdiń ústinen shaǵym berdi. O kezdegi, shyraǵym, turmys tártibi qatal edi, sen endi ondaıdy basyńnan keshirmeısiń, qorlyqty sen úshin basqalar shekti, sen muny esińde saqta! Mysaly, myna meniń óz basymnan keshirgenimdi aıtsam...

Qarańǵy tústi. Atam ińir qarańǵysynda tańǵajaıyp bop úlkeıip ketti; kózderi mysyqtyń kózindeı jarqyraıdy. Barlyq nárse jaıynda aqyryn, eptep, oılana sóıleıdi de, óz jaıyna kelgende, qyzyna, shapshańdata jáne maqtana sóıleıdi. Ol óz jaıynda áńgime aıtqanyn unatpaımyn. Óneboıy:

— Esińde saqta! Muny sen esińde saqta! — dep beretin buıryqtaryn unatpaımyn.

Onyń aıtqandarynyń kópshiligin esimde saqtaǵym kelmese de, olardyń ózi atamnyń buıryǵysyz-aq zerdeme zildi shóńgedeı eriksiz qadalyp qala beretin. Atam eshýaqytta ertegi aıtpaıtyn-dy, únemi tek bolǵan oqıǵalardy ǵana áńgimeleıtin, jáne suraq bergendi súımeıtindigin baıqaǵanmyn; sondyqtan men qoıarda-qoımaı suraı beremin:

— Fransýzdar jaqsy ma, álde orystar jaqsy ma?

— E, ony qalaı deýge bolady, fransýzdar óz elinde qalaı turatyndaryn kórgenim joq qoı, — dep ashýlana kúńkildeıdi de: — Óz ininde jatqan kezinde sasyq kúzen de jaqsy, — dep qosyp qoıady.

— Orystar jaqsy ma?

— Túrli-túrlisi bar ǵoı. Pomeshıkterdiń tusynda táýirleý edi; halyq qursaýda bolatyn. Al, qazir barlyǵy da erkin, — nany da, tuzy da joq! Árıne, barınder raqymsyz, biraq onyń esesine olardyń jyınaǵan aqyl-oıy artyq; barlyǵy jóninde bulaı deı almaısyń, biraq barın jaqsy bolsa, qarap kózińdi aıyra almaısyń! Al, keıbireý, barın bolsa da, aqmaq keledi, — qapshyq tárizdi, ishine ne salsań sony ákete beredi. Qabyǵymyz kóp; syrt qarasań — kádimgi adam, tanı kelseń — ýyzy joq, jelinip qoıǵan qur qabyq bop shyǵady. Bizderdi oqytý, aqylymyzdy qaırap jetildirý kerek, biraq naǵyz qaıraq taǵy joq...

— Orystar — kúshti me?

— Kúshtileri bar, biraq áńgime kúshtilikte emes, — eptilikte ǵoı, qansha kúshti bolǵanmen, jylqy kúshti bárinen.

— Al, fransýzdar bizben nege soǵysty?

— Oı, soǵys — patshanyń isi ǵoı, bizge ony túsiný qıyn!

Biraq meniń: Bonapart degen kim bolǵan adam degen suraǵyma atamnyń qaıyrǵan jaýaby áli esimde:

— Joıqyn adam edi ol, dúnıe júziniń bárin jaýlap almaq bolǵan, sosyn jurttyń bári teń myrzalar da, chınovnıkter de bolmaı, tek ánsheıin: esh soslovıesiz tura beretin etpek bolǵan ǵoı. Tek árkimniń at-esimi ártúrli de, báriniń pravosy teń bolady. Dini de bir. Árıne, munysy aqmaqtyq: tek shaıandardy ǵana bir-birinen ajyratyp bolmaıdy, al balyqtar túrli-túrli: bekire jaıynǵa serj emes, shoqyr maıshabaqqa jubaı emes. Ondaı Bonoparttar bizde de bolǵan, — Razın Stepan Tımofeev, Pýgach Emelán Ivanov, bular jóninde saǵan keıinirek aıtyp berermin...

Keıde atam meni jańa ǵana kórgendeı, kózin adyraıtyp, kópke deıin, únsiz sholyp qarap otyrady.. Bunysy maǵan unamsyz tıetin.

Jáne ákem jaıynda, sheshem jaıynda menimen eshýaqytta da sóılespeıtin-di.

Osyndaı áńgimelerdiń ústine keıde ájem de keledi, bir buryshqa aqyryn otyryp alady, sol arada kópke deıin, kózge kórinbeı, únsiz otyrady da:

— Ákesi-aý, ekeýmiz qudaıǵa qulshylyq etý úshin Mýromǵa barǵan kezimizde sondaı jaqsy bolǵany esińde me? Qaı jyly edi sol?.. — dep, suraıdy kenetten, júrekke jyly uıań únmen.

Atam, oılanyńqyrap:

— Anyq aıta almaımyn, biraq bul holera aýrýynan buryn, ormandardan olonchandardy ustaıtyn jyly edi ǵoı, — dep baıyptap jaýap qaıyrady.

— Durys-aq! Solardan qorqyp júretin edik qoı...

— Endeshe — sol.

Men: olonchandar degen kim jáne olar ormanǵa nege qashty, dep suradym. Atam:

— Olonchandar — ánsheıin mujyqtar, qaznadan, zavodtardan, jumystan qashqan, — dep yqylassyzdaý túsinik berdi.

— Al, olardy qalaı ustaıdy?

— Ne qalaıy bar? Balalardyń oıyny sıaqty: bireýleri qashady, ekinshileri — izdeıdi, ustaıdy. Ustap alyp, qamshymen, shybyrtqymen sabaıdy; tanaýlaryn da tiledi, jazaǵa tartylǵanynyń belgisi bolsyn dep, mańdaıyna tańba basady.

— Ne úshin?

— Qylmysy úshin. Ol ózi bir — túsiniksiz jaı, sondyqtan: qashqany ma, qýǵany ma, — qaısysy aıypty ekenin bizder bile almaspyz.

— Esińde bar ma, ákesi, — deıdi ájem taǵy da, — álgi bir úlken órtten keıin...

Barlyq nárseniń dáldigin súıetin atam:

— Qaı úlken órtten keıin? — dep suraıdy qatań únmen.

Ótkendi eske alyp, ekeýi meni umytyp ketedi. Daýystary men sózderi baıaý jáne sonshama kelisti bop shyǵady, tipti keıde ózderi jyr aıtyp otyrǵandaı, aýrý-naýqas, órt, eldi qyryp-joıý, bolǵan qaza men ebin tapqan qıanat jaıynda, qudaı úshin qaıyr suraıtyn dýanalar jaıynda, qaharly myrzalar jaıynda kóńilsiz bir jyr aıtyp otyrǵandaı kórinetin.

— Qanshama ómir súrdik, qanshama kóp kórdik! — dep mińgirleıdi atam aqyryn ǵana.

— Álde jaman ómir súrdik pe? — deıdi ájem. — Men Varány tapqannan keıingi kóktemniń qandaı jaqsy bop bastalǵanyn esińe túsirip kórshi óziń!

— Ol — qyryq segizinshi jyly, dál vengr joryǵynyń tusy edi ǵoı; Tıhon qudany qyzyńa tap at qoıǵan kúnniń erteńine aıdap ketip edi ǵoı...

— Sosyn joq bop ketti, — dep kúrsinedi ájem.

— Ia, joq bop ketti! Sol jyldan bastap, bizdiń úıge qudaıdyń rahymshylyǵy salǵa quıylǵan sýdaı aǵylyp edi. Átteń, Varvara...

— Jarar, jeter endi, ákesi...

Atam ashýlanyp, qabaǵyn túıedi.

— Nemene, jeter deısiń? Qaı jaǵynan alyp kórseń de, balalardyń bir ońǵany joq. Qunar-qýatymyz qaıda ketken? Biz ekeýmiz ydysqa saldyq dep oılasaq, qudaıtaǵala qolymyzǵa jyrtyq elek ustatqan eken...

Atam aıqaılap jiberedi de, álsin-áli qynjyla aqyryp, balalaryn balaǵattap, tıtteı taramys judyryǵyn ájeme oqtalyp, otqa kúıip qalǵandaı dedektep, bólmede ersili-qarsyly júgiredi.

— Sol ońbaǵandarǵa únemi bolysqan sen qamqorshy! Sen perisiń ǵoı!

Qaıǵynyń kúıiginen jylarmanǵa kelip, buryshtaǵy ıkondardyń aldyńa jetip barady da:

— Á, qudaıtaǵala, álde basqa jurttan meniń kúnam artyq pa? Ne úshin osyndaı qyldyń? — dep, dúńk-dúńk etken aryq tósine qulashtap kep soǵady.

Sosyn, jasy móltildegen kózderin renjı, yzalana jarqyldatyp, qalsh-qalsh etip ketedi.

Ájem qarańǵyda otyryp, únsiz shoqynyp qoıady, sonsoń eptep atama taman baryp:

— Aý, osynsha nege kúıinesiń? Ne isteıtinin qudaıtaǵalanyń ózi biledi. Balalary bizden artyq jurt kóp-aq pa? Ákesi-aý, barlyq jerde de birdeı ǵoı, — urys, janjal, qasiret. Ata-ana ataýlynyń bári de kúnalaryn kóz jasymen jýýmen otyr, jalǵyz sen emes qoı... — dep ony aldarqata bastaıdy.

Keıde mundaı sózder ony tynyshtandyrady da, ol ún-túnsiz, tósekke sylq etip qulaı ketedi, ájem ekeýmiz sosyn aqyryn ǵana shardaqtaǵy óz bólmemizge shyǵyp ketemiz...

Biraq, bir kúni ájem jaqsy sózin aıtyp, atama taman bara bergen kezde, ol jalt burylyp, judyryǵymen ájemniń betine bar pármenimen bylsh etkizip, qoıyp kep qaldy. Ájem shalqalap, qolymen ernin basyp, táltirektep ketti, súıtti de boıyn túzep alyp:

— Áı, aqmaq... — dedi sabyrly únmen aqyryn ǵana.

Sosyn atamnyń aıaǵynyń astyna qan túkirdi, atam eki qolyn joǵary kóterip:

— Joǵal, óltirem! — dep, daýysyn soza eki ret aqyryp jiberdi.

— Aqmaq, — dedi ájem taǵy da, esikke qaraı bara jatyp; atam onyń sońynan tura umtyldy, biraq ájem tabaldyryqtan asyqpaı attap ótti de, esikti atamnyń qaq aldynan sart etkizip, jaýyp kep jiberdi.

Janǵan kómirdeı qyp-qyzyl bop ketken atam, esiktiń káshegine súıenip, ony qolymen tyrnalap:

— Kári qaqpas, — dep kijine sybyrlady.

Men óli-tirimdi bilmeı, kórgenime senbeı, pesh ústinde otyrmyn: atamnyń ájemdi meniń kózimshe urǵanyn birinshi ret kórgenim osy, bunyń ózi jan qınarlyq jerkenishti boldy, atamnyń bir túrli bir jańa syryn, — múlde keshirýge bolmaıtyn jáne ózimniń eńsemdi ezgendeı bir syryn ashty. Atam káshekke qadalyp alyp áli tur, kúl basqandaı, surlanyp, jıyrylyp barady. Bir mezette bólmeniń ortasyna shyǵa keldi de, tizerlep otyra qaldy, sóıtti de, turaqtaı almaı qolyn edenge tireı, qulap ketti, biraq boıyn lezde túzep alyp:

— A, qudaıym... — dep qolymen tósine salyp qaldy.

Men pesh ústiniń jyp-jyly betshólmeginen muzǵa taıǵanaǵandaı syrǵanap tústim de, úıden shyǵa jóneldim; joǵaryda ájem bólme ishinde ersili-qarsyly júrip, aýzyn shaıyp júr eken.

— Aýyra ma?

Ájem buryshqa baryp, jýyndy shelekke aýzyndaǵy sýyn tógip tastady da:

— Eshteńe emes tisterim saý, tek ernimdi buzyp jiberdi, — dep baısaldy jaýap qaıyrdy.

— Ne úshin urdy ol seni?

Ólgen terezeden kóshege qarady da:

- Ashýy ustaıdy, ózi kári, sátsizdikke ushyraı bergen soń qıyn ǵoı oǵan... Sen qudaıǵa syıyn da, jata ber, oılamaı-aq qoı bul týraly... — dedi.

Men odan taǵy birdeńe jaıly surap em, sonda ol daǵdydan tys qatań únmen:

Kimge aıtyp turmyn — jat! Neǵylǵan tyńdamaıtyn balasyń... — dep aqyryp qaldy.

Tereze aldynda otyryp aldy da, ernin sora túsip, oramalǵa álsin-áli túkire berdi. Sheshinip jatyp, ájeme kózimdi saldym: tórtpaq terezeniń kek alabynan, ájemniń qaraýytqan basynyń ústinen juldyzdar jalt-jalt etedi. Kóshe — jym-jyrt, bólme ishi qap-qarańǵy.

Men tósekke jatqan soń, ájem janyma eldi de, jaılap basymnan syıpap:

— Tynysh uıqtaı ber, men tómen túsip atańa baratynmyn... Sen meni onsha aıaı berme, jan-kókegim, meniń ózim de aıyptymyn ǵoı... Uıqta! — dedi.

Meni bir súıip, ketip qaldy, kókiregim sherge tolyp, kep-keń, jumsaq ári yssy tósekten ushyp túregelip, terezege bardym da, jym-jyrt kóshege qarap, boıymdy aýyr qaıǵy basyp, sileıdim de qaldym.

VI

Taǵy bir sumdyq aýyr kúnder bastaldy. Bir kúni keshke, shaıǵa qanyp ap, atam ekeýmiz plasyr oqýǵa otyryp, ájem ydys jýýǵa kirise bastaǵan kezde, óziniń qashanǵy kúıinshe, ústi-basy túte-túte, tozyǵy jetken sypyrtqyǵa uqsap, Iakov aǵaı kirip keldi. Aman-saý suraspastan, kartýzyn bir buryshqa tastaı salyp, eki qolyn sermeı, julqyna túsip, aptyǵa sóıleı bastady:

— Kókejan, Mıshka elirip, qyryp-joıyp barady! Meniń úıimde tústengen, araqqa toıyp aldy da, óreskel jyndylyq isteı bastady: aı-tabaqty qıratty, jańa zakazdy — jún kóılekti páre-páre ǵyp jyrtyp tastady, terezeni syndyryp, meni, Grıgorııdi jábirledi. Osynda kele jatyr: ákemniń saqalyn julam, óltirem! — dep daýryǵady. Saq bola kórińder...

Atam, eki qolymen stolǵa taıana, jaıymen túregeldi, beti kirjıip, murnyna taman jyıyryla qaldy, dál quıyp qoıǵandaı balta sıaqtanyp ketti.

— Estip tursyn ba, sheshesi, — dep baj ete qaldy atam, — qalaı, á? Týǵan balasy ákesin óltirgeli kele jatyr de! Báse, kezi keldi! Kezi keldi, balalar...

Iyǵyn qomdaı túsip, bólme ishinde bir júrip ótti de, esikke baryp, zildeı yrǵaqty ilgishke qaýyrt ile saldy. Sóıtti de:

— Sender áli kúnge deıin Varvaranyń jasaýyn qaqshyp almaqsyńdar ǵoı! Má, alarsyńdar! — dedi Iakovqa qolyn shyǵaryp, aǵaıdyń murnyna tosa qoıdy; aǵaı ókpelep yrshyp tústi.

— Kókejan-aý, meniń ne jazyǵym bar?

— Seniń be? Bilem men seni!

Ájem, shynaıaqtardy shkafqa asyǵa jyınastyryp, ún qatpady.

— Men sizdi qorǵaýǵa keldim ǵoı...

— Ras pa? — dep shańq etti atam, mysqyldaı sóılep — Bunyń jaqsy eken! Raqmet, balam! Sheshesi, myna túlkiniń qolyna birdeńe bere qoıshy, — kóseý me, meıli ýtúg bolsyn, báribir! Al, sen, Iakov Vasılev, aǵań buza-jara kirip kelisimen, — meniń basyma sonymen qoıyp qal!..

Aǵaı eki qolyn jańqaltasyna salyp, buryshqa qaraı ketti.

— Maǵan senbeıdi ekensińder...

— Sený me? — dep aqyrdy atam, jerdi teýip qalyp. — — Joq, kez kelgen haıýanǵa, — ıtke, kirpige senermin de, saǵan degende kidirermin! Ony araqpen sýarǵan da, azǵyrǵan da sensiń, — bilemin! Qane, úr endi! Ony, meni, — qaı qalaǵanyńdy ur...

Ájem maǵan aqyryn ǵana sybyrlap:

— Joǵary júgir, terezeden qarap tur, Mıhaılo aǵań kósheden kórinisimen-aq, júgirip kelip aıt! Jónel, tezirek...- dedi.

Sonymen, elirgen aǵaıdyń bolashaq shabýylynan az-kem seskensem de, ózime júktelgen tapsyrmaǵa nasattanyp, kósheni kózdep, terezede shoqaıyp otyrmyn; keń kósheni qalyń shań basqan; tóselgen iri jumyr tastar shań astynan isikteı bultıyp kórinedi. Kóshe solǵa qaraı alysqa sozylady da, saıdy kesip ótip, Ostrog alańyna shyǵady; onda, sazdy jerde, burysh-buryshynda tórt munarasy bar, surǵylt úı — eski ostrog — qalshyıyp tur; munyń syıqynda bir muńdy-ásemdik, kórnektilik tárizdi birdeńe bar. Bizdiń úıden ońǵa qaraı úsh úı ótken soń, keń Sennaıa alańy bastalady, ol baryp tutqyndar rotasynyń sary úıi men órt qaraýylynyń qorǵasyn tústes úıine tireledi. Órt qaraýylynyń úńireıgen munarasyn órt qaraýylshy shynjyrlaýly ıtshe shyraılanyp júr. Alań boıyn birneshe saı-sala kesip ótedi; bir saıdyń túbinde kógildir qoıbatpaq bar, odan ońǵa taman — sasyq Dúkov toǵany; ájemniń aıtýynsha, aǵaılar qystygúni meniń ákemdi osynyń oıyǵyna salyp jiberipti. Terezeniń qarsy aldyna taman kishkentaı ala-qula úıler qamalaǵan tuıyq kóshe bar: bul kóshe Úsh Áýlıeniń qalyń, jataǵan shirkeýine baryp tireledi. Qarsy aldyńa týra qarasań — tolqyǵan kók-jasyl baqtardyń arasynan, tóńkerilip jatqan qaıyqtaı shatyrlaryn kóresin.

Bizdiń kósheniń, uzaq qystyń borandary úrgilep, kúzdiń egil-tegil jaýyndary jýyp, onyń ketken úılerin bozamyq shań basqan; shirkeý esiginiń aldynda turǵan qaıyrshylardaı, birine-biri tyǵyla túsken bul úıler de, terezelerin seziktene badyraıtyp, menimen birge bireýdi kútip turǵandaı. Kóshede adam kóp emes, olar pesh moıyndyǵynda múlgigen tarakandardaı, asyqpaı qozǵalady. Tómennen maǵan taman qapyryq jylý kelip tur; men súımeıtin, kók bıaz, sábiz salyp pisirgen pırogtyń ısi ańqyıdy; mundaı ıister árqashan meniń kóńilimdi jabyrqatady.

Kóńilsiz bop ketti; shydaýǵa bolmastaı, erekshe bir zerigý paıda boldy; kókiregime balqyǵan, jyly qorǵasyn quıylǵandaı, ishime zilin salyp, kókiregimdi, qabyrǵalarymdy kernep barady; úrgen qýyqtaı, kómpıip bara jatqandaımyn, sondyqtan, tóbesi tabyt tárizdes aıadaı bólmege syımaı otyrǵan sıaqtymyn.

Ánekeı, Mıhaıl aǵaı da kórindi; ol tuıyq kósheden, sur úıdiń buryshynan qylt-qylt qaraıdy; kartýzyn bastyra kıgendikten qulaǵy tómen maıysyp, seltıip tur.Ústinde sary-qyzyl tústi pıdjak, aıaǵynda qonyshy tizesinen keletin shań-shań etik; bir qoly torkóz shalbarynyń qaltasynda, ekinshisimen saqalyn ustap tur. Maǵan júzi kórinbeıdi, degenmen, kósheden qarǵyp ótip, atamnyń úıinen túk basqan qara qolymen tarpa bas salýǵa daıyndalyp turǵanǵa uqsaıdy. Tómen júgirip túsip, aǵaıdyń kelip qalǵanyn aıtýym kerek edi, biraq terezeden kete almadym; surǵylt etigine shań tıgizýden saqtanǵan adamsha, eptep basyp, aǵaı kósheden ótti, qabaqtyń esigin ashqanyn estidim — esik shıq-shıq etti, áınekteri syldyr qaqty.

Tómen júgirip túsip, atam bólmesiniń esigin qaqtym.

— Bul kim? — dep surady ol, esigin ashpaı, dóreki daýyspen. — Senbisin? Ras pa? Qabaqqa kirdi deımisin? Jarar, bara ber!

— Qorqamyn onda...

— Shydarsyń!

Tereze aldynda taǵy da shoqaıyp otyrmyn. Qarańǵy túsip keledi; kóshedegi shańdaq kómpıip, tereńdep, qaraıyńqyraı tústi; úı terezelerindegi ottyń sary noqattary jan-jaqqa maısha jaıylyp tur; qarsydaǵy úıden mýzyka estiledi, sansyz shekter ári sherli, ári ásem ánge salady. Qabaqta da óleń aıtylyp jatyr: esik ashylǵan kezde, kóshege shaldyqqan, baıaý daýys qalqyp shyǵa keledi; bul — oń kóziniń ornynda qyzyl shoǵy bar, sol kózi tars jumýly uzyn saqaldy soqyr shal, qaıyrshy Nıkıtýshkanyń daýysy ekenin tanyp otyrmyn. Esik sart etip jabylyp ketedi de, shaldyń óleńin baltamen keskendeı, short úzip tastaıdy.

Ájemniń bul qaıyrshyǵa ishi kúıedi, — onyń óleńin tyńdap otyryp:

— Qandaı baqytty deseıshi, — qandaı jaqsy óleńderdi biledi. O da bir sát qoı! — deıdi.

Ájem keıde ony aýlaǵa shaqyryp ákeledi; ol krylsoda taıaqqa súıenip otyrady da óleń, áńgime aıtady, ájem — janynda tyńdap otyrady da:

— Toqtaı tur, Marıam-ana Rázanda da bolyp pa eken? — dep surastyrady.

Qaıyrshy jýan daýyspen:

— Marıam-ana jer-dúnıeniń bárinde, barlyq gýbernıalarda da bolǵan... — dep sendire sóıleıdi.

Kóshe boıymen kózge kórinbeı, bir manaýratqan álsizdik lebi keledi de júregimdi qysyp, kózimdi basyp, zilin salady. Ájem kelse, qandaı jaqsy bolar edi! Eń bolmasa, atam kelse. Ákem qandaı adam boldy eken, atam men aǵaılar ony nege jaqtyrmady eken, al ájem, Grıgorıı jáne tárbıeshi Evgená ony sonshama nege maqtaıdy? Sheshem qaıda meniń?

Sheshemdi barǵan saıyn jıi oılaımyn, ájemniń aıtqan barlyq ertekteri men ańyzdarynyń qaq ortasyna qoıamyn ony. Sheshemniń óz semásynda turǵysy kelmeıtindigi meniń qıalymda onyń dárejesin birden-birge kótere túsedi; sheshem, júrginshi baılardy tonaıtyn, tonap alǵan dúnıelerin qaıyrshylarmen bólisetin qaraqshylarmen birge úlken jol boıyndaǵy pátershiniń úıinde turǵandaı kórinedi maǵan. Múmkin, ol toǵaıda, úńgirde, árıne, bunda da sondaı meıirimdi qaraqshylarmen birge turatyn shyǵar, solarǵa as istep beretin bolar, tonap ákelgen altynyn kúzetetin shyǵar. Nemese, Marıam-anamen birge júrgen «knáz-baryná» Engalycheva sıaqty, jerdiń qazna-baılyǵyn eseptep, dúnıe kezip júrgen shyǵar; Marıam-ana, «knáz-barınány» úgittegenindeı, meniń sheshemdi de:

— Bolmas saǵan, qomaǵaı kúń, jınaýǵa

Jer-dúnıeniń barlyq altyn, kúmisin,

Jer baılyǵy jetpes áste qymtaýǵa.

Sen sekildi arsyz jannyń qylmysyn!..

— dep úgitteıtin shyǵar.

Sonda sheshem Marıam-anaǵa, qaraqshy «knáz-barınányń»:

— Áýlıe ana Marıam, meni keshe gór,

Esirke de, tyńda meniń shynymdy!

Ózim úshin talaǵam joq eldi men,

Asyramaq bop em jalǵyz ulymdy... —

— degen sózderin aıtyp, jaýap beretin shyǵar.

Sonda ájem sekildi meıirban Marıam-ana:

— Áı, Varúshka, tatardyń sen násili,

Hrıstıannyń sen bir pále-qyrsyǵy!

Kete bershi aýlaq óziń jolyńmen —

Jylap-syqtap júrgeısiń óz jónińmen,

Tym bolmasa, tıme orys halqyna,

Orman kezip, mordvaǵa tik kóziń,

Dala kezip, qalmaqty qý sen óziń!.. —

— dep sheshemniń kúnasyn keshiretin bolar.

Osy ertekterdi esime túsirip, tús kórgendeı bop otyrmyn; tómende — senedegi, aýladaǵy opyr-topyr, ábiger, barqyraǵan aıǵaı oıatyp jiberdi; terezeden basymdy suryp, atam men Iakov aǵaı jáne qabaqshynyń Melán degen birqyzyq cheremıs qyzmetshisi aýlanyń kishkene esiginen Mıhaılo aǵaıdy kóshege ıterip shyǵaryp jatqanyn kórdim; aǵaı tiresip bolmaıdy, jurt onyń qolyna, jaýrnyna, jelkesine urady kep, aıaqtarymen tepkileıdi, aqyrynda ol keshenin, maı topyraǵyna baryp ushyp tústi. Esik sart etip jabyldy, temir aınalsoq pen ysyrma tıek saldyr-gúldir etti; myj-myj kartýzyn qaqpa ústinen atyp jiberdi; jym-jyrt bola qaldy.

Aǵaı biraz ǵana jatyp, ústi-basy dal-dul, túte-túte bop, túregeldi de, bir tasty alyp qaqpaǵa jiberip qaldy; bóshkeniń túbine soǵylǵandaı, dúńk etken dybys shyqty qabaqtan qaraýytqan adamdar súıretilip shyǵyp jatyr, daýryǵyp aıǵaılaıdy, qyrqyraıdy, qoldaryn sermeıdi; úı-úıdiń terezelerinen adam bastary qylt-qylt kórine bastady, — kóshe jandanyp, kúlip, aıqaılap ketti. Osynyń bári ertegi tárizdi qyzǵylyqty, biraq unamsyz, qorqynyshty.

Sosyn bári de kenet jym-jylas boldy, jurttyń bári jym-jyrt, joq bop ketti.

... Bosaǵada, sandyq ústinde búk túsip, qozǵalmaı, demin ishinen alyp, ájem otyr; men, jyp-jyly, jumsaq, dymqyl betin syıpap, onyń aldynda turmyn, biraq ol, sirá, munymdy sezbeıdi bilem:

— Á, qudaıym, álde meniń ózime, balalaryma degende izgi aqylyń jetpedi me? Keshire gór, qudaıym... — dep tomsara mińgirleıdi.

Menińshe, Polevaıa kóshesindegi úıde atam jyldan artpaıtyn ýaqyt — kóktemnen kóktemge deıin-aq turǵan sıaqty, biraq osy ýaqyttyń ishinde-aq úıimiz aty-shýly dańqqa ıe boldy;

Jeksenbi kúnderi kóbinde-aq:

— Kashırınderdiń úıinde taǵy da tóbeles bop jatyr! — dep, kóshege shattana jar salysyp, bizdiń qaqpanyń aldynda balalar opyr-topyr jyınalysýshy edi.

Mıhaılo aǵaı ádette keshtiǵurym paıda bolady da, úıdi túnimen qamaýda ustap, adamdardyń záresin alady; keıde oǵan erip eki-úsh kómekshisi, Kýnavınonyń jurttan shyqqan buzyq meshandary keledi; saıdan shyǵyp, baqqa kiredi de, tańqýraı men qaraqat butalaryn otap, mas qyıalyna kelgenderiniń bárin emin-erkin isteýmen bolady; bir kúni olar monshany qıratty, ishindegi syndyrýǵa qaraıtyn nárselerdiń bárin talqan etti: sákilerin, otyrǵyshtaryn, sý quıatyn qazandaryn qıratyp, peshin qulatyp, birneshe eden taqtaılaryn qoparyp aldy, esigin, bosaǵalaryn julyp tastady.

Tútikken, tili baılanǵan atam, dúnıe-múlkin búldirip jatqan adamdardyń isine qulaǵyn salyp, tereze aldynda tur; ájem, qarańǵyda kózge túspeı, aýlanyń bir jerinde júgirip júr.

— Mısha, ne istep jatyrsyń, Mısha! — dep jalynyp-jalbarynyp qoıady.

Baqtan ájeme jaýap retinde, maǵnasy, sirá, ony qusqan haıýandardyń aqyly men sana-sezimine jetpeıtin orystyń ońbaǵan, esýas balaǵat sózi zýlaıdy.

Mundaı kezderde ájeme ilesý qıyn, biraq onsyz qorqynyshty; tómendegi atamnyń bólmesine baram, biraq ol qarsy aldymnan:

— Joǵal, malǵun! — dep barqyraıdy.

Men shardaqqa júgirip shyǵam da, sonyń terezesinen baq pen aýlanyń qarańǵy túnegine kóz tigem, ájemnen kóz jazbaýǵa tyrysam, ony óltirip keter dep qaýiptenip, aıqaılap, shaqyrýmen bolam. Ájem kelmeıdi, mas aǵaı, meniń daýsymdy estı sala, óz sheshemdi elire, sybaı boqtaıdy.

Bir kúni, osyndaı bir keshte atam syrqattanyp, tósekte jatyr edi, betoramalmen tańyp alǵan basyn kópshikke aýnaqshytyp:

— Ómir súrip, kúnaǵa batyp, dúnıe jınaǵandaǵy kórgenimiz mine, osy! Uıaty, masqarasy demeseń polıdıany shaqyryp alar eń de, erteń gýbernatorǵa barar eń... Masqara! Balalaryn polısıaǵa qýdalatqan qandaı ata-ana bolmaqshy? Endeshe, shalym, tynysh jata berýiń tıis, — dep shaǵynyp oıbaılap jatqan.

Bir mezette kereýetten aıaǵyn salbyratyp jiberdi de, táltirekteı basyp, tereze aldyna bardy.

— Qaıda barasyn, qaıda? — dep, ájem qoltyǵynan ustaı aldy.

— Sham jaq! — dep ámir etti atam entigip, demin ishine shýyldata tarta túsip.

Ájem shyraq jaqqan soń, atam shamdaldy alyp, myltyq ustaǵan soldattaı, aldyna kezep ustap turyp, terezeden:

— Áı, Mıshka, tún qaraqshysy, qutyrǵan qotyr tóbet! — dedi mysqyldap, qatty daýystap.

Sol sátte terezeniń joǵarǵy áınegi byt-shyt bop, ájemniń janyna, stol ústine jarty kirpish kelip ushyp tústi.

— Tıgize almadyń! — dep eńkildedi atam, álde kúlip, álde jylaǵany bilinbeı.

Ájem, meni kótergenindeı, atamdy qushaqtap kóterip aldy da:

— Bunyń ne, bunyń ne, qudaı saqtasyn! Oıbaı-aý, munymen ol Sıbırge ketedi ǵoı; elirip júrip, Sıbırge ketetinin uǵýshy ma edi ol!.. — dep úreılene sóılep, tósekke qaraı alyp júrdi.

Atam aıaǵyn sereńdetip:

— Meıli óltirsin... — dep, kózine jas almaı, qyryldap eńireı berdi.

Tereze syrtynda aznaǵan aıqaı, dúbir, úı qabyrǵasy tysyr-tysyr etedi. Men stol ústindegi kirpishti ala salyp, terezege jetip bardym; ájem úlgerip ustaı alyp, buryshqa ıterip jiberip:

— Ah, sen, qarǵys atqan... — dep zekirip, sybyr ete tústi.

Endi bir joly, jýan qoraǵashpen qarýlanǵan aǵaı, aýladan kiretin krylso satysynda turyp, esikti buzyp, úıdiń senesine kirmek bop jatty, qolynda taıaǵy bar atam men istik taıaq tárizdi birdeńe ustaǵan eki turǵyn adam jáne qabaqshynyń uzyn boıly áıeli oqtaý ustap, aǵaıdy esiktiń ishki jaǵynda tosyp turdy; bulardyń art jaǵynda:

— Meni jiberińdershi oǵan! Bir sóz aıtýǵa ruqsat etińizdershi... — dep jalynyp, ájem tyqyrshyp júr.

Atam, «Aıý andý» sýretindegi asha taıaq ustaǵan mujyqsha, bir aıaǵyn ilgeri basyp tur; qasyna ájem júgirip bara bergen kezde, shyntaǵymen, aıaǵymen úndemeı qaǵyp jiberedi. Tórteýi birdeı kárlene kútip túr; qolaısyz qaltyraǵan jaryq túsirip, fonar janyp tur; men osynyń bárine shatyrǵa shyǵatyn satydan qarap turmyn, ájemdi joǵary alyp ketkim keledi.

Aǵaı esikti qoıarda-qoımaı, ońaı-aq syndyryp jatyr, esik joǵarǵy topsadan julynyp túsýge jaqyndap, bulǵań-bulǵań etedi, — tómengi topsasy áldeqashan julynyp túcip, juǵymsyz bir únmen syldyrlap turǵan. Atam óziniń nókerlerine de birtúrli syldyrlaǵan daýyspen:

— Qolǵa, aıaqqa ura kórińder, basyna urmańdar... — dedi.

Esik janynda, qabyrǵada adamnyń basy syıǵandaı ǵana shúńkıgen bir tereze bolatyn; áınegin aǵaı áldeqashan syndyryp túsirgen, synyqtary yrsyıyp, shyǵyp ketken kózdeı bop, tereze úńireıip turǵan.

Ájem sol terezege qaraı umtylyp baryp, qolyn syrtqa suqty da:

— Mısha, qudaı úshin ket! Mert qylady seni, ket! — dep aıqaılady, qolyn bulǵalap.

Mısha ájemniń qolyna qoraǵashpen salyp qaldy; terezeni janaı kelip, ájemniń qolyna jýan birdeńeniń túskeni kórinip ketti, ile-shala ájem ózi de:

— Mısh-sha, qash... — dep aıqaılaýǵa ǵana shamasy kelip, otyra ketip, shalqasynan qulap tústi.

— Aý, sheshesimisiń? — dep, atam sumdyq qatty aqyryp jiberdi.

Esik shalqasynan qaıyrylyp ketti, úńireıgen qara túnek tesikten aǵaı súńgip kirdi de, sol sátte-aq, kúrekpen laqtyryp jibergen qoqystaı, krylsodan syrtqa qaraı ushyp tústi.

Qabaqshy áıel ájemdi atamnyń bólmesine apardy; kóp keshikpeı onda atamnyń ózi de keldi, ájeme taman tomsara jaqyndap baryp:

— Súıegiń saý ma? — dep surady.

— Oh, syndy bilem, sirá, — dedi ájem, kózin ashpastan. — Mıshka she, Mıshkany qaıttińder?

— Tynyshtal! — dep yzǵarlana aqyryp qaldy atam, — Meni qaıýan dep pe eń? Aıaq-qolyn baılap tastadyq, saraıda jatyr. Ústi-basyna sý quıdym... Ne degen yzaly edi! Kimge tartyp osyndaı boldy eken?

Ájem yńqyldaı bastady.

— Synyqshy áıelge kisi jiberdim, shydap baq! — dedi atam, ájemniń janyna tósekke otyryp jatyp. — Ekeýmizdi óltiredi eken, sheshesi; ajalymyzdan buryn óltiredi!

— Bershi solarǵa bárin de...

— Varvara she?

Ájem — aqyryn jáne shaǵyna, atam — shańqyldap, ashýlana — ekeýi uzaq áńgimelesti.

Sosyn aýzy jyrta-qarys, kishkentaı, bir búkir kempir keldi; ıegi shoshań-shoshań etedi, balyqtyń aýzy tárizdi, aýzy ashyq, bizdeı muryny ústińgi erninen asa aýzyna tónip tur. Kózderi kórinbeıdi; bir qolynda kúldirlegen túıinshegi bar, taıaǵymen edendi tyqyldatyp, aıaǵyn azar basady.

Maǵan munyń ózi ájeme kelgen ajal syıaqty bop kórindi; sondyqtan kempirdiń qasyna jetip bardym da:

— Shyq úıden! — dep, bar pármenimmen baqyryp jiberdim.

Atam meni yńǵaısyzdaý ustaı aldy da, edáýir renjigen túrmen shardaqqa aparyp tastady.

VII

Atamnyń — óz qudaıy, ájemniń — óz qudaıy bar ekenin men tym erte-aq túsindim.

Ájem keıde oıanyp alady da, kereýette otyryp, taraqpen óziniń tamasha shashyn uzaq taraıdy, basyn keksheń etkize tistenip alyp, jibekteı esilgen uzyn qara shashynyń taldaryn shoq-shoǵymen julady da, meni oıatyp jibermeıin dep sybyrlap:

— Áı, quryp ketkir! Uıysyp qalǵyr, qarǵys atqan... — dep sógedi.

Shashyn shala-mula jazyp, jýan burymdaryn shapshańdap órip alady, ashýlana sińbirine túsip, asyǵa-úsige jýyna salady da, uıqydan ez bolǵan jalpaq júziniń kirbińin taratpastan, ıkondardyń aldyna baryp turady — sóıtip, búkil tulaboıyn birden jadyratyp jiberetin, naǵyz erteńgi ǵıbadat bastalady.

Eńkek jaýyrynyn túzep, basyn keıin shalqaıtyp, Kazan Marıam-anasy beınesiniń dóńgelek júzine meıirlene qarap, ájem arshyndata, jigerlene shoqynady da:

— Dańqyń asqan Marıam-ana, aldymdaǵy kúnge raqymyńdy jaýdyr, anataıym! — dep, qatty-qatty, ekilene sybyrlaıdy.

Mańdaıyn jerge tıgize tájim etedi, boıyn aqyryn jazady da, onan saıyn ekilene jáne meıirlene túsip:

— Shattyq bulaǵy, asqan pák arý, gúl-sheshek atqan alma!.. — dep taǵy da sybyrlaıdy.

Ájem kóbinese-aq kúnde erteńgilikte jańa maqtaý sózder tabady, munyń ózi onyń ǵıbadatyn maǵan árdaıym qadalta nazar salǵyzyp, tyńdatady.

— Aspandaǵy pák janym meniń! Qorǵaýshym, ári qamqorym, altyn kúnim, táńir anasy, aram nıetten saqtaı gór, eshkimdi de jábirletpe, ózimdi de tekke jábirleıtin bolmasyn!

Qara kózderi kúlimdep, jasaryp ketkendeı, jýan qolyn aqyryn qımyldatyp, taǵy shoqynady.

— Táńiri uly Isýse Hrıste, anańnyń qurmeti úshin, men miskinge meıirimdi bola kór...

Ájemniń duǵasy árqashan da qoshametteý jyry, shyn peıildi jáne adal nıetti maqtaý bolatyn-dy.

Tańerteń ol uzaq ǵıbadat etpeıtin: samaýyr qoıý kerek, atam kópten beri qyzmetshi ustamaıtyn-dy, sondyqtan ájem shaıdy atam belgilegen merzimnen keshiktirse, ol kópke deıin keıip, ursýmen bolatyn.

Atam keıde ájemnen buryn oıanyp, shardaqqa kóteriledi de, ǵıbadat qyp turǵan ájemniń ústinen shyǵyp, juqa qoshqyl erinin mysqyldaı qısaıtyp, onyń sybyryn biraz tyńdap turady, sonsoń shaı ústinde:

— Qalaı ǵıbadat etý kerek ekenin sen mısyz qaqbasqa qansha úırettim, sen, dinsiz, sonda da baıaǵy ózińdikin byldyrlap soǵa beresin! Qudaı seniń bunyńa qalaı shydaıdy eken! — dep kúńkildeıdi.

— Onyń ózi túsinedi, — dep sendire jaýap qaıyrady ájem. — Oǵan ne aıtsań da — ózi túsinedi...

— Qarǵys tıgen chývash qatyn! Áı, senderdi me-e...

Ájemniń qudaıy uzaqty kún óziniń janynda bolatyn, ony ájem tipti jan-janýarlarǵa da áńgime etetin. Bul qudaıǵa adam, ıt, qus, ósimdikter — barlyǵy da qalaı bolsa solaı, bastartpaı baǵynatyny maǵan aıan edi; ol qudaı jer júzindegi nárseniń bárine birdeı meıirimdi, bárine birdeı jaqyn bolatyn-dy.

Bir kúni qabaqshy áıeldiń táttige ósh, ári jaǵympaz, surǵylt, altyn kóz, búkil aýladaǵy jurtqa súıkimdi, erke erkek mysyǵy baqtan bir qara torǵaı ustap ákeldi; ájem ólimshi bolǵan qusty tartyp aldy da:

— Qudaıdan qoryqpaısyn-aý sen, aram jaýyz! — dep mysyqqa urysa bastady.

Qabaqshy áıel men dvornık bul sózderge kúldi, sonda ájem:

— Haıýandar qudaıdy uqpaıdy dep oılaısyńdar ma? Kez kelgen jándik muny sizderden kem uqpaıdy, raqymsyzdar... — dep olarǵa ashýlanyp, aqyryp qoıdy.

Ábden semirgen kóńilsiz sharapty jegip jatyp ájem:

— Nege kóńilsizsin, qudaıdyń quly, á? Qartaıyp boldyń ǵoı óziń... — dep onymen de áńgimelesedi.

At, basyn shulǵyp qoıyp, kúrsinedi.

Degenmen, ájem qudaıdyń esimin tap atamdaı aýzyna kep ala bermeýshi edi. Ájemniń qudaıy maǵan túsinikti bolǵandyqtan, qorqynyshty emes edi, biraq oǵan ótirik aıtýǵa bolmaıdy, ol uıat. Ol meni tek óte qatty uıaltatyn, sondyqtan ájeme eshýaqytta da ótirik aıtpaýshy em. Ondaı meıirimdi qudaıdan bir nárseni búgip qalýdyń ózi tipti múmkin emes edi de, óıtýge zaýqyń da soqpaıtyn tárizdi bolatyn.

Bir kúni, qabaqshy áıel atammen urysysyp qalyp, sonymen qabat, urysqa qatyspaı turǵan ájemdi de ile ketti, ópiremdene balaǵattap, tipti ájeme qaraı bir sábizdi jiberip qaldy. Ájem sabyr tuta sóılep, oǵan:

— Ne degen aqmaq edińiz, sýdarynám, — dedi bar bolǵany, biraq men qatty jábirlenip qaldym da, jaýyz áıelden kek alýǵa bel baıladym.

Qos ıek, bitik kóz bul qyzyl jıren jýan áıeldi qaıtip qattyraq jábirlesem eken dep, oıymdy shartarapqa júgirtýmen boldym.

Turǵyn jurttyń ózara urys-janjaldaryn baıqaýym boıynsha, olar kórgen jábiri úshin bir-birinen kek alǵanda, mysyqtarynyń quıryqtaryn kesetin, ıtterine ý tastaıtyn, qorazdary men taýyqtaryn óltiretin, nemese túnde dushpandarynyń pogrebterine túsip, kapýsta men qıar salǵan kadkilerine kerosın quıatyn, bóshkelerinen kvasyn aǵyzyp jiberetin, — biraq maǵan munyń bári de unamady; múlde esten qalǵysyz, bir sumdyqty oılap tabý kerek boldy.

Aqyry oılap taptym: qabaqshy áıeldiń pogrebke túskenin ańdyp turyp, tóbesindegi qaqpaqty jaýyp, qulyptap tastadym da, qaqpaq ústinde kek bıin bıledim, sóıttim de kiltti shatyrǵa laqtyryp jiberip, ájem as picipip jatqan kýhnáǵa bar pármenimmen júgirip kirdim. Ájem meniń qýanyshymdy birden bile qoımady, bilip alǵan soń, tıisti jerime shapalaqpen berip-berip aldy, sóıtti de syrtqa alyp shyǵyp, kiltti ákelýge shatyrdyń ústine jiberdi. Meniń qylyǵyma ájemniń bulaı qaraǵanyna tańyrqap, úndemesten kiltti ákeldim de, aýlanyń bir buryshyna qashyp baryp, qarap turdym: ájem tutqyn qabaqshy áıeldi shyǵaryp aldy, sosyn ekeýi shúıirkelese kúlisip, aýlanyń ishimen ketip bara jatty.

— Seni me, — dep kijindi qabaqshy áıel, maǵan qaraı bultyıǵan judyryǵyn túıip, biraq bitik kóz júzi meıirlene kúlimdep turdy. Al, ájem meni jaǵamnan alyp, kýhnáǵa súırep ákeldi de:

— Sen muny nege istediń? — dep surady.

— Ol saǵan sábiz laqtyrdy ǵoı...

— Sóıtip, sen muny men úshin istegen ekensiń ǵoı? Solaı de! Sen ońbaǵandy men qazir tyshqandarǵa jemge pesh astyndaǵy qýysqa tyǵyp tastaıyn, sonda esińdi jıarsyn! Qorǵampazyn kórdiń be — úrgen qýyqtaı kómpıip alypty, jarylyp ketersiń! Atańa aıtaıyn, jonyńnan qaıys alsyn! Shardaqqa jónel, kitabyńdy oqy...

Ájem menimen uzaqty kún sóılespedi, biraq keshkilikte ǵıbadatqa turar aldynda tósekke kep otyrdy da, kóńilime quıa sóılep, esten ketpestik bir sózder aıtty:

— Beri qara, Lenka, jan-kókegim: eresekterdiń isine aralasýshy bolma, — muny esińde myqtap saqta! Eresekter — buzylǵan adamdar; olar qudaıdyń synynan ótkender, sen áli ol synnan ótken joqsyń, — sondyqtan sábı aqylyńmen tura ber. Qudaıtaǵala júregine dem berer kezdi, ister isińdi nusqap, óz jolyna ákep salar kezdi kút. Túsindiń be? Al, kimniń qandaı kúnasy bar ekeninde seniń isiń bolmasyn... Sottaýshy da, jazalaýshy da bir qudaı. Biz emes, — sol ǵana!

Sál kidirip, nasybaıyn atyp aldy da, oń kózin kilmıtińkirep:

— Biraq, múmkin, kimniń qandaı kúnasy bar ekenin aıyrýǵa qudaıtaǵalanyń da qudyreti jete bermeıtin shyǵar, — dep qoıdy.

— Qudaı bárin bilip otyrmaı ma? — dep suradym men, tańqalyp.

— Bárin birdeı bilip otyrsa, adam balasy, sirá, kóp nárselerdi istemegen de bolar edi. Ol jaryqtyq kókten jerge, bizderdiń barlyǵymyzǵa qaraı-qaraı keıbir kezderde: «Áı meniń adamdarym-aı, adamdarym, súıikti adamdarym-aı meniń! Qandaı janym ashıdy sizderge!» — dep, sondaı qatty eńirep, jylap ta jiberetin shyǵar, — dep aqyryn ǵana jáne muńaıa jaýap qaıyrdy ájem.

Ájemniń ózi de jylap jiberdi de, jas jýǵan betin súrtpesten, ǵıbadat etýge buryshqa qaraı ketti.

Sol kúnnen bastap ájemniń qudaıy maǵan onan saıyn jaqyn, onan saıyn túsinikti bop ketti.

Maǵan nasıhat aıtqan kezinde atam da: qudaıdyń bolmaıtyn jeri, bilmeıtini joq, adam ataýlyǵa barlyq nárse jóninde meıirimdene kómek kórsetedi deıtin, biraq ájemshe ǵıbadat etpeýshi edi.

Atam, tańerteń buryshqa ıkon aldyna baryp turmastan buryn, uzaq jýynady, sonsoń muqıattap kıinip alyp, sary shashyn ábden taraıdy, saqalyn jóndeıdi de, aınaǵa qaranyp alyp, kóılegin tómen túsirip, moınyndaǵy qara oramalyn jıletiniń omyraýyna salyp, jasyrynǵan tárizdi, aıaǵyn eptep basyp, ıkondarǵa taman barady. Únemi eden taqtaıynyń attyń kózi sıaqty dóp-dóńgelek, bir butaq kózine turyp alady da, basyn ıip, soldatsha eki qolyn túp-túzý tómen túsirip, bir mınýtteı únsiz turyp qalady. Syptaı, jip-jińishke bop, sonsoń:

— «Jaratqan qudaıtaǵalanyń qurmeti úshin» — deıdi, áserli únmen.

Osy sózderden keıin shybyn ekesh, shybyn da qanatynyń yzyńyn báseńdetkendeı, úıdiń ishine bir erekshe tynyshtyq ornaǵandaı bolyp kórinedi maǵan.

Atam basyn kekshıtip turady; qastary joǵary kerilińkirep túksıe túsedi, altyndaı sary saqaly ilgeri tósele shoqshyıyp ketedi; sabaqta jaýap berip turǵandaı, duǵany myǵym oqıdy; úni uǵymdy, ári óktem shyǵady.

— «Sýdıa beker keledi, óıtkeni keıbireýlerdiń istegen isteri buryn áshkerelenedi ...»

Kókiregine judyryǵymen aqyryn soǵyp qoıady da:

— «Tek jalǵyz seniń aldyńda ǵana kúnalymyn, kúnalarymnan júzińdi taıdyra kór...» — dep qatty jalbarynady.

Sózderin daqpa-daqtap «Nanamyn» aıatyn oqıdy; oń aıaǵy, aıattyń yrǵaǵyna únsiz eliktegenleı, dir-dir etedi; ózi ıkondarǵa taman barynsha sirese umtylady, boıy ósip ketedi, birden-birge jińishkere, sola túskendeı, tap-taza, tap-tuınaqtaı bop, óktemsı sóılep:

— «Dúnıege dárigerdi keltirgen de ózińsin, janymnyń kep jyldyq qumarynyń shıpasyn da óziń tapqaısyn! Shyn nıetimmen qoımastan saǵan zarymdy shaǵamyn, shapaǵatyńdy tıgiz, patsha anam!» — deıdi.

Sosyn jasyl kók kózderiniń jasyn tóge sóılep:

— «İstegen isterim ornyna meniń dinge senimim esepke alynsyn, qudaıym, keshirim áperetin isterimdi esepten shyǵaryp tastamaǵaısyn!» — dep daýystap jalbarynady.

Sony aıtyp jedeldetip, qalshyldap shoqyna bastaıdy, basyn kádimgideı súze ızeńdetedi, daýsy qarlyǵa shyǵady da, óksip qoıady. Keıinirekte sınagogalarda bolyp, atamnyń ol kezde evreılershe ǵıbadat etetinin uqtym.

Samaýyr stol ústinde áldeqashan burqyldap tur, bólme ishinde súzbe salyp pisirgen qara un shelpeginiń ystyq ısi ańqıdy, tamaq jegiń kep barady! Ájem tomsaryp jaqtaýǵa súıenip turady da, edenge qarap, kúrsinip qoıady; baqtan terezege kúlimdegen kún shuǵylasy túsip tur, aǵashtaǵy shyq injýdeı jyltyldaıdy, erteńgi aýadan ýkroptyń, qaraqattyń, pisken almanyń hosh ıisi ańqıdy.

— «Qumarymnyń otyn sóndir, óıtkeni men bir sorly, ári qarǵys tıgen adammyn!» — dep atam áli ǵıbadat etip, teńselip, zarlaýmen tur.

Men tańerteń jáne jatar aldynda oqıtyn aıattardyń bárin jatqa biletinmin, atam qatelespes pe eken, eń bolmasa, bir aýyz sózin tastap ketpes pe eken — dep, qadala ańdyp otyramyn.

Atam ete sırek qatelesedi; qatelese qalsa, men ylǵı qýanamyn.

Ǵıbadat etip bop, atam ájem men maǵan:

— Sálemetsizder me! — deıtin.

Bizder bas ızeımiz, sóıtip, aqyry tamaqqa otyramyz. Sol arada men atama:

— Búgin sen «basym» degen sózdi tastap kettiń! — deımin.

— Ótirik aıtyp otyrǵan joqsyn ba? — dep suraıdy ol sabyrsyzdana túsip jáne senińkiremeı.

— Shyn, tastap kettiń! «Biraq, ol senimim barlyǵynan da basym» deý kerek edi, sen «basym» degen sózdi aıtpadyń!

— Mynany kórdiń be! — dep sańq etedi atam, aıybyn moıyndap, kózin jypylyqtata túsip.

Qatesin kórsetkenim úshin, ol keıin sazaıymdy myqtap bir tarttyrady, biraq ázirinshe, onyń uıalǵanyn kórip, men máz-maıram bolam.

Bir kúni ájem:

— Ákesi, seniń ǵıbadat etkenińdi tyńdaýǵa, sirá, qudaıdyń ózi de jalyǵatyn shyǵar, — únemi ózgermeıtin bir nárseni dattaısyn da turasyn ǵoı, — dedi ázildep.

Atam:

— Ne dep otyrsy-yn! — dep, kárlene sozyp qoıdy daýysyn. — Ne dep mińgirlep otyrsyn?

— Qansha tyńdasam da, qudaıtaǵalaǵa óz janyńnan eshýaqytta bir aýyz sóz tartý etpeısin ǵoı deımin!

Atam qyp-qyzyl bop, qalshyldap ketti de, stýlda otyrǵan kúıi yrshyp túsip, ájemniń basyna shynaıaqty jiberip kep qaldy, sóıtti de:

— Joǵal, kári albasty! — dep butaqqa salǵan arasha, baj ete qaldy.

Qudaıdyń qajymas qudiretin áńgimelegende, atam árdaıym eń aldymen onyń raqymsyzdyǵyn ádeıi eskertip otyratyn; adam balasy bir kúna qylsa bolǵany, — topanǵa ushyraıdy, taǵy bir kúna qylsa bolǵany, — órtenedi, qalalary qyıratylady; nemese, qudaı asharshylyq pen oba aýrýyn jiberip jazalaıdy, jer ústine tóngen bir almas qylysh bop, kúnaqarlarǵa qyrǵyn salady da turady.

— Kim de kim, qudaıdyń zańyn buzsa, ýaıym-qaıǵy men ólim jazasyna ushyraıdy! — dep uǵyndyrady atam, jip-jińishke saýsaqtarymen stoldy tyqyldata túsip.

Qudaıdyń raqymsyzdyǵyna naný maǵan qıyn boldy. Atam maǵan osynyń bárin, qudaıdan qoryqsyn demeı, ózinen qoryqsyn dep, jorta oılap shyǵarady ǵoı dep kúdiktenetinmin. Sondyqtan men odan ashyqtan-ashyq:

— Sen osyny men tilińdi alatyn bolsyn dep aıtasyn ǵoı? — dep suradym.

Atam da ashyqtan-ashyq:

— Durys, árıne. Tilimdi almaı baqshy óziń?! — dep jaýap qaıyrdy.

— Al, ájem she?

— Sen ol kári aqymaqqa nanba! — dep úıretti atam, qataldanyp. — Ol ózi jasynan aqmaq, saýatsyz, ári aqylsyz. Ondaı uly ister jaıynda saǵan eshteńe deýshi bolma dep, buıyryp qoıaıyn men oǵan! Qane, aıtyp bershi maǵan: perishteler qansha dárejeli chınderge jikteledi?

Men aıtyp berdim de:

— Chınovnık degender kim? — dep suradym.

— Áı, óziń bir mazasyz ekensin! — dep kúlimsiredi atam, kózin jumyp; sonsoń aýzyn tamsanyp qoıyp:

— Munyń qudaıǵa qatysy joq, chınovnıkter — adamzat tarapynan! Chınovnık degen zakon kemirýshi, ol zakon bitkendi jalmaýmen bolady, dedi.

— Zakon degen ne?

— Zakon ba? Ol — ádet-ǵuryp degen sóz, — dedi shal kóńildene, ári yqylastana sóılep, aqyldy, ótkir kózderin jarqyldatyp. — Adam ataýly dúnıede turady da: endi osylaı bolsa, bárinen artyq bolar, osyny ózimiz ádet eteıik, ereje, zakon etip ornataıyq! — degen kelisim jasaıdy. Mysaly: balalar oıynǵa kiriserde, oıyndy qalaı, qandaı tártippen júrgizý jóninde sóz baılasady. Endeshe, mine osyndaı baılaý — zakon bop tabylady!

— Chınovnıkter she?

— Chınovnık — tentek bala sıaqty, keledi de, barlyq zakondy buzyp jiberedi.

— Nege?

Atam, qabaǵyn sustana túıip:

— Muny sen túsine almaısyn! — dedi de:

— Adam ataýlynyń barlyq isteriniń ústinen qudaı qarap tur! Adamdar bir nárse tilese, qudaı — basqa bir nárseni tileıdi. Adamzattykiniń bári baıansyz. Qudaı úrlep qalsa bolǵany — bári de kúl-talqan bolady, — dep uǵyndyrdy.

Chınovnıkterdiń jaı-mánisin bilgim kep, qumartýyma kóptegen sebepterim bar edi, sondyqtan:

— Iakov aǵaı:

Aq perishte — qudaı chıni,

Chınovnıkter — shaıtan quly

— dep óleń aıtady ǵoı, — dep qylqyldap qoımadym.

Atam shoqsha saqalyn alaqanymen joǵary kóterińkirep, aýzyna saldy da, kózin jumdy. Beti jybyr-jybyr etti. Onysyna qarap, ishinen kúlip otyrǵanyn bile qoıdym.

— Iashka ekeýińdi aıaqtaryńnan matap, jiberer me edi sýǵa tastap! — dedi ol. — Mundaı óleńderdi onyń aıtýynyń da, seniń tyńdaýyńnyń da qajeti joq. Bular — raskolnıkter — din buzýshylar oılap shyǵarǵan, kýlýgýrlardyń kúlkili óleńderi ǵoı.

Sosyn, oıǵa shomyp, kózin meniń ústimnen asyra bir jaqqa jiberip:

— Áı, senderdi me-e... — dep, aqyryn ǵana daýsyn sozyp qoıdy.

Biraq atam, qudaıdy ári qaharly, ári adam ataýlydan joǵary sanaǵanymen, ol da, ájem sıaqty, qudaıdy da, onyń san-sapat áýlıe-ánbıelerin de óziniń barlyq isterine qatystyryp otyratyn. Al, ájem Nıkola, Iýrıı, Frol jáne Lavrdan basqa áýlıelerdi múlde bilmeıtin tárizdi, degenmen solardyń ózderi de adam ataýlyǵa óte meıirimdi, ári jaqyn edi: ózderinde adamnyń barlyq qasıetteri bar, adam ataýlynyń turmysyna aralasyp, derevnálar men qalalardy kezip júredi. Atamnyń áýlıelerine kelsek, túgelge jaqyn sheıitter, bular dinsizderdiń tabynatyn puttaryn joıyp, Rım patshalarymen tartysyp júredi, olardy sol úshin azaptaıdy, órteıdi, tirileı terisin soıyp alady.

Atam keıde:

— Qudaıtaǵala osy bir kishkene úıdi eń bolmasa bes júz som paıdamen satýǵa kómektesse eken, — áýlıe Nıkola úshin duǵa oqyr em, — dep qıal etedi.

Ájem kúlip qoıyp:

— Bul aljyǵan aqmaqqa Nıkola úı satyp berse, shirkin! Nıkolaı jaryqtyqtyń sodan artyq isi joq shyǵar! — deıtin maǵan.

Atamnyń óz qolymen túrli jazý jazǵan, áýlıe tizimderi mende kópke deıin saqtalyp keldi. Sol tizimderde Ioakım men Anna kúniniń tusyna jıren syıamen tik árippen: «Páleden qutqardy sharapattylar», — dep jazylǵan bolatyn.

Bul «pále» áli esimde: atam, qolynan eshteńe kelmeıtin balalaryna kómektesý qamyn oılap, ósimqorlyq kásibimen aınalysa bastady, zakladqa astyrtyn zat qabyldaıtyn boldy.

Ústinen bireý aryz túsirip, bir kúni tún ishinde polısıa jetip kelip, tintý júrgizdi. Keremet ábiger boldy, degenmen, aqyry qaıyrly bop bitti; atam kún shyqqansha ǵıbadat qyldy da, álgi sózderdi áýlıe tizimderine tańerteń meniń kózimshe jazǵan bolatyn.

Keshki as aldynda, atam meni qasyna alyp psaltyr, chasoslov, ıa Efrem Sırınniń zildeı kitabyn oqıdy. Tamaqtanyp alyp, taǵy da ǵıbadatqa kirisedi.

— «Saǵan ne aparam, nemen ósesin qaıyram, uly marhabbatty máńgilik patsha... Bizderdi ártúrli qıaldan saqtandyra gór... Keıbir adamdardan qorǵaı gór meni, qudaıym... Kózimniń jasyn tókkiz de, ólimdi umyttyra kórme... — degen muńdy ókinishti sózderi keshki tynyshtyqta kópke deıin estilip turady.

Al ájem:

— Oı, búgingi sharshaǵanymdy-aı! Sirá, ǵıbadat etpeı-aq jata ketetin shyǵarmyn... — deıdi kóbinese.

Atam meni shirkeýge aparýshy edi: senbi kúnderi — keshki ǵıbadatqa, meıram kúnderi — tústen keıingi ǵıbadatqa baramyz. Qaı kezde qandaı qudaıǵa ǵıbadat etetinderin shirkeýde ajyratyp qoıamyn: pop pen dáchoktyń oqıtyndarynyń barlyǵy — atamnyń qudaıyna arnalǵan ǵıbadat ta, ánshilerdiń ándetetini — únemi ájemniń qudaıyna arnalǵan ǵıbadat bolatyn.

Balanyń túsinigindegi qudaılardyń bir-birinen aıyrmashylyǵyn, árıne, turpaıy túrde sýrettep otyrmyn. Bul aıyrmashylyq sábı janymdy seziktendirip, dal qylyp júretini áli esimde, degenmen, atamnyń qudaıy kóńilimde qorqynysh, ári jek kórinshilik týǵyzatyn: ózi eshkimdi súımeıdi, jurttyń bárin qaharly kózimen qadaǵalap otyrady, bárinen buryn adamnyń jamandyǵyn, jaýyzdyǵyn, kúnasyn qazbalap tabady. Onyń adamǵa senbeıtindigi, árdaıym baqyldyq kútetindigi, ári jazalaýdy súıetindigi aıqyn edi.

Sol bir kúnderde qudaı týraly oılar men sezimder kóńilimniń ómirdegi eń kórikti, negizgi dármeni boldy, — basqa áserlerdiń bári de, jerkenish pen ýaıym týǵyzyp, óziniń raqymsyzdyǵymen, ári nastyǵymen yzalandyrýmen ǵana bolatyn. Tóńiregimdegi nárseniń bárinen jaqsy, bárinen jarqyny — tek qudaı ǵana, — jan-janýardyń bárine birdeı sonshama súıkimdi dos ájemniń qudaıy bolatyn. Árıne, sondyqtan da: atam meıirimdi qudaıdy neǵyp kórmeıdi eken? — degen suraq ta mazalamaı qoımaıtyn-dy.

Meni qydyrýǵa kóshege shyǵarmaıtyn, óıtkeni kóshe meniń kóńilimdi tym qatty qozdyrady, kóshe áserlerinen múlde esirgendeı bop, kóbine-aq janjal men tóbelesterge sebepshi bolýshy em. Serikterim joq, kórshilerimizdiń balalary meni dushpan kórdi; olardyń meni Kashırın dep ataǵany unamaýshy edi, olar da osyny baıqap:

— Kashırın jalmaýyzdyń kishkene nemeresi shyqty, qarańdar!

— Jabylyńdar oǵan! — dep bir-birine onan saıyn órshelene aıqaılaıtyn.

Sosyn tóbeles bastalady.

Men, jas bolǵanymmen, kúshti, ári tóbeleste ádisshil boldym, — maǵan árdaıym tobymen jabylatyn dushpandarymnyń ózi de muny moıyndaıtyn. Degenmen, únemi kósheden taıaq jeımin, úıge murnym buzylyp, erinderim tilinip, bet-aýzym kóp-kókala, ústi-basym dal-dul, shań-shań bop qaıtýshy em.

Ájem:

— Nemene, shomyrdyń balasy, taǵy tóbelestiń be? Apyr-aý, bul nemene ózi, á! Jóndeı bastasam, shyǵa bepip taǵy... — dep meni úreılene esirkep qarsy alady.

Betimdi jýady, kógergen isikterime bult, qara baqyr aqsha ıa dymqyl qorǵasyn basady da:

— Nege tóbelese beresin, a? Úıde momyn-aqsyn, kóshege shyqsań — ońbaı ketesin! Uıatsyz. Atańa aıtaıyn, endigári syrtqa shyǵarmaı qoısyn... — dep úgitteıdi.

Atam meniń kógergen isikterimdi kórgenimen, eshýaqytta da uryspaıdy, tek tamaǵyn keneı túsedi de:

— Taǵy da medal qadap keldiń be? Sen be, sen jaýynger Anıka endi kóshege aıaǵyńdy basýshy bolma, estip turmysyn? — dep mińgirleıdi.

Kóshe jym-jyrt bolsa, oǵan ózimniń de kóńilim aýa qoımaıtyn, biraq balalardyń kóńildi aıqaı-shýyn estigen kezde, atamnyń tyıym salǵanyna qaramastan, aýladan shyǵa jóneletinmin. İsik pen jaraqatqa jábirlenbeıtinmin, biraq kóshe oıyndarynyń raqymsyzdyǵy, — ózime óte-móte tanys, ábden qutyryndyryp jiberetin raqymsyzdyq únemi yzamdy keltirýmen bolatyn. Balalardyń ıtterdi ıa qorazdardy talastyrǵanyn, mysyqtardy azaptaǵanyn, evreı eshkilerin qýalaǵanyn, mastardy, qaıyrshylardy jáne Igosha Smert v Karmane deıtin dýanany jábirlegenin qatty jek kórýshi em.

Igosha Smert v Karmane — totyqqan, súıegi shyqqan betin túksıgen túk basqan, zildeı seńseń ton kıip júretin, uzyn boıly, ys basqan aryq kisi edi. Kóshede, tańǵajaıyp bop teńselip, ımıip aıaǵynyń astyna, jerge tyrs úndemeı qasara qarap kep, júretin. Onyń kip-kishkene muńdy kózdi, shoıyn tústi júzi kóńilime úreıli qurmet áserin engizetin, — bul adamnyń ózi bir mańyzdy jumys ústinde, bir nárse izdep júr ǵoı, sondyqtan onyń mazasyn alǵan jón bolmas dep oılaıtynmyn.

Balalar onyń kúrjik jaýyrynyna tas laqtyryp, sońynan júgirip keledi. Ol, balalardy kópke deıin baıqamaǵandaı, tıgen kesektiń aýyrtqanyn sezbegendeı bop, júre berdi de, bir kezde kenet toqtaı qalyp, seńseń bórik kıgen basyn kóterip aldy, qaltyraǵan qolymen bórkin jóndep qoıdy da, uıqydan jańa ǵana oıanǵandaı, jan-jaǵyna qarady.

— Igosha Smert v Karmane! Qaıda barasyn, Igosh? Ajaly qaltasynda, — qarańdar! — dep aıqaılaıdy balalar.

Ol qolymen qaltasyn ustaı alady, sonsoń, jalma-jan eńkeıip, jerden tas, aǵash kesindisin, bir ýys topyraq alady da, uzyn qolyn ıkemsiz sermeı túsip, mińgirlep, boǵaýyz aıtady. Únemi ózgermeıtin tek úsh aýyz jaman sózben ǵana boqtaýshy edi, — bul jónde balalardyń qaznasy odan ólsheýsiz mol bolatyn. Keıde ol, aıaǵyn aqsaı basyp, balalardyń sońynan qýady; uzyn tony aıaǵyna oratylyp júgirtpeıdi, jińishke qý butaq tárizdi qara qoldarymen jer tireı, tizerlep qulap túsedi. Balalar onyń eki búıiri men arqasyna tas jaýdyrady, asa batyldary qasyna jetip baryp, basyna bir ýys topyraqty shashyp jiberip, keıin yrshyp túsedi.

Kóshedegilerden taǵy da bir, múmkin, odan da góri aýyryraq áser týǵyzatyn master Grıgorıı Ivanovıch edi. Kózden múlde aırylǵan ol, boıy up-uzyn, kep-kelisti bop, til qatpaı, qaıyr surap júretin. Bir reńsiz kishkentaı kempir qolynan jetelep júredi; kempir, tereze aldyna toqtaı qalyp, únemi áldeqaıda bir búıir qarap:

— Soqyr músápirge, qudaı úshin sadaqalaryńdy berińder... — dep shyryldaǵan daýyspen ándetip kep turady.

Grıgorıı Ivanovıch ún qatpaıdy. Qara kózildirigi úıge, terezege, qarsy aldynan shyqqan adamǵa týra qaraıdy; súıegine sheıin boıaý sińgen qoly kúıekteı saqalyn aqyryn ǵana syıpap turady, erinderi myqtap jymqyrýly. Men ony jıi-jıi kórýshi em, biraq onyń jumýly aýzynan bir dybys shyqqanyn eshýaqytta da estimeıtinmin, qarttyń bulaı til qatpaýy meni qatty qınaıtyn. Qasyna jýyı almaıtynmyn, eshýaqytta da jýymaıtynmyn, qaıta, ony kóre sala, úıge qasha jóneletinmin de, ájeme:

— Kóshede Grıgorıı júr! — deıtinmin.

Ájem mazasyzdana muńaıa túsip:

— Ras pa? — dep sańq etedi. — Má, mynany aparyp, bere ǵoı!

Men dóreki túrde ashýlanyp, barmaımyn. Sosyn qaqpa syrtyna ájemniń ózi shyǵady da, trotýarda turyp, Grıgorıımen uzaq sóılesedi. Grıgorıı saqalyn jelpildetip, kúledi de, qysqa-qysqa til qatyp, az sóıleıdi.

Ájem keıde ony kýhnáǵa ertip ákep, shaı beretin, tamaqtandyratyn. Bir kúni Grıgorıı: meni qaıda dep surapty. Ájem meni shaqyryp edi, qashyp baryp, otyn arasyna jasyrynyp qaldym. Grıgorııdiń qasyna bara almaımyn, óıtkeni odan qatty uıalamyn, ájem de uıalady — ony da bilemin. Ájem ekeýmiz Grıgorııdi tek bir kúni ǵana áńgime ettik: ájem, Grıgorııdi qaqpanyń syrtyna shyǵaryp salyp, aýlanyń ishinde aıaǵyn aqyryn basyp, tómen qarap jylap keledi eken, qasyna baryp qolynan ustadym.

— Sen odan nege qashasyn? — dep surady ájem jaımen. — Ol seni jaqsy kóredi, jaqsy adal ǵoı ol...

— Atam ony nege asyramaıdy? — dep suradym.

— Atań ba?

Ájem tura qaldy da, meni myqtap qushaqtap alyp, sybyrǵa jaqyn daýyspen:

— Osy sózimdi umytpa: bul adam úshin qudaıtaǵala ókindire bir jazamyzdy berer! Jazamyzdy berer... — dedi, kórip kelgendeı boljap.

Ol qatelesken joq: ájem máńgi-baqı tynym tapqannan keıin on jyl shamasy ótken soń, atam ózi de qaıyrshy, ári esalań bop, qalanyń kóshesin kezip ketti.

— Meıirimdi aspazshylarym-aý, bir kesim ǵana pırojok, pırojok qana berseńdershi maǵan! Áı, senderdi me-e... — dep tereze-terezeniń aldynda músápirsip, qaıyr surap júrdi.

Onyń burynǵysynan qalǵany tek osy bir sherli, sozyńqy, kóńil tolqytatyn:

— Áı, senderdi me-e... — degen sózi ǵana edi.

Igosha men Grıgorıı Ivanovıchten basqa, meni kóshege bet baqtyrmaı, qınaıtyn Voronıha degen bir buzylǵan áıel edi. Ózi eńgezerdeı, dýda-dýda, mas bop, meıram kúnderi kórinetin. Júrgen júrisi birtúrli ózgeshe edi, aıaqtaryn qımyldatpaı, jer baspaı, bulttaı jyljyp, boǵaýyz óleńderdi daýryǵa simirip kele jatatyn. Qarsy kelgen adamdardyń bári, úı-úıdiń qaqpasyna, burysh-buryshqa, dúkenderge tyǵylyp, odan jasyrynyp qalady, — ol beıne kósheni sypyryp kele jatqandaı bolatyn. Beti kókke tandyq úrgen qýyqtaı kómpıip ketken, alaqandaı kógildir kózderi sumdyq úreı shashyp, ári kúlimdep, badyraıyp turady. Keı-keıde:

— Balapandarym, qaıda kettińder? — dep ańyrap jylap jiberedi.

Ájemnen:

— Bul nesi? — dep suradym.

— Saǵan bilýdiń qajeti joq! — dep jaýap qaıyrdy ájem kóńilsizdenip, sonda da qysqasha aıtyp berdi: bul áıeldiń Voronov degen chınovnık eri bolǵan, onyń ekinshi bir joǵary dárejeli chın alǵysy keledi, sóıtedi de ol áıelin óziniń bastyǵyna satyp jiberedi. Ol kisi bul áıeldi bir jaqqa alyp ketedi, áıel eki jyl boıy úıinde bolmaıdy. Qaıtyp kelse, balalary — uly men qyzy — qaıtys bolǵan, eri qaznanyń aqshasyn kartaǵa utqyzyp jiberip, abaqtyda otyr eken. Aqyrynda, sonyń qaıǵysynan áıel ishe bastaıdy, júredi, qutyrynyp ketedi: meıram saıyn keshkilikte buny polısıa alyp ketedi...

Joq, kósheden úı anaǵurlym artyq boldy. Ásirese túski astan keıingi ýaqyttar óte-móte jaqsy. Atam Iakov aǵaıdyń masterskoıyna ketedi, ájem tereze aldyna otyryp, maǵan qyzyq ertegiler, hıkaıalar aıtady, ákemdi áńgime etedi.

Baıaǵy mysyqtan ózi aıyryp alǵan qara torǵaıdyń synǵan qanatyn kesip tastap, qyrqylǵan aıaǵynyń ornyna úılestirip shybyq baılady, qusty emdep jazyp, sóıletip úıretti. Terezeniń kásheginde ilýli turǵan tordyń aldynda keıde beıne bir eńgezerdeı ań sıaqty bop, saǵat boıy turyp, túsinimpaz, kómirdeı qap-qara qusqa jýan qońyr daýyspen:

— Qane: kishkene qara torǵaıǵa botqa ber, — dep sura? — dep, qaıta-qaıta aıtýmen bolady.

Qara torǵaı oǵan jylt-jylt etken syqaqshyl, dóńgelek kóziniń qyrymen qarap, tordyń juqa túbin aǵash aıaǵymen tyqyldatyp qoıady, moınyn sozady da ánshi torǵaı bop ysqyrady, jorǵa torǵaıdyń, kókektiń daýsyna salady, mysyq bop mıaýlamaq bolady, ıttiń ulyǵanyna elikteıdi, biraq adamsha sóıleýge shamasy kelmeıdi.

— Eı, tentek bolmasańshy! — deıdi oǵan ájem shynymen. — Sen kishkene qara torǵaıǵa botqa ber! — de.

Qaýyrsyndy qara maımyl ájem sózderine uqsas birdeńeni aıtyp daýryǵady, — kempir máz bop kúledi, qusqa saýsaǵynyń ushynan tary botqasyn beredi de:

— Sen qýdy bilemin; jorta istep tursyń, — bári qolyńnan keledi, bárin aıta bilesin! — deıdi.

Aqyry qara torǵaıdy sóıletip úıretti: birazdan soń ol kádimgideı ap-anyq etip, botqa suraıtyn boldy, jáne ájemdi kórisimen: «Dra-astýı»... — degenge uqsas birdeńeni soza aıtyp turatyn boldy.

Torǵaı alǵashqy kezde atam bólmesinde ilýli turatyn, biraq kóp keshikpeı atam ony bizdiń bólmege, shardaqqa qýyp shyǵardy, óıtkeni qara torǵaı atamdy kelemejdep úırenip aldy; atam aıat sózderin anyqtap aıtady da, qus, balaýyzdaı sary tumsyǵyn tordyń arasynan shyǵaryp alyp:

Tú, tú, tú-ırr, tý-ırr, tú-ýý! — dep ysqyryp otyrady.

Atama bul jábir kórindi; bir kúni ol aıatty toqtata salyp, jerdi teýip qalyp:

- Áket myna perini, óltiremin! — dep jan ushyra, aqyryp kep jiberdi.

Úıde qyzǵylyqty nárseler kóp bolatyn, sonda da men keı-keıde sarqylmas bir muń basatyn, búkil tulaboıyma bir zil túskendeı, kózden de, qulaqtan da, búkil sezimderimniń bárinen de ada bolyp, kópke deıin soqyr jáne shalajansar kúıi, qarańǵy shyńyraýda júrgendeı kezderim bolatyn.

VIII

Atam, Kanatnaıa kóshesiniń boıynan basqa bir úı satyp alyp, kútpegen jerden óz úıin qabaqshyǵa satyp jiberdi; tas tóselmegen, shep basqan, tap-taza, ári tynysh bul kóshe týra dalamen jalǵasatyn da, eki betinde ala-qula qyp syrlaǵan, kishkene úıler qaz-qatar tizilip turatyn.

Jańa úı burynǵy úıden góri ásemdeý, súıkimdileý edi; kóshe jaq beti juǵymdy, ári qonymdy qara kúreń boıaýmen syrlanǵan; úsh terezeniń kógildir qaqpaqtary men shardaqtaǵy terezeniń tor kóz dara qaqpaǵy jarqyrap kórinedi; shatyrdyń sol jaǵyn qalyń kók shegirshin men jáne áp-ásem etip búrkegen. Aýla men baqta jasyrynbaq oıyndaryna ádeıi arnalǵandaı, kóptegen uıadaı qýystar bar. Shaǵyn bolsa da, ári qalyń, ári súıkimdene ıin tiresken baq óte-móte jaqsy; baqtyń bir túkpirinde oıynshyqtaı kip-kishkene monsha tur; ekinshi bir túkpirinde edeýir tereń keń shuńqyr bar; shuńqyrdy qýraı basqan, arasynan burynǵy órtenip ketken monshanyń qaldyǵy, kúıe-kúıe jýan bóreneler soraıyp-soraıyp shyǵyp tur. Baqtyń sol qol jaǵyn polkovnık Ovsánnıkov at qoralarynyń qabyrǵasy, oń jaǵyń Betlenginiń qora-qopsylary qorshaǵan; baqtyń túbi, qyp-qyzyl narttaı, shirkeý qońyraýyndaı aıqaı-shýly, jýan qatyn, sútshi Petrovchanyń úı-ormanyna tirelgen; ol áıeldiń jermen-jeksen qap-qara, ári tozyǵy jetken ústin tep-tegis múk basqan kishkene úıiniń eki terezesi, qalyń kók túnek bulttaı bop kórinetin toǵaıy bar, óńsheń tereń saı-sala tilgilep tastaǵan jazyqtyqqa meıirlene kóz tigip turatyn; dalada uzaqty kún soldattar qybyrlap, júgirip júredi; kúzgi kúnniń qıǵash nuryna shaǵylysqan shtyktar aq naızaǵaıdaı jarq-jurq etedi.

Búkil úı men kórmegen adamdarǵa lyq toly: aldyńǵy jartysynda kishkentaı ǵana domalaq áıeli bar bir áskerı tatar turady; áıeli tańerteńnen keshke deıin aıqaı salady, kúledi, ásemdep áshekeılegen gıtar tartady da, shyńyldaǵan ashshy daýyspen:

Birdi súıdiń, jaqpadyń sen janyna,

Tabý kerek ekinshisin taǵy da.

Al, taýyp baq sony izdep, endeshe.

Tapsań seni syı kútip túr ózgeshe.

Dál osy bir qaıyry kóp aq jolda

Seni tátti syı kútip ózgeshe!

— degen albyrt óleńdi basqa óleńderden góri kóbirek aıtady.

Shardaı domalaq áskerı adam, tereze aldynda otyryp, kókpeńbek betin kómpıte túsedi de, birtúrli jıren kózin kóńildene ajyraıtyp, tynbastan trýbka tartady, ıttiń únindeı bir dybyspen:

— Výh, výh-výh-hh... — dep jótelýmen bolady.

Pogreb pen at qora ústindegi jyp-jyly qosalqy úıde eki lomovoı ızvozchık — saqal-shashy býryl, kishkentaı Petr aǵaı men onyń mylqaý nemere inisi, beti qyzyl jezden jasaǵan podnosqa uqsas, jiptikteı, som deneli jas jigit Stepa, sosyn uzyn boıly, únemi kóńilsiz júretin tatar, denshık Valı turady. Bulardyń bári de men bilmeıtin qasıetteri kóp sony adamdar edi.

Biraq, ásirese Horoshee Delo atanǵan adam meniń boıymdy myqtap bılep aldy da, ózine yntyqtyrýmen boldy. Ol, úıdiń túpki jaǵyndaǵy, kýhnáǵa jalǵas, — biri baqqa, ekinshisi aýlaǵa qaraǵan — eki terezeli uzynsha bólmeni jaldap alǵan-dy.

İlmıgen aryq, boıy eńkek, qysqalaý aıyr qara saqal bitken júzi appaq, kózinde meıirimdilik nury bar, kózildirik kıip júretin adam edi. Ol sózge sarań eleýsiz adam bolatyn, ózin asqa, nemese shaıǵa shaqyrǵanda, únemi:

— Horoshee delo — dep jaýap beretin.

Kózinshe de, syrtynan da ájem ony osylaı dep ataı bastady.

— Lenka, Horoshee Delo shaıǵa kelsin, shaqyrshy! Horoshee delo, tamaqty nege az ishesiz? — deıtin ájem.

Onyń bólmesi tekshelep qoıǵan jáne qalaı bolsa solaı úıe salǵan bir jáshikterge, men tanymaıtyn qarapaıym árippen basylǵan óńsheń bir qalyń kitaptarǵa lyq toly bolatyn; jer-jerdiń bárinde alýan tústi suıyq nárseler quıýly shynylar turady, kesek-kesek jez ben temir, qorǵasyn shybyqtary jatady. Ústinde sary bylǵary kúrte, torkóz sur shalbar, ústi-basy boıaý-boıaý, jaman ıisi ańqyp, uıpa-tuıpa, ári ıkemsiz ol, erteden keshke deıin qorǵasyn eritedi, jez nárselerdi dánekerleıdi, bezbenge salyp birdeńelerdi ólsheıdi, yńyldaıdy, saýsaqtaryn kúıdirip alady da, jalma-jan úrgileıdi, súrine-qabyna, qabyrǵadaǵy shyımaı-syzyqtarǵa keledi de, kózildirigin súrtip, birtúrli qup-qý, qýsyrylǵan jáne istikteı murnyn qaǵazǵa tıgize taqap, sol syzyqtarǵa úńile qaraıdy. Keıde bólme ortasyna, ıa tereze aldyna kilt toqtaı qalady da, kózin jumyp, joǵary qarap, sileıip uzaq únsiz turyp qalady.

Men saraı shatyryna shyǵamyn da, aýlanyń ana shetinen ashyq terezeden oǵan qaraımyn da otyram, stol ústindegi spırt shamnyń kógildir jalyny, onyń qaraýytqan tulǵasy kózime túsedi; uıqy-tuıqy dápterge birdemeni jazyp jatqanyn kórem, kózildirigi, beıne bir omyryq muzdaı, reńsiz, ári kógildirlene jyltyldaıdy; bul adamnyń sıqyrshylyq isi qumarymdy ólerdeı qozdyryp, meni saǵattar boıy shatyr ústinen qozǵaltpaıtyn.

Keıde ol, beıne bir kenerege salýly turǵandaı, terezege tónip kep, eki qolyn artyna ustap, týra shatyrǵa kóz jiberdi, biraq meni kórmeıtin sıaqty, bunysyna qatty jábirlenem. Stolǵa qaraı kenet sekirip ketedi de, eki búktelip ap, stoldyń ústin tintkileıdi.

Eger ol baı bolyp, kıimi jaqsyraq bolsa, men odan seskener edim dep oılaımyn, biraq ol kedeı edi: kúrtesiniń omyraýynan kóıleginiń myj-myj, kir jaǵasy shyǵyp turady, shalbary satpaq-satpaq, ápi jamaý-jamaý, jalań aıaǵynda — myjyraıǵan kóne týflı. Kedeıler qorqynyshty emes, qaýipti emes, — ájemniń olarǵa degen aıanyshty, atamnyń — jerkenishti kózqarasynan, ózim baıqamastan-aq, osyndaı senimge kelgen bolatynmyn.

Horoshee Delony úı ishinde eshkim jaratpaıtyn; jurttyń bári ol týraly kúle sóıleıtin; áskerı tatardyń kóńildi áıeli ony «bor muryn» dep, Petr aǵaı — aptekar jáne sıqyrshy dep, atam — tabıpshy, farmazon dep ataýshy edi.

Osy kisi ne isteıdi? — dep suradym ájemnen.

Ájem:

- Onda seniń jumysyń bolmasyn; úndemeı júre ber... — dep qatty toıtara jaýap qaıyrdy.

Bir kúni, býynymdy bekitip ap, men onyń terezesiniń aldynda bardym da, entigimdi azar basa sóılep:

— Sen ne istep jatyrsyn? — dep suradym.

Ol selk ete tústi, kózildiriginiń ústinen maǵan uzaq qarap turdy da, kúıikten jara-jara bop bileýlengen qolyn sozyp:

— Beri shyq... — dedi.

Bólmesine esikten emes, terezeden kir degeni meniń kóz aldyma onyń bedelin onan saıyn kótere tústi. Ózi bir jáshikke otyryp, meni qarsy aldyna turǵyzdy da, ózinen bir qashyqtatyp, bir jaqyndatyp ustap alyp, aqyrynda:

— Qaıdan keldiń? — dep surady baıaý daýyspen. Bul maǵan ǵajap kórindi: kýhnádaǵy stol basynda men kúnine tórt ret onyń qasynda otyratynmyn!

— Osy úıdiń nemeresimin... — dep jaýap berdim.

Ol óziniń saýsaǵyna qaraı túsip:

— Aha, ıa, — dedi de úndemeı qaldy.

Men endi oǵan:

— Men Kashırın emespin, Peshkovpyn... — dep túsindirýdi maqul kórdim.

— Peshkov deımisin? — dep qaıtalady ol, sóz ekpinin buza sóılep. — Bárekelde.

Meni bylaı ıterińkirep qoıyp, túregeldi de, stolǵa qaraı bara jatyp:

— Al endi tynysh otyr... — dedi.

— İskenjege qystyrýly turǵan bir bólek jezdi túrpimen etegenine qarap, uzaq otyrdym; iskenje astyndaǵy qatyrmaǵa úgindiniń altyn qyıyrshyǵy túsip jatyr. Sol úgindini alaqanyna jınap aldy da, bir qalyń shynaıaqqa saldy, oǵan bir kishkene ydystan tuz tárizdi appaq bir shańdy qosty, qara shynydan birdemeni quıyp jiberdi, — shynaıaq ishi byjyldap, tútindete jóneldi, murnyma ashshy ıis saýlap, jótelip, basymdy shaıqaı bastadym.

— Isi jaman ba? — dep surady sıqyrshy, maqtana sóılep.

— Ia.

— Báse! Shyraǵym, bul óte-móte jaqsy!

«Joqqa maqtanýyn!» — dep oıladym da:

— Eger ıisi jaman bolsa, jaqsy bolmaǵany ǵoı... — dedim qatal únmen.

— Ras pa? — dep sańq etti ol, kózin qysyp qalyp. — Degenmen, shyraǵym, bul óneboıy olaı bola bermeıdi! Al, sen asyq oınaımysyn?

— Baqaıshaq oınaýdy aıtasyz ba?

— Baqaıshaq deısiń be, ıa?

— Oınaımyn.

— Qorǵasyn quıyp bereıin, kerek pe? Jaqsy topaı boldy.

— Kerek!

— Endeshe topaıyńdy ákel.

Ol, tútini býdaqtaǵan shynaıaqty ustap, oǵan bir kóziniń qıyǵyn sala, taǵy da meniń qasyma keldi de:

— Men saǵan topaı quıyp bereıin, bunyń esesine sen maǵan endigári kelme. Jaqsy ma? — dedi.

Men bul sózge qatty jábirlendim.

— Onsyz da tipti kelmeı-aq qoıaıyn....

Jábirlengen kúıi baqqa ketip qaldym. Baqta atam, alma aǵashtarynyń túbine kúbir tógip kúıbeńdep júr eken; kúz edi, aǵash japyraqtary áldeqashan túse bastaǵan-dy.

— Kel, bıemshektiń basyn qyryq, — dedi atam maǵan, qaıshyny ustata berip.

Men odan:

— Horoshee Delo ne istep jatyr? — dep suradym.

— Bólmeni búldiredi, — dedi atam ashýlanyp. — Edendi órtedi, oboıdy lastap sydyryp tastady. Basqa úıge shyq deımin endi oǵan.

— Sóıtý kerek, — dep qostadym men, bıemshek butalarynyń qý butaqtaryn qyrqýǵa kirisip.

Biraq men asyǵystyq isteppin.

Jańbyrly keshterde, atam úıden ketip qalsa, ájem úıdegi turǵyn jurttyń bárin shaı ishýge shaqyryp alyp, kýhnáda óte qyzǵylyqty jınalystar ótkizetin: ızvozchıkterdi, denshıkti shaqyryp alady, kóbinese oınaqy Petrovna da keledi, keıde tipti úıimizde turatyn kóńildi tatar áıel de keledi, sosyn árqashan pesh janynda buryshta qozǵalmaı jáne til qatpaı, Horoshee Delo sopaıyp kep otyrady. Mylqaý Stepa tatarmen karta oınaıdy; Valı mylqaýdyń kósikteı murnyna kartamen soǵyp:

— Ash-shaıtan! — dep qoıady.

Petr aǵaı nán bir kesim aq nan jáne úlken qumyra men «búrshik» varene ákeledi, nandy kesek-kesek qyp tiledi, oǵan vareneni qalyń ǵyp jaǵady da, sol tátti bıemshek jaqqan nandy alaqanyna salyp, basyn tuqyrǵa tájim etip, jurttyń bárine tegis úlestiredi.

— Raqym ete kórińiz, jep qarańyz! — dep ótinedi, sypaıylana sóılep, jurt nanyn alǵan soń qap-qara alaqanyna úńile qaraıdy da, odan vareneniń tıtteı tamshysyn baıqasa, tilimen jalap alady.

Petrovna shıege tundyrǵan bir shyny araq kóńildi baryná — jańǵaq pen konfet ákeledi. Sonymen, ájemniń ózi súıetin qyzǵylyqty saýyǵy, dýman toı bastalyp ketedi.

Horoshee Delo ózine qonaqqa barǵyzbaý úshin, maǵan para usynǵanynan keıin biraz ýaqyt ótken soń, ájem osyndaı bir saýyq istedi. Kúzdiń uzyn-shubaq jaýyny sebelep sirkirep tur, jel gý-gý soǵady, butaqtarymen úı qabyrǵasyn tyrnalap, terekter shýlap tur. Kýhná ishi , maı jyp-jyly, jurttyń bári bir-birimen ıin tiresip otyr, bári de erekshe bir súıkimdi tynyshtyqta, al ájem birinen biri qyzǵylyqty ertegilerdi tógilte aıtýmen bolady!

Aıaǵyn satyǵa qoıyp, kishkentaı qańyltyr sham otynyń jaryǵy túsken jurtqa taman eńkeıińkirep ájem peshtiń kemerinde otyr; kóńliniń bir hoshy kelip qalsa:

— Meniń joǵarydan sóıleýim tıis, — joǵarydan yńǵaılyraq bolady, — dep, peshke shyǵyp alatyn qashanǵy ádeti bolatyn.

Men keń satyǵa, ájem aıaǵynyń janyna, Horoshee Delonyń dál tóbe tusyna jaqyn jerge ornalystym. Ájem jaýynger-Ivan men taqýa-Mıron týraly ásem hıkaıany aıtyp otyr; áserli, salmaqty sózder yrǵala aǵylyp barady:

— Dúnıeden Gordıondaı qolbasy ótken,

Peıili buzyq, tas júrek, zulym eken:

Ádildikti tyqsyryp, jurtty qınap,

Japalaqtaı qýysta qastyq etken.

Jek kórgen bárinen de jurttyń qatty,

Taqýa sharapatty Mıron qartty.

Mıron qart qaıyrymdy, qaısar, ójet

Qashanda qoldaýshy edi aqıqatty.

Gordıon shaqyrady qul-malaıyn,

Jaýynger-Ivanýshka kele qapty:

— Barshy, Ivanko, óltirshi sol bir shaldy,

Tákappar Mıron atty aljyǵandy!

Qýarǵan saqalynan ustap alyp,

Kidirmeı qaǵyp tasta basyn baryp.

Itime ákelip ber jem qylaıyn!

Ivan ketti, ákimniń tilin aldy.

«Qaıteıin, bul taǵdyrdy qudaı saldy,

Lajsyz, joqtyq meni jetelegeni» —

Deıdi Ivan, kele jatyp aýyr oımen.

Qylyshty Ivan etekpen qymtap aldy,

Taqýaǵa ıilip, jetip bardy:

— Amanbysyn áli sen, adal qartym?

Táńiri esirkeı me sendeı qartyn?

Áýlıe sonda otyryp kúlimdeıdi,

Danyshpan lebizimen bylaı deıdi:

— Qoı. Ivan, jasyrmaı aıt sen shyndyqty!

Táńiri-qudaı biledi bar sumdyqty,

Tetigin aq pen qara bıleıdi ózi!

Ne úshin kelgenińdi bilem de ózim! —

Ivanǵa taqýadan uıat boldy.

Óltirmese, bul istiń shataq sońy.

Qylyshyn sýyryp ap qynabynan,

Temirdi mol etekpen súrtip qoıdy.

— Óltirgeli, áı, Mıron, qapylysta,

Kelip em, qylyshymdy qymtaı ustap.

Al endi ázirlen sen, sorly beıbaq.

Qudaıǵa aqyrǵy ret jylap, zarlap.

Shoqynyp, tilek tilep, ǵıbadat qyl,

Ózińe, adamzatqa, maǵan da arnap:

Sodan soń basyń, baıǵus, kesiledi. —

Qart Mıron jaılap qana júginedi,

Túbine jas emenniń otyrǵan soń,

Qurmettep shaldy, emen ıiledi.

Kúlimsirep qarıa deıdi sonda:

— Kútersin, baıqa, Ivan, uzaq munda!

Taýsylmas adamzatqa uly duǵa!

Óltirip meni birden tastasańshy,

Óziń de artyq azap tartpasańshy! —

Yza bop sonda Ivan tepsinedi!

Maqtanyp, aqmaq bop kúrsinedi.

— Aıtqan soń, aıtqandy eki qylman, — dedi. —

Oqı ber, máńgi-baqı turam! — dedi. —

Taqýa keshke deıin duǵa oqydy,

Erteden kún batqansha oqı berdi,

Jaz ótti, kóktem keldi — oqı berdi.

Duǵasymen Mıronnyń jyldar ótti,

Jas emen óse-óse bultqa jetti,

Jańǵaǵynan jynystap, toǵaı ósti,

Sharapatty ol duǵa údeı tústi

Qazirde de bar deıdi ekeýi sol:

Zarlaıdy ǵıbadat qyp qarıa ol,

Qudaıdan adamzatqa qam tileıdi,

Anadan Marıam-asyl — baq tileıdi.

Jaýynger-Ivan bolsa, o da sonda,

Áldeqashan kúl bolǵan qylyshy onyń

Tot basyp, bitken shirip saýyty da,

Qýaryp ketken oqa, maýyty da.

Jalańash qysy-jazy turady

Ivan, Tamyz ony shyjǵyryp, quryta almas,

Quzǵyn soryp, qanyn da taýysa almas,

Qasqyr menen aıý da shappas oǵan,

Boran menen aıaz da batpas oǵan.

Áli joq qozǵalarǵa ornynan,

Qol sermep, sóz aıtarǵa jetpeı dármen.

Jazaǵa tartylǵan bul kúnasy úshin:

Buıryqqa aram peıil kónbesin dep,

Bireýdiń ojdanymen júrmesin — dep

Batasy qarıanyń, bizder úshin,

Qudaıǵa áli sonda laýlaıtuǵyn,

Ózendeı, kók muhıtqa zaýlaıtuǵyn!

***

Ájemniń áńgimesiniń basynan-aq, Horoshee Delonyń birdemeden mazasy ketip otyrǵanyn baıqaǵan em: qoldaryn birtúrli qalt-qult qımyldata túsedi, kózildirigin bir alyp, bir kıedi, ándete aıtylǵan sózderdiń yrǵaǵyna salyp, kózildirigin bulǵańdatyp qoıady; basyn ızeńdetedi, kózin saýsaqtarymen syǵa túsip, qolyn kózine apara beredi de, qatty terlep ketken adamdaı, mańdaıy men eki betin alaqanymen tez-tez súrtýmen bolady. Tyńdaýshylardyń bireýi qımyldasa, jótelse, aıaǵyn syrpyldatsa.

— Shsh! — dep, yzǵarlana ysqyryp qoıady.

Ájem sózin bitirgen kezde, ol órshelene túregeldi de, qoldaryn sermeı túsip, birtúrli bir selekettene shyr aınalyp ketti, sóıtti de:

— Bile-bilseńiz, bul tamasha nárse, muny qalaıda jazyp alý kerek! Bul — naǵyz shyn áńgime, óz dúnıemiz... — dep mińgirleı jóneldi.

Jylap turǵany endi anyq baıqaldy, — eki kózi jasqa toly eken. Kózderiniń ústinen de, astynan da jas móltildeıdi, eki kózi jasqa shomylǵandaı; munyń ózi ári tańǵajaıyp, ári óte aıanyshty boldy. Ózi ersilene, ıkemsizdene sekeńdeı túsip, kýhná ishinde ersili-qarsyly josyp júr, kózildirigin kımek bop, murnyna taqap bulǵańdata beredi de, sabaǵyn qulaǵyna únemi ile almaıdy. Oǵan qarap, Petr aǵaı kúlimsirep qoıady, jurttyń bári qymsynyp úndemeı otyr, al ájem:

— Jazyp alyńyz, nemene, bunyń kúnasy joq qoı; men taǵy da osyndaı kóp nárselerdi bilem... — dedi, aptyǵa sóılep.

Turǵyn qonaq:

— Joq, osynyń dál ózin! Bul — keremetteı naǵyz orystyki, — dep órshelene aıqaılady da, kýhnányń ortasyna kilt toqtap, sileıip qaldy, on qolyn joǵaryly tómen zýyldata sermeı túsip daýystap sóıleı bastady, sol qolynda kózildirigi qalt-qult etedi. Aıaǵyn tebine túsip, sarnap:

— Bireýdiń ojdanymen turýǵa bolmaıdy, ıa, ıa! — degen bir sózderdi álsin-áli qaıtalap, órshelene sóıledi.

Sonsoń daýsy birtúrli kúrt úzilip, jurtqa jaǵalaı qarap ótti de, basyn salbyratyp, aıypty bolǵandaı, aqyryn ǵana jónine ketti. Jurt bir-birine qymsyna qarasyp kúlimsiredi, ájem peshtiń túkpirine taman, qara kóleńkege jyljyp bardy da, sol arada entige ýhlep, otyryp aldy.

Petrovna qalyń, qyzyl ernin alaqanymen sıpaı túsip:

— Ashýlanǵan sıaqty ma? — dep surady.

— Jo, — dep jaýap berdi Petr aǵaı. — Munysy ánsheıin tek ózinshe...

Ájem peshten tústi de úndemesten samaýyr qyzdyra bastady, Petr aǵaı:

— Myrzalardyń bári osyndaı, shamshyl keledi! — dedi asyqpaı sóılep.

— Boıdaq kisi áman jónsizdik isteıdi! — dep, tomsara kúńk ete tústi Valı.

Jurttyń bári kúlip jiberdi de, Petr aǵaı:

— Jylarman boldy. Shamasy, bir kúnderi qarmaǵyn shortan qapqan shyǵar da, qazirde aq shabaq ta azar-azar tıip-qashyp júrgen bolar.... — dedi daýysyn soza sóılep.

Jalyǵyp kettim; júregimdi birtúrli bir muń basty. Horoshee Delo meni qatty tańyrqatty, aıap kettim ózin, jasqa bulanǵan kózderi ap-anyq bop esimde qalypty.

Ol túnde úıge qonbady, kelesi kúni ún-túnsiz, ez bolyp, kórine qymsynyp keldi.

— Keshe men aıǵaılańqyrap jiberdim, — dedi ol ájeme kishkene balasha, aıybyn moınyna ala sóılep. — Ashýlanǵan joqpysyz?

— Nemenege?

— Sózge aralasyp, sóılegenime she?

— Siz eshkimdi jábirlegen joqsyz...

Ájemniń odan ımengenin, onyń betine týra qaramaı jáne ánsheıindegindeı emes, — óte-móte jaı sóılegenin sezip turdym.

Horoshee Delo ájeme taıaý keldi de:

— Bile-bilseńiz, men jurdaı jalǵyzbyn, eshkimim joq! Úndemeı júresin, júresin de, — bir kezde janyń qaınap ketedi, syrtyńa jaryp shyǵady... Qatqan qara tasqa, aǵashqa sóılegiń kep ketedi... — dedi, óte túsinikti sóılep.

Ájem odan yǵysyńqyrap otyrdy.

— Úılenseńiz edi,onda she...

Ol, betin kirjıtip:

— E! — dep sańq etti de, qolyn bir siltep, shyǵyp ketti.

Ájem qabaǵyn túıińkirep, onyń artynan biraz qarap otyrdy, nasybaıyn atty, sonsoń maǵan:

— Sen baıqa, onyń mańyna kóp bara berme; qudaı bilsin, qandaı adam ekenin... — dep qatty tapsyrdy.

Biraq men taǵy da oǵan yntyq bola tústim.

«Jurdaı jalǵyzbyn» degeninde beti oıaz túsip, ózgerip ketkenin baıqaǵanmyn; bul sózderde júregimdi jibitip jibergen ózime túsinikti bir nárse bar edi, sondyqtan men onyń sońynan ilese shyqtym.

Aýla jaqtan onyń bólmesiniń terezesine kóz jiberip em, eshkim joq eken, neshe túrli kereksiz nárselerdi — solardyń qojasynyń ózindeı kereksiz jáne tańǵajaıyp nárselerdi asyǵa-úsige, tártipsiz tastaı salǵan qoıma sıaqty eken bólmesi. Men baqqa bardym da, ony sondaǵy shuńqyr ishinen kórdim; ol, eki qolyn jelkesine qoıyp, shyntaqtarymen tizesine taıanyp, búk túsip, órtengen bóreneniń bir shetinde yńǵaısyz otyr eken; bóreneni topyraq basyp qalǵan, kómirdeı jyltyldaǵan bir basy ǵana qýraǵan jýsan, qalaqaı, túıeqaryn arasynan soraıyp shyǵyp tur. Bul adamnyń yńǵaısyz otyrǵany da oǵan ishińdi odan saıyn jylyta tústi.

Úkiniń kózindeı múkis kózin menen aýlaq basqa bir jaqqa qadap, meni kópke deıin baıqamady, sonsoń julyp alǵandaı:

— Meni shaqyra keldiń be? — dep surady, renjigendeı bop.

— Joq.

— Endeshe nege keldiń?

— Jaı.

Ol kózildirigin alyp, qyzyl, qara daq túsken oramalymen súrtip qoıdy da:

— Endeshe, beri shyq! — dedi.

Qataryna kep otyrǵan soń qaýsyra qushaqtap aldy da:

— Otyr. Osylaı ún qatpaı otyramyz. Jaraı ma? Dál kereginiń ózi osy... Sen qaısarmysyń?

— Ia.

— Bárekelde.

Úndemeı uzaq otyrdyq. Tymyq, typ-tynysh kesh edi, jer-dúnıeniń bári sondaı bir gúl-gúl jaınap turatyn jáne saǵat saıyn túlep, solyp bara jatqany sondaı ap-anyq sezilip turatyn, biraq jerdiń ózi qunarly jazǵy ıisteriniń bárinen de ada bop, tek yzǵarly dymqyl ıis qana ańqyp turatyn, aýa tańǵajaıyp bop móldirep kórinetin jáne qara qarǵalardyń kóńilsiz oılar qozdyryp, qyzǵylt aspan alabynda tynymsyz josyp júretin maıda shýaq jyly kúzdiń muńdy keshteriniń biri edi. Tóńirektiń bári jym-jyrt, typ-tynysh; qustyń syldyry, túsken japyraqtyń sybdyry — árbir dybys qatty estilgendeı, seziktendire selk etkizedi, biraq, selk etip alyp, tynyshtyqqa qaıtadan bólene jym bola qalasyn, — tynyshtyq jer-dúnıeniń bárin qushyp, kókiregińdi kerneı túsedi.

Mundaı sátterde erekshe bir taza, jeńil oılar týady, biraq bul oılardyń ózi órmekshiniń úıi tárizdi, názik, seldir, sondyqtan sózben sýretteýge kelmeıdi. Bul oılar bir nárse jónindegi qaıǵymen janyńdy kúıdirip, aqqan juldyzdaı, jarq etedi de, zym-zyıa joq bolady, janyńdy áldıleıdi, túrshiktiredi de, sol bir shaqta janyń óziniń búkil ómirlik qalpyna túsip, qyz-qyz qaınaıdy, balqıdy, sonda onyń syr-sıpaty quralady.

Turǵyn qonaqtyń jyp-jyly búıirine tyǵyla túsip, onymen birge alma aǵashtarynyń qara butaqtarynyń arasynan qyzylaraı aspanda sheke toqpaqtardyń sypyldap ushqanyna qaradym, saryjaǵal torǵaılardyń qý qalaqaıdyń shıki dánderin almaq bop, onyń bastaryn silkilegenin, dala jaqtan shetteri qyzyl araılanǵan, shúıke-shúıke, qoshqyl qara bulttardyń kóshkenin, qarǵalardyń beıit basyndaǵy uıalaryna qaraı bulttan tómen jalp-jalp ushqanyn kórip otyrmyn. Osynyń barlyǵy da janǵa jaıly, ári baıyrǵy ýaqyttaǵydaı emes, birtúrli bir erekshe túsinikti de, súıkimdi de.

Janymdaǵy adam keıde qatty kúrsinip alyp:

— Tamasha ǵoı, shyraq? Biraq, yzǵarly emes pe, salqyn emes pe? — dep surap qoıady.

Qas qaraıyp, tóńirektiń bárin yzǵarly ińir qarańǵysy jaılap, buldyraı bastaǵan soń:

— Jeter endi! Kettik... — dedi ol.

Baq esigi aldyna kelgende toqtap:

— Ájeń jaqsy-aq qoı, — oı qandaı asyl adam!.. — dedi. Kózin jumdy da, kúlimsireı túsip:

Jazaǵa tartylǵan bul kúnasy úshin:

Buıryqqa aram peıil kónbesin dep,

Bireýdiń ojdanymen júrmesin dep

— dep, aqyryn bolǵanymen, túsinikti etip jatqa aıtyp shyqty.

— Shyraǵym, sen muny jattap al, ábden jatta!

Sóıdedi de, meni ilgeri ıterińkireı túsip:

— Jaza bilemisiń? — dep surady.

— Joq.

— Úırenip al. Úırengen soń, — ájeńniń aıtqan áńgimelerin jazyp ala ber, — bul óte paıdaly, shyraǵym...

Ekeýmiz dos bop aldyq. Sol kúnnen bastap Horoshee Deloǵa kelgim kelgen kezde kele beretin boldym, bir eski-usqy shúberekter salǵan jáshik ishine ornalasam da, onyń qorǵasyn eritkenine, mys qyzdyrǵanyna emin-erkin qarap otyram; jalpaq temirlerdi otqa ustap qyzartyp, kishkentaı tóske qoıyp, ásem saıty jeńil balǵamen soǵady, túrpimen, egeýmen egeıdi, qum-qaǵazben ysqylaıdy da, qyldaı, jip-jińishke aramen aralaıdy. Sosyn barlyǵyn jep-jeńil jez bezbenge salyp ólsheıdi. Qalyń aq shynaıaqtarǵa ártúrli suıyq nárselerdi quıyp, tútini burqyrap, bólmeni ashshy ıiske toltyrǵanyna qarap, betin kirjıtedi, qalyń kitapty oqyp qaraıdy da, qyzyl ernin tisteı túsip, yńyldaıdy, áıtpese syryldańqyrap shyqqan daýyspen aqyryn ǵana:

— O, Saronnyń rozasy...

— dep ándetedi.

— Seniń bul jasap jatqanyń ne?

— Bir nárse ǵoı, shyraǵym...

— Qandaı nárse?

— Bilesiń be, sen túsingendeı etip aıta da bilmeımin...

— Seni, múmkin, jalǵan aqsha jasaıtyn shyǵar deıdi atam...

— Atań ba? Mm... Oı, onysy bos sóz ǵoı! Aqsha degen — túk emes, shyraǵym...

— Endeshe, nanǵa ne tóleısin?

— Ia, ıa, shyraǵym, ras, nanǵa tóleý kerek...

— Kórdiń be? Eje de tóleý kerek...

Ol tamasha súıkimdi kúlkimen aqyryn ǵana kúlip, mysyqty qytyqtaǵandaı, qulaǵymdy qytyqtaıdy da:

— Senimen tipti de talasa almaımyn, — sen meni jeńe beresin, shyraǵym; kel, onan da úndemeı otyra turaıyq, — deıdi:

Keıde ol jumysyn toqtatyp, janyma kep otyrady da shatyrǵa, shep basqan aýlaǵa jańbyr búrkip turǵanyna, alma aǵashtarynyń japyraqtarynyń sypyrylyp, solǵyn tartqanyna terezeden qarap, ekeýmiz uzaq otyramyz. Horoshee Delo sózge sarań edi, biraq árdaıym birtúrli bir kerekti sózder aıtatyn; bir nársege meniń nazarymdy aýdarǵysy kelgende, kóbine ol meni aqyryn ǵana túrtip qalyp, kózin qysyp ymdaıtyn.

Aýla ishinen men erekshe eshnárse de kórmeımin, biraq onyń shyntaǵymen túrtip aıtqan qysqa-qysqa sózderinen, kózime kóringenniń bári erekshe mańyzdy bop kórinedi, bári esinde berik saqtalyp qalady. Ánekı, aýla ishinde mysyq júgirip keledi, jarqyraǵan shalshyqqa kep toqtaı qaldy da, óz sáýlesine qarap, sony salyp qalǵysy kelgendeı, jumsaq aıaǵyn kóterip aldy.

— Mysyqtar tákappar jáne kúdikshil keledi... — deıdi sonda Horoshee Delo.

Mamaı degen sary qyzyl qoraz, baq qorshaýynyń ústine ushyp shyǵyp, ornyǵyp alyp, qanatyn qaǵyp qalǵanda, qulap kete jazdady, sonsoń renjip, moınyn qoqyraıtyp, qyqylyq qaqty.

— General mańǵazdy-aq, biraq onsha aqyldy emes...

Kári jylqysha balshyqqa aıaǵyn aýyr basyp, ıkemsiz Valı keledi; shyqshytty beti kómpıip ketken, kózin kilmıte aspanǵa qaraıdy, aspannan onyń dál keýdesine kúzgi kúnniń aqshyraıǵan sáýlesi túsedi, — Valıdiń kúrtesindegi jez túıme ottaı janady, tatar toqtaı qalyp, qısyq saýsaqtarymen túımeni sıpap qoıady.

— Tap medal alǵandaı, súısinedi...

Men Horoshee Deloǵa tez jáne myqtap baýyr basyp kettim, ol maǵan qatty jábir kórgen kúnderimde de, qýanyshty kezderimde de kerek bola bastady. Ózi úndemeıtin bolsa da, maǵan oıyma kelgenniń bárin aıtýyma tyıym salmaıdy, al atam bolsa:

— Myljyńdama, shaıtannyń dıirmeni! — dep qatty zekip, árdaıym sózimdi tyıyp tastaıtyn.

Ájem bolsa, óz jumysy ózine jetkilikti, bóten bireýdiń sózin estimeıdi de, elemeıdi de.

Horoshee Delo meniń myljyń sózimdi árdaıym yqylasymen tyńdaıdy da maǵan álsin-áli:

— Bunyń endi olaı emes, shyraǵym, muny sen óz oıyńnan shyǵardyń ǵoı... — deıdi jymyıyp kúlip.

Jáne onyń qysqa-qysqa eskertýleri der kezinde kep kıligetin, qajet bolatyn-dy, — meniń júregimde, basymda da ne bop jatqanyn óńmenimnen óte kórip otyrǵandaı, artyq teris sózderdiń bárin, meniń aýzymnan shyqpaı turyp-aq, kóre sala:

— Ótirik aıtyp otyrsyn, shyraǵym! — degen bir aýyz sypaıy soqqymen keltesinen qaıyryp tastaıtyn.

Onyń bul sıqyrshylyq qabiletin men álsin-áli ádeıi synaýshy em; keıde bir nárseni ózim oılap shyǵaramyn da, shyn bolǵan nársedeı etip aıta bastaımyn, sonda ol, kishkene tyńdap otyrady da:

— Ótirik aıtyp otyrsyn ǵoı, shyraǵym, — dep basyn shaıqaıdy.

— Ony qaıdan bilesin?

— Kórip otyrmyn ǵoı, shyraǵym...

Ájem, Sennaıa alańyna sýǵa barǵanda kóbine-aq meni de erte baratyn, bir kúni bizder bes meshannyń bir mujyqty sabap jatqanyn kórdik, — mujyqty jyǵyp salyp, bir ıtke jabylǵan kóp ıtshe julmalap jatyr eken. Ájem shelekterin ıinaǵashynan jerge tastaı sala, maǵan:

— Bylaı ket! — dep aqyryp qoıyp, ıinaǵashyn sermeı túsip, meshandarǵa dúrse qoıa berdi.

Biraq men qorqyp kettim de, ájemniń sońynan júgirip, meshandarǵa jumyr tas, kesek jaýdyrta bastadym, ájem olarǵa ıinaǵashyn taısalmaı oqtalyp, ıyqqa, basqa-basqa uryp júr. Taǵy bir adamdar kep ara tústi, meshandar qashyp ketti, ájem taıaq jegen adamdy jýyndyra bastady; bul adamnyń bet-aýzy dal-dul bolǵan eken, julynyp qalǵan tanaýyn kir-kir saýsaqtarymen qysa túsip, ókirip jylaǵanyn, jótelgenin, sosyn saýsaqtarynyń arasynan ájemniń betine, omyraýyna shaptyrǵan qanyn qazirdiń ózinde de aza boıym tik turyp, kórip turǵandaımyn; ájem de aıqaı salyp, tulaboıy qalsh-qalsh etip turdy.

Úıge qaıtqan soń júgirip turǵyn qonaqqa kelip, baıandaı bastaǵanymda, ol jumysyn tastady da, uzyn egeýdi qylyshsha kóterip ap, maǵan kózildiriginiń astynan oqty kózimen úńile qarap, qarsy aldyma turyp aldy, sonsoń, biraq, ádetten tys uǵymdy sóılep:

— Tamasha, túp-túgelinen tap osylaı bolǵany anyq. Óte jaqsy! — dep, meniń sózimdi bólip jiberdi.

Kózim kórgen oqıǵadan kóńlim qatty buzylǵandyǵynan, onyń sózderine tańyrqaýǵa mursham kelmedi de, sóıleı berip edim, ol meni qushaqtaı aldy da, bólme ishinde súrine-qabyna, ersili-qarsyly júrip:

— Jeter, budan artyq qajeti joq! Shyraǵym, sen kerekti nárseniń bárin túgel aıttyń — túsinesin be? Bárin túp-túgel! — dep sóılep ketti.

Men renjip, sózimdi qoıa qoıdym, biraq, áli ap-aıqyn esimde, oılanyp alyp, meniń sózimdi onyń der kezinde bólip jibergenin: aıtarymnyń bárin shynynda da aıtyp bolǵanymdy túsindim.

— Shyraǵym, sen mundaı oqıǵalarǵa kóńil bólmegeısin, — mundaıdy este saqtaǵan jaqsy emes! — dedi ol.

Keı-keıde ol maǵan oıda joqta bir sózder aıtatyn, sol sózderi búkil ómirime umytylmastan sol kúıinde esimde qaldy. Tóbeleste men de, o da bir birimizdi jeńip-jeńise almaı júrgen, Novaıa kósheden shyqqan tóbelesqor, jýan, qazanbas bala. Klúshnıkov degen ózimniń bir qas dushpanymdy áńgime ettim oǵan. Horoshee Delo meniń munymdy yqylasymen tyńdap shyqty da:

— Bul — túk te emes; mundaı kúshtiń — kúshke sandyǵy joq! Naǵyz kúsh — qımyldyń shapshańdyǵynda; shapshań bolǵan saıyn, kúshin arta túsedi, — túsindiń be? — dedi.

Kelesi jeksenbide judyryqpen shapshań qımyldap kórip edim, Klúshnıkovty op-ońaı jeńip shyqtym. Turǵyn qonaqtyq sózderine bul meniń yqlasymdy onan saıyn kúsheıtti.

— Ár nárseni ala bilý kerek, — túsindiń be! Ala bilý degenniń ózi — óte qıyn bolady!

Men onysyn túk uqpadym, degenmen, bundaı jáne soǵan uqsas taǵy basqa sózderdi kóńlime eriksiz toqı berdim, — sebebi — bul sózderdiń qarapaıymdyǵynyń ózinde bir astyrtyn, ókinishti syr bar edi: shynynda tasty, bir kesim nandy, shynaıaqty, balǵany alý úshin eshbir ózgeshe eptiliktiń keregi de joq qoı.

Biraq úı ishi Horoshee Delony barǵan saıyn jek kóre berdi; tipti kóńildi turǵyn áıeldiń erke mysyǵy da onyń tizesine, jurttyń báriniń tizesine shyqqanyndaı, shyqpaıtyn boldy jáne onyń erkelete shaqyrǵanyna da barmaıtyn boldy. Sol úshin mysyqty urdym da, qulaǵynan da julqyladym, jylarmanǵa kep, ol kisiden qorqpa dep te úgittedim.

— Kıimimnen qyshqyl ıis shyǵady, — sondyqtan mysyq maǵan jýymaıdy, — dep túsindirdi ol, biraq jurttyń bári, tipti ájem ekesh ájem de, muny ózgeshe túrde, turǵyn qonaqqa dushpandyq bildire, teris jáne jábirleı túsindiretinin biletinmin.

— Sen onyń bólmesine nege bara beresin? — dep suraıdy ájem ashýlanyp. — Baıqa, ol seni bir nársege baýlyp júrer...

Al, atam bolsa, turǵyn qonaqtyń bólmesine barǵan saıyn meni aıamaı tómpeshteýshi edi, onda barǵanymdy ol jıren kúzen ylǵı bilip qoıa beretin. Úıdegilerdiń onymen jaqyn bolma dep, maǵan tyıym salyp qoıǵanyn Horoshee Delonyń ózine, árıne, aıtpaıtynmyn, degenmen oǵan úıdegilerdiń qalaı qaraıtynyn jasyrmaı áńgime etetinmin.

— Ájem senen seskenedi; ol seni — tabıpshy deıdi, atam da seni — qudaıǵa qas, adamǵa qaýipti deıdi...

Horoshee Delo shybyndy úrkitpek bolǵandaı, basyn silkip qoıady; bordaı júzine kúlkisi qyzara bórtip shyǵa keledi, bul kúlkisinen meniń júregim túrshigip, kózim buldyrap qoıa beredi.

— Shyraǵym, men áldeqashan-aq baıqap júrmin! — deıdi ol aqyryn ǵana. — Munyń ózi qapalantady ǵoı deımin, shyraǵym, á?

— Solaı!

— Qapalantady, shyraǵym...

Aqyry ony úıden shyǵaryp jiberdi.

Bir kúni men oǵan erteńgi shaıdan keıin barsam, ol aqyryn ǵana Saron rozasy týraly ándetip, zattaryn jáshik-jáshikke jınap salyp, edende otyr eken.

— Qosh tur, endi, shyraǵym, minekı ketkeli jatyrmyn...

— Nege?

— Bilmeımisin sen? Bul bólme seniń shesheńe kerek kórinedi ǵoı... — dep maǵan tesile qaraı qaldy.

— Muny kim aıtty?

— Atań...

— Ótirik aıtady ol!

Horoshee Delo meni ózine qaraı qolymnan tartty da, men edenge otyrǵan soń:

— Renjime! Biraq sen bile tura maǵan aıtpaǵan eken dep oılap em; bunysy jaramady dep oılap em... — dedi aqyryn ǵana.

Onyń úshin bir sebepten qaıǵyrdym da, ókindim de.

— Qulaǵyń salshy, — dedi ol, kúlimsireı túsip, sybyrlaǵanǵa jaqyn daýyspen. — Esinde bar ma: maǵan kelmegeısin degen edim ǵoı saǵan?

Men basymdy ızedim.

— Sen sonda maǵan renjidiń ǵoı, solaı emes pe?

— Solaı...

— Al, meniń seni renjitkim kelmep edi; menimen dos bolsań, jaqyndaryń saǵan urysatynyn bilgen em, solaı emes pe? Boldy ma osy? Jańaǵyny nelikten aıtqanymdy túsindiń be?

Ol menimen qurdas, kishkentaı balasha sóılesti; biraq, men onyń sózderine keremet qýanyp kettim; tipti onyń nıetin áldeqashan, sol kezdiń ózinde-aq uqqan ekenmin ǵoı degen pikirge de keldim. Men tap osylaı aıttym:

— Muny ózim áldeqashan uqqan edim! — dedim.

— Kórdiń be, qalaı! Solaı, shyraǵym. Tap osynyń ózi, kógershinim.

Júregim shydatqysyz bop syzdap qoıa berdi.

— Olardyń bári birdeı seni nege jek kóredi?

Ol meni qushaqtap, kókiregine qysty da, kózin qysyp qoıyp:

— Bótenmin — túsinesin be? Dál osy úshin. Olardaı emespin...

Ne aıtarymdy bilmeı, eshteńe aıta almaı, onyń jeńinen tartqylaı berdim.

Ol:

— Renjime, — dep qaıtadan aıtty da, qulaǵyma sybyrlap: — Jylaýdyń da qajeti joq... — dedi.

Biraq, býaldyr kózildiriginiń astynan óziniń de kóz jasy sorǵalap turdy.

Sodan keıin ekeýmiz, burynǵy ádetimizshe, úndemeı, tek keı-keıde ǵana qysqa-qysqa sóz alysyp, uzaq otyrdyq.

Ol keshke, jurttyń bárimen sypaıy qoshtasyp, meni qatty qushaqtap qoıyp, attanyp ketti. Men qaqpanyń syrtyna shyǵyp, tońazyǵan balshyq shoqalaqtaryn dóńgelekterimen jansha júrip bara jatqan arbanyń ústinde onyń selkildep ketip bara jatqanyn kórip turyp. Ol attanyp ketisimen, ájem ile-shala las bólmeni jýyp, tazalaı bastady, men buryshtan-buryshqa ersili-qarsyly ádeıi sendelip, oǵan bóget jasaı berdim.

— Joǵal! — dep aıqaılady ol, maǵan soqtyǵyp qalyp.

— Nege qýyp jiberdińder ony?

— Sóılep kórshi sen!

— Sizderdiń bárińiz de aqmaqsyzdar, — dedim men.

Ájem:

— Aý, sen qutyryp ketken joqpysyn, ońbaǵan! — dep aıqaılap, meni sý shúberekpen sabalaı bastady.

— Sen emes, senen basqalardyń bári aqmaq, — dep sózimdi túzedim, biraq oǵan ájemniń kóńili kónshı qoımady.

Atam keshki as ústinde:

— Qudaıǵa shúkir endi! Áıtpese, ony kórgen saıyn, júregime pyshaq qadalǵandaı bop: oh, qýyp shyǵarý kerek! — deýshi em, — dedi.

Men yzalanǵanymnan qasyqty syndyryp tastadym da, taǵy taıaq jedim.

Ózimniń týǵan elimdegi san-sapat jat adamdardyń — elimniń aldyńǵy adamdarynyń eń alǵashqy bireýimen meniń dostyǵym osylaı aıaqtalǵan bolatyn...

IX

Balalyq shaǵymda áralýan qarapaıym, jupyny adamdar, árqaısysy óz qolynan kelgeninshe, meniń sana-sezimimdi meılinshe baıytyp, ózderiniń bilim baly men ómir týraly oı-pikirlerin ara tárizdi ákep jınaı bergen bir omarta sıaqty kórinemin ózime ózim. Bul baldyń ózi kóbinese las ta, ashshy da boldy, biraq bilimniń qaı-qaısysy da — qansha degenmen bal ǵoı.

Horoshee Delo attanyp ketken soń menimen Petr aǵaı dos boldy. Ol atam tárizdes bolatyn; tap sondaı aryq, tap-taza, muntazdaı, tek boıy atamnan góri alasalaý ónboıy kishileý edi: ol kúldirý úshin shal bop kıingen eresek balaǵa uqsaıtyn. Beti órim-órim, óńsheń bir jip-jińishke taspadan jasaǵan qabyr sıaqty, jylt-jylt etip kúlimdegen, aq eti sarǵyshtaý kózderi, sol qalbyr arasynda tordaǵy shymshyqsha oınaqshyp turady. Býryl shashy buıralanǵan, shoqsha saqaly shyǵyrshyqtala shyıpatylǵan; trýbka tartatyn, onysynyń shashy tústes tútini de — shyıratyla burqyraıtyn, sózi de shym-shytyryq maqaldatyp,qubyljytyp sóıleıtin. Daýysy yzyńdap shyqsa da, názik estiletin sıaqty, biraq onyń sózi maǵan árqashan jurttyń bárin kelemejdep otyrǵan sıaqty bop kórinetin:

— Jas kezimde baryná-grafıná, Tatán jaryqtyq Lekseva, «usta bol» — dep buıyrdy sosyn biraz ýaqyttan keıin — «baǵbanǵa kómektes!» — dep ámir etti. Jaraıdy, biraq mujyqty qoısańyz da qolaısyz — báribir ol qolaısyz! Sosyn bir mezgilde: — «Petrýshka, sen balyq aýlaısyn!» — dedi. Maǵan báribir, men balyq ta ustaı alam... Biraq jańa ǵana úıir bola bastap em — qosh bol, balyq raqmet; endi meniń obrok óteýge, qalaǵa ızvozchık bop ketýim kerek boldy. Endeshe, meıli dep, ızvozchık bop kettim sosyn qalaı boldy deseńshi! Biraq sosyn baryná ekeýmiz taǵy da bir ózgeris engizýge úlgire almaı qaldyq azattyq kep jetti de, atymmen qalyp qoıdym, qazir grafınıanyń ornynda sol atym júr.

Aty ábden qartaıyp bitken edi, sol boz atty ǵoı deımin, bir kúni mas boıaýshy ártúrli boıaýmen boıaı bastap, bitire almaı qoıǵan bolatyn. Aıaqtary mertigip shyǵyp ketken, búkil tulǵasy shúberekten qurastyrylǵandaı kóziniń nury qashqan qý súıek basy muńaıa salbyrap bileýdeı sińirlerimen, tozyp, týlaq bolǵan terisimen keýdesine shaq iligip turatyn. Petr aǵaı atyna jaqsy qaraıtyn, urmaıtyn, «Tanka» dep ataıtyn.

Bir kúni atam oǵan:

— Maldy hrıstıan esimimen ataıtynyń qalaı? — dedi.

— Olaı emes, Vasıl Vasılev qurmettim, olaı emes! Mundaı — Tánka degen — hrıstıan esimi joq, Tatıana degen esim bar!

Petr aǵaı da saýatty, dinı kitaptardy óte kóp oqyǵan bolatyn, atam ekeýi, áýlıelerdiń qaısysy áýlıerek dep, únemi talasyp kep otyratyn; ejelgi zamannyń kúnáli adamdaryn birinen biri asyra jamandaıdy; ásirese Avessalom myqtap sybaǵa alatyn. Talastary keıde tek gramatıkalyq bolyp ta ketetin, atam: «sogreshıhom, bezzakonnovahom, nepravdavahom» dese, Petr aǵaı: «sogreshısha, bezzakonnovasha, nepravdovasha» deý kerek dep, taıtalasyp bolmaıtyn.

Atam órshelenip:

— Menińshe — bir basqa, senińshe — bir basqa! — dep qyzarańdap, — Vasha, shısha! — dep mazaqtaıdy.

Biraq Petr aǵaı, tútinge bólene otyryp:

— Seniń homylarynnyń nesi artyq? — dep mysqyldaı suraıdy. — Qudaıǵa olardyń eshbir artyqshylyǵy joq! Qudaı-eken, múmkin, duǵańdy tyńdap otyryp: qalaı oqy — óziń bil, biraq baǵań — jarty pul, — dep oılaıtyn shyǵar!

— Lekseı, ket! — dep aqyrady atam maǵan, jasyl kók kózderi jarq-jurq etip.

Petr tazalyqty, tártiptilikti qatty jaratatyn: aýlanyń ishimen kele jatyp, ol jańqa, shólmek, súıekterdi aıaǵymen teýip, yrshytyp jiberetin, sóıtetin de:

— Keregiń joq, tek kedergi jasaısyn! — dep sógetin sońynan.

Ózi sózýar edi, meıirimdi, kóńildi tárizdi kórinetin, biraq keı-keıde kózderi qantalap, buldyrap, óliktiń kózinshe melshıe qalatyn-dy. Keıde ol, óziniń nemere inisinshe, ún-túnsiz túnerip, bir buryshta, qarakóleńkede búk túsip otyrady da qoıady:

— Neǵyp otyrsyn, Petr aǵaı?

— Ket ári, — deıdi ol kúńkildep, yzǵarly únmen.

Bizdiń kósheniń bir kishkene úıine, mańdaıynda shodyraıǵan bultyǵy bar bir barın kelip ornalasty. Onyń bir tańǵajaıyp ádeti bolatyn: meıram kúnderi tereze aldyna otyryp alyp, bytyrady myltyqpen ıt, mysyq, taýyq qarǵalardy atatyn, kóshede bara jatqan ózine unamaǵan adamdardy da atatyn. Bir kúni ol taý qudyret atatyn usaq bytyramen Horoshee Delonyń bir jaq búıirine sebeleı atypty; bytyra bylǵary kúrteden ótpepti, degenmen birnesheýi kúrteniń qaltasyna túsipti; turǵyn qonaqtyń qarasur bytyraǵa kózildiriginen úńile qaraǵany áli esimde. Atam ony aryz et dep úgitteı bastap edi, biraq ol, bytyrany kýhnányń buryshyna laqtyryp jiberip:

— Aryz etýge turmaıdy, — dedi.

Mergen endi birde atamnyń aıaǵyna birneshe bytyrany basyp saldy; atam ashýlanyp, mırovoıǵa aryz berdi, kósheden zábir ıeleri men aıǵaqtardy jınaı bastady, biraq barın bir jaqqa zym-zyıa joq bop ketti.

Sondaıda, kósheden dúńkildegen myltyq daýsy shyqqan saıyn, Petr aǵaı — eger úıde bolsa — mańdaıynda úlken kúndigi bar, meıramǵa kıetin kýkyl kartýzyn býryl basyna jalma-jan kepteı salyp, qaqpa syrtyna aptyǵa júgire shyǵady. Onda baryp, eki qolyn artyna, shapanynyń astyna ustap, shapanyn áteshtiń quıryǵynsha shoshaıta kóterip, qarnyn shermıtip, mańǵazdanyp, trotýrardyń boıymen mergenniń qasynan ótedi; bir ótip, qaıta oralady da taǵy da ótedi. Bizder búkil úıimiz bop, qaqpa aldynda turamyz, terezeden áskerı adamnyń kókpeńbek júzi, onyń ústinen — áıeliniń seleý shashty basy kórinedi; Betlenginiń rýlasynan da áldeqandaı bir adamdar shyǵyp turady, tek Ovsánnıkovtyń súreńsiz, jansyz úıinen ǵana eshkim kórinbeıdi.

Keıde Petr aǵaıdyń bul serýeni nátıjesiz bolady, — sirá, ańshy buny oqqa turarlyq qus dep sanamaıdy bilem, biraq keı kezde qosaýyz myltyq:

— Dúńk-dúńk... — etip, qatarynan atylyp-atylyp ketedi.

Petr aǵaı aıaǵyn asyqpaı basyp, bizderge keledi de, óte razy bop:

— Etegimnen soqty! — deıdi.

Bir kúni bytyra onyń ıyǵy men moınyna tıdi. Ájem, bytyrany ınemen shuqylap alyp jatyp:

— Sen ol bassyzdy nege qutyrta beresin? Kózińdi shyǵaryp jiberse qaıtesin! — dep sógýmen boldy.

— Jo-o. Akýlına Ivanovna túk te isteı almaıdy, — dep nemkettileý soza sóıledi Petr. — Mergendigi túkke aspaıdy...

— Endeshe sen ony nege áýre qylasyn?

— Áýre qyp júrmin be? Barındi biraz óshiktrigim keledi...

Sosyn ol, alaqanynda jatqan sýyryp alynǵan bytyralardy aýdarystyryp qarap turyp:

— Túkke aspaıdy mergendigi! — deıdi. — Al, baryná-grafınányń, Tatán Leksevnanyń úıinde ýaqytsha kúıeý laýazymynda bireý turǵan, — ol baryná kúıeý degenderdi lakeıshe aýystyra beretin, — sóıtip sonyń úıinde dedim ǵoı, Mamont Ilıch degen bir áskerı adam turǵan, — ol endi durys atýshy edi! Ájesi, ol jalǵyz oqtan basqamen atpaıtyn-dy! Ignashka-aqamaqty alysqa, múmkin, qyryq qadamdaı jerge shyǵar, turǵyzady da, eki aıaǵynyń arasynda salbyrata bir bótelkeni belbeýine baılap qoıady. Ignashka esýastanyp, eki aıaǵyn taltaıtyp, kúlip turady. Mamont Ilıch pıstoletinen kózdep, tars qoıady! Bótelke shyldyr ete túsedi. Tek, bir ret, Ignashkany bógelek shaǵyp aldy ma, áıteýir — qozǵalyp qalam degende, oq onyń tizesine, dál urshyǵynan tıdi! Dáriger shaqyrtyldy, ol kelip sol boıda aıaqty kesip tastady — jumysyn bitirdi! Kesilgen aıaqty kómip tastady...

— Ignashka-aqmaqty she?

— Onyń túgi de ketken joq. Aqmaqqa aıaqtyń da, qoldyń da keregi joq, ol óziniń aqmaqtyǵymen-aq tamaǵyn toıdyrady. Esýasty kim kóringen jaqsy kóredi, esýastyqtyń eshkimge zıany joq. Meıli dák, ne pesir bop — aqmaq bolsa, zıany joq — degen ǵoı...

Bul teıli áńgimeler ájemdi tańdandyrmaıtyn, onyń ózi de mundaılardyń talaıyn biletin-di, biraq men az-maz úreılenińkireıtinmin de, Petrden:

— Barınniń óltirip tastaý qolynan kele me? — dep suraımyn.

— Nege kelmesin? Keledi. Olar tipti birin-biri de atyp tastaıdy. Tatán Leksevnaǵa bir ýlan kelgen, Mamont ekeýi urysyp qaldy da, dereý pıstoletterin alyp, parkke bardy, sol jerde toǵannyń janynda, jalǵyz aıaqjol ústinde álgi ýlan Mamontty dál baýyrynan tars etkizip basyp saldy! Mamontty — molaǵa, ýlandy — Kavkazǵa jóneltti, — sonymen saýdasy bitti! Bul olardyń ózdi-ózine isteıtini ǵoı! Al, mujyqtar men ózge adamdar jóninde — sóz qylýdyń da qajeti joq! Qazirde olar — sirá — adam degenderińdi onsha esirkeı qoımaıtyn bolar, adamdar olardyki bolmaı qaldy ǵoı, al buryn qansha degenmen esirkeýshi edi — óz múlki edi ǵoı!

— Oı, o kezde de onsha esirkeı qoımaýshy edi ǵoı,- deıdi ájem.

Petr aǵaı da kelise ketedi:

— Bu da durys: óz múlki bolsa da — arzan edi ǵoı... — dep maquldaıdy.

Petr aǵaı maǵan táýir qaraıtyn, menimen eresek adamdarmen sóıleskendegisinen góri meıirimdirek sóılesetin, sóıleskende kózin de kilmıtpeıtin, degenmen, onyń áıteýir bir nársesi maǵan unamaıtyn. Táýir kóretin varenesin jurtqa úlestirgen kezinde, meniń nanyma qalyńdaý jaǵatyn, maǵan qaladan myıa salǵan pránık, qatyrǵan kóknar qamyryn ákeletin, menimen árqashan baısaldy, aqyryn ǵana sóılesetin-di.

— Qalaı tirshilik etemiz, sýdarık , soldatqa ketemisin, álde chınovnık bolamysyn?

— Soldatqa ketemin.

— Bunyń — jaqsy. Qazirde, soldattyń hali de onsha aýyr emes. Pop bolǵan da jaqsy, eı — qudaıym jarylqaı gór, — dep azandata ber, sonyń ózi jetip bolady! Poptyń jumysy soldattykinen jeńil, al balyqshynyń jumysy odan da jeńil; balyqshyǵa eshbir ǵylym kerek emes — úırenip alsa bolǵany!..

Ol, balyqtardyń jem tóńireginde júrgenine, alabuǵa, sartuqush, trandardyń qarmaqqa túsip, bulqynǵanyna qyzyq qyp salýshy edi.

— Atań seni shybyqqa jatqyzǵan kezde, ashýlanasyn ǵoı, — deıdi ol jubata sóılep. — Buǵan ashýlanýdyń eshbir qajeti joq, sýdarık, saǵan sabaq bolsyn dep shybyqqa jatqyzady, sosyn bulaı shybyqtaý — balanyń isi ǵoı! Al, endi meniń hanymym Tatán Leksevna she — oı, ol dúreni tamasha soǵýshy edi! Onyń soǵan arnaýly adamy boldy, aty Hrıstofor edi, óziniń isine sondaı sheber, tipti keıde ózge ýsadbalardaǵy kórshiler baryná-grafınádan: Tatán Leksevna, jalshylarymyzǵa dúre soqqyzýǵa Hrıstofordy jiberińizshi! — dep ótinish etýshi edi. Tatán Lekoevna jiberetin.

Barynásynyń seldir aq kóılek kıip, basyna aspan tústi móldir oramal tartyp, baǵanaly kishkene krylsoda, kishkene qyzyl kresloda otyratynyn, Hrıstofor onyń aldyna ákep, qatyndar men mujyqtardy jostyrtyp jatatynyn Petr aǵaı esh renjýsiz bastan-aıaq aıtyp kep otyratyn.

— Hrıstofordyń ózi, sýdarık, rázandyq bola tursa da, kádimgi sygan, áıtpese hohol sıaqty edi, murty qulaǵyna jetetin, bet-aýzy — kókpeńbek qyrma saqal edi. Ózi álde — aqmaq pa, álde artyq sóz suramasyn dep, jorta isteı me — belgisiz. Keıde, kýhnáda shynaıaqqa sý quıyp alady da, shybyndy, áıtpese taraqandy, kez kelgen qońyzdy ustap alady da — solardy shybyqpen sýǵa batyrady, kópke deıin batyryp turady. Áıtpese, jaǵasynyń astynan óziniń kók bórtesin alady da — sony batyrady...

Osyndaı, taǵy sol syqyldy áńgimeler maǵan áldeqashannan-aq jaqsy tanys bolatyn, olardy ájem men atamnyń aýzynan kóp estigenmin. Ózderi túrli-túrli bola turyp, bári bir-birine tańǵajaıyp uqsas: qaısysyn alsań da, adamdy azapqa salady, jábir kórsetedi, qýdalaıdy. Mundaı áńgimeler meni jalyqtyryp, tyńdaǵym kelmeıtin, sondyqtan men ızvozchıkten:

— Basqa áńgime aıtshy! — dep suraımyn.

Ol, betindegi barlyq ájimderin aýzyna taman jınap ákelip, kózine sheıin kóteredi de, kóne ketedi;

— Jaraıdy, toıymsyz, — ózge bireýi-aq bolsyn. Sonymen, bizde bir aspazshy boldy...

— Kimde?

— Grafınıa Tatán Leksevnada.

— Tatán dep nege ataısyn ony? Álde ol er adam ba?

Petr aǵaı shyqylyqtap qana kúlip qoıady.

— Ol, árıne, — hanym, biraq — qıylǵan kishkene ǵana murty bar bolatyn. Murty qap-qara, — qara nemisterden shyqqan áıel bolatyn, olar arap tárizdes halyq. Sonymen — aspazshy bolǵan dedim ǵoı; munyń ózi óte qyzyq oqıǵa, sýdarık...

Qyzyq oqıǵa bolǵandaǵysy sol, aspazshy úlken kise nandy búldirip alypty, sosyn oǵan sonyń bárin birden zorlap jegizipti; ol jepti de, aýryp qalypty.

Men renjip:

— Bunyń qyzyq eshteńesi joq! — dedim.

— Endeshe, ne qyzyq bolady? Al, aıtshy!

— Men bilmeımin...

— Endeshe — úndeme!

Ol ish pystyratyn órmegin taǵy soza beredi.

Keıde, meıram kúnderi, ári muńdy, ári jalqaý Sasha Mıhaılov pen tap-tuınaqtaı, bilmeıtini joq Sasha Iakovov — aǵaıyndy ekeýi qonaqqa keletin. Bir kúni úsheýmiz qora-qopsylardyń shatyrlarynyń ústinde saıahatta júrip, Betlenginiń aýlasynda, ishine ań terisin salyp tikken kók súrtýk kıgen bir barındi kórdik; qabyrǵa túbindegi bir úıim otyn ústinde ıttiń kúshikterimen oınap otyr eken; kip-kishkentaı, sap-sary, taqyr basynda bas kıimi joq. Aǵaılarymnyń biri kúshiktiń bireýin urlap alaıyq degen usynys engizdi de, sol boıda urlyqtyń óte bir aılaly jospary jasalyna qaldy: aǵaıyndy ekeýi sol boıda kóshege shyǵyp, Betleng qaqpasyna qaraı barady, men tóreni qorqytamyn, tere qorqyp, qashyp ketken kezde, olar aýlaǵa kirip, kúshikti alyp shyqpaq boldy.

— Qalaı qorqytý kerek?

Aǵaılarymnyń biri:

— Sen onyń qasqa basyna túkirip jiber! — dedi. Adamnyń basyna túkirý úlken kúna bolyp pa? Adamǵa odan da beter jamandyq isteıtindi ózim talaı-talaı estigenmin de, kórgenmin de, sondyqtan, árıne, moınyma alǵan mindetimdi adal oryndadym.

Úlken aıǵaı, shataq shyqty, bizdiń aýlaǵa Betlenginiń úıinen búkil bir armıa erkekter men áıelder keldi, ony bir ádemi, jas ofıser bastap keldi, biraq qylmys istelgen mezette aǵaıyndy eki baýyrym meniń óreskel tentektigimnen eshbir habarsyz, kóshede typ-tynysh qydyryp júrgendiginen, — atam jalǵyz maǵan ǵana dúre soqty — sóıtip Betleng úıiniń barlyq turǵyndaryn ábden rızalady.

Ábden taıaq jep, kýhnádaǵy sáki ústinde jatqanymda, ásem kıingen, ári kóńildi Petr aǵaı qasyma kelip otyrdy.

— Sen muny óte sheber oılap tapqansyn, sýdarık! — dep sybyrlady ol. — Ol kári tekege tap osy kerek edi, ony sóıtý kerek — túkir olarǵa! Onyń ústine — shirik basyna taspen qoıyp qalar ma edi!

Barınniń dóp-dóńgelek, túksiz, sábı beti kóz aldymda turdy, basynyń sary qasqasyn kishkentaı qoldarymen súrtkilep, onyń kúshikshe, aqyryn ǵana muńaıa yńyrsyǵany esimde edi, qatty uıalyp, aǵalarymdy jek kórip jatyr em, biraq — ızvozchıktiń torly júzin kórgenimde, osynyń bári sál umytylyp ketti: munyń júzi de, atamnyń meni dúrelep jatqan kezindegi júzindeı, úreılendire, jırendire kirjindep tur eken.

— Joǵal! — dep aıǵaılap jiberdim, Petrdy qolymmen de, aıaǵymmen de ıtermelep.

Ol qıqyldap kúlip, kózin jypylyqtatyp, sákiden túsip ketti.

Sol kúnnen bastap, onymen sóılesýge zaýqym soqpaıtyn boldy, odan qashyp júretin boldym, sóıte tura, bir nárseni kómeskileý kútkendeı, ızvozchıktiń júris-turysyn seziktene baqylaı bastadym.

Barın oqıǵasynan keıin kóp keshikpeı taǵy da bir oqıǵa bolyp qaldy. Ovsánnıkovtyń jym-jyrt úıi kópten beri-aq nazarymdy aýdaryp júrgen, bul óńsiz úıdiń ishinde ózgeshe bir, ertegideı qupıa syrly ómir aǵyp jatqandaı bop kórinetin.

Betlenginiń úıindegiler ý-shýy kóp — kóńildi turatyn, ol úıde kóptegen sulý barynálar bolatyn, olarǵa ofıserler, stýdentter kelip júretin, onda únemi kúlisip, aıqaılasyp jatatyn, án salynatyn, mýzyka oınaıtyn. Úıdiń syrtqy túr-syıpatynyń ózi de kóńildi edi, tereze áınekteri móldirep, jaltyrap turatyn, terezeleriniń ishki jaǵyndaǵy jaıqalǵan gúlder alýan tústi jarqyn bolatyn. Atam bul úıdi jaratpaýshy edi.

Atam ol úıdiń turǵyndarynyń bárin de:

— Dinbuzarlar, dinsizder, — deıtin, al ondaǵy áıelder jaǵyn bir las sózben ataıtyn, onyń maǵnasyn maǵan bir kúni Petr aǵaı óte las sózdermen kijine sóılep, túsindirip bergen.

Ovsánnıkovtyń ún-túnsiz, melshıip turǵan úıin atam qurmetteıtin-di.

Birqabat, bıik bul úı, aýlanyń ishine qaraı sozyla salynǵan, aýlanyń ishi shym basqan, tap-taza, jym-jylas, ortasynda eki kishkene baǵananyń ústine ornatylǵan qalqa astynda qudyǵy bar. Úı, kósheden boı tasalap, yǵysyp ketken tárizdi. Úıdiń ıip qondyrǵan ensiz úsh terezesi jerden joǵary, áınekteri býaldyr, kún sáýlesi túskende, kempirqosaq tústes bolyp turady. Qaqpanyń ekinshi jaǵynda, kóshe jaq kórinisi tap álgi úı sıaqty bir saraı bar, ol da úsh terezeli, biraq bul terezeler biteý bolatyn: saraıdyń surǵylt qabyrǵasyna tereze qorshaýy qondyrylǵan, qorshaý ishine aq boıaýmen tereze kózderiniń sýreti salynǵan. Bul biteý terezeler óte unamsyz edi, búkil saraı bul úıdiń jasyrynyp, eleýsiz ómir súrgisi keletinin taǵy da nusqap turǵandaı edi. Búkil ýsadbada, onyń ańyrap bos turǵan atqoralarynda, úlken qaqpaly bos turǵan saraılarynda áldeqandaı bir baıaýlyq pen jasqanshaqtyq nemese baıaýlyq pen menmendik bar syqyldy edi.

Keıde aýla ishinde, aıaǵyn syltyı basyp, qyrma saqal, aq murtty, uzyn boıly bir shal júretin-di; murtynyń taldary ıneshe sereıip turatyn. Shyqshytyna saqal qoıǵan, qyısyq muryn ekinshi bir shal keıde atqoradan oraq tumsyq qyzyl kók atty jetelep shyǵarady; omyraýy qýshıǵan, aıaqtary syptaı bul at, syrtqa shyqqan soń, jup-jýas sopy áıelshe, tóńireginiń bárine basyn shulǵyp, sálem etetin. Aqsaq shal atty alaqanymen shapyldatyp soǵyp-soǵyp qoıady, sóıtedi de, syryldap aýyr bir kúrsinedi; sonsoń atty qarańǵy atqoraǵa qaıtadan kirgizedi. Sondyqtan, shal maǵan úıden ketkisi keletindeı, biraq sıqyrlanyp qoıylǵandyqtan, kete almaı júrgen sıaqty bolyp kórinetin.

Aýla ishinde kún saıynǵa jaqyn tústen keshke deıin úsh er bala oınap júredi; úsheýi birdeı sur kúrte, sur shalbar, bir tústi bórik kıgen; dóńgelek júzdi, kógildir kózdi, bir-birine sondaı uqsas bolǵandyqtan, olardy tek boıynan ǵana ajyratatynmyn.

Men olardy aýlanyń sańlaýlarynan baqylaımyn, baıqasa eken desem de, meni olar baıqamaıdy. Maǵan olardyń kóńildi jáne tatý júrip, men bilmeıtin bir oıyndardy jaqsy oınaǵandary unaıdy, kıimderi, birine biriniń jaqsy qamqorlyǵy unaıdy, kúldirgi jáne pysyq, alasa boıly kenje inilerine degen úlkenderiniń qamqorlyǵy ásirese kózge túsedi. Eger álgi kishkenesi qulap qalsa — qulaǵan kisini kúlki etkendeı, úlkenderi árdaıym kúledi, biraq tabalap kúlmeıdi, sol sátte oǵan turýǵa kómektesedi, qolyn, ıakı tizesin lastap alsa, onyń saýsaqtary men shalbaryn úlkenderi túıeqarynnyń japyraǵymen, oramaldarymen súrtedi.

— Ójiń bir ıkemshijshin-aý! — deıdi ortanshysy, meıirimdene sóılep.

Bir-birimen eshýaqytta uryspaıdy, birin-biri aldamaıdy, úsheýi de ebdeıli, kúshti, sharshamaıtyn balalar edi.

Bir kúni men, aǵashqa shyqtym da, ysqyryp qaldym — olar ysqyrǵan dybys ózderine estilgen jerde tura qaldy, sonsoń asyqpaı bas qosty da, maǵan qarap qoıyp, bir nárse jóninde aqyryn ǵana ózara keńese bastady. Olar meni taspen kesekteı bastar dep oılap, jerge tústim de, qaltama, qoınyma tas kesekti toltyryp alyp, qaıtadan aǵashqa shyqtym, biraq olar áldeqashan aýlanyń menen alys jerdegi bir buryshyna baryp oınap júr eken, sirá, meni umytyp ta ketken bolsa kerek. Munyń ózi kóńilsiz boldy, soǵysty birinshi bop bastaǵym kelmedi, kóp keshikpeı olarǵa bireý terezeniń býlyǵynan:

— Balalar, úıge qaıtyńdar! — dep aıqaılady.

Olar asyqpaı basyp, beıne bir kóndikken qazdarǵa uqsap, úıge qaraı júrdi.

Olar meni qazir-aq ózderimen oınaýǵa shaqyrar dep dámelenip, aýla ústine tóngen aǵashtyń basynda talaı otyrdym, biraq olar shaqyrmady. İshimnen olarmen oınap júrgendeı de bolam, keıde tipti eligip ketip, aıqaılap jiberem, qatty-qatty kúlip te qoıam; sol kezde olardyń úsheýi birdeı, birdeme týraly aqyryn ǵana sóılesip, maǵan qaraıdy, men uıalyp, jerge túsip ketem.

Bir kúni olar jasyrynbaq oınaı bastady, izdeý kezegi ortanshysyna keldi de, ol saraı tasasyndaǵy buryshqa baryp, kózin eki qolymen shyndaı basyp alyp, jan-jaǵyna qaramaı turyp aldy, aǵasy men inisi jasyrynýǵa júgirip ketti. Úlkeni saraı qalqasynyń astyndaǵy úlken jaıdaq shanaǵa syp berip, tez túsip ketti de, kishisi, sasqalaqtap, qaıda tyǵylarǵa bilmeı, qudyqty shyraınala ápter-tápter bop, júgire berdi.

— Bireý, — dep aıqaılady úlkeni, — ekeý...

Kishi bala qudyqtyń aýyz shegenine sekirip shyqty, sóıtti de, arqannan ustaı alyp, qaýǵaǵa aıaǵyn saldy, qaýǵa shegen qabyrǵalaryna saldyr-gúldir soǵylyp, zym-zyıa joq boldy.

Jaqsylap maılap qoıǵan dóńgelektiń tez-tez, únsiz dóńgelegenine qarap, sileıdim de qaldym, degenmen, ne bop qalýy múmkin ekenin sátte uǵa qoıdym da:

— Qudyqqa túsip ketti!.. — dep aıqaılap, balalardyń aýlasyna sekirip tústim.

Ortanshy bala shegenge menimen qatar jetti de, arqanǵa jarmasa ketti, arqan balany joǵary silkip qaldy, qolyn ysyp ketti, biraq men arqandy ustap úlgergen em, sol arada úlkeni de júgirip jetti; maǵan qaýǵany tartýǵa kómektesip jatyp:

— Aqyryn ǵana tartyńyz, raqym etińiz! — dedi ol.

Kishi balany tez shyǵaryp aldyq, — o da qorqyp ketken eken; oń qolynyń saýsaqtarynan qan tamshylap tur, bir jaq beti de sydyrylyp qapty, belýardan sýǵa malynǵan, beti qup-qý bop kógerip ketken, biraq qalshyldap turyp, kózin sharadaı ashyp, kúlimsirep tur, kúlimsireıdi de:

— Qul-dyı-laı qula-ǵa-nym-aı... — dep soza sóıleıdi.

— Shen ójiń eshińnen aıyrylǵanshyń, bildiń be, — dedi ortanshysy, ony qushaqtap alyp, betindegi qanyn súrtip jatyp. Úlkeni qabaǵyn túıip:

— Keteıik, báribir, jasyra almaımyz... — dedi.

— Senderdi sabaı ma? — dep suradym.

Ol basyn ızedi, sonsoń maǵan qolyn usynyp:

— Sen óte tez júgirip keldiń! — dedi.

Maqtaǵanǵa qýanyp, men onyń qolyn alýǵa da úlgire almadym, ol taǵy da ortanshy inisine:

— Keteıik, mynaǵan sýyq tıip qalar! Qulap qaldy deıik, qudyq týraly aıtpaý kerek! — dedi.

— Ia, aıtpaý kerek, — dedi kishi bala, qaltyraı túsip. — men shalshyq sýǵa qulap qaldym ǵoı, solaı emes pe, a?

Olar ketip qaldy.

Osynyń báriniń sondaılyq tez bolǵandyǵy sonsha, ózim ústinen aýla ishine sekirip túsken butaqqa qarasam, — sary japyraqtaryn tógip, áli yrǵalyp tur eken...

Aǵaıyndy balalar bir jumadaı aýla ishine shyqpady, biraq keıin burynǵysynan góri kóńildirek bop shyqty; úlkeni meniń aǵash basynda otyrǵanymdy kórgen kezde:

— Bizdiń qasymyzǵa kel! — dep aıqaılady jyly shyraımen.

Bizder saraı qalqasynyń astyna baryp, eski jaıdaq shanaǵa otyrystyq ta, bir-birimizdi baıqasyp, uzaq áńgimelestik.

— Senderdi sabady ma? — dep suradym.

— Myqtap taıaq jedik, — dep jaýap berdi úlken bala.

Bul balalalardy da, meni sabaǵandaı sabaıdy degenge naný qıyn boldy, olar úshin ózim jábirlendim.

— Sen qusty nege ustaısyn? — dep surady kishi bala.

— Olar jaqsy saıraıdy.

— Joq, sen ustama, óz betterimen ushyp júre bergeni jaqsy...

— Jaraıdy, ustamaı-aq qoıaıyn!

— Biraq, sen áýeli bireýin ustap al da, maǵan syıla.

— Saǵan ba, qandaıyn?

— Kóńildisin. Jáne torǵa salyp ber.

— Olaı bolsa, — shypshyq taǵy.

— Myzyq zep qoıady, — dedi ortanshy bala, — sosyn papam ruqsat etpeıdi.

Úlken bala:

— Ruqsat etpeıdi, — dep qostap qoıdy onyń sózin.

— Sheshelerińiz bar ma senderdiń?

— Joq, — dedi úlken bala, biraq ortanshy bala onyń sózin túzep:

— Bar, — dedi, — biraq — basqa, — bizdiń sheshemiz emes, óz sheshemiz — joq ólip qaldy.

— Basqa degeniń — ógeı sheshe dep atalady, — dedim men. Úlken bala:

— Ia, — dep basyn ızedi.

Sonsoń úsheýi birdeı oılanyp, túnere qaldy.

Ógeı sheshe degenniń ne ekenin ájemniń ertegilerinen biletinmin, sondyqtan olardyń bulaı oılanýynyń mánisi maǵan túsinikti edi. Balalar, taýyqtyń balapandaryndaı, bir-birine uqsas, birine biri tyǵyla túsip otyr; sol kezde, týǵan ananyń ornyn aldap basyp alǵan albasty ógeı sheshe esime túsip ketti de:

— Týǵan shesheleriń áli-aq qaıtyp keledi, asyqpańdar! — dep sendirdim olardy.

Úlken bala ıyǵyn kóterip qoıyp:

— Ólip qalsa da ma? Ondaı nárse bolmaıdy... — dedi.

— Bolmaıdy? Oı, qudaıym-aı, ólikter — tipti bárshe-bárshe bop keskilenip qalǵan ólikter de — máńgi sýyn búrkip jibergende, talaı ret tirilip ketpep pe edi, talaı elimniń ózi qudaıdyń jibergen naǵyz ólimi bolmaı, sıqyrshylardyń istegeni bop shyqpap pa edi!

Men olarǵa ájemniń ertegi-hıkaıalaryn órshelene aıta bastadym; úlken bala ilki ázirde tek kúlimsirep:

— Muny biz bilemiz, bul — ertegi... — deı berdi aqyryn ǵana.

Onyń inileri ún-túnsiz tyńdaı berdi: kishisi ernin myqtap jymqyryp ap, burtyıyp otyr, ortanshysy, bir qolymen tizesine shyntaqtap, maǵan qaraı eńkeıińkirep, inisiniń jelkesinen oraı salǵan qolymen ony tuqyrtyp otyr.

Ústine poptikindeı jer syzǵan, qońyr kıim, basyna ań terisinen tigilgen júndes bórik kıgen, aq murtty shal bizderdiń janymyzǵa kelgen kezde, kún tipti áldeqashan keshke aınalyp, qyzylaraılanǵan bulttar úı shatyrlarynyń tóbesine tónip tur edi.

— Mynaý kim? — dep surady jıi, suq qolymen meni nusqap.

Úlken bala túregeldi de:

— Ol — ana úıden... — dedi, basymen atamnyń úıin nusqap.

— Buny kim shaqyrdy?

Balalardyń bári shanadan únsiz ushyp túregeldi de, kóndikken qazdardy taǵy esime túsirip, úıge qaraı júre berdi.

Shal meniń ıyǵymnan myqtap ustap aldy da, aýlanyń ishimen qaqpaǵa qaraı alyp júrdi; odan qoryqqanymnan jylap jibergim keldi, biraq ol sonshama qatty adymdap, shapshań júrip kele jatqandyqtan, jylap úlgirgenshe, kóshege shyǵyp ta qaldym, sosyn ol, qaqpanyń kishkene esiginiń aldyna toqtaı qalyp, maǵan suq qolyn kezep, bir kijinip qoıdy da:

— Endigári meniń úıime kelýshi bolma! — dedi.

Men keıip kettim de:

— Men tipti de saǵan kelip júrgen joqpyn, aljyǵan saıtan! — dedim.

Ol uzyn qolymen meni qaıtadan ustaı aldy da, qaq tóbemnen beıne bir balǵamen soqqylaǵandaı:

— Atań úıde me? — dep qaıta-qaıta surap, trotýardyń boıymen jetelep alyp júrdi.

Meniń soryma atam úıde eken; ol basyn shalqaıta, shoqsha saqalyn ilgeri shoshaıtyp, qaharly shaldyń aldynda turyp, onyń eki tıyndyq baqyr tárizdi dóp-dóńgelek nursyz kózderine qarap:

— Sheshesi jolaýshylap ketti, men jumys adamymyn, buny baqylaıtyn eshkim joq, — sondyqtan keshirińiz, polkovnık! — dedi, tez-tez sóılep.

Polkovnık búkil úıdi basyna kóterip, tamaǵyn kenep aldy da, aǵash baǵanasha qaqshıǵan kúıi burylyp ketip qaldy, al men, biraz ýaqyttan keıin syrtqa Petr aǵaıdyń arbasynyń ústine shyǵyp-aq qalyppyn.

— Taǵy da pálege ushyrap qaldyń ba, sýdarık? — dep surady ol, atyn doǵaryp jatyp. — Ne úshin taıaq jediń?

Men ne úshin ekenin aıtqan soń, ol burqan-sarqan bolyp, kijine sybyrlaı jóneldi:

— Sen olarmen nege dos boldyń? Olar — barchýktar — jylannyń balalary; solardyń kesirinen ózińe ne qylǵanyn kórdiń ǵoı! Olardy endi óziń tópep al — nesine qaraısyn!

Ol uzaq ysyldady, taıaq jep, yza bolǵandyqtan, ony ilki ázirde peıildene tyńdadym, biraq onyń elek beti barǵan saıyn juǵymsyzdanyp, jybyrlaı tústi, sonysyn kórgende, balalardy da sabaıdy ǵoı jáne olar meniń aldymda kinaly emes qoı degen oı tústi ózime.

— Olardy urýdyń keregi joq, olar — jaqsy balalar, al, seniń aıjanynnyń bári ótirik, — dedim men.

Ol maǵan qaraı qaldy da, kenetten:

— Joǵal árman, arbadan! — dep aqyryp kep qaldy.

— Sen aqmaqsyn! — dep aıqaılap jiberdim, jerge sekirip túsip.

Ol, meni ustamaq bop bosqa áýrelenip, aýlanyń ishin shyraınala sońymnan júgire bastady, júgirip júrip:

— Aqmaqpyn ba? Ótirikshimin be? Endeshe men kórseteıin saǵan... — dep aıqaılady juǵymsyz daýyspen.

Kýhnányń krylsosyna ájem shyqty, men soǵan baryp panaladym.

— Myna bala maǵan kún kórsetpeıtin boldy! Jasym budan bes esege jaqyn úlken, sonda da meniń anamdy aıtyp, ábden balaǵattap... ótirikshi dep te sybady... — dep shaǵyna bastady Petr.

Kózimshe ótirik aıtqan kezde tań qalyp, ne isterimdi bilmeı qalatynmyn da, esimnen aırylatynmyn; bu joly da ne isterge bilmeı qaldym, biraq ájem:

— Bunyń endi shynynda da ótirik, Petr, — ol seni masqaralap boqtaǵan joq! — dedi nyq sóılep.

Atam ızvozchıkke nanar edi.

So kúnnen bastap, ızvozchık ekeýmizdiń aramyzda únsiz, qatty arazdyq bastaldy: ol meni jorta baıqamaǵan bop, qaǵyp ketedi, delbeni tıgizip alady, qustarymdy bosatyp jiberedi, bir kúni, qustarymdy mysyqqa talattyrdy, qyıt etse, únemi ótirigin qosyp, atama meniń ústimnen shaǵym túsiretin boldy, biraq maǵan birden-birge onyń ózi tek shal bop kıinip alǵany bolmasa, tap ózimdeı bala sıaqty bop kórine bastady. Men onyń shabatasyn tarqatyp tastaımyn, baıqaýsyzda shandý balýlaryn tarqatyp, ıyp qoıamyn, sosyn Petr kıgen kezde, olary úzilip ketedi; bir kúni bórkine burysh seýip qoıyp, bir saǵat boıy túshkirttim, qysqasy, qolymnan kelgeninshe jáne bilgenimshe, oǵan kegimdi jibermeýge tyrystym. Meıram kúnderi ol, erteden keshke deıin kóz jazbaı, meni ańdýmen júretin boldy, barchýktarmen qatnasqanymnyń ústinen shyǵyp, atama shaǵym etedi.

Barchýktarmen tanystyǵym, ózime barǵan saıyn unap, údeı tústi. Atam úıiniń qabyrǵasy men Ovsánnıkov aýlasynyń toǵysyndaǵy bir kishkene túkpirde shegirshin, jóke aǵashtary men aıýbadam butasy ósetin, osy butanyń túbinen dýaldy sopaqshalaý etip, dóńgelente tesip qoıdym, aǵaıyndy balalar kezek-kezek ıa eki-ekiden sol araǵa keletin de, júrelep, ne tizerlep otyryp, aqyryn ǵana áńgimelesip otyratynbyz. Ústimizden qapyda polkovnık shyǵyp qalmasyn dep, olardyń bireýi únemi baqylap turatyn.

Olar ózderiniń qyzǵylyqsyz ómirin áńgimeleıtin, ony tyńdaý maǵan óte aýyr tıetin; meniń ustap bergen qustarymnyń qalaı turatynyn, balalyq shaqtyń taǵy da kóptegen áńgimelerin aıtatyn-dy, biraq ákesi men ógeı sheshesi jóninde eshýaqytta da bir aýyz sóz aıtpaıtyn, — aıtsa da, olary esimde joq. Olar maǵan kóbine kóp ertegi aıt dep ótinetin. Men ájemniń hıkaıalaryn túgel qaıtalap aıtyp beretinmin, bir jerin umytyp qalsam, olardan kúte turyńdar dep ótinetinmin de, ájeme júgirip baryp, umytqanymdy surap alatynmyn. Ájem buǵan árdaıym máz bop qalatyn.

Balalarǵa men ájem jóninde de kóp áńgime aıtýshy em; bir kúni úlken bala, qatty kúrsindi de:

— Sirá, ájelerdiń barlyǵy da óte jaqsy bolatyn shyǵar, — bizdiń ájemiz de jaqsy edi... — dedi.

Onyń ózi jer júzinde on bir jyl emes, júz jyl ómir súrgendeı, únemi osylaı muńaıyp: boldy, bolyp edi, dep sóıleıtin. Áli esimde, onyń alaqany qýshyq saýsaqtary názik edi de, óziniń búkil tulǵasy da — názik, áljýaz, kózderiniń nury óte jarqyn, biraq shirkeý maıshamdarynyń jyltyraǵan otyndaı baıaý bolatyn. İnileri de súıkimdi, olar da kóńilinnen sheksiz senim sezimin týǵyzyp turatyn, — olarǵa únemi bir jaqsylyq isteýge yntyǵatynmyn, biraq maǵan olardan da úlkeni unańqyraýshy edi.

Áńgimeniń qyzyǵyna túsip, kóbine-aq men Petr aǵaıdyń kelip qalǵanyn baıqamaıtynmyn.

— Ta-ǵy da ma? — dep soza daýystap, ol bizdi qýyp jiberetin.

Petr aǵaıdyń meń-zeń meńireýlik basatyn ustamaly aýrýy birden-birge jıirek ustaıtyn bolǵanyn baıqap júrdim, jumystan onyń kóńil hoshy qalaı bop qaıtqanyn kún buryn baıqaýdy da úırenip aldym: ánsheıinde qaqpany asyqpaı ashatyn, qaqpanyń topsalary jalqaýlana, sozyla shıqyldaıtyn, al endi ızvozchık kóńilsiz bolsa, qaqpa topsalary da, tap bir jeri aýryp ketip, ah urǵandaı, shaqyr-shuqyr ete qalatyn.

Onyń nemere mylqaý inisi úılenbek bop, derevnáǵa ketti, Petr atqora tóbesindegi shúńkıgen terezeli, jıdigen qaıys, qaramaı, ter jáne temekiniń múńkigen ıisine lyq toly, alasa qýysta turatyn, — osy ıis saldarynan onyń mekenine eshqashan da barmaıtynmyn; ol endi shamdy óshirmeı uıqtaıtyn boldy, munysy atama tipti unamaýshy edi.

— Baıqa, sen meni órtep jiberersin, Petr!

— Túk te órtemeımin, mazań ketpesin! Túnge qaraı men shamdy sý quıǵan tabaqqa qoıam, — dep jaýap beredi ol, birqyryn qarap turyp.

Ol endi únemi bir túrli bir búıir qaraıtyn boldy, ájemniń keshki oıyn-saýyǵyna da kópten beri kelýdi qoıdy; varenemen qonaq etpeıtin boldy, júzi solyp, ájimderi battyıyp ketti, aýrý kisishe, aıaǵyn súırete basyp, teńselip júretin boldy.

Meıramsyz bir kúni, tún boıy qalyń jaýǵan qardy ertemen atam ekeýmiz aýla ishinde kúrep júr edik, — bir mezgilde qaqpanyń kishkene esiginiń aınalsoǵy birtúrli erekshe shaqyr-shuqyr ete qaldy; aýlaǵa bir polıseı kirip, esikti arqasymen jaýyp qoıdy da, atamdy jýan sary suq qolymen ymdap, shaqyryp aldy. Atam qasyna barǵan soń, polıseı oǵan qońqaq muryndy júzin eńkeıtip, atamnyń mańdaıyn shoqyp turǵandaı bop, estirtpeı bir nárseni aıta bastady.

— Osynda ma? Qashan? Qudaı esime salǵaı taǵy... — dep, atam asyǵa jaýap berdi.

Sosyn kenetten, ersilene sekirip túsip:

— Qudaı saqtasyn, shynymen be? — dep aıqaılap jiberdi.

— Aqyryn, — dedi polıseı yzǵarly únmen.

Atam, keıin jalt qarady da, meni kórip qaldy.

— Kúrekterdi jyınap al da, jónel úıge!

Men buryshtyń tasasyna jasyrynyp qaldym, olar ızvozchıktiń qýysyna ketti; polıseı oń qolynan bıalaıyn sheship aldy da:

— Ol — biledi; atty tastap, óziniń qashyp ketkenin qarashy... — dep, sol qolynyń alaqanyna soǵyp-syǵyp qoıdy.

Men kórgen-bilgenimniń bárin ájeme aıtý úshin, kýhnáǵa júgirip bardym; ájem, tozań basqan basyn shaıqaı túsip, ashytqy shelekke nanǵa qamyr ılep jatyr eken; meni tyńdap bolyp:

— Birdeńeni urlaǵan ǵoı, shamasy... Bar, júre ber, saǵan ne joq..! — dedi sabyrly únmen.

Aýlaǵa qaıtadan shyǵa kelsem, atam basynan kartýzyn alyp, qaqpanyń kishkene esiginiń aldynda aspanǵa qarap shoqynyp tur eken. Júzi renjýli, túksıip ketipti, bir aıaǵy qaltyrap tur.

— Úıge ket dedim ǵoı! — dep aqyryp, aıaǵyn tebinip qaldy.

Sosyn ózi meniń sońymnan ilese júrdi de, kýhnáǵa kelip kirip:

— Sheshesi, beri kelshi, — dep ájemdi shaqyrdy.

Ekeýi kórshi bólmege baryp, uzaq sybyrlasty, sosyn ájem kýhnáǵa qaıtyp kelgen kezde, bir sumdyq oqıǵa bop qalǵany ózime aıqyn bolyp qaldy.

— Sen neden qoryqtyń?

— Úndeme, júre ber, — dep jaýap qaıyrdy ájem aqyryn ǵana.

Úıde uzaqty kún qolaısyz, qorqynyshty boldy: atam men ájem bir-birine úrgelektene qarap qoıady, túsiniksiz, qysqa-qysqa til qatysyp, aqyryn sóılesedi, bul sózderi úreıdi onan saıyn kúsheıte tústi.

— Sheshesi, sen jer-jerge maısham jaǵyp qoı, — dep buıyrdy atam, jótelip qoıyp.

Túski as samarqaý, biraq bir kisini kútkendeı, asyǵys ishildi; atam sharshaǵandaı bop, eki urtyn burtıtyp, tamaǵyn kenep:

— Adamǵa qaraǵanda, ázázil kúshti ǵoı! Qaraýǵa sondaı taqýa sıaqty, ári shirkeýshil de, istep júrgenin kórdiń be óziniń, á? — dep kúńkildedi.

Ájem kúrsine berdi.

Qystyń osy bir býaldyr kúmis kúni meń−zeń ǵyp, uzaqqa sozyldy, úı ishi birden-birge tynyshsyzdanyp, aýyrlaı tústi.

Keshke jaqyn, basqa bir, qyzyl jıren, ári jýan polıseı keldi. Ol kýhnáda sáki ústinde pysyldap, shulǵı túsip, qalǵyp otyr, ájem odan: «Muny qalaı bildińizder?» — dep suraǵan kezde, ol birden jaýap bere qoımaı:

— Bizde barlyq nárseni biledi, oǵan qapa bolmaı-aq qoıyńyz! — dedi jýan qońyr daýyspen.

Áli esimde, tereze aldynda, eskilikti eki tıyndyq baqyrdy aýzyma salyp jylytyp, aıdahardy shanyshqan Georgıı Pobedonosestiń sýretin terezeniń muzyna túsirmek bop, áýrelenip otyrǵanmyn.

Bir mezette seneden qatty saldyr dybys estildi, esik shalqasynan ashylyp, bosaǵada turyp Petrovna:

— Sizdiń aýlanyń artynda ne jatqanyn qarańdar! — dep, qulaqty tundyra aıqaı saldy.

Qaraýylshy polıseıdi kórip, Petrovna senege qaraı qaıtadan jalt berdi, biraq polıseı onyń ıýbkasynan shap berip ustaı aldy da:

— Tura tur, — kimsiń óziń? Neni qara deısiń? — dep, ol da úreılene aıqaılap jiberdi.

Petrovna, tabaldyryqqa súrinip, tizerleı qulap tústi de:

— Sıyr saýa kele jatyr em, qarasam — Kashırınderdiń baǵyndaǵy etik sıaqty bu ne nárse deımin, — dep sózine, ári kez jasyna shashala aıqaılaı bastady.

Sol kezde aıaǵymen jer tepkilep, atam órshelene aıqaı saldy:

— Ótirik aıtasyn, aqmaq! Baqtan sen eshnárse de kóre almaısyn, dýaly bıik, sańlaýy joq, ótirik aıtasyn! Bizde eshteńe de joq!

— Áketaı! — dep eńiredi Petrovna, bir qolyn atama sozyp, ekinshi qolymen óziniń basyn ustap. — Múmkin, áketaı, qatelesip te turǵan shyǵarmyn! Kele jatsam, sizdiń aýlańyzǵa qaraı iz túsipti, bir jerdiń qary taptalyp qapty, aýladan ishke kóz jibersem — jatyr eken sol jerde...

— Kim jatyr eken?

Aıqaı uzaqqa sozylyp, odan eshnárse túsinýge bolmady; biraq, bir mezette jurttyń bári jyn urǵandaı, birin biri ıtermelep, kýhnádan atyp shyǵyp, baqqa qaraı júgirip ketti, — baqta ulpa qar basqan shuńqyrda, arqasyn órtengen bórenege súıep, basyn keýdesine tuqyrta salbyratyp, Petr aǵaı jatyr eken. Oń qulaǵynyń asty, aýyz sıaqty qyp-qyzyl bop, aırylyp ketipti; odan, tis sıaqty bop, kógisteý kesek-kesek eti burtıyp shyǵyp tur; men qoryqqanymnan, kózimdi jumyńqyrap aldym da, kirpigimniń arasynan Petrdyń tizesinen ózime tanys, qaıys tiletin pyshaqty, pyshaq janynan oń qolynyń qap-qara bop qurysqan saýsaqtaryn kórdim; sozýly jatqan sol qoly qarǵa kirip ketipti. Izvozchıktiń astyndaǵy qar erigen, onyń kishkentaı denesi ulpa, aqsha qarǵa batyp ketkendikten, odan saıyn balanyń tulǵasy sıaqty bop kórinedi. Oń jaǵyndaǵy qar ústinde qusqa uqsas tańǵajaıyp bir keste qyzaryp kórinedi, sol jaǵyndaǵy qardyń betine eshbir daq túspepti, tep-tegis bop, kózge shaǵylysa jarqyrap jatyr. Qalyń buıra saqalyn jymyryp, kókiregine tıip, basy sulq ıilgen, jalańash tósinde úlken jez kres kól-kósir uıyǵan qyzyl qanǵa boıalyp jatyr. Shýlaǵan daýystan basym shyr aınalyp ketti; Petrovna damylsyz aıqaı salyp júr, Valıdi bir jaqqa jumsap, polıseı aıqaılady.

— İzdi taptamańdar! — dep atam aıqaılaıdy.

Biraq atam kenet qabaǵyn túıip aldy da, aıaǵynyń astyna qarap turyp, polıseıge:

— Taqsyr, sen qur bosqa daýryǵasyn! Bul — qudaıdyń isi, qudaı soty, al, sen ózińniń túkke keregi joq kórjerińmen áýre bolasyn, — áı, senderdi me-e! — dedi, qatty daýystap, ári buıyra sóılep.

Sol kezde jurttyń bári birden jym boldy, kúrsinip, shoqynysyp, ólikke qaraı qalysty.

Aýladan baqqa áldeqandaı bir adamdar júgirip kele jatyr, olar Petrovna jaqtaǵy dýaldan sekirip, qulap, kúńkildesedi. Degenmen, bir shamaly ýaqytqa deıin atam, tóńiregine jalt-jult qaranyp:

— Kórshiler-aý, bıemshek butalaryn nege japyrasyzdar, uıat emes pe bularyń? — dep, yshqyna aıǵaı salǵanǵa deıin typ-tynysh edi.

Ájem meni qolymnan jetelep, óksı túsip, úıge alyp júrdi...

— Ne istepti ol? — dep suradym men.

— Kórmeı turmysyń ne istegenin... — dedi ájem.

Kýhná men oǵan jalǵas bólmede búkil kesh boıy tún ortasyna deıin bóten bir adamdar topyrlap, aıqaılaýmen boldy: polısıa basqaryp júr, dákon sıaqty bir adam birdemeni jazady da, úırekshe baqyldap:

— Qalaı deısin? Qalaı deısin — dep surastyrady.

Ájem kýhnáda jurtqa shaı berip otyr, stol basynda bir domalaq bujyr, murtty adam shańqyldaǵan daýyspen áńgime aıtyp otyr:

— Óziniń shyn aty-jóni bımaǵlum, týǵan jeri Elatma ekeni ǵana anyqtaldy. Mylqaý da — múlde mylqaý emes eken, bárin moınyna aldy. Úshinshisi de moınyna aldy, munda úshinshi taǵy bireý bar. Áldeqashannan beri shirkeý tonap júrgen kórinedi, bul ózderiniń negizgi óneri eken...

— O, qudaıym, — dep kúrsine túsedi, qyp-qyzyl bop, terge malynǵan Petrovna.

Men bıik sáki ústinde tómen qarap jatqanmyn, kisilerdiń bári maǵan ap-alasa, jup-jýan, ári sumdyq qorqynyshty bop kórindi...

X

Endi bir rette senbi kúni, eleń-alańda, boz-shymshyq aýlaý úshin Petrovnanyń ogorodyna kettim; kóp ýaqyt ańdydym, biraq bul qyzylbaýyr mańǵaz qustar duzaqqa jolamaı-aq qoıdy; ózderiniń ásemdigine qyzyqtyryp, kúmisteı siresken qabyrshaq qar ústinde oınaqshyp júrdi de qoıdy, qalyń qyraýǵa bólengen butalardyń butaqtaryna ushyp qonady da, qardyń kógildir ushqyndaryn tógip, sol butaqtardyń basynda jandy gúldeı teńseledi. Munyń ózi maǵan sondaı tamasha bolyp kórindi, tipti ustaı almaǵanyma da renjimedim; men ańshylyqqa óte áýes emes edim, sondyqtan, qusty ustap alǵanymnan góri, ustaımyn dep, ańdýdyń qyzyǵy kóbirek unaıtyn; kishkene qustardyń qalaı ómir súretinin baıqaýdy, solardyń jaıyn oılaýdy súıýshi em.

Aıazdy kúnniń móldiregen tynyshtyǵynda qustardyń shyqylyqtaǵanyn tyńdap, áldeqaıda alystaǵy bir jolaýshy troıkanyń qońyraýynyń, orys qysynyń muńdy bozsha torǵaıynyń, zýlap ushyp bara jatyp, ándetken únin tyńdap, qar basqan egindiktiń bir shetinde japadan-jalǵyz otyrý qandaı jaqsy...

Qar ústinde qalshyldap tońyp, qulaǵymdy úsitip alǵanymdy sezip, duzaqtarym men torlarymdy jınap aldym, dýaldan atam baǵyna qaraı yrǵyp tústim de, úıge qaıttym, — kóshege shyǵatyn qaqpa ashyq tur eken, kúımeli úlken shanaǵa jekken úsh atty eńgezerdeı bir mujyq aýladan jetelep shyǵaryp barady, attardan bý túıdek-túıdek burqyraıdy, mujyq kóńildene ysqyryp qoıady, — buny kórgende júregim sý ete qaldy.

— Kimdi ákeldiń?

Mujyq jalt burylyp, kólegeılegen qolynyń astynan maǵan bir qarap ap, shananyń aldyna yrǵyp mindi de:

— Popty ákeldim! — dedi.

Endeshe, munyń maǵan qatysy joq; pop bolsa, sirá, úıdegi turǵyn adamdarǵa kelgen shyǵar.

Mujyq attardy delbemen qaǵyp qalyp, múlgigen tynyshtyqty meıilinshe kóńildendirip:

— Áı, janýarlar! — dep aıqaılap, ysqyryp qoıdy; attar dalaǵa qaraı jumyla tarta jóneldi, men olardyń sońynan az ǵana qarap turdym da, qaqpany jaýyp, eshkim joq kýhnáǵa kirip barǵanymda, jalǵas bólmeden sheshemniń qatty daýysy, onyń:

— Nemene, endi meni óltirý kerek pe? — degen ap-anyq sózderi sańq ete qaldy.

Sheshinbesten, torlarymdy tastaı sala, senege júgire shyǵyp, atama soqtyǵyp qaldym; ol meniń ıyǵymnan ustaı alyp, qutyrynǵan kózimen betime úńile qarady da, birdemeni azar jutyp jiberip:

— Shesheń keldi, bar! — dedi qyryldap. — Tura tur... — dep, qatty bir silkip qalyp edi, qulaýǵa shaq qaldym, sosyn:

— Bar, bar... — dep bólmeniń esigine qaraı ıterip jiberdi.

Men kıiz ben kleenkamen qaptaýly esikke baryp soǵylyp, sýyqtan, ári sasqandyqtan qaltyraǵan qolymmenen esiktiń tutqasyn kópke deıin taba almadym, aqyrynda esikti aqyryn ǵana ashtym da, kózim uıalyp, bosaǵada turyp qaldym.

— Mine, ózi de keldi ǵoı, — dedi sheshem. — Qudaıym-aı, qandaı úp-úlken bolyp ketken! Nemene, tanymaı tursyń ba? Qalaı-qalaı kıindirgensizder, óı, tipti... Aý, qulaǵy bozaryp ketipti ǵoı! Mameke, qaz maıyn berińizshi, tezirek...

Sheshem, maǵan qaraı eńkeıip, kıimderimdi sheship, meni dopsha shyr aınaldyryp, bólmeniń ortasynda tur; iri denesi mujyqtyń shapanyndaı keń, qalyń, ári jumsaq qyzyl kóılekke bólengen, kóılegi ıininen bastap, etegine deıin qıalaı úlken qara túımelermen ilgekteýli. Mundaı kóılekti eshýaqytta kórmegenmin.

Maǵan sheshemniń bet álpeti burynǵysynan góri kishirek jáne aqshyldaý bop kórindi, biraq kózderi úlkeıgen, tereńdeı túsken, shashy da altynsha sarǵyshtana túsken sıaqty. Meni sheshindirip, kıimderimdi tabaldyryqqa qaraı laqtyryp tur, óziniń alqyzyl erinderi jıirkene qımyl-qımyl etedi.

— Nege úndemeısiń? Qýandyń ba? Fý, kóılegi qandaı kir... — degen óktem daýsy únemi sańq-sańq estiledi.

Sonsoń meniń qulaǵymdy qaz maıymen sylady; qulaǵym aýyryp barady, biraq sheshemniń ónboıynan ańqyǵan taza, hosh ıis qulaǵymnyń aýrýyn báseńdetkendeı. Kóńilim tasqandyqtan sóıleýge álim kelmeı, shesheme jabysa túsem, kózine qaraı berem, sheshemniń sózderimen qabattasa ájemniń:

— Ózi qasarma, aıtqandy múlde tyńdamaıdy, atasynan da qoryqpaıdy... Átteń Vará, Vará... — dep kúbirlegen, kóńilsiz daýsy qulaǵyma keledi.

— Oı, moıymańyzshy, mameke, eshteńe etpes!

Shesheme qaraǵanda, tóńirekteginiń barlyǵy da kózge qorash, áljýaz, ári kári sıaqty, ózimdi de, atamdaı, kári sezindim. Sheshem myqty tizelerimen meni qysa túsip, zildeı, jyly qolymen shashymdy sıpap qoıyp:

— Shashyn aldyrý kerek. Mektepke túsetin de ýaqyt boldy. Oqyǵyń kele me? — dedi.

— Men áldeqashan oqyp boldym.

— Álde de bir azyraq oqý kerek. Joq, sen óziń qandaı myqtysyń, á?

Sosyn menimen oınap, syńqyldaǵan janǵa jaıly kúlkimen kúlip qoıady.

Sury qashqan, túksıgen, kózderi qantalaǵan atam kirip keldi:

— Al, ne deısiz, papeke? Ketýim kerek pe? — dep daýystap surap, sheshem meni qolymen bir jaǵyna qaraı qaǵyp jiberdi.

Atam tereze aldyna baryp turyp, tyrnaǵymen áınektegi muzdy shuqylap, kópke deıin til qatpady, úıdiń ishi jym-jyrt, úreıli bola qaldy, osyndaı kóńilsiz kezderdegi qashanǵy ádetimshe, tulaboıymnyń bárin kóz, qulaq qaptap, aıqaılap jibergim kelip, kókiregim birtúrli kernele tústi.

— Lekseı, shyq úıden, — dep atam mińgir etti.

— Nege? — dep surady sheshem, qaıtadan meni ózine qaraı tartyp...

— Eshqaıda da ketpeısiń sen, ruqsat etpeımin... — dedi atam.

Sheshem túregeldi, tańsáridegi bulttaı bólme ishinde kólbeńdep ótti de, atamnyń art jaǵyna baryp turdy.

— Papeke, tyńdańyzshy...

Atam:

— Úndeme! — dep baj etip, shesheme jalt buryldy.

— Maǵan aqyrýyńyzǵa jol bere almaımyn sizge, — dedi sheshem aqyryn ǵana.

Ájem dıvannan túregelip:

— Varvara! — dep suq qolyn kezedi.

Sosyn atam oryndyqqa otyra ketti de:

— Tura tur, men — kimmin? Á? Bu qalaı? — dep mińgirleı jóneldi.

Sosyn bir mezette:

— Meni sen masqara qyldyń, Varka-a! — dep jaman daýysymen sarnap jiberdi.

— Ket, — dep buıyrdy maǵan ájem; men qatty muńaıyp, kýhnáǵa baryp, peshke shyqtym da, jalań qabyrǵanyń arjaǵynda, birese bir-biriniń sózin bólip, barlyǵynyń jarysa sóılegenderin, birese kilt uıqtap qalǵandaı, ún-túnsiz qalǵandaryn tyńdap, kópke deıin otyrdym. Áńgime sheshemniń týyp, bireýge berip ketken balasy týraly bop jatty, biraq sheshemniń odan ruqsatsyz bala týǵanyna ma, álde balany oǵan alyp kelmegenine me? — atamnyń nege ashýlanyp otyrǵanyn uǵý múmkin bolmady.

Sonsoń, ústi-basy uıpa-uıpa, óńi qyp-qyzyl, qaljyraǵan atam kýhnáǵa keldi, oǵan ilese, koftasynyń etegimen betindegi jasyn súrte túsip, ájem kirdi; atam skameıkaǵa kep, eki qolymen taıanyp, búk túsip, selkildeı jáne kezergen ernin tisteı túsip, otyra ketti. Ájem onyń aldyna tizerleı otyryp, aqyryn daýyspen qyza sóıledi:

— Ákesi, qudaı úshin keshirseıshi, keshirseıshi ony! Odan da myqty shanalar shoıyrylyp jatatyn. Álde bu sıaqty nárse myrzalarda, kýpesterde bolmaıdy deımisiń? Áıel bolǵanda — qandaı, qarashy! Qoıshy, keshirshi, kúnásyz eshkim de joq qoı...

Atam qabyrǵaǵa shalqaıa súıenip, ájemniń betine qarap, qyjyrta kúlimsirep:

— Árıne, o ne degeniń! Endi qalaı bolýshy edi? Sen kimdi keshirmeısiń, sen jurttyń bárin keshiresin, árıne, sola-aı, áı, senderdi me-e... — dep kúńkildedi, ara-arasynda óksip qoıyp.

Ájeme qaraı eńkeıip, ıyǵynan ustap alyp:

— Qudaıtaǵala, sirá, eshteńeni keshirmeıdi emes pe, á? Qabirge taıanǵanymyzda, kórsetti ǵoı kóresini; jazalap tur, aqyrǵy kúnderimiz bolǵan men eshbir tynyshtyq ta, qýanysh ta joq, — bolmaıdy da! Jáne osy sezim esińde bolsyn! — qaıyrshy bop ólemiz áli, qaıyrshy bop! — dep shapshańdata sybyrlap, ájemdi silkileı bastady.

Ájem onyń qolyn alyp, qataryna otyrdy da, aqyryn syqylyqtap kúlip jiberdi.

— Onda qaıtýshy edi! Qaıyrshy bop deýin, — nesine qorqasyn! Jarar — qaıyrshy bolsaq bolaıyq. Sen úıde otyra ber, qaıyr surap men júremin, — qoryqpaı-aq, qoı, maǵan qaıyr beredi, toq bolarmyz! Sen óziń joqty sóıleýdi qoıshy!

Atam kenet kúlip jiberdi, beıne bir tekedeı, moınyn buryp aldy da, ájemniń moınynan qushaqtap alyp, tıtteı, myj-myj bop:

— Áı, aqmaqsyń aqmaq dýanasyn sen, jalǵyz jaqyn adamymsyń meniń! Sen, aqmaq, eshteńege de ókinbeısiń, eshteńeni uqpaısyn! Esińe túsirshi bir: sen ekeýmiz eńbek etpedik pe, osylar úshin kúnáǵa batpadym ba men, — eń bolmasa qazir, eń bolmasa tıtteı ǵana bolsa da... — dep óksı túsip, ájeme jabysyp aldy.

Bul arada men de, odan ári shydaı almaı, kózimniń jasyna ábden býlyǵyp kettim, peshten sekirip tústim de, eńirep, ekeýine qaraı tura júgirdim. Ekeýiniń tamasha jaqsy sóıleskenine qýanyp, olar úshin qaıǵyryp, ári sheshem kelgendikten jyladym. Ózderi de jylap, meni teń kórip, qastaryna aldy: ekeýi de meni qushaqtap, qysyp, ústime kózderiniń jasyp sebeleýmen boldy. Atam qulaǵyma bir, kózime bir aýzyn taqap:

— Ah, sen de osynda ekensiń ǵoı, kishkentaı saıtan! Minekı, shesheń de keldi, sen endi sonymen birge turasyn, atań jaýyz, kári saıtan — endi kerek emes qoı á? Erkeletetin ájeń de, qamqoryń da — kerek emes qoı? Áı, senderdi me-e... — dep sybyrlaýmen boldy.

Bizderdi keıin qaǵyp, qulashyn eki jaqqa jaıdy da, ashýly, qatty únmen:

— Bári de ketip jatyr, báriniń de bir jaqqa ketkisi keledi de turady — bári irı-tirı bop barady... káne, shaqyrsańshy endi ony! Tez endi... — dep ornynan túregeldi.

Ájem kýhnádan shyǵyp ketti de, atam buryshqa qarap, basyn ıip:

— Keshirimin, mol qudaıym, minekı endi — kórip tursyn ǵoı, mine! — dedi.

Sosyn, óz kókiregine ózi judyryǵymen myqtap, dúńk etkizip qoıyp qaldy, bul maǵan unamady; atamnyń qudaımen sóıleskende, onyń aldynda árqashan da maqtanǵan adamsha sóıleıtini jalpy unamaýshy edi maǵan.

Sheshem keldi, onyń qyzyl kıiminen kýhná ishi jaryǵaıyp ketti; stol janyndaǵy sákińe otyr, atam men ájem — onyń eki jaǵynda, sheshemniń kóıleginiń dalaqtaı jeńderi ekeýiniń ıinderin jaýyp tur, sheshem birdemeni, aqyryn ǵana, baısaldy túrde áńgime etip otyr, al, ana ekeýi, sózin bólmeı, ony únsiz tyńdap otyr. Endi ekeýi de kishireıip ketken tárizdi, sheshem — olardyń anasy sıaqty bop kórindi.

Kóńilim tolqyp sharshaǵandyǵymnan, joǵarydaǵy sákide jatyp, qatty uıqtap ketippin.

Qarttar keshtiǵurym sándene kıinip alyp, túngi ǵıbadatqa ketti, seh starshyny mýndırin, janat ishik jáne balaǵyn syrtyna salǵan shalbar kıgen atamdy ymdap ájem kúlimsirep, kózin qysyp qoıyp, shesheme:

— Ákeń qandaı, qarashy óziń, — naǵyz laq teke! — dedi.

Sheshem kóńildene kúlip jiberdi.

Sheshemniń qasynda sonyń bólmesinde qalǵan soń ol, ash astyna búgip, dıvanǵa otyrdy da, alaqanymen óziniń qataryna salyp qalyp:

— Kel, qasyma keli Al, qalaı turasyn, nashar turasyn ǵoı, a? — dedi.

Qalaı turdym deıin?

— Bilmeımin.

— Atań sabaı ma?

— Qazir — onsha sabaı bermeıdi.

— Solaı ma? Al, aıta ber, ne aıtqyń keledi, qane?

Atamnyń jaıyn áńgimelegim kelmedi, tap osy bólmede bir ete súıkimdi adam turǵan edi, biraq ony eshkim unatpady, atam ony páterden shyǵaryp jiberdi degendi aıta bastadym. Bul oqıǵa shesheme unamady bilem, ol:

— Taǵy ne aıtasyń? — dedi.

Úsh bala týraly, meni polkovnıktiń aýladan qýyp shyǵarǵany týraly aıttym, — sheshem meni myqtap qushaqtap aldy.

— Qarashy ońbaǵannyń...

Sosyn kózin jumyńqyrap, edenge qarap, basyn shaıqaı túsip, únsiz otyryp qaldy.

— Atam saǵan nege keıidi? — dep suradym.

— Men onyń aldynda aıyptymyn.

— Sen oǵan balańdy alyp kelseń edi.

Sheshem, qabaǵyn túıe, ernin tisteı shalqalap ketti de — meni qysa túsip, syqylyqtap kúlip jiberdi.

— Ah, myna sumyraıdy qaraı gór! Sen bul týraly tyrs úndeme, estip otyrmysyń? Tyrs úndeme — tipti oıyńa da alma!

Birtúrli aqyryn, sustanyp, túsiniksiz birdemelerdi uzaq sóıledi, sonsoń túregeldi de, qalyń qastaryn álsin-áli kerip, ıegine saýsaqtarymen sherte túsip, ersili-qarsyly júre bastady.

Stolda ańyraıǵan aınaǵa shaǵylysyp, tońmaı shyraq tomyryla janyp tur, edende býaldyr kóleńke qalyqtaıdy, buryshta ıkon aldyndaǵy maısham jylt-jylt etedi, muzdy terezeni aı sáýlesi kúmisteı jaltyratyp tur. Jalań qabyrǵalardan, tóbeden bir nárseni izdegendeı, sheshem jan-jaǵyna qarana berdi.

— Sen qashan uıqtaýshy eń?

— Sál keıinirek.

Sheshem:

— Aıtpaqshy, sen kúndiz uıqtaǵan ekensin ǵoı, — dep esine túsirdi de, kúrsinip qoıdy.

— Seniń ketkiń kep tur ma? — dep suradym.

Ol:

— Qaıda ketýshi em? — dep tańyrqaı jaýap qaıyrdy da, basymdy shalqaıtyńqyrap, betime uzaq qarap turdy, uzaq qaraǵandyǵy sondaı, kózimnen tipti jas shyǵyp ketti.

— Nege jylaısyń?

— Moınym aýyrdy.

Júregim de aýyrǵan edi, óıtkeni sheshemniń bul úıde turmaıtynyn, ketetinin birden sezgenmin...

— Sen ákeńe tartasyn, — dedi sheshem, edendegi alashany aıaǵymen bir búıir ysyryp qoıyp. — Ájeń saǵan ákeń týraly aıtty ma?

— Aıtty.

— Ájeń Maksımdi óte jaqsy kórýshi edi, — óte! O da ájeńdi jaqsy kóretin...

— Bilemin.

Sheshem maıshamǵa qarap, beti bir kirbiń etti de:

— Osy jaqsy! — dep shyraqty sóndirip tastady.

Rasynda da, sham sóngen sonaý tyńaıyńqyrady da, tazaryńqyrap ketti, qaratúnek, býaldyr kóleńkeniń kúıbeńdeýi de basyldy, edenge jarqyn kógildir noqattar tústi, tereze áınekterinen altyn nur jarqyraı shashyrady.

— Sen qaıda turdyń? — dep suradym sheshemnen.

Beıne bir áldeqashan umytylǵan nárseni esine túsirgendeı, sheshem birneshe qalanyń atyn atady da, qalyqtaǵan qarshyǵadaı, bólmeni dybyssyz shyraınalyp júrdi de qoıdy.

— Mynadaı kóılekti qaıdan aldyń?

— Ózim tigip aldym. Ózime kerektiń bárin ózim isteımin.

Sheshemniń eshkimge de uqsas emestigi sondaı unaıdy, biraq az sóıleıtini kóńilsiz, eger suraq bermeseń tipti ún qatpaıdy.

Sonsoń ol dıvanǵa, meniń janyma kelip qaıta otyrdy. Ústerinen balaýyz, ladan ıisi ańqyǵan, baıaý pańdana jýasyp, ári meırimdene túsken qarttar qaıtyp kelgenshe, ekeýmiz bir-birimizge jabysyp, únsiz otyrdyq ta qoıdyq.

Keshki asty saltanatty, tártipti otyryp ishtik, stol basynda, bireýdiń sergek uıqysyn bólip jibermesek ıgi edi degendeı, ári az, ári tartyna sóılestik.

Sheshem kóp keshikpeı jigerlene kirisip, meniń «azamattyq» saýatymdy asha bastady: kitaptar satyp aldy da, solardyń ishindegi «Rodnoe slovo» degen bireýin oqyp, birneshe kúnde azamattyq baspasóz syryn bilip aldym, biraq sheshem maǵan sol boıda-aq óleń jattatýǵa kiristi de, ekeýmizdiń ózara renjisýimiz osydan bastalyp ketti.

Óleńde bylaı delingen:

— Bolshaıa doroga, prámaıa doroga,

Prostora nemalo beresh ty ý boga.

Tebá ne rovnálı topor ı lopata,

Mágka ty kopytý ı pylú bogata

Men «prostora» deýdiń ornyna «prostogo» dep, «rovnálı» deýdiń ornyna «rýbılı» dep, «kopytý» deýdiń ornyna «kopyta» dep oqydym.

— Oılap qarasaıshy, — dep eskertedi sheshem, — nege prostogo deısiń? Sumyraı! Pro−sto−ra ǵoı, túsinesiń be?

Men túsine týra, «prostogo» dep oqımyn da, bunyma ózim tańqalamyn.

Sheshem ashýlanyp, meni ári keshe, ári qaısar deıdi; muny esitý jábir boldy, men osy bir qarǵys atqan óleńderdi tipti shynymen-aq jattap alýǵa tyrysam, ishimnen qatesiz de oqımyn, biraq estirtip oqysam-aq, — áman qatelesem. Bul qashaǵan óleńderge óshigip aldym da, yzalanǵandyǵymnan, úndes sózderdi jón-josyqsyz qatarlastyra qurastyryp alyp, óleńderdi ádeıi buzyp aıta bastadym; sıqyrly óleńderdiń bar mańyzynan jurdaı bolǵany maǵan qatty unaıtyn.

Biraq bul ermek tekke ketpedi: bir kúni sátti ótken sabaqtan keıin, sheshem óleńderdi jattadyń ba dep suraǵan kezde:

Doroga, dvýroga, tvorog, nedoroga,

Kopyta, popyto, koryto.

— dep eriksiz mińgirleı jóneldim.

Esimdi kesh jyıyppyn: sheshem, stolǵa eki qolyn tireı túregeldi de:

— Bu nemene? — dep surady daqpa-daqtap.

— Bilmeımin, — dedim sasqanymnan.

— Joq, sonda da?

— Bul — tek ánsheıin.

— Tek ánsheıiniń qalaı?

— Qyzyq.

— Buryshqa baryp tur.

— Nege?

Sheshem aqyryn bolǵanymen, qaharlanyp:

— Buryshqa bar! — dep qaıta aıtty.

— Qaı buryshqa?

Sheshem, jaýap qatpaı, meniń betime tesile qaraı qalǵany sondaı, oǵan ne kerek ekenin túsinbeı, ábden abyrjyp qaldym. Bir buryshtaǵy ıkondardyń astynda dóńgelek stol, stolda ıisti qý shepter men gúl salǵan vaza, esik jaqtaǵy ekinshi buryshta ústine kilem jabýly sandyq turǵan, túpki buryshqa kereýet qoıylǵan, tórtinshi burysh joq — esiktiń keshegi qabyrǵaǵa tireı qondyrylǵan-dy.

— Saǵan ne kerek ekenin bilmeı turmyn, — dedim, sheshemniń sezin uǵýdan kúderimdi úzgen soń.

Ol otyra ketti de, mańdaıy men betin syıpalap, birazǵa deıin til qatpady, sonsoń:

— Atań seni buryshqa turǵyzatyn ba edi? — dep surady.

— Qashan?

— Áıteýir, qashan bolsa da! — dep aqyrdy ol, alaqanymen stoldy eki ret salyp qalyp.

— Joq. Esimde joq.

— Buryshta turýdyń — jaza ekenin bilemisiń?

— Joq. Nege jaza bolady?

Sheshem kúrsinip qoıdy.

— F-fý! Beri kelshi.

— Sen maǵan nege aqyrasyn? — dep surap, qasyna bardym...

— Endeshe, sen óleńdi nege ádeıi buzyp oqısyn?

Kózimdi jumyp alsam, óleńder kitapta basylǵan kúıinde jadymda turady da, aıta bastasam — aýzyma basqa sózder túse beredi dep, bilgenimshe túsindirgen boldym.

— Sen muńdaıysyp turǵan joqpysyn?

— Joq — dep jaýap qaıyrdym, biraq ile-shala: «Shynynda da muńdaısyp turǵan shyǵarmyn?» dep oılap qaldym. Sosyn kenetten óleńderdi asyqpaı, dup-durys aıtyp shyqtym; bul meni ári tańqaldyrdy, ári ábden jer qyldy.

Betim kenet isip ketkendeı, qulaqtarym shymyrlap, zildeı bop, basyma bir jaman yzyń paıda bolǵanyn sezip, sheshemniń aldynda uıalǵanymnan óler bop turmyn, kóz jasym arasynan júziniń muńaıa tútigip ketkenin, erinderi bezerip, qabaǵy túıile túskenin kórip turmyn.

— Bu qalaı — dep surady ol bir bóten daýyspen. — Sóıtip, mulaıymsyǵan ekensiń ǵoı.

— Bilmeımin. Biraq óıtkim kelgen joq...

— Seni úıretý qıyn eken, — dedi sheshem, tómen qarap. — Bara ber!

Sheshem menen óleńdi onan saıyn kóbirek jattaýdy talap ete bastady, biraq bul bir tizilgen birqalypty joldardyń zerdeme qonýy barǵan saıyn nasharlaı berdi, sondyqtan bul óleńderdi ózgertsem eken, buzsam eken, olarǵa basqa sózder taýyp qossam eken degen ár nıet birden-birge kúsheıe, birden-birge órshelene tústi; basqa sózderdi op-ońaı-aq qosa salatyn boldym, — kereksiz sózder oıyma top-tobymen kele beredi, kitaptaǵy kerekti sózderdi sátte shym-shytyryq qyp buzyp jiberedi. Keıde búkil bir jol kózime kórinbeı ketedi de, ony tapqym kep, shyn nıetimmen qansha talpynsam da, zerdeme tipti qonbaı-aq qoıady. Sirá, knáz Vázemskııdiki bolsa kerek:

Terezeniń aldynda erte, kesh júrip,

Jetim, jesir, óńsheń ǵana qart adam

Qudaı úshin kómek izdep qańǵyrǵan.

— degen muńdy óleń kóp kúıinishke ushyratty, onyń

Dorba salǵan talaı adam shubyryp —

— degen úshinshi jolyn únemi oqymaı ketetinmin. Sheshem meniń bul erlik isterimdi, qatty renjip, atama áńgime etedi.

— Tentek bolady! Munyń oıy tutqyr: aıatty bul menen de ótkin biledi. Ótirik aıtady, zerdesi — tastaı berik, oǵan bir tańba tússe, tabandap qalady! Sen — ony jostyryp sabap al! — dedi atam, kárlene sóılep.

Ótirigimdi ájem de moınyma salady:

— Ertegilerdi — umytpaıdy, jyrdy — umytpaıdy, jyr degen de sondaı óleń emes pe?

Bunyń bári de shyndyq, aıypty ekenimdi sezemin, biraq óleńdi jattaýǵa kirissem-aq bolǵany — basqa sózder bir jaqtan ózinen-ózi, tarakandaı aǵylyp keledi de, bular da jol-jolǵa tizilip tura qalady:

Qaqpaǵa bizdiń entelep,

Jetim, qart óńsheń tentirep,

Nan suraıdy kemseńdep,

Jıǵan nanyn aparyp,

Petrovnaǵa satady,

Sıyryna jem qylyp,

Araqty sýdaı simirip,

Ózderi saıda jatady.

Túnde ájemniń qasynda sákide jatyp, oǵan kitaptan esimde qalǵannyń, óz oıymnan shyǵarǵanymnyń bárin jalyqqansha jatqa aıtýmen bolam: ol keıde ishek-silesi qatyp kúledi, biraq kóbinese-aq:

— Mine, kórdiń be, bilesiń qolyńnan keledi! Biraq qaıyrshylardy kelemejdeme, qudaı esirkesin olardy! Aısa da, barlyq áýlıeler de qaıyrshy bolǵan... — dep uıaltady.

Men:

— Qaıyrshyny súımeımin,

Atamdy súımen taǵy da,

Endi ne amal eteıin?

Keship qudaıtaǵala

Atam sebep izdeıdi,

Qalaı meni sabaýǵa, —

— dep byldyrlaımyn.

— Ne dep jatyrsyń eı, jaǵyń qarysqyr! — dep keıidi ájem. — Bul sózderińdi atań estip qoısa qaıtesiń?

— Meıli!

— Beker tentek bolasyń, shesheńdi beker ashýlandyrasyń! Oǵan sensiz de onsha jaqsy bop júrgen joq, — dep ájem oılana jáne emirene úgitteıdi.

— Oǵan ne sebepti jaqsy emes?

— Úndeme, bildiń be! Sen oǵan túsinbeısin...

— Men bilemin, ony atam ǵoı...

— Úndeme deımin!

Jaman turmysta turatynmyn, toryǵýǵa jaqyn halde júremin, biraq nege ekenin bilmeımin, bunymdy jasyrǵym kelip, sergeksı túsem, tentektik jasaımyn. Sheshemniń sabaqtary birden-birge ulǵaıa tústi, túsiniksiz bola berdi, arıfmetıkany op-ońaı-aq ıgerip kettim, biraq jazýdy múlde denim súımedi, gramatıkany tipti uqpaı qoıdym. Biraq, dińkemdi qurtqan eń basty nárse, — shesheme atam úıinde turý qanshama aýyr ekenin ári kórip, ári sezip júrgenim boldy; sheshem birden-birge tomsara tústi, jurttyń bárine tosyrqaı qaraıtyn boldy, baqqa qaraǵan tereze aldynda únsiz uzaq otyryp alady, birtúrli bop reńi qasha berdi. Kelgennen keıingi alǵashqy kúnder ebdeıli, kóńildi edi, endi kózderiniń aldyna kógis daq paıda boldy, erteden keshke deıin shashyn taramaı, ýmajdalǵan kóılek kıip, koftasynyń túımelerin salmaı júredi, bul onyń syıqyn buzyp, meni jábirlendiredi: ol únemi syptaı, sulý bop taza kıinip, jurttyń bárinen jaqsy bop júrýi kerek qoı!

Sabaq ústinde ol shúńireıe túsken kózimen meniń ústimnen jarǵa, terezege qarap otyrady, menen sabaqty qaljyraǵan daýyspen suraıdy, jaýaptarymdy umytyp qalady da, álsin-áli ashýlanyp, aıqaılaı beredi — budan da jábirlenemin: sheshem ertegilerdegideı, jurttyń bárinen de ádil bolýǵa tıisti ǵoı.

Keıde men odan:

— Saǵan bizdermen birge turý unamaı ma? — dep suraımyn.

— Óz jumysyńdy isteı ber! — dep ashýlana jaýap qatady ol.

Atamnyń ájem men sheshemniń záresin alatyn bir nárse daıyndap júrgenin de baıqadym. Atam álsin-áli sheshemniń bólmesine kirip, esikti jaýyp alady da, qyńyr bel malshy Nıkanordyń ózim jaratpaıtyn aǵash sybyzǵysyndaı yńyrsyp, zarlap kep otyrady. Osyndaı bir áńgimeniń ústinde sheshem búkil úıdi basyna kóterip:

— Bul bolmaıdy, joq! — dep aıqaılap jiberdi.

Sosyn esik sart ete tústi de, atam sarnaı jóneldi.

Bul oqıǵa keshtiǵurym boldy: ájem kýhnáda stol janynda, atama kóılek tigip, óz-ózinen birdeme dep kúbirlep turǵan. Esik sart etken kezde, qulaǵyn tige qalyp:

— Turǵyn kórshilerge ketip qaldy, oı, qudaıym- aı! — dedi.

Bir mezette kýhnáǵa atam kirip keldi, ájeme júgirip baryp, ony basqa qoıyp qaldy da, aýyryp qalǵan óz qolyn bulǵaı túsip:

— Kereksiz nárseni bylshyldaı berme, peri! — dep tistene sóıleı jóneldi.

— Aljyǵan aqmaq, — dedi ájem sabyr tuta sóılep, qısaıǵan bas kıimin túzetip jatyp. — Úndemeı otyra qoıarmyn men, dámesiniń zoryn! Seniń aıla-sharǵylaryń týraly bilgenderimniń bárin árqashan aıtam oǵan...

Atam ájeme tap berip, onyń úp-úlken basyn judyryǵymen ústi-ústine mineı bastady; ájem qorǵanbastan, ony jasqamastan:

— Al, ur, aqmaq! Al, má, ur! — deı berdi.

Men olarǵa sákiden kópshik, kórpe, peshtiń ústinde turǵan etikterdi laqtyra bastadym, biraq qutyrynǵan atam muny eleń qylmady, ájem edenge qulap tústi, atam onyń basyn aıaǵymen tepkiledi, aqyrynda sý toly shelekti tóńkerip jiberip, súrinip qulap qaldy. Túkirine, sińbirine ushyp túregelip, tóńiregine elire qarady da, júgirip shardaqtaǵy óziniń bólmesine ketti; ájem yńqyldap túregeldi de, skameıkaǵa otyra ketip, uıysqan shashyn jaza bastady. Men sákiden sekirip tústim. Ol maǵan keıigen túrmen:

— Kópshikterdi, bárin jyınap al da pesh ústine shyǵaryp qoı! Oılap tapqanyn qarashy: kópshik laqtyrýyn! Bul seniń aralasatyn isiń be? Ana kári saıtan da elirip ketti, — aqmaq! — dedi.

Bir mezette ah uryp, beti kirjıip, basyn eńkeıtip:

— Qarashy, myna bir jerim nege aýyrady? — dep meni shaqyrdy.

Qalyń shashyn jazyp qarasam — bir shash túıreýish terisiniń astyna boılap kirip ketken eken, sýyryp aldym, taǵy bireýin taptym, saýsaqtarym uıyp qaldy.

— Qorqyp turmyn, onan da mamamdy shaqyryp keleıin!

Ájem qolyn sermelep:

— Ne dep tursyn? Shaqyrǵandy kórseteıin saǵan! Kórmegenine, estimegenine qudaıǵa shúkir, qarashy óziniń shaqyram deýin! Joǵal, kózime kórinbeı!

Sosyn kesteshiniń epti saýsaqtarymen óziniń qalyń qara jalynyń arasyn ózi shuqylaı bastady. Júregimdi turaqtatyp ap, maıysqan eki jýan túıreýishti terisiniń astynan sýyrysýǵa men de kómektestim:

— Aýyra ma?

— Eshteńe etpes, erteń monsha jaǵyp, jýynam, — jazylyp ketedi ǵoı.

Sosyn:

— Biraq sen, jan-kókegim, atań seni urdy dep shesheńe aıtpa, estip turmysyń? Ol ekeýi birine-biri onsyz da óshigip júr. Aıtpaısyń ǵoı?

— Joq.

— Endeshe, umytpa osyny! Myna jerdiń bárin jınastyryp tastaıyq. Betimde jaraqat joq pa? Endeshe, jarady, jabýly qazan jabýymen qalsyn...

Ájem edendi súrte bastady, men shyn nıetimmenen:

— Sen — naǵyz áýlıesin, ústi-ústine azaptaýmen bolsa da, myńq etpeısin, — dedim.

— Qaıdaǵy joqty nege bylshyldaısyń? Áýlıe... Ony qaıdan taptyń?

Ájem, tórttaǵandap júrip, kópke deıin kúńkildeýmen boldy da, men, peshtiń kerteshinde otyryp, — ájemniń kegin atamnan qaıtyp alsam eken? — dep, oıymdy shar tarelka júgirtýmen boldym.

Atamnyń ájemdi meniń kózimshe osynsha jaman jáne eltire sabaǵany birinshi ret edi. İńir qarańǵysynda kóz aldymnan atamnyń lapyldaǵan qyp-qyzyl beti, jelpildegen jıren shashy elestedi: kókiregimde yza órtteı laýlaıdy, istegen isine laıyqty kek alýdyń amalyn oılap taba almaǵanyma ókindim.

Biraq, bir-eki kún ótken soń, bir sebeppen shardaqtaǵy atamnyń bólmesine barsam, ol edende qaqpaǵy ashyq qobdıdyń aldynda otyryp alyp, ishinen bir qaǵazdardy aqtara qarap otyr eken, oryndyqta onyń súıikti áýlıe tizimderi — on eki paraq qalyń sur qaǵaz jatyr, árqaısysy aıdyń kún sanyna qaraı sharshyǵa bólingen, ár sharshynyń betinde ár kúnniń áýlıeleriniń tıtteı sýretteri bar. Atam bul áýlıe tizimderin óte qymbat kóretin, bulardy maǵan tek áldeqalaı óte razy bop otyrǵan kezinde ǵana kórýge ruqsat etetin-di, men bul ıin tirestire salynǵan kishkentaı, ári súıkimdi surǵylt sýretterge árdaıym birtúrli bir erekshe sezimmen qaraýshy em. Bulardyń keıbireýleriniń — Kırık pen Ýlıtanyń, uly sheıit Varvaranyń, Panteleımonnyń, taǵy da talaıynyń ómir tarıhymen tanys bolatynmyn; maǵan ásirese dýana Alekseıdiń muńdy ómir tarıhy jáne oǵan arnap shyǵarylǵan tamasha óleńder unaýshy edi: ol óleńderdi ájem ózime jıi-jıi jáne kóńilimdi elite jatqa aıtyp beretin. Keıde osy bir júzdegen adamdarǵa kózińdi salatynsyń da, sheıit adamdardyń árqashan bolǵandyǵyna aqyryn kóńiliń jubanatyn.

Biraq, qazir osy áýlıe tizimderin týrap tastaǵym keldi de, samuryq sýreti salynǵan, kók qaǵazdy oqyp, atam terezege qaraı ketken kezde, birneshe paraǵyn ala salyp, tómen júrip tústim de, ájem stolynyń tartpasynan qaıshyny urlap alyp, pesh sákisine shyǵyp, áýlıelerdiń bastaryn qyrqýǵa kiristim. Bir qatardaǵysynyń basyn qıyp tastadym, biraq áýlıe tizimderine de janym ashyp ketti; endi sharshyldardyń jigin aıyrǵan syzyqtardyń boıymen kese bastadym, biraq ekinshi qatardy kesip úlgirmeı-aq atam jetip keldi. Kerteshke shyqty da:

— Áýlıe tizimderin alýǵa kim ruqsat etti saǵan? — dep surady.

Taqtaı betinde shashylyp jatqan qaǵazdardy kóre sala, jalma-jan terip ala bastady, shap berip alady da, betine taman aparyp, qaıtadan tastap jiberedi, ıegi kemsıip ketti, saqaly shoshań-shoshań etedi, demin sonshama entige alǵandyqtan, japyraq qaǵazdar edenge ushyp túsýmen boldy.

Aqyrynda, ol:

— Ne istediń sen? — dep aqyryp jiberdi de, meni aıaǵymnan ózine qaraı tartyp qaldy; túsip kele jatyp domalap kettim, ájem meni qolymen qaǵyp aldy, atam ájemdi de, meni de judyryqtyń astyna aldy.

— Óltiremin! — dep baqyra bastady.

Sheshem kirip keldi, men pesh janyndaǵy buryshqa tyǵylyp qaldym, sheshem, meni tasalaı túsip, kóz aldynda oınaqshyǵan atamnyń qoldaryn qaqqylap:

— Bu ne degen sumdyq? Esińizdi jınańyz!.. — dep tur.

Atam:

— Óltirdi! Bári, bári maǵan qarsy, a-a... — dep eńkildep, tereze aldyndaǵy skamáǵa qulaı ketti.

— Uıat emes pe bunyńyz? — dep kúńkildegen sheshemniń daýysy shyǵady. — Ylǵı muńdaıysı beretinińiz ne?

Atam aıqaı salyp, aıaqtarymen otyrǵyshty tepkiledi, saqaly ep-ersi bop joǵary serpinip ketti, kózderi tars jumýly; sheshemnen uıalyp, kózderin shynynda da muńdaıysyǵandyqtan jumyp jatqan sıaqty bop kórindi maǵan.

— Bul kesindilerdi men akzonǵa jelimdep bereıin, burynǵysynan da jaqsy, berigirek bolady, — dedi sheshem, kesindiler men paraq qaǵazdardy qarap turyp — Kóresiz be, barlyǵy da jymyrylyp, qurysyp qalypty, ydyrap tur...

Sabaq ústinde birdemeni uqpaı qalǵan kezimde, menimen sóıleskenindeı sóılesedi sheshem atammen, sosyn bir mezette atam ushyp túregeldi de, kóılegin, jıletin durystap jóndep aldy, sóıtti de qaqyrynyp alyp:

— Búginnen qaldyrmaı jelimdep ber. Qazir men saǵan qalǵan paraqtaryn ákep bereıin... — dedi.

Esikke qaraı júrdi de, bosaǵaǵa barǵanda, burylyp, búkir saýsaǵymen meni nusqap:

— Al, myna balaǵa dúre soǵý kerek! — dedi.

— Sóıtý kerek, — dep qostady sheshem, maǵan qaraı eńkeıip. — Sen muny nege istediń?

— Jorta istedim. Ájemdi sabaýyn qoısyn, áıtpese men onyń saqalyn da kúzep alamyn.

Jyrtylǵan koftasyn sheship jatqan ájem, basyn shaıqaı túsip:

— Ýádede turyp, úndemegen ekensiń! — dedi renjip.

Sóıtti de:

— Tiliń sóıleýge kelmeıtin bop, isip ketpeıdi-aý! — dep, edenge bir túkirdi.

Sheshem, ájeme qarap, kýhnányń ishinde bir júrip ótti de, qaıtadan meniń qasyma kelip:

— Ájeńdi ol qashan sabady? — dep surady.

— Sen de, Varvara, ol týraly suraýǵa uıalsańshy, seniń isiń be osy? — dedi ájem ashýlanyp.

Sheshem ony qushaqtaı aldy.

— Áı, mameke-aı, janymsyz ǵoı siz meniń...

— Mássaǵan mameke! Bylaıyraq turshy...

Ekeýi birine-biri qarady da, ún-túnsiz, aırylysyp ketti: senede atam dúrsildep júr.

Sheshem ilki kelgen kúnderi-aq kóńildi turǵyn áıelmen — áskerı adamnyń jubaıymen — tanys bop alǵan, kún saıyn derlik keshkilikte úıdiń aldyńǵy bólmelerine ketip qalady, onda Betlenginiń úıinen sulý barynálar, ofıserler keletin. Bul atama unamady, kýhnáda keshki as ústinde:

— Qarǵys atqandar, taǵy jınaldy! Endi tań atqansha uıqy bermeıdi! — dep, onyń solaı qaraı qasyǵyn siltep, kijinbeı, kúńkildemeı otyratyn kúni az bolýshy edi.

Atam turǵyn adamdarǵa kóp keshikpeı úıdi bosatyńdar dedi, olar ketken soń, — bir jerden túrli-túrli eki júk mebel ákeldi, olardy aldyńǵy bólmelerge ornalastyryp qoıdy da:

— Úıge kisi turǵyzýdyń qajeti joq bizge, meniń ózim qonaq shaqyryp turam! — dep, úlken aspaly kiltpen qulyptap tastady.

Sóıtip, meıram kúnderi qonaq keletin boldy: ústinde jolaq jibek kóılek, basyna sary oramal tartqan, taý muryn, shańqyldaq prachka ájemniń sińlisi Matrena Ivanovna keledi; oǵan ilesip — balalary: kileń sur kıim kıgen, uzyn shashty, meıirimdi, ári kóńildi chertejnık — Vasılıı; at basty, qýshıǵan sekpil bet Vıktor keledi, — Vıktor senede turyp-aq, galoshtaryn sheship jatyp:

— Andreı-papa, Andreı-papa, — dep, tap Petrýshka sıaqty, shyryldap ándete keledi.

Bul meni qatty tańyrqatatyn, ári úreılendiretin.

Gıtarasyn alyp, Iakov aǵaı keledi, sopy sıaqty jýas, bir kózi soqyr, qasqabas, uzyn súrtýk kıgen saǵat sheberin birge erte keledi. Ol únemi buryshta otyryp, basyn bir janyna qısaıtady da, saqalyn qyryp tastaǵan eki aıyryq ıegine tireýli saýsaǵymen basyn birtúrli súıep, kúlimsirep otyrady. Ózi qap-qara, jalǵyz kózi jurttyń bárine erekshe tesile qaraıdy; bul adamnyń ózi az sóıleıtin, biraq:

— Mazalanbańdar, báribir... — degen bir sózderdi álsin-áli qaıtalap aıta beretin.

Áldeqashan, Novaıa kóshede turǵan kezimizde, bir kúni qaqpa syrtynan barabandardyń dúr-dúr etip, úreı shasha soǵylǵany, ostrottan alańǵa qaraı, kóshemen óńsheń soldat pen halyq qorshaǵan bir bıik qara arbanyń ketip bara jatqany, sosyn arbada — otyrǵysh ústinde — dóńgelek sur maýyt bórikti, shynjyr buǵaýly bir kishkene adam otyrǵany — saǵat sheberin alǵash kórgenimde esime túse qaldy; álgi adamnyń omyraýyna úlken aq áriptermen jazylǵan sózderi bar qara taqta ilingen, — ol osy jazýdy oqyp kele jatqandaı, basyn salbyratyp, tulaboıyn teńseltip otyrǵan. Sondyqtan, sheshem saǵat shebirine: «Mynaý meniń ulym» — degen kezde, men seskenip, qoldarymdy artyma jasyryp, keıin shegindim.

Ol, aýzynyń bárin on, qulaǵyna taman juǵymsyzdandyra qısaıtyp:

— Mazalanbańyz, — dep, belimnen qaýsyra ustap, ózine qaraı tartyp, jyp-jyldam jáne op-ońaı shyraınaldyryp qoıdy da:

— Jaraıdy, myqty bala eken... — dep maqtap, bosatyp jiberdi.

Men buryshqa baryp, bylǵary kresloǵa otyryp aldym, kreslo sondaı zor, tipti ishine jatyp alýǵa bolatyn, — atam ony knáz Grýzınskııdiń kreslosy dep, únemi maqtana beretin, — soǵan otyryp aldym da, úlkenderdiń kóńilsiz saýyǵyna, saǵat sheberiniń júziniń tańǵajaıyp bop, ári seziktene qubylǵanyna qaraýmen boldym. Onyń júzi maılap qoıǵandaı byljyrap erip, balqıdy da turady; kúle qalsa, qalyń erinderi betiniń oń jaǵyna qısaıyp shyǵyp ketedi, kishkentaı murny da, tarelkedegi pelmenshe jyljyp júredi. Qalqıǵan úlken qulaqtary, birese saý kóziniń qasymen birge joǵary kóterilip, birese eki shyqshytyna tónip, tańǵajaıyp bop qımyldaýmen bolady, — tilese, murnyn alaqanymen basqandaı, eki qulaǵymen búrkeı qoıý da qolynan kelgendeı edi. Keıde ol kúrsinip qoıyp, kelsaptaı jumyr, qap-qara tilin jalańdatyp shyǵarady da, op-ońaı shyraınala dóńgelente júgirtip, maıly qalyń ernin jalap qoıady. Bunyń bári qyzyq emes edi, tek kózimdi aıyrtpaı, oǵan eriksiz qaratyp, tań-tamasha qaldyratyn.

Qonaqtar shaıdy rommen ishti, — odan kúıdirgen bıaz qabyǵynyń ıisi shyǵady; ájemniń altyndaı sap-sary, qaramaıdaı qap-qara jáne jasyl tústi tundyrma araqtaryn ishti; tushshy súzbe, qyzǵandaı dánin salyp, sarymaıǵa, balǵa ılep pisirgen shelpek jedi, terlep-tepship, ysyldap-pysyldap, ájemdi maqtap otyrysty. Asqa toıyp alyp, qyzara bórtip, oryndyqtarǵa tártippen ornalasyp otyrysty da, gıtara tartyp jiber dep, manaýraı sóılep, Iakov aǵaıdy úgitteı bastady.

Iakov gıtaraǵa úńile eńkeıdi de:

Ózimizshe, óı, turdyq biz,

Qalada saıran qurdyq biz, —

Qazannan kelgen hanymǵa

Bárin de baıan qyldyq biz...

— dep juǵymsyzdandyra, jalyqtyra án qosyp, tyńqyldata shertti.

Men muny bir óte muńdy óleń ǵoı dep oıladym, biraq ájem:

— Iasha, sen ózge bir durysyraq óleń aıtsań qaıter eken, á? Esińde bar ma, Motrá, buryn qandaı óleńder aıtýshy edi? — dedi.

Prachka, sýdyrlaǵan kóılegin jóndeı túsip:

— Qazir moda basqa ǵoı, sheshesi... — dedi sendire sóılep.

Ájem óte alysta otyrǵandaı, aǵaı oǵan kózin kilmıte qarap, kóńilsiz ánin, jaǵymsyz óleńderin tynbastan tógilte berdi.

Atam, saǵat sheberine saýsaqtaryndaǵy birdemelerdi kórsetip, áńgimelesip otyrdy, qasyn kere túsip, saǵat sheberi kózin sheshem jaqqa salady, basyn ızeń-ızeń etkizedi de, óziniń byljyraǵan beti kózge ilingisiz bop, qubyla túsedi.

Sheshem, aqyryn ǵana jáne bir mańyzdy áńgime aıtyp, Vasılıımen sóılesip, árdaıym Sergeevterdiń arasynda otyratyn. Vasılıı:

— Ia-á, bul jónde oılaý kerek eken... — dep, kúrsinip qoıatyn-dy.

Vıktor kerile kúlimsirep otyrady, aıaǵyn syrpyldatyp qoıady da, kenetten:

— Andreı-papa, Andreı-papa... — dep shyryldap eleńdete jóneledi.

Jurttyń bári tańyrqap, únnen qalyp, Vıktorǵa qaraı qalady.

— Bul ony kıatrdan úırengen, muny sonda aıtady... — dep túsindiredi prachka, mańǵazdana sóılep.

Osyndaı, orasan kóńilsizdigimen este qalǵan eki álde úsh kesh etti, sonsoń saǵat sheberi jeksenbi kúni, tústen keıingi ǵıbadattyń artynan kúndiz keldi. Men sheshemniń bólmesinde, jyrtylǵan monshaqty kesteni sógýge kómektesip otyr em; kenetten esik tez ashylyp, ájem úreılengen túrmen bólmege basyn suqty da:

— Vará — kelip qaldy! — dep qatty sybyr ete túsip, sol sátte joq boldy.

Sheshem eshbir qozǵalmady, selt etpedi, biraq esik qaıtadan ashyldy, bosaǵaǵa atam kep tura qaldy da:

— Kıin, Varvara, júr! — dedi saltanatty túrmen.

Sheshem, ornynan turmaı, oǵan qaramaı:

— Qaıda? — dep surady.

— Júr, qudaıǵa syıynyp! Qarsylaspa. Ózi momyn adam, óz isine sheber jáne Lekseıge jaqsy áke...

Atam orasan mańǵazdana sóılep, alaqanymen eki búıirin syıpaı berdi, biraq ilgeri umtylǵysy kelgen qoldaryn arpalysyp ustap turǵandaı, shyntaqtary keıin qaıyrylyp, qaltyrap tur.

Sheshem sabyrly túrmen kese sóıledi:

— Bul bolmaıdy dedim ǵoı men sizge...

Atam shesheme qaraı bir attady, ıilip, túksıe túsip, kózi kórýden qalǵandaı, eki qolyn ilgeri sozdy da:

— Júr! Áıtpese — burymyńnan súırep aparamyn! — dep qyryldaı sóıledi.

— Súırep aparam deımisiz? — dep surady sheshem, ornynan tura berip; júzi bop-boz bop ketti, kózderi jarq-jurq etip kilmıe qaldy, koftasyn, ıýbkasyn jalma-jan julqylap sheshe bastady da, jalǵyz ishki kóılegimen qalyp: — Alyp júrińiz! — dep atama jetip bardy.

Atam oǵan judyryǵyn oqtalyp, tisin qaırap:

— Kıin, Varvara! — dedi.

Sheshem ony qolymen qaǵyp jiberip, esiktiń tutqasynan ustap:

— Al, júrelik! — dedi.

— Teris batamdy berem, — dedi atam sybyrlap.

— Qoryqpaımyn. Qane?

Sheshem esikti ashyp jiberdi, atam onyń etegine jarmasyp, tizerlep otyra qaldy da:

— Varvara, albasty, elesin! Masqara etpe... — dep sybyrlaı bastady.

Sóıtti de, aqyryn ǵana:

— She-she-si, she-she-si... — dep muńaıa yńyrsyı jóneldi.

Ájem de kelip sheshemniń jolyn kes kestep, tura qaldy; shesheme qolyn taýyqqa sermegendeı sermep, ony esikke qaraı tyqsyrdy:

— Varka, aqmaq, — bu neń seniń? Ket, uıatsyz! — dep, tistene kúńkildedi.

Sheshemdi bólmege ıterip kirgizip, esiktiń ilgishin saldy da atama eńkeıdi, bir qolymen turǵyzyp jatyp, ekinshi qolymen oǵan kijinip:

— Ý-ý, esýas, kári saıtan! — dedi.

Atamdy dıvanǵa otyrǵyzdy, ol shúberek qýyrshaqsha sylq ete tústi de, aýzyn ashyp, basyn shaıqaı berdi; ájem:

— Kıin! — dep, shesheme aqyryp qaldy.

Edennen kıimin alyp jatyp:

— Men oǵan barmaımyn, — esitip tursyńdar ma? — dedi sheshem.

Ájem:

— Bir baqyrash sý ákel, shapshaq! — dep, meni dıvannan ıterip túsirip jiberdi.

Ájem sybyrlaǵanǵa jaqyn, aqyryn, saspaı jáne buıyra sóıledi. Men senege, júgirip shyqtym, úıdiń aldyńǵy jartysynda daqpa-daqtap basqan aıaqtyń dúrsildegen dybysy shyqty. Sheshemniń bólmesinen onyń:

— Erteń júrem! — degen daýysy dúńgir ete tústi.

Men kýhnáǵa baryp, meń-zeń bop tereze aldyna otyra kettim.

Atam yńqyldap, óksip, ájem kúńkildep júr, sonsoń esik sart ete tústi, — jym-jyrt jáne qorqynyshty bop ketti. Ózimdi nege jumsaǵandary esime túsip ketip, jez baqyrashqa sý toltyryp aldym da senege shyqtym — aldyńǵy úıden basyn tuqyrtyp, ań terisi bórkin syıpap, tamaǵyn keneı túsip, saǵat sheberi shyǵa keldi. Ájem, qolyn ishine basyp, onyń artynan tájim etip:

— Ózińiz bilesiz, — zorlap súıgizýge bolmaıdy ǵoı... — dedi aqyryn ǵana.

Saǵat sheberi krylsonyń tabaldyryǵyna súrinip ketti de, syrtqa yrshyp shyqty, ájem shoqynyp alyp, álde dybyssyz jylap jibergendeı, álde — kúlgendeı bop, qalshyldap qoıa berdi.

— Saǵan ne boldy? — dedim men, qasyna júgirip baryp.

— Sý ákelýge qaıda barǵanyń? Jap esikti! — dep, baqyrashty qolymnan julyp aldy, sý aıaǵyma tógilip ketti.

Sosyn sheshemniń bólmesine ketip qaldy, men olardyń aýyr júkti bir jerden bir jerge jyljytqandaı bop, qatarlasa ýhlesip, yńqyldasyp, kúńkildesip otyrǵandaryn tyńdaý úshin qaıtadan kýhnáǵa kettim.

Kún shýaq edi; eki terezeniń muzdy áıneginen qysqy kúnniń qıǵash nury túsip tur; túski asqa ázirlengen stolda qalaıy ydystar, sary kvas jáne atamnyń býkvısa men qara shalǵyn salyp tundyrǵan jasyl-qara araǵyn quıǵan eki grafın jyltyldap tur. Terezeniń muzsyz jerinen, shatyr ústinde kóz uıalta jarqyraǵan aq qar kórinedi, aýla baǵanalary men qara torǵaı uıalarynyń tóbelerine turǵan kúmisteı qalpaqshalar jylt-jylt etedi. Tereze káshekterine ilýli, kún shuǵylasyna bólengen torlarda qustarym oınap júr; qolǵa úırengen kóńildi shymshyqtarym shıqyldap, boz shymshyqtarym syryldap, ásempaz torǵaılarym saırap tur. Biraq, kúmisteı jaltyraǵan jáne ándetken bul kóńildi kún qýantpady, kerek bolmady, tipti eshteńeniń de keregi joq bop ketti. Qustardy bosatyp jibergim kelip, torlarymdy ala bastap edim — ózin-ózi eki sanǵa uryp, ájem júgirip keldi de:

— Áı, taý soqqyr, qarǵys atqandar-aı! Ah, sen, aljyǵan qaqbas, Akýlına... — dep ózine ózi urysyp, peshke qaraı umtyldy.

Peshten pırogty sýyryp alyp, qabyǵyn saýsaǵymen shertip qarady da, yza bop jerge bir túkirdi.

— Qatyp qapty! Qyzdyra qoıǵandaǵyń osy! Ah, ishteriń jarylǵyr, malǵundar-aı! Sen, japalaq nemenege kózińdi ajyraıta qaldyń? Bárińdi eski qumyradaı kúl-talqan qyp tastasam, qaıter edi!

Sosyn — tomsyraıyp, pırogty aýdaryp-tóńkerip, qatqan qabyǵyna saýsaǵymen sherte túsip, jylap jiberdi, burshaqtaǵan jasy zildeı bop nanǵa tyrs-tyrs tamdy.

Kýhnáǵa sheshem men atam keldi; ájem pırogty stolǵa laqtyryp kep jibergende, tarelkeler shorshyp-shorshyp tústi.

— Qarashy, senderdiń kesirińnen ne bolǵanyn, bul ómirde qyzyq kórmegir óńsheń!

Kóńildi jáne sabyrly sheshem, renjime dep ájemdi qushaqtaı aldy; myj-myj bop, silesi qatqan atam stol janyńa otyrdy da, moınyna sýlyq baılap jatyp, kúlbiregen kózin kúnnen qysa túsip, kúńkilge basty.

— Jarar, eshteńe etpes! Jaqsy pırogti de talaı jegenbiz! Qudaıtaǵala — sarańdaý, jyldar úshin mınýtten tóleıdi... Prosent degenińdi bilmeıdi. Vará, otyrshy... jarar!

Atam beıne bir esýas tárizdenip ketipti, astyń basynan aıaǵyna deıin qudaı týraly, kúnaqar Ahav týraly, áke bolý degenniń aýyr ekendigi týraly sóıleýmen boldy. Ájem ashýlanyp:

— Áı sen, — asyńdy jeýdi bilseıshi! — dep onyń sózin bólýmen otyrdy.

Sheshem, jarqyn kózin oınaqshyta túsip, qaljyńdaýmen otyrdy.

— Qalaı, qorqyp kettiń be álgide?- — dep surady ol, meni túrtip qoıyp.

Joq, men onda tap onsha qorqa qoıǵan joq edim, biraq qazir maǵan yńǵaısyz, ári túsiniksiz bolyp otyr.

Qashanǵy meıram kúnderindegi ádetinshe, asty tym jalyqtyra uzaq otyryp, kóp jedi, osydan jarty saǵattaı buryn, tóbelesip qalýǵa jaqyndap, bir-birine aıǵaılasqan, kóz jasyn tógip, eńirep, burqan-sarqan bolǵan adamdar emes sıaqty. Olar osynyń bárin shynymen istedi jáne olarǵa jylaý qıyn ǵoı degenge birtúrli sengiń kelmeıdi. Olardyń kóz jastary da, aıǵaılary da, bir-birin azaptaǵandarynyń bári de, órtshe álsin áli tutanyp, lezde sóne qalyp, maǵan birden-birge úırenshikti bop ketti, kóńilimdi tolqytýy barǵan saıyn kemip, júregimdi tebirentýi de báseńdeı berdi.

Ámir jaǵdaılary nashar jáne qorash bolǵandyǵynan, orys adamdarynyń ýaıymdy jalpy ermek etetinin, onymen balalarsha oınaıtynyn, baqytsyzdyqqa ushyraýdan onsha kóp arlana qoımaıtynyn kóp jyl keıin uqtym.

Ushy-qıyry joq kúndelikti turmysta ýaıym da — meıram, ertte — ermek; óńsiz betke syzat ta — áshekeı...

XI

Osy oqıǵadan keıin sheshem birden áldenip ketti, boıy syptaı bop túzelip, úıge ıe bop aldy, — al, atam eleýsiz, oıshyl bop, burynǵysyndaı emes, jýasyp ketti.

Atam kóbinese-aq úıden shyqpaıdy, «Ákemniń jazǵandary» degen bir belgisiz qupıaly kitapty oqyp, shardaqtaǵy bólmede únemi japadan-jalǵyz otyratyn boldy. Bul kitapty ol kiltti qobdıda saqtaýshy edi, ony almas buryn qolyn jýatynyn talaı kórgenmin. Kitap kip-kishkentaı, qalyń sarǵysh súrikpen qaptalǵan; tıtýlynyń aldyndaǵy kógildir qaǵazdyń betine ońǵan syıamen: «Qurmetti Vasılıı Kashırınge shyn júrekpen esten shyǵarmas úshin alǵys aıta syıladym» dep ádemilep jazyp, birtúrli bir tańǵajaıyp famılıa qoıylǵan, qoıǵan qoly ushqan qustyń sýreti tárizdi. Kitaptyń muqabasynyń zildeı qatyrmasyn eptep qana ashyp, atam kúmis jıekti kózildirigin kıedi de, álgi jazýǵa qarap otyryp, kózildirigin jóndemek bop, murynyn kópke deıin kirjińdetip otyrady. Men odan — bu nendeı kitap? — dep talaı suraǵam, — ol:

— Saǵan muny bilýdiń keregi joq. Shydaı tur, — ólsem, ósıetimde saǵan qaldyryp ketemin. Janat ishigimdi de saǵan qaldyryp ketemin, — dep, sendire jaýap qaıyratyn.

Atam endi sheshemmen sypaıylaý, ári az sóılese bastady, sheshemniń sózderin, Petr aǵaısha, kózderin jarqyldata otyryp, yqylasty tyńdaıdy.

Sonsoń:

— Jaraıdy! Bilgenińshe isteı ber... — dep, qolyn bir sermep, kúńkildep qoıady.

Atamnyń sandyqtarynda kóptegen bir ersi jasaýlar: shtor ıýbkalar, atlas keýdesheler, kúmispen shalǵan jibek sarafandar, áıeldiń marjan qondyrǵan eskilikti bas kıimderi, jarqyn tústi oramaldar men birtartarlar, mordvanyń aýyr monshaqtary, tústi tastan tizgen moıynalqalar jatatyn; atam osynyń bárin qushaq-qushaǵymen sheshemniń bólmesine alyp baryp, stol-stolǵa, stýldarǵa jaıyp salady, sheshem jasaýlardy tamashalap otyrady.

— Bizdiń kezimizdegi kıim búgingiden áldeqaıda ásem, qymbat bolatyn! Kıim qymbat bolsa da, qarapaıym, jóndemirek turatynbyz. Ol zamandar ótip ketti, endi qaıtyp kelmeıdi! Qane, kıip kór, sándenip qara... — deıdi atam.

Bir kúni sheshem az ýaqytqa jalǵas bólmege ketip qaldy da odan, altynmen shalǵan kók sarafan, marjan qondyrǵan bas kıim kıip kirip keldi; atama tómen ıile sálem etip:

— Unaı ma, taqsyr ataı? — dep surady.

Atam tamaǵyn kenep, birtúrli bop jadyrap ketti, qulashyn jaıyp, saýsaqtaryn qybyrlata túsip, sheshemdi bir aınalyp ótti de, túsinde uıqysyrap sóılegendeı, byldyrlańqyrap:

— Eı, Varvara-aı, aqshań kóp bolyp, janynda jaqsy adamdar júrse, qandaı bolar edi... — dedi.

Sheshem endi úıdiń aldyńǵy jaǵyndaǵy eki bólmede turatyn boldy, oǵan jıi-jıi qonaqtar keledi, basqalardan góri aǵaıyndy Maksımovter jıirek keletin boldy: bireýi — uzyn seleý saqaldy, kók kóz, zor, ádemi ofıser, Petr degen; qart barınge túkirgenim úshin atam meni sabaǵanda, sony kórip turǵan ofıser osy edi; ekinshisi shoqsha qara saqaldy Evgenıı, bu da uzyn boıly, aıaqtary shıdeı, óńi qup-qý. Úlken kózderi alsha tárizdi, ózi altyn túımeli jáne qýshyq ıyqtaryna venzel qadaǵan jasyldaý mýndır kıetin. Buıralanǵan uzyn shashyn bıik, jaltyr mańdaıynan eppen álsin-áli keıin silkip, músirkeı kúlimsireıtin de:

— Baıqaımysyz, meniń oıymsha... — degen múláıim sózderden bastap, mińgirlegen daýyspen bir nárselerdi áńgimelep otyratyn.

Onyń áńgimesin sheshem, kózin kilmıtińkirep, kúlimsireı tyńdaıtyn da:

— Siz áli sábısiz, Evgenıı Vasılevıch, ǵafý etińiz... — dep, sózin bólip jiberetin.

Ofıser jalpaq alaqanymen tizesin soǵyp qalyp:

— Shynynda da sábı... — dep aıqaılap qoıatyn.

Svátka kúnderi ý-shý, ári kóńildi bop ótti, sheshemniń bólmelerine kesh saıyn kóbinese-aq kıingen-jasanǵan adamdar toǵytyla kelip júrdi, ózi de ylǵı jurttyń bárinen jaqsy kıinip alyp, qonaqtarmen birge ketip júrdi.

Ala-qula bop kıingen qonaqtarmen birge sheshem qaqpa syrtyna shyǵyp ketken saıyn, úı beıne bir jerge bata túskendeı, ishiniń bári jym-jyrt, kúdikti kóńilsiz bola qalady. Úı ishiniń bárin tártipke keltirip, bólmede kári qazsha baıpańdap ájem júredi, peshtiń jyly betshólmegine arqasyn súıep:

— Endeshe, — jarar, maqul... Nendeı tútin ekenin, kún de keler kóretin... — dep, ózine ózi sóılep, atam turady.

Svátka kúnderinen keıin sheshem meni men Sashany, Mıhaılo aǵaıdyń ulyn, mektepke apardy. Sashanyń ákesi úılengen bolatyn, ógeı sheshesi ony birden-aq jaratpaı, sabaı bastaǵan, sosyn Sashany, ájemniń zorlaýymen — atam óz úıine alǵan. Ekeýmiz mektepke aıǵa jaqyn baryp júrdik, onda maǵan oqytqannyń bárinen esimde qalǵany tek:

— «Seniń famılıań kim» — degen suraqqa, jaı:

— «Peshkov», — dep jaýap berýge bolmaıdy.

— «Meniń famılıam — Peshkov»,- — dep jaýap berý kerek degen ǵana sóz.

Sosyn oqytýshyǵa:

— «Shyraǵym, sen aıqaılama, senen qoryqpaımyn...» — deýge de bolmaıtyny esimde qalypty.

Mektep maǵan birden-aq unamady, aǵam bolsa — alǵashqy kúnderi óte razy bop júrdi, ózine op-ońaı-aq serikter taýyp aldy, biraq bir kúni sabaq ústinde uıqtap ketti de, bir mezette:

— Qoıdy-y-ym... — dep uıqysyrap, sumdyq qatty aıqaılap jiberdi.

Oıatyp jibergen soń ol klastan suranyp shyǵyp ketti, sonysy úshin kelemej boldy, kelesi kúni ekeýmiz mektepke kele jatyp, Sennaıa alańyndaǵy saıǵa túsken kezimizde, ol toqtaı qalyp:

— Sen — júre ber, men barmaımyn! Meniń onan da qydyrǵanym artyq, — dedi.

Júresinen otyra qalyp, kitap salǵan túıinshegin qarǵa muqıattap kómdi de, ketip qaldy. Ianvardyń "shýaq kúni edi, tóńirektiń bárin kún kúmisteı jarqyratyp tur, aǵamnyń qylyǵyna qatty qyzyqtym, biraq amalym quryp, mektepke júre berdim, — sheshemdi renjitkim kelmedi. Sashanyń kómgen kitaptary, árıne, joǵalyp ketti de, kelesi kúni onyń mektepke barmaýyna zańdy sebebi boldy, biraq ol qylyǵy úshinshi kúni atama málim bop qaldy...

Ekeýmizdi sotqa tartty, — kýhnádaǵy stol basynda atam, ájem, sheshem bizden jaýap alyp otyr. Atamnyń bergen suraqtaryna Sashanyń ersi jaýap bergeni áli esimde.

— Osy sen mektepke qalaı barmaı júrsin?

Sasha atamnyń betine móldiregen momyn kózderimen týra qarap:

— Mekteptiń qaıda ekenin umytyp qalyppyn, — dep jaýap berdi asyqpaı.

— Umytyp qaldym deımisiń?

— Ia, izdedim-izdedim...

— Sen Lekseıdiń sońynan ilesseń edi, ol umytpaıdy!

— Men odan kóz jazyp qaldym.

— Lekseıden be?

— Ia.

— Bul qalaısha?

Sasha oılanyńqyrap turdy da, kúrsinip qoıyp:

— Boran edi, eshteńe kórinbedi, — dedi.

Jurttyń bári kúlip jiberdi, — kún tymyq, shýaq edi. Sasha da qymsyna kúlimsirep qoıdy, biraq atam, tisin aqsıta túsip:

— Sen onyń qolynan, belbeýinen ustasań edi? — dep surady keketip.

— Ustap edim, biraq jel julyp áketti, — dep túsindirdi Sasha.

Sasha jalqaýlana, úmitsizdene sóıledi, bul kereksiz, qısynsyz ótirikti tyńdap otyrý maǵan da yńǵaısyz boldy, onyń qasarmalyǵyna ózim qatty tańdandym.

Ekeýmizge dúre soǵyldy da, buryn órt sóndirýshi bolǵan, bir qoly synyq shaldy bizge jolbasshylyqqa jaldap aldy, — Sasha ǵylymǵa qaraı sapar shekkende, bir jaqqa adasyp ketpeýin baqylaýǵa mindetti edi ol shal. Biraq, bul kómek etpedi: kelesi kúni aǵam, saıǵa jete berip, kenet eńkeıe qalyp, aıaǵynan bir baıpaǵyn sheship aldy da, anadaı jerge atyp jiberdi, ekinshisin sheship aldy da, taǵy bir jaqqa laqtyrdy, sosyn ózi shulyqshań alań boıymen júgire jóneldi. Shal, ahlap, ýhlep, aıaq kıimderdi jınaýǵa jortaqtaı jóneldi, sonsoń qorqyp ketip, meni úıge alyp qaıtty.

Atam, ájem jáne sheshem, qashqyndy izdep, uzaqty kún qalany kezýmen boldy, Sashany tek keshke taman ǵana monastyr janynan, Chırkov traktırinen taýyp aldy, munda ol jurtqa saýyq kórsetip, bılep júr eken. Ony úıge alyp keldi de, qasaryp úndemegeninen qysylyp, tipti urmady da, sosyn ol menimen birge joǵarydaǵy sákide, eki aıaǵyn joǵary asyp, tóbeni súıkeleı túsip jatty da:

— Ógeı sheshem meni súımeıdi, ákem de jaratpaıdy, atam da jaqtyrmaıdy, — nemene, endi men solarmen bipge tura berem be? Kórersiń ájemnen qaraqshylardyń qaıda júretinin surap alamyn da, solarǵa qashyp ketem, — so kezde ózderiń bárin de bilersińder... Birge qashsaq qaıtedi? — dedi aqyryn ǵana.

Men onymen birge qasha almaýshy em: ol kúnderi meniń óz maqsatym bar edi — uzyn seleý saqaldy ofıser bolýǵa bel baılaǵan em, ol úshin oqý kerek qoı. Aǵama josparymdy aıtqan kezimde, oılanyńqyrap jatyp, meniń onymdy maqul kórdi:

— Bul da jaqsy, — dedi. — Sen ofıser bolǵan kezde, men áldeqashan ataman bop júrem, saǵan meni ustaý kerek bolady, bir-birimizdi óltirip te tastarmyz, áıtpese tutqynǵa da alarmyz. Men seni óltirmes em.

— Men de seni óltirmes em.

Osylaı dep sóz baılastyq.

Ájem keldi, peshke shyqty da, bizderge kóz Jiberip:

— Nemene, tyshqanshyqtar? E-eh, jetimekter, jarqynshaqtar! — dep sóıleı bastady.

Bizderdi esirkep, Sashanyń ógeı sheshesin, — traktırshiniń qyzy, jýan Nadejda jeńgeıdi balaǵattaı bastady; sonsoń búkil ógeı sheshe, ógeı áke ataýlynyń bárin sókti de, danyshpan taqýa Ionanyń jasóspirim bozbala kúninde, óziniń ógeı sheshesimen qudaı sotymen sottasqany jaıly ańyzdy aıtyp berdi; onyń ákesin, Beloozeroda turatyn balyqshy ýglıchanındy:

Jas qatyny óltirgen:

Mas qyp kúshti syramen,

Dári berip uıqtatty,

Sol uıqtaǵan kúıinde,

Tap tabytqa uqsaǵan

Mingizip emen qaıyqqa,

Úıeńki eskekterimen

Tereńge qaraı esedi

Jaýyz, aram nıetpen.

Tuńǵyıyqqa baryp ol,

Teńsele túsip, eńkeıip,

Qaltyldaǵan qaıyqty

Jiberipti tóńkerip.

Sý túbine jákirdeı

Eri batyp ketipti,

Qatynnyń ózi irkilmeı

Jaǵaǵa júzip jetipti.

Shyǵa sala sýlaıdy,

Qatyndarsha daýys qyp,

Jalǵan zaryn pásh etip,

Oıbaı salyp jylaıdy,

Aqpeıil jurt nanypty,

Qosylyp birge nalypty:

— Oı, baıǵusym, jas jesir!

Qaıǵyń seniń kól-kósir,

Qudaı berdi ómirdi,

Ólimdi ózi jiberdi!

Tek Iona — egeı ul —

Ógeı sheshege nanbaı bul,

Senimsizdik bildirdi,

Júregine shesheniń

Alaqanyn tıgizdi.

Sóıtti daǵy sóıledi

Uıań, baıaý únmenen:

— Ógeı sheshem, áı, neniń,

Taǵdyrymsyń sen óziń,

Aram qussyń túnde ushqan,

Jaýyzdyqpen zár jutqan;

Nanbaımyn kóziń jasyna:

Qýanǵannan soǵady

Júregiń tym-aq asyǵa!

Tura-tur sen, odan da,

Suraıyq biz qudaıdan,

Kóktegi barsha áýlıe —

Suraıyq taǵy solardan:

Alsyn bireý oń qolǵa

Almas bolat pyshaqty,

Atsyn sony aspanǵa;

Ras bolsa seniki —

Jarsyn meni sol pyshaq,

Ras bolsa meniki —

Tússin saǵan ol pyshaq!

Ógeı sheshe, kóziniń

Otyn shasha, doldana,

Qarady ógeı balaǵa.

Ionanyń aldyna

Turdy nyǵaı aıaǵyn,

Saldy urys baıaǵy:

— Áı, esalań músápir,

Shala týǵan, sen paqyr

Ne shyǵaryp turǵanyń?

Batylyń qalaı barǵany?

Jınalǵan jurt tyńdady,

Kórdi kózi báriniń —

İstiń túbi qarańǵy.

Muńaıysty, oılandy,

Aqyldasty, tolǵandy.

Shyǵa keldi sol shaqta

Bir balyqshy qart adam,

Sálem etip jan-jaqqa,

Ashty sózdi uıǵarǵan:

— Bolat pyshaq berińder

Oń qolyma, halaıyq.

Laqtyraıyn aspanǵa,

Sonsoń turyp qaraıyq:

Kúnalyny ol tabar,

— Ózi-aq soǵan qadalar!

Al mas bolat pyshaqty.

Qarıa qolǵa alypty,

Aqbasynan asyra,

Aspanǵa atyp qalypty.

Qussha kókke buldyrap

Ketedi pyshaq zymyrap.

Jurt sarsylyp kútedi,

Pyshaq biraq, túspeıdi.

Jurttyń kózi joǵary —

Jarqyraǵan aspanda,

Iinderi tiresken,

Bórikteri tur qolda.

Bir ún qatpaı tur bári.

Mylqaý qara tún de ári —

Pyshaq áli túsken joq!

Atty tańnyń shapaǵy,

Kól ústinen gúl jaınap;

Ógeı sheshe tur taǵy,

Kúlim qaǵa jaınańdap,

Aǵyp tústi pyshaq kep

Qarylǵashsha syp etip,

Qadaldy ógeı shesheniń

Júregine dik etip.

Jınalysqan adal jurt.

Júginip bári otyrdy: —

Shyndyǵyńa myń shúkir! —

Dep, qudaıǵa bas urdy.

Tunyq ózen Kerjentiń

Jaǵasynda bar deıdi

Sopylardyń mekeni,

Ǵaıyp qala Kıtejdiń

Maqynda tur sol deıdi, —

Balyqshy qart jaryqtyq

Ionany alypty,

Aparyp soǵan salypty ...

Kelesi kúni tulaboıym qyp-qyzyl ala bop bórtip oıandym, maǵan sheshek shyǵypty. Meni túpki shardaqqa saldy, kezim túk kórmeı, aıaq-qoldarym jalpaq bınttermen myqtap tańýly, sumdyq, jaman sandyraqtap, uzaq jattym, — bir sandyraqtap ózim shaq ólmeı qaldym.Maǵan jas sábıshe qasyqtan as ishkizý úshin tek ájem ǵana kelip, ushy-qıyry joq únemi tyń ertegiler aıtyp ketip júretin. Bir kúni keshtiǵurym, betim beri qarap saýyǵyp, aıaq qolym sheshýli jatqan kezimde, — betimdi tyrnatpas úshin eki qolymnyń saýsaqtary ǵana jeń ishinde bıntteýli bolatyn, — ájem daǵdyly keletin mezgilinen bir sebeppen keshigip qaldy, bul meni úreılendire bastap edi, bir mezette ájemdi kózim shalyp qaldy: ol shardaqqa kire beris jerdegi shań-shań taqtaıdyń ústinde etbetinen túsip, qulashyn jaıyp jatyr, moıyny Petr aǵaıdyń moıynynsha, jarma-jary kesilgen, túkpirden, shanytqan qarakóleńkeden bir dáý mysyq kózin bajyraıta tigip, ájeme taman jyljyp keledi.

Tósekten ushyp túregeldim, terezeniń eki qabat káshegin birdeı aıaǵymmen teýip, ıinimmen soǵyp, ushyryp túsirdim de syrtqa, kúrtik qarǵa atyp tústim. Sol kúni keshke sheshem úıinde qonaqtar bar eken, meniń tereze áınekterin syndyrǵanymdy da, káshekterin qıratqanymdy da eshkim estimepti, kúrtikte edáýir uzaq jatyp qalyppyn. Esh jerim mertikken joq, topshym ǵana shyǵyp ketipti, tulaboıymdy áınek kóp jaraqattapty, biraq aıaqtarymnyń jany ketip, úsh aıdaı qozǵala almaı jattym: úıdegi ý-shýdyń kúnnen kúnge kúsheıe túskenin, tómende esik sartyly jıilengeniń kisiniń júrgen dúbiri ulǵaıǵanyn tyńdaýmen jattym.

Kóńil jabyqtyra úskirgen boran úı shatyryn sytyr-sytyr ótkizedi, esiktiń syrtynda, shardaqta jel gý-gý asyr salady, turba qaıǵyly sazben yzyń qaǵady, pesh jabyndary dir-dir etedi, kúndiz qarǵalar qarqyldaýmen bolady, tymyq túnderde daladan ulyǵan qasqyrlardyń kóńilsiz daýysy estilip turady, — osy mýzykany tyńdap jatyp, kóńilim de marqaıa tústi. Sonsoń az-azdap, aqyryndap qana, degenmen kúnnen-kúnge birte-birte jyly shyraılana túsip, kóktem de mart kúniniń kúlimdegen kózimen terezeden qaraı bastady; shatyr ústinde, shardaqta mysyqtar mıaýlap ándete, bajyldaı bastady, jardyń qabatynan kóktem sybdyrynyń dybysy estilip tur — móldiregen súmelek muzdar omyrylyp túsedi, shatyr qıyǵynan erigen qar ysyrylyp qulaıdy, sosyn shirkeý qońyraýlarynyń dańǵyry da qystygúngiden góri qońyrlaý bop estile bastady.

Ájem kelip-ketip júr, sóılegen kezinde ózinen araq ısi kúnnen-kúnge kóbirek, ári kúshtirek shyǵatyn boldy, sonsoń ózi bir úlken aq shaınek ákele bastady, ony meniń kereýetim astyna tyǵyp qoıady da, kózin qysa túsip:

— Jan-kókegim, sen úı perisine, ataqa, aıtyp qoıma! — deıdi.

— Nege ishesin?

— Tyrs etpe! Eseıgen soń — bilersin...

Shaınektiń shúmeginen soryp-soryp alyp, ernin jeńimenen súrtip qoıyp:

— Aıtpaqshy, keshe men neni áńgimelegen em, esińde me, shyraǵym? — dep surap, múláıimsı kúlimsireıdi.

— Ákem jaıyn.

— Endeshe, qaı jerine kep em?

Men esine salamyn da, ájemniń kelisti áńgimesi kepke deıin bulaqtaı aǵady.

Ákem jaıyn onyń ózi bastap áńgimeledi, bir kúni araq ishpeı, muńaıyp, sharshap keldi de:

— Túsimde seniń ákeńdi kórdim, qolynda jańǵaq aǵashynan jasaǵan taıaǵy bar, kele jatyr eken deımin, ysqyryp qoıady, sońynan bir shubarala ıt júgirip keledi, salaqtaǵan tili dirdek qaǵady. Maksım Savvateıch birtúrli túsime jıi-jıi ene beretin boldy, — sirá, óziniń panasyz janynyń tynym-tynyshtyǵy joq shyǵar... — dedi.

Ákemniń ómir tarıhyn, óziniń talaı-talaı aıtqan ańyzdary tárizdi qyzǵylyqty ómir tarıhyn, ájem udaıymen birneshe kesh boıy áńgime etti.

Sińirgen eńbegimen ofıserlik dárejesine jetip, qolastyndaǵy adamdarǵa raqymsyz qatal bolǵany úshin, Sıbırge jer aýdarylǵan soldattyń balasy eken ákem; meniń ákem sol Sıbırdiń bir jerinde týypty. Turmysy jaman bolypty, jas bala kúninen-aq úıinen qasha beripti; bir kúni atam ony toǵaıdan qoıan ańdyǵandaı, ıtpen izdepti; kelesi bir joly ustap alyp, óltire ura bastaǵan soń, kórshileri arashalap alyp, jasyryp qoıypty.

— Kishkentaı balalardy árqashan ura bere me? — dep suradym;

— Árqashan, — dep, qobaljymaı jaýap qaıyrdy ájem.

Ákemniń sheshesi erte qaıtys bolypty, sosyn ákem toǵyz jasqa tolǵan soń atam da qaıtys bolady, ákemdi ókil ákesi — aǵash sheberi asyrap alyp, Perm qalasynyń qolónershiler sehyna tirkeıdi de, óz ónerine baýlyı bastaıdy, biraq ákem odan qashyp ketedi, soqyrlardy jetelep, jármeńke-jármeńkeni kezedi, on alty jasynda Nıjnııge keledi de, Kolchın kemelerindegi podrádchık aǵash sheberine qyzmet isteı bastaıdy. Jıyrma jasynda jaqsy mebelshi, oboıshy, ári drapırovshık bop alady. Onyń qyzmet istegen masterskoıy naǵashy atamnyń Kovalıhadaǵy úılerimen qatar eken.

— Qorshaýlary ap-alasa da, adamdary pysyqsha ǵana edi, — dedi ájem kúle sóılep. — Bir kúni Vará ekeýmiz bıemshek jemisin terip júrgenbiz, bir mezette álgi seniń ákeń qorshaýdan qarǵyp tústi; shoshyp kettim: ústinde aq kóılegi, qoı maqpal shalbary bar, biraq — jalań bas, jelbiregen uzyn shashyn taspamen tańyp qoıǵan, alma aǵashtarynyń arasymen eńgezerdeı bop aıandap keledi. Bul onyń — quda túse kelgendegisi eken! Men ony buryn da kórip júretinmin, terezeniń aldymen ótetin-di, kórgen saıyn: áı bir jaısań jigit eken! — dep oılap qoıatynmyn. Qasyma kelgen soń, men odan: «Jigit, seniń tıissiz jermen júrýiń qalaı?» — dep suradym. Sonda ol tizerlep otyra qaldy. «Akýlına Ivanovna, dedi, meniń osy turǵanym — turǵan, sizden jasyratyn eshbir syrym joq al myna turǵan — Vará; qudaı úshin, ekeýmizge kómek et, úıleneıik dep ek!» Sileıip qalyppyn, tipti tilim kúrmelip qaldy. Qarasam, álgi seniń anturǵan shesheń, alma aǵashynyń tasasyna túsip ap, júzi qyp-qyzyl shıedeı bop, ákeńe ym qaǵyp tur, biraq kóziniń jasy — kól. «Ah, myna jyn soqqyr buzyqtardy qaraı gór dedim, bu ne sumdyq oılap shyǵaryp júrgenderiń? Áı, Varvara-aý, esiń durys pa? Sen, jigit, dedim, sen óziń de oılap qarashy: áliń kelmeıtin qaıyńdy syndyrmaq bop turǵan joqpysyn?» Bizdiń ataı bolsa, o kezde baı edi, syıly da bolatyn, ózine sonyń az-aq aldynda toǵyz jyl udaıymen aýyspastan sehta starshyn bop otyrǵany úshin, altyn zermen jıektelgen qalpaq pen mýndır bergen-di, tákappar kezi bolatyn! Ózim dup-durys-aq sóılep turǵan sıaqtymyn, biraq qoryqqanymnan tulaboıym qaltyrap tur, ári olarǵa da janym ashıdy: ekeýi de tútigip ketti. Sol arada seniń ákeń: «Vasılıı Vasılevtiń Varány maǵan qolynan bere qoımaıtynyn bilemin! — dedi, — sondyqtan men ony alyp qashyp ketem, tek óziń kómegińdi ber» Sóıtip, men kómek berýim kerek! Oǵan ózim tipti oqtalyp qaldym, biraq ol myzǵyr emes: «Taspen ursań da meıliń, tek kómek ber, báribir talabymnan taımaımyn!» dedi. Sol arada Varvara da kelip jetti, qolyn onyń ıyǵyna asyldyra saldy da: «Biz ekeýmiz áldeqashan, tipti maı aıynda qosylǵanbyz, dedi, bizge tek neke qıý kerek». Men, betim-aý! — dep, bar bolǵany kúlip jiberdim.

Ájem, tulaboıy selk-selk etip, shek-silesi qatyp kúle bastady, sonsoń nasybaıyn ıiskep alyp, kóziniń jasyn súrtti de, raqattana kúrsinip qoıyp, sózin jalǵastyra berdi:

— Úılený jáne nekelený degenniń nendeı máni bar ekenin sen áli túsine almaısyn, biraq, egerde qyz, nekelenbeı turyp bala tapsa, bul — sumdyqtyń qara basy! Sen muny esinde saqta, eseıgen kezinde qyzdardy ondaı jolǵa aıdaýshy bolma, saǵan bul zor kúna bolady, al qyz baqytsyzdyqqa ushyraıdy, balasy da zańsyz týǵan bolady, — esinde saqta, saq bol! Qatyndardy esirkeı júr, olardy ermek úshin emes, shyn júregińmen jaqsy kór, bul meniń saǵan bergen aqylym!

Ájem, stýlda teńsele túsip, oılanyp qaldy, sonsoń selk ete túsip, taǵy da sóılep ketti:

— Al, endi qaıtpek kerek? Maksımdi — mańdaıdan salyp qaldym, Varvarany — burymynan aldym, biraq Maksım: «İsti urýmen jóndeı almaısyn!» — degen durys sózin aıtty maǵan. Varvara da: «Siz áýeli ne isteý kerek ekenin oılap kórseńiz qaıtedi, ursańyz sonsoń ura jatarsyz!» — dedi. Maksımnen: «Aqshań bar ma ózińniń?» dep suradym. «Bolyp edi, dedi, biraq men Varáǵa saqına satyp aldym oǵan» — «Nemene ózi, sende nebári úsh som bolyp ba edi!» «Joq dedi, júz somǵa jaqyn bolǵan edi». Ol kezde aqsha qymbat, zat — arzan bolatyn; men ekeýine, seniń ákeń men shesheńe, kezek qaraımyn — bu ne degen sábıler deımin ishimnen, bu ne degen aqmaqtar! Shesheń: «Men ol saqınany sizder kórmesin dep, eden astyna tyǵyp qoıdym, ony satýǵa bolady» — dedi. Shynynda da ekeýi de sábı! Biraq, qaıtkenmen de, bulardyń bir jumadan keıin nekelenýi kerek degen toqtamǵa keldik te, poptyq jaıyn ózim qamtamasyz etetin boldym. Biraq ózim eńkildep kep jylaımyn, júregim taıdaı týlaıdy, atańnan qorqyp júrmin, Varáda da úreı joq. Degenmen, rettelip aldyq!

— Biraq ákeńniń bir dushpany bar edi, ózi master, buzyq adam bolatyn. Barlyq isti áldeqashan sezip, bizderdi ańdyp júredi eken. Sonymen, jalǵyz qyzyma qolyma túsken táýir kıimdi kıgizip, qaqpanyń syrtyna alyp shyqtym; buryshtyń aınalmasynda troıka kútip turǵan bolatyn, qyzym arbaǵa otyrdy, Maksım bir ysqyrdy da, júrip ketti! Kózimniń jasyn bulap, úıge qaıtyp kele jatyr em, álgi sumyraı aldymnan ushyraı ketti de: «Men, dedi, aqkóńil adammyn, taǵdyrǵa qarsy shyqpaımyn, biraq sen, Akýlına Ivanovna, maǵan sonyń úshin elý som aqsha ber!» — dedi. Aqsham joq edi, aqshanyń ózin jaqtyrmaıtynmyn, sondyqtan jınamaıtynmyn da, aqmaqtyǵymnan álgige: «Aqsham da joq, bermeımin de!» — deppin. «Berem dep ýádeńdi ber!» — dedi ol. «Ýáde bergeni qalaı, sosyn men ony qaıdan almaqpyn?» «Aý, kúıeýiń baı, eń bolmasa sodan urlap alýǵa bolmaı ma?» — dedi. Men aqmaq, ony sózge aınaldyryp, kidirte tursamshy, betine bylsh etkizip bir túkirip, jónime júre berippin ǵoı! Ol, aýlaǵa menen buryn kirip ketti de, ala-topalań qyldy!

Ájem, kózin jumyp alyp, kúlimsireı sóıledi:

— Bu sekildi batyl isterdi qazirdiń ózinde eske túsirýdiń ózi sumdyq qorqynyshty. Atań aıýdaı arqyrady, — ońaı dep eń oǵan? Keıde ol Varvaraǵa qarap otyryp, dvoránǵa, barınge kúıeýge berem! dep maqtanatyn. Al, saǵan dvorán, al, saǵan barın! Kimdi kimge qosýdy áýlıeniń-áýlıesi Marıam-ana bizden góri artyǵyraq biledi. Atań, órtenip bara jatqandaı, aýlada ápter-tápter bop júr, Iakov pen Mıhaılony shaqyryp aldy, álgi shubar masterdi, sosyn delbeshi Klımdi kóndirdi; kórip turmyn — ózi qaıys taqqan kir, kesten aldy, Mıhaılo — myltyq aldy, bizdiń ushqyr jaqsy attarymyz, jaıdaq jeńil tarantastarymyz bolatyn, — oı qýyp jetedi ǵoı! — dep oılaımyn. Tap sol arada Varvaranyń qorǵaýshy perishtesi maǵan aqyl engize qoıdy, — qolyma pyshaq aldym da, terteniń tájibaýlaryn qıdalap kesip qoıdym, jolshybaı úzilip ketpes pe eken deımin! Tap solaı bolypty: jolshybaı bir terte týarylyp ketip, atandy, Mıhaılo men Klımdi soǵyp óltirýge shaq qalypty da, kidirip qalypty, jóndelip ap, shirkeýge shaýyp jetken kezde — Vará men Maksım ekeýi qudaıǵa shúkir, nekeleri qıylyp bolyp, shirkeý esiginiń aldynda tur eken.

— Bizdiń kisiler Maksımge dúrse qoıa bergen eken, biraq onyń ózi tulǵaly, adam aıtqysyz kúshti edi! Mıhaıldy baspadan ushyryp túsirip, qolyn shyǵaryp jiberipti, Klımdi de sulatypty, atań men Iakov jáne master odan qorqyp, bata almapty.

— Ákeńniń ózi ashý ústinde de aqylynan jazbaýshy edi, atańa kestenińdi tasta, silteı berme, men momyn adammyn, biraq alǵan nársemdi maǵan qudaı berdi, eshkim tartyp ala almaıdy, senen maǵan budan basqa eshteńe de kerek emes, depti. Sonymen, olar Maksımnen taıyp turady, atań tarantasqa minip alyp: «Varvara, kósh endi, sen maǵan qyz da emessiń, seni men kórmeımin de, dúnıede tursań da meıliń, ashtan ólseń de meıliń» — dep aıǵaılaıdy. Atań qaıtyp keldi — meni taıaqtyń astyna aldy kep, men tek yńqyldaı túsem de, myńq etpeımin; taıaqtyń orny biter, biraq bolar nárse — bolar da qalar deımin! Atań maǵan keıin: «Akýlına, bile-bilseń: endi seniń qyzyń joq, osyny umytpa!» — dedi. Meniń jalǵyz oılaıtynym: bylshyldańqyra sen jıren, ashý — muzben teń, jyly túskenshe ǵana shydaıdy! — degen oı bolatyn.

Men bar yqylasymdy salyp, qyzyǵa tyńdaımyn. Ájemniń áńgimesiniń keıbir jeri tańqaldyrady, sheshemniń nekesin qıǵanyn atam maǵan múlde bulaı sýrettegen joq-ty: ol bul nekege qarsy bolypty, nekeden keıin ol sheshemdi úıge kirgizbepti, biraq onyń óz aıtýynsha, sheshemniń nekesi jasyryn qıylǵan joq, shirkeýde atamnyń ózi birge bolypty. Bulardyń qaısysynyń sózi durys ekenin ájemnen suraǵym kelmedi, óıtkeni ájemniń áńgimesi ári qyzǵylyqtyraq, ári ózime unańqyraıdy. Ájemniń ózi, áńgime aıtyp otyryp, tap qaıyqpen júzip kele jatqandaı, únemi teńselýmen bolady. Egerde bir qaıǵyly, ıa óte qorqynyshty nárseni áńgimelep otyrsa, bir nárseni joǵaryda súıemeldep otyrǵandaı, eki qolyn ilgeri sozyp, qattyraq teńseledi. Kózin álsin-áli jumyńqyrap qoıady, sonda biliner-bilinbes, meıirimdi kúlkisi betiniń ájimderinde uıalap turady da, qalyń qastary sál dirildeıdi. Osy bir keshirimdiliginde shek joq, topas meıirimdilik keıde ózimniń júregimdi balqytady, al endi keıde, ájem birtúrli bir kúshti sóz aıtsa eken, birdeńe dep aıǵaılap jiberse eken dep, tilep otyram.

— Alǵashqy kezde Vará men Maksımniń qaıda ekenin eki aıdaı ózim de bilmedim, biraq birazdan soń Varádan bir pysyqsha bala júgirip kelip, olardyń qaıda ekenin sol aıtty. Senbige deıin kúttim de, túngi ǵıbadatqa baratyn kisi bop shyǵyp kettim, biraq ózim solarǵa qaraı tarttym! Olar alysta, Sýetınsk túseberisinde, flıgelde turady eken, búkil aýla sonda turatyn qolónershi jumysshylarǵa lyq toly, qyıqym-syıqym las, ý-shý, biraq ana ekeýi — oıynda dáneme joq, mysyqtyń balalary tárizdi ekeýi de kóńildi, kúńkildesip oınap otyr. Olarǵa áıteýir barymdy apardym: shaı, qant, túrli krýpa, varene, un, qaqtaǵan atqulaq, azynaýlaq aqsha, qansha ekenin umytyp qappyn, atańnan aqyryn ǵana qymqyryp ala bergenmin — eger ózińe dep almasań, urlaýǵa da bolady ǵoı! — Ákeń ishteńe almady, renjidi: «Álde bizder qaıyrshymyz ba?» — deıdi. Varvara da: «Áı, mamajan-aı, buny nege ákeldiń?..» — dep, sonyń sózin qostaıdy. Men olarǵa azdap ursyp aldym: «Aqmaq-aý, dedim, men seniń — kimińmin? Men saǵan — qudaı bergen sheshemin, meni renjitýge bola ma? Nege deseńiz, jerde shesheni renjitken kezde — kókte qudaı anasy qınalyp jylaıdy!» Sonda Maksım meni qushaqtap kóterip aldy da, úı ishine ersili-qarsyly ala jóneldi, tipti bılep te qoıady, — kúshti-aq edi aıý! Varka bolsa, ýyzdaı qyz ǵoı, toty qussha sylanyp júr, kúıeýin bir jańa ákelgen qýyrshaqtaı maqtan etedi, kózin únemi aýdaryp-tóńkerip qoıady da, kádimgi naǵyz qatyn sıaqtanyp, sharýashylyq jaıyn sondaı mańyzdana áńgimeleıdi — qarasań, shek-sileń qatady! Sondaǵy shaıǵa bergen samsasyn kórseń, ony jese tipti qasqyrdyń tisi synatyn, ishindegi súzbesi — qyıyrshyq qumdaı tógilip jatyr!

— Kópke deıin osylaı qala berdi, tipti seniń de dúnıege keletin kúniń jetip qaldy, biraq atań tyrs úndemeıdi, — qaısar ǵoı, úı perisi! Men olarǵa jasyrynyp qana barýmen júrdim, biraq muny atań bilse de, bilmegensip júrdi. Úı ishiniń bárine Varány sóz qylýshy bolmańdar dep tyıym salyp qoıǵan, sondyqtan bári de tyrs etpeıdi, men de ún qatpaımyn, biraq ákeniń júregi uzaqqa shydamaıtynyn ózim ishimnen bilip júrmin. Bir kúni sol asyq bolǵan saǵat ta jetti, — tún, boran aznap tur, terezeden kádimgi aıý kıdirmeletip kirip kele jatqandaı, trýbalar gý-gý etedi, shaıtan bitkenniń bári buǵaýlaryn úzip shyqqan bolar, atań ekeýmiz jatyrmyz, — uıqy kelmeıdi, men: «Bu sıaqty túnde kedeı kisige qıyn ǵoı, kóńilinde tynyshtyq joq adamǵa odan da jaman!» — deı saldym. Bir mezette atań: «Olar qalaı turady eken?» — dep surady. «Jaman emes, dedim, jaqsy turady.» — «Osy men kimniń jaıyn surap jatyrmyn?» — dedi. «Qyzyń Varvaranyń, kúıeýiń Maksımniń jaıyn surap jatyrsyń da», «Solar jaıynda ekenin sen qaıdan bile qoıdyń?» — «Aqmaqsýyńdy qoısaıshy, ákesi, dedim, osylaı jasyrynbaq oınaýdy tastasań qaıtedi. Oılap kórshi — sol oıynyń kimniń kóńiline jaǵady deısiń?» — Ol kúrsinip qoıdy; - «Oı, saıtandar, dedi, ońbaǵan saıtansyńdar óńsheń!» Sonsoń: qalaı, ana somadaı nemeniń óziń aqmaq deıdi ǵoı, — bul seniń ákeńdi aıtqandaǵysy ǵoı: — aqmaq ekeni ras pa? — dep surastyra bastady. — Men: «Qyzmet istegisi kelmegen kisi aqmaq bolady ǵoı, dedim; sen ana, Mıhaılo men Iakovqa kóz salyp qarasań qaıtedi — aqmaq bop júrgender solar emes pe? Úıde qyzmet isteıtin kim, kiris keltiretin kim? Sensin. Al, olar saǵan zor kómek kórsetip júr me?» — Sol arada atań meni sóge jóneldi, aqmaq ta, buzyq ta, jeńgetaı da men, qaıdaǵy jamannyń bári de men boldym! Tyrs úndemedim. — «Qaıdan kelgeni belgisiz, kim ekeni belgisiz adamǵa neǵyp ólip-óshe óńmenińdi sala qoıdyń?» — dedi. Men úndemeı jata berdim, biraq ol sharshaǵan kezde: — «Olardyń qalaı turǵanyn óziń baryp, kórseń qaıtedi, tim-táýir turady ǵoı». — dedi, «Meniń óz aıaǵymmen barǵanym olarǵa zor qurmet, dedi, kelse, meıli, ózderi kelsin...» Sol kezde qýanǵanymnan tipti jylap ta jiberdim, atań burymymdy jazyp jatyr, ol meniń shashymdy ermek etýdi súıetin: «Myrsyldama, aqmaq, dedi, álde meniń janym joq deımisiń?» — dep kúńkildedi. — Onyń ózi, bizdiń ataı, buryn óte jaqsy edi ǵoı, tek ózinen aqyly asqan eshkim joq degendi oılap shyǵaryp aldy da, so kezden bastap ashýly da, esalań da bop ketti.

— Sonymen olar, sheshen men ákeń, qasıetti keshirimdi jeksenbi kúni kele qaldy; ekeýi de iri, syptaı, tap-taza; Maksım atańnyń qarsy aldyna kep turdy, — atannyń boıy onyń ıyǵynan keledi, — kep turdy da: «Vasılıı Vasılevıch, qudaı úshin, saǵan men qyzyńnyń jasaýyn ala keldi eken dep oılaı kerme, men áıelimniń ákesine qurmet kórsete keldim» — dedi. Atańa bul sóz unap ketti: «Áı, senime, dedi kúlimdep, qoraǵash, qaraqshy! Endeshe, dedi, osy tentek bolǵandaryń da jeter, ózimmen birge turyńdar!» Maksım qabaǵyn túıip aldy: «Munyń bıligi Varáda ǵoı, maǵan báribir!» — dedi... Sosyn ekeýi: á — dese, má — desip, tiresip turyp aldy — eshbir kelisimge kelmedi. Men seniń ákeńe kózimdi de qysam, stoldyń astynan aıaǵymmen de túrtkileımin — joq, ylǵı ózinikin jóndeı beredi! Onyń kózderi tamasha edi: jaınaǵan, jarqyn, al qastary — qap-qara, keıde qastaryn túıip alatyn, kózderi kórinbeı ketetin, júzi tastaı bop sazara qalatyn da, sosyn eshkimniń sózin tyńdamaıtyn, tek meni ǵana tyńdaýshy edi; men ony ózimniń týǵan balalarymnan áldeqaıda artyq kóretinmin, o da muny biletin-di, sondyqtan ol da meni jaqsy kóretin. Keıde maǵan jabysyp alady, qushaqtaıdy, áıtpese tipti qolyna kóterip, úı ishinde olaı-bulaı júredi de: «Sen, deıdi, meniń, qara jerdeı, naǵyz anamsyń, seni men Varvaradan da artyq kórem!» Seniń shesheń, o kezde asqan kóńildi, oıynshyl-aq bolatyn, ákeńe tap berip: «Sen, tuzdy qulaq permák, mundaı sózderdi qalaı aıtyp tursyn?» — dep aıqaı salatyn. Sosyn úsheýmiz asyr salamyz, oınaımyz: jaqsy turǵan ek, jan-kókegim! Ákeń keremet bıshi edi, jaqsy óleńder aıta biletin edi, — soqyrlardan úırengen bolatyn, al endi soqyrlardan asqan ánshi joq qoı!

— Shesheńmen ekeýi baqtaǵy flıgelge kep ornalasty; sen sonda týdyń, dál tal tús edi — ákeń túski tamaqqa kele jatqan, sen ony qarsylap alǵansyn. Áı qýandy-aý ózi, áı jer-kókke tura almady-aý, shesheń bolsa — bala týý áldeqandaı bir qıyn jumystaı-aq, silemizdi qatyryp boldy! Ákeń meni óziniń ıyǵyna mingizdi de, taǵy da bir nemereli boldyń dep baıandaý úshin, búkil aýlany qaq jara atańa alyp bardy — atań: «Netken saıtan ediń sen, Maksım!» — dep tipti kúle bastady.

— Biraq, seniń naǵashy aǵaılaryń ony jaqtyrmaıtyn-dy, ol araq ishpeıtin, tilge orasan batyl, ári neshe túrli qaljyńǵa da jetik-aq edi, — olar ákeńe myqtap qastyq etti! Bir kúni, uly oraza kezinde myqty daýyl turdy da, bir mezette búkil úı sumdyq bop aznap, gýildeı jóneldi. — Jurttyń bári, bu ne pále? — dep sileıip qaldy. Atańnyń múlde záresi ushyp ketti, jer-jerge maıshamdar jaqqyzyp qoıdy; zyr júgirip: «Duǵa oqytý kerek» — dep aıqaılap júr. Sosyn bir mezette bári de jym-jyrt bola qaldy, — jurttyń endi onan saıyn záresi ushty. Iakov aǵań: «Bul, sirá, Maksımniń istegen isi shyǵar!» — dep. joramaldady. — Úı shatyrynyń terezesine ártúrli shynylar men saýyttar qoıǵan em, — jel shynylardyń aýyzdaryna úrgileıdi de, olardyń árqaısysy ózinshe gýildeıdi de turady, — dep keıin Maksımniń ózi aıtty. Atań: «Bul oıyndaryń seni Sıbırge qaıta aıdap aparmasa jarar edi, Maksım!» — dep, oǵan kijinip qoıdy.

— Bir jyly qys tym sýyq boldy da qasqyrlar qyrdan qalaǵa kire bastady, birese ıtti jaryp ketedi, birese atty úrkitedi, mas qaraýylshyny jep ketti, qasqyrlar kóp ábigerge ushyratty! Ákeń myltyǵyn alyp, shańǵy kıedi de túnde dalaǵa ketedi, qarasań — keıde bir qasqyr, áıtpese eki qasqyr ákeledi. Terisin sypyryp alady, basynyń ishin oıyp tastaıdy da áınekten kóz qondyrady — tamasha bop shyǵady! Bir kúni Mıhaılo aǵan ájeti úshin senege shyǵyp, tabanda keıin júgirip keldi, shashy úrpıip ketipti kózi uıasynan shyqqan, daýsy bitip qalǵan. — Eshnárse aıta almaıdy. Shalbary aıaǵynyń basyna túsip ketipti, ózi soǵan oratylyp, qulap túsip: «Qasqyr!» — dedi sybyrlap. Jurttyń bári qolyna ne tússe sony ustap, jaryq alyp, senege júgire-júgire shyqty, — qarasa, qasqyr shynynda da sýsekten basyn qyltıtyp tur eken! Jurt ony qansha uryp, atsa da, mıyna kirmeıdi! Baıqańqyrap qarasa, — qur teri men qý bas, aldyńǵy eki aıaǵyn sýsekke shegelep tastapty! Atań sonda Maksımge óte qatty ashýlandy. Sosyn qaljyńǵa Iakov ta úırene bastady: Maksım qatyrmadan bastyń sulbasyn jasaıdy, — muryn, kóz, aýyz qondyrady, shash ornyna tútken kendir japsyrady, sonsoń Iakov ekeýi kóshege shyǵady da álgi sumyraı keskindi tereze-terezege suǵady, — árıne, jurt qorqyp, aıqaı salady. Tún bolsa — prostynáǵa oranyp shyǵady; poptyń záresin ushyrypty, ol qaraýyl kúrkege júgirip barypty, qaraýylshy polıseı de qorqyp ketip, attan salypty. Ekeýi osylaı kóp tentek bop júrdi, tipti qoıǵyza almadyq, qoıyńdar, — dep men de talaı aıttym, Vará da aıtty, — qoımady! Maksım bolsa — kúle beredi: «Jurttyń joqtan ózgeden záresi ushyp, aldy-artyna qaramaı, qashqanyna qarap turǵannyń ózi qandaı qyzyq!» — deıdi. Sóılesip kórshi endi onymen...

— Sosyn osynyń báriniń saldary ony ólimge ushyrata jazdady: Mıhaılo aǵańnyń ózi atańnan múlde aýmaı qalǵan — shamshyl, kekshil adam, sondyqtan ol seniń ákeńniń kózin joımaq bolǵan. Bir kúni, qystyń bas kezinde, ózderi tórt kisi, qonaqtan qaıtyp kele jatady: Maksım, aǵaılaryń jáne bir dáchok — munyń ózin keıin dáktikten alastap jiberdi, ol bir jámshikti uryp óltirgen bolatyn. Iamskaıa kóshe jaqtan kele jatady da, kishkentaı balalarsha syrǵanaq tebeıik degen bop, Maksımdi Dúkov toǵanyna aldap aparady, sóıtedi de ony oıyqqa ıterip jiberedi, saǵan muny men aıtqan edim ǵoı...

— Aǵaılar ne sebepti jaýyz?

— Olar jaýyz emes, — dedi ájem sabyrly sóılep, nasybaıyn atyp. — Olar tek aqmaq! Mıshka ári aılaker, ári aqmaq, al endi Iakov — jaı ánsheıin ǵana deldýana adam... Sonymen, olar Maksımdi sýǵa ıterip jiberedi, ol súńgip shyǵa keledi, oıyqtyń jıeginen tas qylyp ustap alady, biraq analar qolyna tepkileı bastaıdy, ókshelerimen barlyq saýsaqtaryn janshyp bitiredi. Maksımniń baqytyna — onyń deni durys ta, analar — mas eken, ol, qudaıdyń kómegimen muzdyń astyna birdeme ǵyp sozylyp alady, oıyqtyń qaq ortasynan betin shyǵaryp, demin alyp jatady, sondyqtan analardyń qoly jetpeıdi, Maksımniń basyn muzben biraz ýaqyt kesektep-kesektep, endi ózi de batyp ketedi ǵoı desip, ketip qalady! Biraq Maksım oıyqtan shyǵa keledi de, polısıaǵa qaraı júgire jóneledi — polısıa, aıtpaqshy, tap sol arada, alańda turatyn. Kvartalnyı ony da, bizdiń búkil úı−ishimizdi de biletin: bu qalaı boldy? — dep suraıdy.

Ájem shoqynyp alyp, ryıalana sóıleıdi.

— Adal adamdaryńmen qatar Maksım Savvateıchtiń topyraǵyn torqa qyla gór, qudaıym, — ol soǵan turajaq qoı! Bul oqıǵany ol polısıaǵa aıtpaı qoıdy ǵoı; mas kúıimde toǵanǵa ózim qańǵyp bardym da, oıyqqa túsip kettim depti. Kvartalnyı: — «Ótirik, sen araq ishpeıtin adamsyń!» deıdi. Polısıada, az ba, kóp pe belgisiz, ústin araqpen ysqylaıdy, qurǵaq kıim kıgizedi, sonsoń tonǵa orap, úıge ákeldi; kvartalnyıdyń ózi, taǵy eki polıseı ere keldi. Iashka men Mıshka bolsa, áli qaıtyp úlgirgen joq-ty, traktırlerdi kezip, ata-anasyn madaqtap júrgen bolatyn. Shesheń ekeýmiz Maksımniń betine qarasaq, syıqy múlde ózgerip, ábden tútigip ketken, saýsaqtary myj-myj, qany tamshylap tur, samaıynda qar bar tárizdi, biraq erimeıdi — samaı shashtary aǵaryp ketken eken!

— Varvara: «Saǵan ne qyldy?» — dep baj-baj etti. Kvartalnyı jurttyń bárinen shuqylap, surastyra bastady, bir sumdyq bolǵanyn meniń júregim de sezdi. Men Varány kvartalnyıǵa aıdap saldym da, ózim — ne boldy? — dep Maksımjandy aqyryn ǵana qysa bastadym. Ol: «Mıhaılo men Iakovty qarsylap alyńyz, dep sybyrlady, — menen Iamskoıdan aıyrylystyq, ekeýmiz Pokrovkaǵa qaraı kettik te, meni Prádılnyı tuıyq kóshesine burylyp ketti desin, — solaı dep úıretińiz! Shatystyryp almańyz, áıtpese polısıa pále salady!» — dedi. Men — atańa bardym: «Bar, kvartashkany sózge aınaldyra tur, men balalarymdy qaqpanyń syrtynda kútip turam» dedim de, atańa qandaı pále bop qalǵanyn aıttym. Atań kıinip jatyp, qalsh-qalsh etedi: «Osynyń bolaryn bilip edim, osylaı bolar dep kútip edim!» — dep kúńkildeıdi. — Bári ótirik, túk te bilgen joq! Sonymen, balalarymdy shapalaqpen jaqqa-jaqqa bere qarsylap aldym. — Mıshka qoryqqanynan birden saýyǵyp ketti de, Iashenka shyraǵymnyń sóıleýge tili kelmeıdi, degenmen: «Men túk te bilmeımin, munyń bári Mıhaılonyń isi, onyń jasy úlken!» — dep mińgirledi. Kvartalnyıdyń kóńilin azar-azar delbedik, — ózi bir jaqsy myrza edi. «Oh, dedi, baıqańdar, egerde sizdiń úıden bir jamanat shyǵa qalsa, kimniń aıypty ekenin ózim bilem!» Sóıdedi de, ketip qaldy. Atań Maksımge taman keldi de: «Raqmet saǵan, seniń ornyńda basqa bireý bolsa, bulaı istemegen bolar edi, men buǵan túsinemin ǵoı! Ákeńniń úıine adal adam ákelgenińe, qyzym, saǵan da raqmet!» dedi. Atań, kóńili kelse, jaqsy sóıleýshi edi, tek keıinirek, aqmaqtyqtan ǵoı júregin tas qyp bekitip tastaǵany. Ózimiz, úsheýmiz ǵana qaldyq, Maksım Savvateıch jylap qoıa berdi de: «Olar meni ne úshin osylaı etti, olarǵa men ne jazyp em? Mama, ne úshin?» — dep sandyraqtaǵandaı sóıleı bastady. Ol meni mamajan demeı, kishkentaı sábıshe, mama deýshi edi, onyń ózi, minezine qaraǵanda da, sábı sekildi bolatyn. «Ne úshin?» — dep surady. Men eńireı berdim, odan basqa ne isteıin? Óz balalarym bolǵan soń, olardy da aıaımyn. Shesheń koftasynyń bar túımesin qaqyratyp úzip tastady, tóbeles sońyndaǵydaı, uıqy-tuıqy bop otyr; «Keteıik, Maksım! Aǵalarym bizge jaý, qorqamyn ózderinen, keteıik!» dep bajalańdady. Men shesheńe: «Peshke qoqym salma, úıdiń ishi onsyz da byqsyp tur!» — dep aqyryp qoıdym. Sol arada atań álgi esýastardy keshirim suraýǵa jiberdi, shesheń Mıshkaǵa dúrse qoıa berip, shapalaqpen jaqqa shart etkizip tartyp jiberdi, má saǵan keshirim! Al, ákeń: «Sizderdiń bu ne qylǵandaryń, baýyrlarym? Jarymjan qyp tastaı jazdadyńdar ǵoı, qolsyz qalǵan soń qandaı qyzmetker bolmaqshymyn?» — dep shaǵyndy. Áıteýir óıtip-búıtip tatýlasqan boldy. Ákeń jeti jumadaı aýyryp jatty. Jatady-jatady da: «Áı, mama-aı, júrseıshi bizben birge basqa bir qalalarǵa keteıik — munda kóńilsizdeý ǵoı!» dep qoıady. Kóp keshikpeı onyń Astrahanǵa ketýine týra keldi; jazdygúni onda patsha kelmek eken, sondyqtan seniń ákeńe saltanat qaqpasyn salý tapsyryldy. Shesheń ekeýi birinshi kelgen kemege minip júrip ketti; men olarmen janymmen qoshtasqandaı aıyrylystym, ákeń de kóńilsiz boldy jáne meni Astrahanǵa júrseń qaıtedi dep úgitteýmen boldy. Biraq Varvaranyń qýanyshy qoınyna syımady, qýanyshyn jasyrǵysy da kelmedi, uıatsyz... Sóıtip ketti de qaldy. Bar bolǵany mine, osy...

Ájem bir jutym araq iship, nasybaıyn atty da, terezeden sur aspanǵa qaraı túsip:

— Solaı, seniń ákeń ekeýmiz qanymyz bir týma bolmasaq ta, janymyz bir edi... — dedi.

Keıde, ájemniń áńgimesiniń ústine atam kirip keledi, kúzenniń tumsyǵyndaı murnyn joǵary kóterip, ájeme kúdiktene kóz jiberip, aýany ıiskelep qoıady da, onyń sózine qulaǵyn salady.

— Ótirikti soq, soq... — dep kúńkildeıdi.

Kútpegen jerden:

— Lekseı, ájeń munda araq ishti me? — dep suraıdy.

— İshken joq.

— Ótirik aıtasyn, kózińnen baıqap turmyn.

Sosyn taısalyńqyrap basyp shyǵyp ketedi. Ájem onyń sońynan kózin qysa túsip:

— Júrseń, Avdeı, júrgeısin, attardy úrkitpegeısin... — dep bir máteldi aıta salady.

Bir kúni atam, bólmeniń ortasynda turyp, edenge qarap:

— Sheshesi? — dep surady aqyryn ǵana.

— Aý?

— Baıqap júrmisin jaı-mánisti?

— Baıqap júrmin.

— Ne oılaısyn sen?

— Taǵdyr ǵoı, ákesi! Dvorándy aýzyńnan tastamaıtynyń esińde bar ma?

— I-á.

— Sonyń dál ózi.

— Jalań aıaq.

— Bul — qyzyńnyń óz jumysy ǵoı!

Atam ketip qaldy. Men bir sumdyqty sezip:

— Sender ne jaıly sóılestińder? — dep suradym ájemnen.

— Bárin bilgiń keledi de turady-aý, — dep kúńkildedi ájem, aıaǵymdy sylap otyryp. — Jas shaǵyńnan bárin bilip alsań — qartaıyńqyraǵan kezde suraıtyn da eshteńe qalmas. — Sosyn basyn shaıqaı túsip, kúlip jiberdi.

— Aı, ataı, ataı, qudaıdyń kózine túsken bir tıtteı ǵana tozańsyn! Lenka, sen muny tek tisińnen shyǵarmaǵaısyn! — Atańnyń ózi túgi qalmaı jutap qaldy ǵoı! Bir barınge myń-myńdaǵan kóp aqsha bergen edi, ol bárin bankrot bop qaldy...

Ájem, kúlimsirep otyryp, oılanyp qaldy, úndemeı uzaq otyrdy, sosyn jalpaq beti túnerip, jabyǵa túsip, kirjıip ketti.

— Ne jaıly oılap otyrsyn?

— Saǵan ne áńgime aıtyp bersem eken dep oılap otyrǵanym ǵoı, — dep selt ete tústi ájem. — Endeshe, Evstıgneı týraly aıtaıyn, — jaraı ma? Minekı, bylaı bopty:

— Dúnıeden Evstıgneıdeı dák ótken,

Oılapty: aqyldy joq menen ótken,

Arasynda poptar men tórelerdiń,

Aljyǵan naǵyz kári tóbetterdiń,

Tákappar ol, beıne bir túıe taýyq,

Synaıdy ózin-ózi ol Samruq,

Úıretedi áıel, erkek kórshilerin,

Unatpaıdy eshqandaı istiń jónin,

Shirkeýdi — alasa! — dep, jaratpaıdy,

Kerse de qaı kósheni, tar sanaıdy!

Alma kórse, — pispegen, kók te! deıdi,

Jarqyraǵan kún shyqsa — erte! — deıdi.

Kózine ne kórsetse Evstıgneıdiń,

Deıdi eken: —

— dep ájem urtyn bultıtty, kózin alartty, meıirimdi júzi aqmaq, ersi bop ketti, sonsoń sylbyr daýyspen:

— Munan artyq men bilemin,

İster edim zatty odan da artyq,

Tımeıdi qolym meniń, jumys basyp»,

- dedi.

Az ǵana toqtalyp, kúlimsireı túsip, aqyryn ǵana taǵy da sózin jalǵastyrdy:

— Tún ishinde dákqa shaıtandar kep:

«Aıtypsyń ǵoı sen, munda turmaımyn dep,

Endeshe bizben erip tamuqqa júr,

Qandaı jaqsy janady onda kómir!

— Deıdi de, dákty ilip jóneledi,

Bilgir dák bórkin kıip úlgirmedi.

Ulıdy, qytyqtaıdy kele jatyp,

Arqasyna ekeýi minip alyp.

Tamuqtyń otyna ony sala qoıdy,

Dedi: «Evstıgneı, bizbenen qalaı boldy?»

Kúıdi dák, aınala qaranady,

Qoldarymen búıirin taıanady,

Shúıirdi ol mensinbeı erinderin.

«Tamuqtaryń byqsyq!» — dep sókti ózderin.

Mysaldy baıaý, jýan qońyr daýyspen aıtyp aqyryn ǵana kúldi:

— Evstıgneı berilmepti, ózinikin jóndeı beripti, bizdiń ataı sıaqty, qasarma eken! Qane, uıqta, ýaqyt jetti...

Sheshem shardaqqa meniń qasyma sırek keledi, janymda kóp otyrmaıdy, asyǵa sóıleıdi. Kúnnen-kúnge kórkeıip barady, sándenińkirep kıinetin boldy, biraq men onyń túrinen, ájemnen sezgendeı menen jasyryn birtúrli bir jańalyq sezemin, sezemin de joramaldaımyn.

Ájemniń ertegileri, onyń tipti ákem jaıyndaǵy áńgimeleri de kóńilimdi birden-birge kem aýlaıtyn boldy, kómeski bolǵanymen, kúnnen-kúnge kúsheıe túsken qorqynyshymdy basa almaıtyn boldy.

— Ákem janynyń ne sebepten tynyshy ketedi? — dep suradym ájemnen.

— E, ony qaıdan bilemiz? — dedi ájem, kózin juma túsip. — Bul, biz bilip bolmaıtyn, kóktegi qudaıdyń isi...

Juldyzdardyń aspan alabynda aqyryn qalyqtap bara jatqanyna, túnder boıy kirpik ilmesten, kógildir terezeden kózimdi salyp jatyp, áldenendeı bir muńdy ýaqıǵalardy oılap shyǵarýmen bolam, — sol ýaqıǵalardyń qaq ortasynda ákem bolady, ol árdaıym, qolynda taıaǵy, jalǵyz ózi áldeqaıda ketip bara jatady da, onyń sońynan bir jalbyr ıt ilesip ketip bara jatady...

XII

Bir kúni keshkilikte uıyqtap ketken em, oıana kelip aıaqtarymdy kerýetten túsirip jiberip em, — taǵy jany ketip qaldy, biraq endi aıaqtarym saý ekenin, júrýime bolatynyn anyq bildim. Munyń ózi sondaı keremet jaqsy bolǵany ǵoı, qýanǵanymnan aıǵaılap jiberdim, aıaqtarymdy edenge bar salmaǵymdy sala basyp em, qulap qaldym, biraq sol tabanda, tómendegilerdiń bári meni kórip, qalaı tań qalatynyn kóz aldyma ap-anyq elestetip, satymen tómen esikke qaraı eńbekteı jóneldim.

Sheshem bólmesine, ájemniń tizesine qaıtip baryp qalǵanym esimde joq: ájem aldynda bir jat adamdar tur eken, bir aryq jasyl kempir:

— Bıemshek sýyn ishkizińder, basyna deıin búrkep tastańdar... — dep, jurttyń báriniń daýsyn basa, buıyra sóıleıdi.

Kempirdiń tulaboıynyń bári: kóılegi de, qalpaǵy da kóziniń aldynda meńi bar júzi de jasyl, tipti meńindegi bir shoq túgi de shóp tárizdi. Ózi tómengi ernin salpyıtyp, joǵarǵy ernin kóterdi de, saýsaqsyz shilter bıalaı kıgen qolymen kózin kólegeılep, maǵan jasyl tisterin aqsıta qarady.

— Bu kim? — dep suradym men abyrjyp. Atam:

— Bul seniń taǵy bir ájeń... — dep jaýap berdi juǵymsyz daýyspen.

Sheshem, kúlimsireı túsip, Evgenıı Maksımovty maǵan qaraı ysyrdy.

— Mine, ákeń...

Sheshem birdeńeni túsiniksiz aptyǵa aıta bastady; Maksımov kózin kilmıtip, meniń betime eńkeıdi de:

— Saǵan men syılyqqa boıaý áperem, — dedi.

Bólme óte jaryq, esik jaq buryshtaǵy stolda bes-besten shyraq qondyrylǵan eki kúmis shamdal jarqyrap tur, solardyń eki arasynda atamnyń táýir kóretin «Eńreme maǵan ana» degen ıkony tur; ıkon kıiminiń marjany otqa shaǵylysyp jarqyrap, qubyla túsedi, táj sáýlesiniń altynyndaǵy alqyzyl asyl tastar qulpyra nur shashady. Terezelerdiń túnergen áınekterine kósheden bir buldyr jalpaq keskinder úndemeı taqala qaldy, japyrylǵan muryndar jabysty, aınala tóńirekteginiń bári bir jaqqa buldyrap kóship barady, jasyl kempir:

— Sózsiz solaı etý kerek, sózsiz... — dep, meniń qulaǵymnyń artyn salqyn saýsaqtarymen syıpalaı beredi.

Ájem:

— Uıqtap ketti, — dedi de, meni esikke qaraı alyp júrdi.

Biraq men uıqtaǵanym joq tek kózimdi jumǵan edim, ájem meni satymen joǵary ákele jatqan kezde:

— Muny sen maǵan nege aıtpadyń?.. — dep suradym odan.

— Áı, jarar, úndemeshi óziń!..

— Sizder aldaýshysyzdar...

Ólsem, meni kereýetke salyp, betin kópshikke tósep, qalsh-qalsh etip, jylap jiberdi: eki ıyǵy tynymsyz selk-selk etedi:

— Sen de jylap alsaıshy... jylap al... — dep tunshyǵa mińgirledi.

Meniń jylaǵym kelmedi. Shardaq ishi qarakóleńke, ári salqyn, dir-dir etemin, kereýet selkildeıdi, syqyr-syqyr etedi, jasyl kempir kóz aldymda tur, men ótirik uıqtaǵan bop qaldym da, ájem shyǵyp ketti.

Jylap aqqan jińishke jylǵadaı, birneshe kóńilsiz kúnder óte shyqty; quda túskennen keıin, sheshem bir jaqqa attanyp ketti, úı−ishi aýyr qaıǵy basqandaı jym-jyrt boldy.

Bir kúni tańerteń qolyna qashaý ustaǵan atam keldi, tereze aldyna bardy da onyń ishki qabatynyń zamazkasyn qyrnaı bastady. Ájem shylapshynmen sý jáne shúberek ákeldi, atam odan:

— Qalaı, kempir? — dep surady aqyryn ǵana.

— Ne qalaı?

— Qýanyp júrmisin?

Ájem:

— Áı, jarar, úndemeshi óziń! — dep, satymen kele jatqanda maǵan aıtqanyndaı jaýap qaıyrdy.

Endi qarapaıym sózderdiń óziniń bir ózgeshe mańyzy bardaı, jáne ol sózderdiń aıtýǵa bolmaıtyn bir zor, muńdy astary bar tárizdi, ári ony jurttyq bári biletindeı kórindi.

Atam terezeniń ishki qabatyn eptep sýyryp alyp, úıden shyǵaryp alyp ketti, ájem terezeni shalqaıta ashyp jiberdi, — baqta qara torǵaı saırap, sýyq torǵaılar shıqyldap júr eken; tony túsken jerdiń tamasha ıisi úıge lyqsyı kirdi, peshtiń kógildir betshólmegi ajarsyzdanyp, aǵaryp ketti, oǵan kóz salýdyń ózi kóńilsiz boldy. Men tósekten edenge tústim.

— Jalań aıaq júrmeseıshi, — dedi ájem.

— Baqqa baram.

— Onda jer áli kepken joq, shydaı tursaq edi.

Ájemniń sózin tyńdaǵym kelmedi, úlkenderdiń kózime túskenin de unatpaımyn.

Baqta balǵyn shóptiń solǵyn kók shejikteri qyltıyp shyǵyp qalǵan eken, alma aǵashtarynyń búrshikteri kómpıip, basyn jara bastapty, Petrovnanyń kishkene úıiniń shatyryndaǵy múk te súp-súıkimdi bop kógere qalypty, jer-dúnıeniń bári qaptaǵan qus; shirkeý qońyraýlarynyń kóńildi dyńǵyry, taza, hosh ıisti aýa basymdy maýjyratyp aınaldyryp barady. Petr aǵaı ózin-ózi baýyzdaıtyn shuńqyrda qar japyrǵan qýraı shyrmalyp jatyr, — shuńqyrǵa qaraýdyń ózi unamsyz, onyń túrinde kóktemniń bir belgisi joq, qara kúıe órten bóreneler-kóńilsiz jylt-jylt etedi de, búkil shuńqyrdyń ózi súıkimsizdenip, kereksiz bop kórinedi; qýraıdy otap julaıyn, kirpish synyqtaryn, órteń bórenelerdi shyǵaryp tastaıyn, búkil qoqystan, kereksiz nárseden aryltaıyn da, shuńqyrdan ózime taza meken jasap alyp, jazdygúni osynda jalǵyz ózim úlkenderden ońasha turaıyn degen ashýly ór nıetke mindim. Tabanda iske kiristim, bul meniń úıde bolyp jatqan nárseniń bárinen kóńilimdi birden, uzaq ýaqytqa jáne jaqsy aýdaryp jiberdi de, renjýim álde de óte qatty bolǵanymen, onyń mańyzy kúnnen-kúnge joıyla bastady.

— Osy sen ernińdi nege burtyıtasyn? — dep suraıdy menen birese ájem, birese sheshem, — olardyń bulaısha suraýy yńǵaısyz, shynynda men olarǵa keıip júrgen joqpyn ǵoı, tek ánsheıin úıdegi nárseniń bári de ózime jat bop ketti. Túski as, keshki shaı men keshki as ústinde, aýlanyń eski qorshaýyndaǵy shirik qada aǵash tárizdi, jasyl kempir otyrady. Onyń eki kózi kórinbeıtin jippenen betine japsyra tigilgen tárizdi; súıegi shyqqan ańǵalynda op-ońaı aýdarylyp-tóńkerilip, barlyq nárseni kórip, barlyq nárseni baıqap, kempirdiń ózi qudaıdy áńgimelegen kezinde, joǵary kóterilip, áńgime úıishi jaıynda bolsa, tómen betine qaraı tóńkerilip, kózderi tym ebdeılenip, oınaqshyp turady. Qastary kebekten jasalyp, birtúrli japsyrylyp qoıylǵandaı. Qolyn ersilendire ıip, shynashaǵyn tarbıtyp ákep, aýzyna tyqqan nárseniń barlyǵyn óziniń syıdyıǵan, kúrekteı tisteri dybyssyz shaınaıdy; eki qulaǵynyń túbinde jumyr súıekter bultyldaıdy, qulaqtary qımyldap turady da myrjyıǵan, ári jup-juǵymsyz taza, sary terisiniń ústinde meńiniń jasyl túkteri de jorǵalap, qybyr-qybyr etedi. Kempirdiń tulaboıynyń bári de, óziniń balasyndaı, tap-taza — ekeýiniń bir jerine tıip ketýdiń ózi yńǵaısyz, jaqsy emes. Alǵashqy kúnder kempir meniń ernime jansyz qolyn suqpaqshy bolǵan, qolynan qazandyq sary sabyn men ladan ıisi shyǵatyn, men jalt burylamyn da, qasha jóneletinmin.

Kempir balasyna:

— Balaqaıdy qalaı da óte jaqsy tárbıeleý kerek, — uqtyń ba, Jená? — deıdi qaıta-qaıta.

Balasy egile basyn ıedi, qabaǵyn túıedi de, ún qatpaıdy. Jasyl kempir bar jerde jurttyń bári de tomsaryp otyratyn.

Men kempirdi de, onyń balasyn da qatty óshige jek kórdim, bul kúıinishti sezimniń ózi maǵan taıaqty da kóp jegizdi. Bir kúni túski as ústinde kempir kezin birtúrli jaman alartyp:

— Ah, Aleshajan, sen tamaqty nege óte asyǵyp jeısin jáne osynsha kesek-kesegimen nege asaısyn? Qaqalyp qalasyn ǵoı, shyraǵym! — dedi.

Men kesekti aýzymnan sýyryp aldym da, ony shanyshqyǵa qaıtadan shanyshyp:

— Qyzǵansańyz, ala qoıyńyz... — dedim.

Sheshem meni stol basynan súırep shyǵardy, masqaralap shardaqqa qýyp jiberdi, — ájem keldi de, aýzyn basa túsip:

— Áı, ákem-aı! Áı, tentekstiń-aý óziń, qudaı saqtasyn... — dep qarq-qarq kúldi.

Ájemniń aýzyn basqanyn jaqtyrmaıtynmyn, sondyqtan odan qashyp kettim de, shatyrdyń ústine shyǵyp, sondaǵy trýbanyń tasasynda uzaq otyrdym. Qatty tentektik jasaǵym, jurttyń bárine bir jaman sózder aıtqym kele berdi, bul nıetimdi basýym maǵan qıyn boldy, biraq amalsyz basýǵa týra keldi: bir kúni bolashaq ógeı ákem men jańa ájemniń stýldaryna shıeden jasaǵan jelim jaǵyp qoıdym, ekeýi de jabysyp qaldy; munyń ózi óte qyzyq boldy, biraq atam meni myqtap sabap tastaǵannan keıin, shardaqtaǵy bólmede jatqanymda maǵan sheshem keldi, meni ózine taman tartyp, eki tizesimen qysyp aldy da:

— Beri qarashy, — sen nege ashýlanyp júrsin? Munyń maǵan qandaı qatty ýaıym bop júrgenin bilseń ediń! — dedi.

Eki kózi móldiregen jasqa tolyp ketti, basymdy óziniń betine qysyp aldy, — munyń ózi orasan aýyr tıdi, odan da meni sabap alǵany kep artyq edi! Maksımovtardy endi eshýaqytta da jábirlemeımin, eshýaqytta da, — tek óziń jylaýyńdy qoıshy, dedim.

— Ia, ıa, — dedi sheshem aqyryn ǵana, — tentek bolýdyń qajeti joq! Endi kóp uzamaı ol ekeýmiz nekelenemiz, sonsoń Moskvaǵa ketemiz, sonsoń qaıtyp kelemiz, sen menimen birge turasyn. Evgenıı Vasılevıch óte meıirimdi jáne aqyldy adam, onymen birge turǵanyn seniń ózińe jaqsy bolady. Gımnazıada oqısyń, sonsoń, — tap qazirgi sol sıaqty, — stýdent, sonsoń baryp doktor bolasyn. Kim bolǵyń kelse, sol bolasyn, — ǵalym adamnyń kim bolǵysy kelse de qolynan keledi. Endi, bar, qydyryp kel...

Sheshemniń osy bir, birinen soń birin tizgen «sonsońdary» meni áldeqaıdaǵy túpsiz shyńyraýǵa, ári sheshemniń ózinen aýlaq bir qarańǵy túnekke, jalǵyzdyqqa áketetin satydaı kórindi — ondaı saty meni qýantpady. Shesheme:

— Aldyrazy bolsyn, kúıeýge shyqpa, seni meniń ózim asyraımyn! — degim keldi.

Biraq, buny aıtýǵa aýzym barmady. Sheshem meniń júregimde árqashan da ózi jóninde súıkimdi oılar týǵyzatyn-dy, bul oılarymdy syrtyma shyǵarýǵa eshýaqytta batylym barmaıtyn.

Baqtaǵy jumystarym jaqsy júrip ketti: qýraıdy qolymmen julyp, shalǵy oraqpen ordym, shuńqyrdyń opyrylǵan kenerelerine kirpish synyqtaryn qaladym, kirpishten sáki jasadym, — onyń ústine tipti jatýǵa da bolatyn edi. Neshe túrli boıaýly áınek pen ydys synyqtaryn terip alyp, olardy kirpish-kirpishtiń aralaryndaǵy ketikterge qondyryp, sazben sylap tastadym, — shuńqyrǵa kúnniń kózi túsken kezde, osylardyń bári, shirkeý ishindeı, kempirqosaqsha qubylyp, jarqyldap turatyn boldy.

— Tamasha oılap shyǵarǵan ekensiń! — dedi atam, bir kúni meniń jumysyma qarap turyp. — Biraq seni qýraı basyp ketedi, tamyrlaryn qaldyryp qoıypsyń ǵoı! Qane, men kúrekpen jerdi oıyp tastaıyn, — bar, alyp kel!

Men temir kúrek ákeldim, ol eki alaqanyna túkirip alyp, tamaǵyn keneı túsip, kúrekti qunarly jerge aıaǵymen tereńdete engize bastady.

— Tamyrlardy shyǵaryp tastaı ber! Keıin men munda saǵan kúnbaǵys, qulqaıyr egip beremin, — jaqsy bolady! Jaqsy...

Sosyn ol, kúrekke kilt súıenip, sileıdi de qaldy; men onyń betine qarasam — ıttiń kózi tárizdi, aqyldy, kishkentaı kózderinen jerge monshaqtap jas tamshylap tur eken.

— Sen neǵyp tursyn?

Atam selt ete tústi, alaqanymen betin súrtti de, maǵan munarta kóz tastady.

— Terlep kettim! Qurttyń kóbin qarashy!

Sonsoń jerdi taǵy da qaza bastady da, kenetten:

— Munyń bárin sen beker jasadyń! Beker istegensin, shyraǵym. Bul úıdi kóp keshikpeı satyp jiberem. Sirá, kúzge taman satatyn shyǵarmyn. Shesheńe jasaýǵa aqsha kerek. Solaı. Eń bolmasa, ol jaqsy ómir súrip, qudaıy jar bolsyn... — dedi.

Kúrekti tastaı berdi de, qolyn bir siltep, monshanyń arjaǵyna, baqtyń túkpirine ketip qaldy, ol jerde óziniń parnıkteri bar bolatyn; biraq men jerdi qaza bastadym da, sol sátte aıaǵymnyń bir bashpaıyn kúrekpen jaraqattap aldym.

Osynyń saldarynan sheshemmen birge shirkeýge nekeqıarǵa bara almaı qaldym, tek qaqpanyń syrtyna ǵana shyǵyp turýǵa jaradym, sheshemniń Maksımovpen qoltyqtasyp, basyn ıip, — ańdaǵan shege ushtarynyń ústimen júrgendeı, — trotýardyń kirpishterine, kirpish jaryqtarynan qyltıa shyqqan kók shópke aıaǵyn eptep basyp bara jatqanyn kórip turdym.

Toı baıaý ótti; shirkeýden kelgen soń, shaı kóńilsiz ishildi, sheshem sol sátte kıimin jańartyp kıdi de, zattaryn sandyqqa salý úshin, óziniń jatatyn bólmesine ketip qaldy, ógeı ákem meniń janyma kep otyrdy da:

— Men saǵan syılyqqa boıaý bermek bop ýáde etken em, biraq bul qalada táýir boıaýlar joq eken, al endi óz boıaýlarymdy bere almaımyn, boıaýdy keıin Moskvadan alyp jiberemin... — dedi.

— Ol boıaýmen men ne isteımin?

— Sýret salýdy táýir kórmeımisin?

— Sýret sala bilmeımin.

— Endeshe, men saǵan basqa birdeme jiberermin.

Sheshem keldi.

— Biz kóp keshikpeı qaıtyp kelemiz, ákeń emtıhanyn tapsyryp, oqýyn bitirisimen, ekeýmiz keıin qaıtamyz.

Olardyń menimen eresek adammen sóıleskendeı sóıleskeni kóńilge jyly tıdi, biraq saqaldy kisiniń áli kúnge deıin oqyp júrgeni qulaqqa birtúrli ersileý estildi.

— Sen ne oqyp júrsin? — dep suradym men.

— Meja oqýyn...

Bu qandaı oqý, dep suraýǵa erindim. Úıdi bir kóńilsiz tynyshtyq, birtúrli bir jún matanyń sybdyry jaılap ketti, tezirek tún bolsa eken dep tiledim. Atam peshke arqasyn súıep, terezege kózin kilmıte qarap tur; jasyl kempir shesheme zat salysyp júr, kúńkildeıdi, ahlaıdy; al, tústen beri mas ájemdi, onyń óziniń aryn tókpeý úshin, shardaqqa aparyp, bekitip qoıǵan bolatyn.

Sheshem kelesi kúni ertemen attanyp ketti; qoshtasarda meni jerden op-ońaı kóterip, qushaqtap aldy da, bir bóten kóz qaraspen kózime úńile qarap:

— Al, qosh tur... — dedi súıip.

Atam qyzyly áli senbegen aspanǵa qaraı túsip:

— Meniń tilimdi alsyn, aıtyp ket, — dedi kóńilsizdeý sóılep.

— Atańnyń tilin al, — dedi sheshem, meni kresep shoqyndyryp. Sheshem basqa birdeńe aıtar dep kútken edim, — buǵan kesel bolǵan sol ǵoı dep, atama ashýlandym.

Jolaýshylar tarantasqa mindi, sheshem birdemege ilinip qalǵan kóıleginiń etegin bosatyp almaq bop, ashýlanyp uzaq áýrelendi.

— Kómektesseıshi, álde kórmeı turmysyn? — dedi atam maǵan, men kómektespedim, óıtkeni tulaboıymdy myqty sher býyp tur edi.

Maksımov óziniń syptaı kók shalbar kıgen uzyn sıraǵyn tarantasqa asyqpaı ornalastyrdy, ájem onyń qolyna áldenendeı bir túıinshekterdi tyqpalap júr, Maksımov olardy eki tizesiniń ústine úıip, ıegimen demep:

— Jet-ki-lik-ti... — dep soza sóılep, sup-sur betin úreılene kirjıtip qoıady.

Ekinshi tarantasqa ofıser úlken balasy men jasyl kempir ornalasty — kempir sýretteı bop otyr, ofıser saqalyn qylyshtyń baldaǵymen úıkelep, esineı berdi.

— Sonymen siz soǵysqa barady ekensiz ǵoı? — dep surady atam.

— Sózsiz baram!

— Jaqsy is eken. Túrikterdi qurtý kerek...

Júrip ketti. Sheshem, oramalyn bulǵap, áldeneshe ret keıin burylyp qarady; bir qolymen úıdiń jaryna súıenip, kóziniń jasyn tógip, ájem de qolyn erbeńdetip tur, atam da qolymen kóziniń jasyn syǵa túsip:

— Munda jaqsylyq... bolmaıdy... bolmaıdy... — dep kúńkildedi, daqpa-daqtap.

Men, tarantastardyń selkildep bara jatqanyna qarap, týmbanyń ústinde otyrmyn — bir mezette tarantastar buryshtan aınalyp ketti, sol kezde kókiregimde birdeńe sart etip, myqtap jabylyp qaldy.

Kún erte edi, úı terezeleriniń qaqpaqtary áli jabýly tur, keshede jan joq — kósheni buryn-sońdy tap osyndaı jym-jyrt kúıinde kórmegen em. Alystan malshynyń sybyzǵysynyń mazasyz kúıi estiledi.

— Shaı ishýge baraıyq, — dedi atam, qarymnan ustap. — Shamasy — taǵdyr seni menimen birge turýǵa jazǵan shyǵar; kirpishke shyrt-shyrt tartqan sirińkedeı, meniń tóńiregimnen ketpeı, shińkildep júretin boldyń ǵoı!

Atammen ekeýmiz erteden keshke deıin, tyrys úndemeı baqta kúıbeńdeımiz de júremiz; ol atyz qazady, bıemshek butalaryn baılaıdy, alma aǵashtarynyń kústerin qyrnaıdy, qurttardy óltiredi, men baıaǵy óz mekenimdi únemi jóndep áshekeıleýmen bolam. Atam erteń bóreneniń shetin kesip aldy da, jerge kileń taıaq qadady, ol taıaqtarǵa men qus torlaryn ilip qoıdym, kepken qýraıdan qalyń sharbaq toqydym da, sákiniń ústine kún men shyqshylaýǵa qalqa jasadym, — mekenim tipti jaqsy bop ketti.

— Óz jaıyńdy óz tileýińshe jaqsylap jóndeı bile bilgenin óte paıdaly, — dedi atam.

Onyń sózderin men qatty baǵalaımyn. Keıde ol ústine men shym tósep qoıǵan sákige jatyp alady da, sózderin zorǵa taýyp aıtqandaı, asyqpaı maǵan aqyl úıretedi:

— Sen endi shesheńnen birjola qol úzesin, onyń basqa balalary bolady, shesheń senen olardy jaqyn kóredi Ne paıda, ájeń de araq ishe bastady.

Bir nársege qulaǵyn tikkendeı, kópke deıin únsiz jatady da, — kóńilsiz sózderin samarqaýlana daqpa-daqtap, taǵy da aıta beredi.

— Ájeńniń araq ishe bastaǵany osymen ekinshi ret, — Mıhaıloǵa soldattyqqa barý kezegi kelgen kezde de ishe bastaǵan edi. Sosyn ol aljyǵan qaqbas, Mıhaıloǵa rekrýt kvıtansıasyn qylqyldap satyp alǵyzdy. Áıtpese, ol soldattyqta ózgerip te ketken bolar edi... Áı, senderdi me-e... Men bolsam, kóp keshikpeı ólemin... Bunyń aty — sen ózińmen óziń bop, jalǵyz qalasyn degen sóz, — japadan-jalǵyz, óz kúnińdi óziń kóresin, uqtyń ba? Endeshe, solaı. Óz jónińdi óziń taba biletin bolýǵa talpyn, — basqanyń yrqyna kónbe! Aqyryn ǵana, typ-tynysh, biraq — qaıyspaı júre ber! Jurttyń báriniń sózine qulaq salyp tyńda, biraq — óz súıgenińdi iste...

Búkil jazdy, árıne, jaýyn-shashyndy kúnderden basqa kúnderdi, baqta ótkizdim, jyly túnderde de sonda ájem syılaǵan kıizdiń ústine uıqtap júrdim; keıde ájem de baqta túneıdi, bir qushaq pishen ákelip, meniń tósegimniń janyna tósep jatyp alady da, kópke deıin maǵan áńgime aıtady. Áńgimesin tek:

— Qarashy, juldyz aǵyp tústi! Bul bireý-mireýdiń kúnasyz jany jabyqqany, jer anasyn saǵynǵany! Bir jerde jaqsy adamnyń dúnıege kelgeni ǵoı, — dep kútpegen jerden sóz qystyryp, bólip jiberedi.

Nemese:

— Jańa juldyz týdy, áne, qarashy! — dep kórsetedi maǵan. — Kóziniń jarqyraýyn kórdiń be! Oı, jaryqtyq kók aspan-aı, qudaıdyń jaltyraǵan oqaly shapanysyn ǵoı sen... — deıdi.

Atam:

— Salqyn tıedi ǵoı, aqmaqtar, aýyryp qalasyńdar, áıtpese shanshý qadalady. Ury keledi, tunshyqtyryp ketedi... — dep kúńkildeıdi.

Keıde mynadaı bolady, — kún batyp ketedi, jarqyraǵan altyn nur aspanǵa shashyraı tógiledi de — sene qalady, maqpaldaı qulpyrǵan kók jasyl baq altyn qyzyl shoqqa malynady; sonsoń tóńirektegi tamyljyǵan ińir qarańǵysy búrkegen nárseniń bári kózbe-kóz qaraýyta, óse, isine túsedi, kúnge bókken japyraqtar tómen buǵady, ósimdik ataýly jerge ıiledi, bar nárseniń bári jumsara, úlbireı túsedi, mýzykadaı unamdy alýan-alýan hosh ıistiń sál ǵana lebi esedi, — qıyr daladan mýzyka úni de qalyqtap keledi: bul áskerı lagerde tartylǵan keshki jıyn urany. Tún bolady, túnmen qabattasa kókiregińe, ananyń meıirimdi súıispenshiligindeı kóńil sergitetin qýatty bir nárse enedi, jym-jyrt tynyshtyq júregińdi uıań, mamyq qolymen aqyryn aımalaıdy da, umytylýǵa tıis nárseniń bári, — kúni boıy turǵan usaq-túıek, kúıinishti kirbińniń bári, — esińnen shyǵyp ketedi. Záýlim aspandy odan saıyn tereńite túsip, juldyzdardyń jarqyrap jańa bastaǵanyna kóz jiberip, shalqańnan túsip jatqan raqat-aq; bul túpsiz tereńdik sanalýan jańa juldyzdardy kózge kórsetip, birden-birge órleı túsip, ózińdi jerden op-ońaı joǵary kóterip áketedi, — álde búkil jer dúnıe sen qadarly bop kishireıip ketken be, álde seniń óziń aınalańdaǵy nárseniń bárimen aıqushaq qabysyp, tań-tamasha bop ósip, molaıyp, isinip barasyn ba dep tańqalasyn. Qarańǵylyq qoıýlana, tynyshtyq odan saıyn tyna túsedi, biraq jer-dúnıeniń bárine sezimtal shek kerilip qoıǵandaı, árbir dybys — qus uıqysyrap saırap jiberse de, kirpi júgirip ótse de, álde bir jerden adam daýysy aqyryn kúńk ete qalsa da — bári de kúndizgideı emes, sezimtal tynyshtyq ádeıi súısine kúsheıtip qoıǵandyqtan, erekshe jańǵyryp turady.

Syrnaı tartylyp basylady, áıel kúlkisi syńq etip óshe qalady, trotýar kirpishin qylysh syryldatyp óte shyǵady, ıt qyńsylap qoıady, — munyń bári de túkke turmaıdy, bul — solǵan kúnniń sońǵy túsken japyraqtary.

Daladan, kósheden shyńǵyrǵan mas daýystyń shańq ete qalatyn, aıaǵyn dúrs-dúrs nyǵaı basyp, áldekimniń júgirip ótetin keıbir túnderi bolady — buǵan etiń úırenip ketkendikten, kóńilin bólinbeıdi.

Ájem kópke deıin uıqtamaıdy, eki qolyn jastanyp alyp, meniń tyńdaǵan-tyńdamaǵandyǵymdy, sirá, eshbir elemeıtin de bolsa kerek, bir áńgimeni aqyryn ǵana jıdirmeletip aıtady da jatady. Sonsoń ózi túndi odan saıyn mańyzdandyra, odan saıyn kórkeıte túsetin bir ertegini árqashan tańdap ala da biletin.

Ájemniń baıaýlata aıtqan áńgimesi ústinde baıqaýsyz uıqtap qalamyn da, quspen birge oıanamyn; naq betińe kúnniń kózi túsip turady, tańerteńgi aýa qyza túsip, aqyryn buldyrap aqqan bulaqtaı esedi, alma aǵashtarynyń japyraqtary shyqty silkilep turady, shyqqa malynǵan kókoraı, hrýstaldaı móldirep, birden-birge jaınap, jyltyldaı túsedi, kókoraı betinen bulyńǵyr bý burqyrap jatady. Zeńbil aspan alabyndaǵy kún sáýlesiniń shapaǵy ulǵaıa, aspan kógere túsedi. Shyrqaý bıikte kózge kórinbeı boz torǵaı shyryldap turady da, kóńilińnen beı-jaı shattyq týǵyzyp, shapshańyraq tursam eken, bir nárse istesem eken, sóıtip aınalamdaǵy tiri jannyń bárimen qol ustasa dostyq ómir súrsem eken degen nıetke talpyntyp, alýan tústi beıne, dybystar kókregińe shyqsha sińiýmen bolady.

Bunyń ózi meniń búkil ómirimdegi eń tynysh, ári baıqampaz bop ótkizgen ýaqytym edi; óz kúshime ózim sený sezimim kóńilimde tap osy jazda qalyptasyp bekigen bolatyn. Ózim jabaıy bop kettim, jalǵyzdyqty súıetin boldym; Ovsánnıkov balalarynyń aıqaı-shýyn estigenimmen, olarǵa yntyq bolmadym, al óz aǵalarym kele qalsa, bu da meni eshbir qýantpaıtyn-dy, qaıta osylardyń ózi baqtaǵy qurylysymdy, — meniń derbes ilki istegen isimdi, búldirip ketpese ıgi edi, degendeı qaýip týǵyzatyn.

Atamnyń birden-eki qyzǵylyqsyz, kóńilsiz, ýaıymdy bola bastaǵan áńgimeleri de kóńilimdi aýlamaı qoıdy. Onyń ózi ájemmen álisin-áli urysysatyn, ony úıden qýyp shyǵa beretin boldy, ájem birese Iakov aǵaıdikine, birese Mıhaılo aǵaıdikine ketip qalady. Keıde ol birneshe kúndeı úıge qaıtpaı qoıady, asty atamnyń ózi ázirleıdi, qolyn kúıdirip alady, eńkildep eńireıdi, balaǵattaıdy, ydysty qıratady; sosyn kórine dúnıeqor bola bastady.

Atam keıde meniń kúrkeme kelip, shymnyń ústine jaıǵasyp otyryp alady, maǵan únsiz uzaq kóz salyp otyrady da, kútpegen jerden:

— Nege úndemeısin? — dep suraıdy.

— Tek ánsheıin. Nemene?

Ol maǵan aqyl úırete bastaıdy.

— Bizder barınder emespiz. Bizge eshkim de úıretpeıdi. Barlyǵyn ózimiz uǵa bilýimiz kerek. Basqalar úshin, ánekı, kitaptar jazylǵan, mektepter salynǵan, biraq bizder úshin áli eshteńe de pisip jetisken joq. Bárin de óz qolyńmen alasyn...

Sosyn tyrp etpeı, tilsiz, tipti qorqynyshtyǵa jaqyn kórinip oılanyp, siresip qalady.

Atam kúzdigúni úıin satty, biraq satpaı turyp, erteńgi shaı ústinde, kenet tomsara jáne tujyra sóılep:

— Al, sheshesi, seni men asyradym, asyradym — jeter endi! Óz tamaǵyńdy óziń tap, — dedi ájeme.

Ájem osy sózderdiń aıtylaryn áldeqashan bilgendeı, ári sony kútkendeı, oǵan orasan sabyrly kózben qarady. Shaqshasyn asyqpaı qolyna alyp, qompaq murnyna nasybaıdy bir myǵymdap saldy da:

— Qaıteıin! Solaı deseń, solaı-aq bolady taǵy... — dedi.

Atam alasa taý etegindegi tuıyq kósheden, bir kóne úıdiń jerqabatynan kishkentaı eki qarańǵy bólme jaldap aldy. Ájem jańa páterge kósherde, uzyn shandý taqqan eski shabatany qolyna alyp, ony pesh astyndaǵy qýystyń túbine tastap jiberdi de, júresinen otyryp alyp:

— Úı perisi urpaq basy, — mine, daıyn shana saǵan, ere júrshi óziń maǵan, jańa qonys jaılaýǵa, jańa baqyt saılaýǵa... — dep úıperisin shaqyra bastady.

Atam syrttan terezege úńilip:

— Saǵan men ala barǵandy kórsetermin, dinsiz! Meni masqaralap kórshi tek... — dep aqyrdy.

— Oı, baıqa, ákesi, jaman bop júrmesin, — dep eskertti ájem shyn nıetimen, biraq atam elirinip ketti de, ájemniń úıperisin ala ketýine tyıym saldy.

Mebel men kór-jer dúnıelerdi atam, órshelene saýdalasyp, balaǵattasyp, eskishi-tatarlarǵa úsh kúndeı satýmen boldy. Ájem terezeden qarap otyrady da:

— Áket! Qırat... — dep aqyryn aıqaılaı túsip, birese jylaıdy, birese kúledi.

Baǵymdy, kúrkemdi aıap, men de jylarmanǵa keldim.

Eki arbamen keshtik te, men úıdiń kór-jer zattaryń tıegen arbaǵa mindim, bul arba meni ádeıi ushyryp túsirgisi kelgendeı, sumdyq qatty selkildeýmen boldy.

Sosyn osyndaı, bir jaqqa ushyryp jibergendeı, órshelengen selkil sezimi ústinde, sheshem qaıtys bolǵansha, udaıy eki jyldaı ómir súrdim.

Atam jerqabattaǵy bólmelerge kóship shyqqasyn-aq kóp keshikpeı sheshem keldi, ózi júdeý, sup-sur, kózderi alaqandaı jáne kózderinde tańyrqap qaraǵandaı, ystyq bir nur bar; ákesin, sheshesin jáne meni búgin kórgendeı, únemi birtúrli úńile qaraıdy, úńile qaraıdy da ún qatpaıdy, al ógeı ákem bolsa, eki qolyn artyna ustap, saýsaqtaryn oınaqshytyp, aqyryn ǵana ysqyra, jótele túsip, bólmede tynbastan ersili-qarsyly júrdi de qoıdy.

— Qudaıym-aı, qalaı sumdyq ósip ketkensin! — dedi sheshem maǵan, ystyq alaqandarymen eki betimdi qysyp turyp. Ústindegi kıimi ásem emes, — ishin kómpıtip, kúldi balam qyzǵylt keń kóılekkıipti.

Ógeı ákem maǵan qolyn usyndy.

— Sálemet pe, shyraq! Al, haliń qalaı?

Sosyn aýany ıiskep kórdi de:

— Bilesiz be, — úılerińiz óte dymqyl eken, — dedi.

Ekeýi bir uzaq súrginge ushyraǵandaı moıyǵan, ústindegi kıimderiniń bári myj-myj, tozyp bitken, ózderine tek jatyp demalǵannan basqa, eshnárseniń keregi de joq tárizdi.

Shaı kóńilsiz ishildi, atam jańbyrdyń tereze áınegin jýǵanyna qaraı túsip:

— Sonymen — bári órtenip ketti me? — dep surady.

— Bári, — dep tolyq yspattady ógeı ákem. — Ózimiz azar aman qutylyp shyqtyq...

— Solaı de. Órt oıynshyq emes.

Sheshem, ájemniń ıyǵyna jabysyp alyp, onyń qulaǵyna birdeme dep sybyrlady, — ájem, jaryq sáýle qaryǵandaı, kózin kilmıtip otyr.

Bir mezette atam qyjyrta jáne baısaldana sóılep:

— Al, endi maǵan jetken habar boıynsha, taqsyr Evgenıı Vasılev, órt degen bolmapty, barlyǵyn sen kartaǵa utqyzyp jibergen kórinesin... — dedi.

Pogreb ishindeı, jym-jyrt bola qaldy, samaýyr burqyldap, tereze áınekterin jańbyr sabalap tur. Birazdan soń sheshem:

— Papajan... — dedi renjip.

— Papajan degende ne demeksin! — dep aqyrdy atam, úıdi basyna kóterip. — Budan artyq ne bolmaqshy? Soqyr táýekelge salynba dep aıtpap pa edim ózińe? Jińishkeniń túbi qyldaı degen, mine, osy, shyraǵym! Dvorán hanym, á? Qalaı, qyzym?

Tórteýi birdeı aıqaılap qoıa berdi, bárinen qatty daýyryqqan ógeı ákem. Men senege shyǵyp kettim, senedegi otyn ústine otyryp aldym da, tań-tamasha bop sileıip qaldym: sheshemdi aýystyryp jibergendeı, burynǵy sheshem emes, múlde ózgerip ketken. Bólmede otyrǵanymda bul shamaly baıqalǵan edi, biraq myna jerde, qarakóleńkede sheshemniń buryn qandaı bolǵany ap-anyq bop, esime tústi.

Sonsoń men baıqaýsyzda Sormovodaǵy, ishiniń bári jada, qabyrǵalary oboısyz, — bóreneleriniń ara-arasyndaǵy jikterine tútken kendir tyǵylǵan jáne kendiriniń arasy taraqanǵa lyq toly bir úıden kelip shyqtym. Sheshem men ógeı ákem terezeleri kóshege qaraǵan eki bólmede, ájem ekeýmiz — jalǵyz terezesin shatyrdan shyǵarǵan kýhnáda turdyq. Shatyr qabatynan zavod trýbalary qap-qara bop aspanǵa shanshyla soraıyp, qoıý buıra tútindi býdaq-býdaq atyp tur, qysqy jel tútindi búkil selo ústine qaptatady; bizdiń salqyn bólmelerimizden qoıý qurym ıisi únemi arylmaıdy. Gýdok tań-azannan:

— Hvoý, oý, oý-ý... — dep qasqyrsha ulyıdy.

Sákige shyqsań, terezeniń joǵarǵy áınekterinen, shatyrdyń arjaǵynan qart qaıyrshynyń tissiz qara aýyzyndaı ashýly turǵan fonar jaryǵy túsken zavod qaqpasy kórinedi, — toptalǵan kishkentaı adamdar qaqpaǵa toǵytylyp kirip jatady. Túste taǵy da gýdok; qaqpany qara ezýleri, kómeıin úńireıte ashyp shalqasynan qaıyrylady, kúısegen adamdaryn zavod qaıtadan qusady; adam bitken qara-qurym tasqyn sýdaı kóshege ıretile jóneledi, qarly, borandy jel adam ataýlyny úıdi-úıine tyqsyryp, ári jan-jaqqa jóńkiltip, kóshe boıymen zýlap esedi. Selo ústinen aspan óte sırek kórinedi: kún saıyn úı shatyrlarynan joǵary, kúrtik qardan joǵary qurym shalǵan ekinshi, jalpaq kúńgirt shatyr qalqyp turady; sol shatyr óziniń únemi ózgermeıtin muńdy túrimen oı-qıalyńnyń dińkesin qurtady da, kózińdi basyr qylady.

Keshtiǵurym, trýbalaryn sáýlelendirip, zavod ústinde bulyńǵyr qyzyl shapaq lepildep turady; trýbalar jerden kókke kóterilmeı, sonaý túnek bulttan jerge salbyrap turǵan sıaqty, — salbyrap turyp, qyzyl lep shyǵarady da ulyıdy, azynaıdy. Osynyń bárine qaraýdyń ózinen qatty jıirkenesiń yzaly sher janyńdy jegideı jeıdi. Ájem qyzmetshi áıel ornynda jumys isteıdi — as pisiredi, eden jýady, otyn ýatady, sý ákeledi, erteden qara keshke deıin jumystan qoly bosamaıdy, yńqyldap, kúrsildep, uıqyǵa silesi qatyp jatady. Keıde jumysyn bitirip bop, maqtaly syrmaq keýdeshesin kıedi de, ıýbkasynyń etegin joǵary túrinip alyp:

— Shalym onda ne kúıde turady eken, kórip qaıtaıynshy... — dep qalaǵa ketedi.

— Meni ala ket!

— Úsip ketesin, borandatyp turǵanyn kórmeımisin!

Sosyn ózi omby qarly soqyr soqpaqpen jeti shaqyrym jerge júrip ketedi. Meıizdeı sap-sary, ekiqabat sheshem, ylym-sylym, shashaqty sur shálige qaltyrap orana túsedi. Symbatty, zor denesiniń syıqyn ketiretin osy bir shálini men kirpideı jek kórem de, shashaǵynyń ushtaryn jula berem: úıdi de, zavodty da, selony da múlde jaratpaımyn. Sheshemniń aıaǵyna kıgeni myjyraıǵan kene kıiz baıpaq, shermıgen qarnyn juǵymsyzdandyra selk-selk etkizip, jótele beredi, surǵylt kók kózderi yzǵarlana jáne sustana jaltyraıdy da, kóziniń ózi úıdiń jalań qabyrǵasyna jabysyp qalǵandaı, soǵan álsin-áli telmire qadalady. Sheshem keıde terezeden saǵat boıy kóshege qarap otyrady; kóshe — jaq súıek sıaqty, birsypyra tisi kárilikten qaraıyp, qısaıyp ketken, birsypyrasy túsip qalǵan da, jaqtyń ózine qaraǵanda iri, jańa tister kelissiz qondyryla salynǵan tárizdi.

— Biz munda ne úshin turmyz?- dep suraımyn.

Sheshem:

— Áı, únińdi shyǵarmashy óziń... — dep jaýap qaıyrady.

Ol menimen az sóılesedi, kóbine-kóp tek:

— Baryp kel, alyp ber, alyp kel... — dep qana buıyryp otyrady.

Meni kóshege sırek shyǵarady, shyqqan saıyn úıge balalardan taıaq jep qaıtam, — tóbeles ózimniń táýir kóretin, ári eń qyzǵylyqty ermegim edi, oǵan jan-tánimmen beriletinmin. Sheshem meni belbeýmen jostyryp sabaıdy, biraq jazalaǵany odan saıyn yzamdy keltiredi de, kelesi saparda balalarmen odan beter órshelene tóbelesem, — sheshem odan beter jazalaıdy. Bir kúni men shesheme, eger sen sabaýyńdy qoımasań, qolyńdy tistep alam, dalaǵa qashyp ketem de, sonda úsip ólem dep eskerttim, — ol tańyrqap meni ıterip jiberdi, bólme boıymen bir júrip ótti de, sharshaǵandyqtan entige túsip:

— Bóltirik! — dedi.

Kóńilimdegi súıispenshilik dep atalatyn sezimniń áserli, qýanyshty armany kórkin joıdy, dúm-dúnıeniń bárine qarsy óshpendiliktiń býlyqqan kók jalyndy oty tutana tústi, kókiregimnen kúıinishti narazylyq sezimi, osy bir jupyny, qyzǵylyqsyz beker turmysta jalǵyzdyq sanasy oıana bastady.

Ógeı ákem maǵan qatal qarap, sheshemmen sóılespeıtin bop ketti, ózi únemi ysqyryp, jótele beredi de, túski astan keıin, soıdaq tisterin tis shuqýyshpenen muqıattap shuqyp, aınanyń aldynda uzaq turyp alady. Sheshemmen álsin-áli ursysa beretin, shesheme: «siz» dep ashýlana sóıleıtin boldy — onyń bul «sizildegeni» meni jaman yzalandyratyn. Shamasy, urys kezindegi óziniń sózderin men estimesin deıdi bilem, kýhnáǵa kiretin esikti myqtap jaýyp qoıady, biraq men onyń gúmbirlegen jýan daýsyna sonda da qulaǵymdy tigip otyram.

Bir kúni ol, aıaǵymen jer tepkilep:

— Sizdiń jeksuryn qarynyńyzdyń kesirinen men úıime eshkimdi qonaqqa shaqyra almaı júrmin, siz naǵyz sıyrsyz! — dep aqyrdy.

Tańqalǵandyǵymnan, qatty namystanǵandyǵymnan, sáki ústinde shorshyp ketkenim ǵoı, basymdy tóbege soǵyp, tilimdi qanatyp, qatty shaınap aldym.

Senbi kúnderi ondaǵan jumysshylar ózderine tamaq alýǵa berilgen qaǵazdaryn satýǵa ógeı ákeme kelip turady, jumysshylar tamaqty zavod dúkeninen alýǵa tıisti bolatyn; myna qaǵazdar olarǵa aqsha ornyna beriledi de, ógeı ákem bul qaǵazdardy jary baǵasyna satyp alady. Ol jumysshylardy kýhnáda, stol basynda mańǵazdana, tomsara otyryp qabyldaıdy, qaǵazdy qolyna alady da:

— Som elý tıyn, — deıdi.

— Evgenıı Vasılev, qudaıdan qoryqsaıshy...

— Som elý tıyn.

Bul ońbaǵan, nas turmys uzaqqa sozylǵan joq; sheshem bosanar aldynda meni atama aparyp saldy. Ol endi Kýnavınoda, alasa taý etegine, Napolnaıa shirkeýi beıitine taman tómen túsetin Peschanaıa kóshesindegi ekiqabat úıde, aýla jaqqa qaraǵan eki terezesi, orys peshi bar tar bólmede turatyn.

Atam meni qarsy alyp:

— Nemene-e? — dedi de, syqylyqtap kúlip jiberdi. — Týǵan shesheńnen bolmas artyq dos, — deýshi edi, endi, sirá: týǵan shesheń emes dos, kári saıtan atan dos! — deımiz taǵy. Áı, senderdi me-e...

Men jańa qonyspen tanysyp bolmaı-aq, ájem men balaly sheshem kelip qaldy, jumysshylardy qanaǵany úshin ógeı ákemdi zavodtan qýyp shyǵarypty, biraq ol bir jaqqa baryp kelip, ózin sol tabanda vokzalda bılet satýshy kasır ǵyp aldy.

Bostan-bos uzaq ýaqyt etti de, meni bir tas úıdiń jer qabatyndaǵy shesheme taǵy da apardy, sheshem sol tabanda meni mektepke bere saldy; mektepti ilki kúnnen bastap-aq qatty jek kórip kettim.

Mektepke men sheshemniń bashmaǵyn, ájemniń koftasynan kishireıtip tikken sholaq palto, sary kóılek jáne «balaǵyn syrtyna salǵan» shalbar kıip bardym, munyń barlyǵy da birden kelemej boldy, sary kóılek úshin men «qaıyqshanyń tuzy» degen ataqqa ilindim. Balalarmen tez úılesip kettim, biraq muǵalim men pop meni unatpady.

Muǵalimniń óńi sary, mańdaıy qasqa edi, óziniń únemi murny qanaýmen júretin; klasqa kelgende, eki tanaýyna maqta tyǵyp keledi, stolǵa kelip otyryp, myńqyldap sabaq suraıdy da, bir sózdi aıta berip, tanaýlarynan maqtany sýyryp alady, sonsoń basyn shaıqaı túsip maqtaǵa qarap qoıady. Beti jalpaq, totyqqan, qara baqyr tústes, ájimderi birtúrli kógeris tartqan, osy bettiń, ásirese, sumyraıyn shyǵaryp turatyn qorǵasyn tústes kózderi edi, kózderi meniń betime sonshama qatty jırendire qadalatyn edi de, betimdi únemi alaqanymmen súrtip tastaǵym kep otyratynmyn.

Men birneshe kúndeı birinshi bólimde, muǵalimniń stolyna taıaý aldyńǵy partada otyrdym, — bulaı otyrystyń ózine shydaý múmkin bolmady. Ol menen basqa eshkimdi de kórmeıtindeı:

— Pesko-ov, kóılegińdi jańǵyrt! Pesko-ov, aıaǵyńdy typyrshytpa! Pesko-ov, aıaq kıimińnen taǵy qaq turypty ǵoı! — dep únemi myńqyldap kep otyratyn.

Men munyń esesin sumdyq tentektikpen qaıyrýshy em: bir kúni tońazyǵan qarbyzdyń jartysyn qolyma túsirip aldym, ishin oıyp tastadym da qarakóleńke senedegi esiktiń blogyna jippen baılap qoıdym. Esik ashylǵan kezde qarbyz joǵary kóterildi de, muǵalim esikti jaýyp jibergen kezde — qarbyz onyń qasqa basyna tap etip, kıilip qaldy. Meni mektep qaraýylshysy muǵalimniń hatymen birge úıge aparyp saldy, bul tentektigim úshin myqtap taıaq jedim.

Endi birde onyń stolynyń tartpasyna nasybaı seýip qoıdym; ol sonshama qatty túshkire bastady, aqyry ornyna óziniń ofıser jezdesin jiberip, klastan shyǵyp ketti; jezdesi búkil klasqa «Patshany saqta, táńiri» jáne «Ah, erkindigim meniń, sen erkindik» óleńderin aıtqyzdy. Óleńdi teris aıtqan balalardyń bastaryna kisiniń kúlkisi kelgendeı birtúrli shyp etkizip, biraq aýyrtpaı, syzǵyshpen salyp qalyp otyrdy.

Din muǵalimi — kórkem, ári jas, shashy kúltelengen pop, mende «Eski jáne jańa ósıettiń qasıetti tarıhy» joq bolǵany úshin, ári óziniń sóz sóılegendegi ádetin kelemejdegenim úshin jek kórdi meni.

Ol klasqa kirip kelip, menen eń aldymen:

— Peshkov, kitapty ákeldiń be, joq pa? Ia, kitapty ákeldiń be? — dep suraıtyn.

— Joq. Ákelgenim joq. Ia, — dep jaýap beretinmin.

— Ia deýiń qalaı?

— Joq.

— Endeshe — ket úıińe! Ia. Úıińe. Óıtkeni, seni oqytqym kelmeıdi. Ia. Oqytqym kelmeıdi.

Men buǵan onsha renjı qoımaımyn, ketip qalamyn da, selonyń yzy-qyzy ómirimen tanysyp, sabaq bitkenshe kóshelerin kezip júremin de qoıamyn.

Poptyń bet-álpeti Aısanyń betindeı súıkimdi, kózderi áıeldiń kózderindeı meıirimdi jáne qoldary názik edi; qoldary ustaǵan nárseleriniń bárine birtúrli bıazy tıetin-di. Ol árbir nárseni — kitapty, syzǵyshty, qalamdy jany bar názik zattaı, tamasha eptep ustaıtyn, tap sol zattyń ózin táýir kórip, baıqaýsyz ustaǵandyqtan oǵan bir jazym ǵyp alarmyn dep qaýiptengendeı bolatyn. Balalarǵa ol onsha jyly shyraıly emes edi, biraq balalar ony sonda da táýir kóretin-di.

Meniń birkelki táýir oqıtynyma qaramastan, tártibim jaman bolǵany úshin kóp keshikpeı mektepten qýyp shyǵamyz dep jarıalady. Men muńaıyp qaldym, — maǵan munyń asa qolaısyz bolatyn qaýipi bar edi: sheshem kúnnen-kúnge ashýshań bolyp, meni ústi-ústine sabaı beretin bolǵan.

Biraq, bir jeńildik bolyp qaldy, — mektepke kútpegen jerden epıskop Hrısanf keldi, ózi sıqyrshy sıaqty jáne, umytpasam, búkir kisi edi.

Ústinde mol qara kıim, basynda birtúrli ersi qalpaq ózi tıtteı bop stol janyna kep otyryp, dalaqtaı jeńderinen qoldaryn shyǵaryp alyp: «Qane, balalarym, kelińder, áńgimeleseıik!» degen kezde, klastyń ishi birden jyp-jyly bop, kóńildenip ketti, bir súıkimdi jat lep kele qaldy.

Biraz baladan keıin stol janyna meni shaqyryp alyp:

— Jasyń neshede? — dep surady shyn nıetimen. — Tek qana ma? Boıyń qalaı uzyn, shyraǵym, á? Jańbyrda kóp turǵanbysyn, á?

Uzyn, úshkir tyrnaqty taramys qolyn stol ústine salyp, kishkene seldir saqalyn bir qolymen ýystap otyryp:

— Qanekı, qasıetti tarıhtan óziń jaratatyn bir nárseni aıtyp berseń qaıter eken? — dedi, meıirimdi kózderimen betime qadala qarap.

Kitabym joq, sondyqtan qasıetti tarıhty oqymaı júrmin degen kezimde, ol soppa qalpaǵyn túzep qoıdy da:

— Bul qalaı bolǵany? — dep surady. — Muny oqý kerek qoı! Biraq, bir nárse biletin bolarsyn, estigeniń bar shyǵar? Psaltyrdy bilem deımisiń? Bul jaqsy eken! Aıat ta bilem deımisiń? Ehe, qaraı gór! Áýlıeler ómir tarıhyn taǵy bilem deımisin? Óleńmenen deımisiń? Aý, seniń óziń bilgir ekensiń ǵoı, balam.

Qyp-qyzyl bop entigip, ózimizdiń pop kirip keldi, epısskop oǵan batasyn berdi, biraq pop meniń jaıymdy sóıleı bastaǵan kezde epıskop:

— Bir mınýt qana toqtaı turyńyzshy... — dep qolyn kóterip aldy. — Kánekı, dýana Alekseı jaıynda aıtyp kórseń qaıtedi?

— Orasan jaqsy óleńder ǵoı, shyraǵym, á? — dedi ol, bir óleńdi umytyp, toqtańqyrap qalǵan kezimde, — Taǵy ne bilesin?.. Patsha Davıd jaıynda deımisin? Ábden tyńdaıyn!

Onyń shyn tyńdap otyrǵanyn jáne ózine óleńderdiń unaǵanyn baıqap turmyn; menen ol uzaq surady, sonsoń bir mezette:

— Psaltyrdan oqydym deımisiń? Oqytqan kim? Atań meıirimdi kisi me? Ashýly deımisiń? Shynymen be? Al, endi óziń asa kóp tentek bolasyn ba? — dep tez-tez surastyryp, toqtaı qaldy.

Men qysylyp qaldym, biraq, ıá dedim. Pop pen muǵalim meniń shyn aıtqanymdy kóp sózben yspattap shyqty, epıskop olardyń sózin tómen qarap otyryp tyńdady, sonsoń kúrsinip qoıyp:

— Sen týraly ne aıtyp otyrǵandaryn estip turmysyn? Qánekı, beri taman kelshi! — dedi.

Kıparıs aǵashynyń ıisi múńkigen qolyn basyma salyp:

— Nege tentek bolasyn? — dep surady.

— Oqýdyń túk qyzyǵy joq.

— Qyzyǵy joq deımisin? Munyń qate sıaqty ǵoı, shyraǵym. Oqýdyń qyzyǵy bolmasa, nashar oqyr ediń ǵoı, al myna muǵalimder seni jaqsy oqıdy dep otyr ǵoı. Solaı bolsa, basqa bir sebebi bar shyǵar.

Ol qoıynynan kishkentaı kitapshany sýyryp alyp:

— Peshkov, Alekseı, — dep jazyp aldy. — Solaı eken. Biraq, sóıtse de, sen ózińdi óziń tejeńkireseń qaıtedi, shyraǵym, onsha kóp tentek bolmasań qaıtedi! Azǵantaı ǵana bolady, biraq kóbirek bop ketse, jurtty renjitedi ǵoı! Men durys aıtyp otyrmyn ba, balalar?

Kóptegen daýys:

— Durys, — dep kóńildene jaýap qatty.

— Sender kóp tentek bolmaıtyn shyǵarsyzdar?

Balalar:

— Joq. Bizder de kóp tentek bolamyz! Kóp! — dep, kúlimsireı sóılep, shýlap qoıa berdi.

Epıskop stýldyń arqalyǵyna shalqaıa tústi, meni ózine taman jaqyndatyp aldy da, jurttyń bári — tipti muǵalim men pop ta kúlip jibergendeı etip, tańdana sóılep:

— Apyr-aı, shyraqtarym-aı, shynynda senderdeı jas kezimde meniń ózim de myqty tentek bolǵan em! Munyń sebebi neden boldy eken, shyraqtarym? — dedi.

Balalar kúlisip otyr, ol, barlyǵyn op-ońaı shatystyryp, birin birine qarsylastyryp, balalarǵa suraqty jaýdyryp, odan saıyn kóńildendire tústi. Aqyrynda túregeldi de:

— Sendermen birge otyrǵanym jaqsy, tentekter, biraq attanatyn ýaqytym boldy! — dedi.

Jeńin ıyǵyna taman silkip jiberip, qolyn kóterip aldy da, jurttyń barlyǵyn qolyn arshyndata sermep, shoqyndyryp:

— Jaratqan qudaıtaǵalanyń qurmeti úshin, sizderdiń adal eńbek etýlerińdi tileımin! — dep bata berdi de: — Qosh turyńdar! — dedi.

Jurttyń bári:

— Qosh bolyńyz, ardaqty ata! Taǵy da kelip turyńyz, — dep shýlasty.

Ol, soppa qalpaǵyn ızeńdetip:

— Men be, — kelemin, kelemin! Senderge kóp kitap ala kelemin! — dedi.

Sosyn, klastan baıpańdap shyǵyp bara jatyp, muǵalimge:

— Balalardy úılerine taratyńyz! — dedi.

Ol meni senege qolymnan jeteleı shyqty da, sol arada, meniń betime eńkeıip:

— Sonymen sen — ózińdi óziń tejeńkirersin, jaraı ma? Nege tentek bolatynyńdy men bilemin ǵoı! Al, qosh tur, shyraǵym! — dedi aqyryn ǵana.

Kóńilim qatty tolqyp ketti, kókiregimnen birtúrli bir erekshe sezim qaınady da — muǵalim, klasty taratyp jiberip, meni alyp qalyp, endi seniń betegeden bıik, jýsannan alasa bolýyń tıispeı bastaǵanda, — onyń sózin tipti bar yqylasymmen, shyn nıetimmenen tyńdap shyqtym.

Pop ishigin kıip jatyp:

— Búginnen bastap sen meniń sabaqtarymda da bolýǵa tıissin! Ia. Tıissin. Biraq — tynysh otyratyn bol! Ia. Tynysh, — dep meıirimdene gúmbir-gúmbir etti.

Mekteptegi isterim jóndelip edi — úıde jaman oqıǵa bop qaldy: men sheshemnen bir som urlap aldym. Munyń ózi kúnburyn oılanyp istelgen qylmys emes edi: bir kúni keshtiǵurym, meni sábı balamen úı baǵýǵa tastap, sheshem bir jaqqa ketip qalǵan; jalyǵyp otyryp, ógeı ákemniń kitaptarynyń ishinen — áke-Dúmanyń «Dárigerdiń jazǵandary» degen bireýin ashtym da, arasynan — on somdyq jáne bir somdyq — eki qaǵaz aqshany kóre qoıdym. Kitap túsiniksiz boldy, ony jaýyp qoıdym da, bir somǵa jalǵyz «Qasıetti tarıh» túgil, sirá, Robınzon týraly kitapty da satyp alýǵa bolatyn shyǵar degen oı sap ete qaldy. Ondaı kitaptyń bar ekenin budan az ǵana buryn mektepte bilip alǵanmyn: aıazdy kúni, sabaq arasyndaǵy tynys kezinde balalarǵa ertegi aıtyp otyrǵam, bir mezette balalardyń bireýi julyp alǵandaı:

— Ertegi degen — qulyı ótirik, Robınzon ǵoı shirkin — kádimgideı shyndyq tarıh, — dedi mensinińkiremeı sóıledi.

Robınzondy oqyǵan taǵy da birneshe bala tabyldy, bul kitapty bári de maqtady, ájemniń ertegisi unamaǵandyǵyna jábirlenip qaldym da, Robınzon týraly: bul qulyı ótirik! — deý úshin, sol tabanda-aq Robınzondy oqyp shyǵýǵa bel baılaǵanmyn.

Kelesi kúni mektepke «Qasıetti tarıhty» jáne Andersen ertegileriniń dal-dul eki kishkene tomyn, úsh qadaq aq nan men bir qadaq shujyq ákeldim. Vladımır shirkeýi qorshaýy túbindegi kishkentaı qarakóleńke dúkende Robınzon da bar eken, sary muqabaly jup-juqa kishkentaı kitap, birinshi betine ań terisinen qalpaq kıgen, ıyǵyna ań terisin jamylǵan, uzyn saqaldy adamnyń sýreti salynypty, — bul maǵan unamady, al ertegiler dal-dul bolǵanymen, syrtqy túrine qaraǵanda da súıkimdi kórindi.

Uzaq tynys kezinde nan men shujyqty balalarmen bólistim de, bárimiz «Bulbul» atty tamasha ertegini oqı bastadyq — bul ertegi birden-aq júregimizdi bılep aldy.

«Qytaıdaǵy halyqtyń bári de qytaılar, ımperatordyń ózi de qytaı», — degen bul sózdiń ózi qarapaıym, quıqyljyǵan kóńildi mýzykasymen, taǵy basqa bir ǵajaıyp jaqsylyǵymenen ózimdi súısindire tań-tamasha qaldyrǵany áli esimde.

«Bulbuldy» mektepte oqyp bitire almadym — ýaqyt tar boldy, biraq úıge kelgen kezimde, qolynda taba tutqyshy bar, pesh aldynda jumyrtqadan quımaq pisirip turǵan sheshem birtúrli baıaý daýyspen:

— Bir somdy alǵan sen be? — dep surady menen.

— Aldym, minekı — kitap...

Sol taba tutqyshpen ózimdi armansyz-aq sabady. Andersenniń kitaptaryn tartyp aldy da, bir jerge máńgi-baqı tyǵyp tastady, munysy taıaqtan da jaman batty.

Mektepke birneshe kúndeı barmaı qoıdym, biraq sol kezde ógeı ákem meniń erligimniń jaıyn ózimen birge isteıtin serikterine, olar ózderiniń balalaryna baıandaǵan bolsa kerek, balalardyń bireýi bul ýaqıǵany mektepke jetkizipti, oqı kelgen kezimde, meni — ury degen — jańa ataqpen qarsylap aldy. Qyp-qysqa jáne ap-anyq bolsa da — qate, óıtkeni bir somdy alǵanymdy jasyrǵanym joq qoı. Muny túsindirmek bolyp em — nanbady, sonsoń úıge qaıtyp bardym da, endigári mektepke barmaımyn dedim shesheme.

Taǵy da ekiqabat, óń joq, tús joq, kózderi esalańdanǵan, taryqqan sheshem tereze aldynda Sasha inimdi emizip, balyqsha aýzyn ashyp, maǵan qarap otyr.

— Ótirik aıtyp otyrsyn, — dedi ol aqyryn ǵana, — seniń bir somdy alǵanyńdy eshkim bilmeıdi.

— Baryp, surap kór.

— Óziń aıtyp qoıdyń. Qane, aıtshy — óziń be? Baıqa, mektepke muny kim jetkizgenin erteń ózim baryp bilem!

Bir oqýshynyń atyn atadym. Sheshemniń júzi muńaıyp, kirjıe qaldy da, jasqa bulanyp qoıa berdi.

Men kýhnáǵa shyǵyp kettim, pesh tasasyndaǵy jáshik ústine salynǵan tósegime baryp jattym, jatqan kúıi, bólmede sheshemniń eńkildep jylaǵanyn tyńdaýmen boldym.

— Qudaıym-aı, qudaıym-aı...

Maı sińgen, qyzǵan shúberekterdiń juǵymsyz ısiniń ortasynda jatýǵa shydap bolmady, túregeldim de, syrtqa shyqtym, biraq sheshem:

— Qaıda barasyn? Qaıda? Beri kel!.. — dep aqyrdy.

Sonsoń ekeýmiz edende otyrdyq, Sasha sheshemniń tizesiniń ústinde jatyr, sheshemniń kóıleginiń túımelerin ustap, basyn ızep qoıady da:

— Bývýga, — deıdi, — ol: pýgovka, degeni edi.

Sheshemniń qoltyǵynyń astyna tyǵylyp otyrmyn, ol meni qushaqtap:

— Bizder — kedeımiz, bizdiń ár tıynymyz, ár tıynymyz... — dedi.

Biraq, meni ystyq qolymen qoltyǵyna qysa túsip, únemi birdeńeni aıtyp jetkize almaıdy.

Bir mezette:

— Ekaıa drán... drán! — dedi ol julyp alǵandaı; onyń aýzynan bul sózderdi budan buryn da bir estigen bolatynmyn.

Sasha:

— Dán! — dep qaıtalady.

Bunyń ózi bir tańǵajaıyp bala edi: ıkemsiz, qazanbas, ózi aınaladaǵy nárseniń bárine tamasha ásem kók kózderimen aqyryn jymyıyp, kúlimsireı jáne bir nárseni kútkendeı bop qaraıtyn. Tili orasan erte shyqty, únemi bir jaıbaraqat kóńildi kúıde ómir súrip, eshýaqytta da jylamaıtyn. Áljýaz edi, azar-azar eńbektep júretin de, meni kórgen kezinde, kóter dep talpynatyn, úlbiregen názik saýsaqtarymen qulaǵymdy ýqalaǵandy jaqsy keretin, saýsaqtarynan bir belgisiz sebepten porajaı gúliniń ısi shyǵýshy edi. Ózi baıqaýsyzda aýyrmaı qaıtys boldy; tańerteń, qashanǵy ádetinshe, tipti mop-momyn bop kóńildi otyrǵan, keshtiǵurym, túngi ǵıbadatqa qońyraý soǵylǵan kezde, stol ústine sulap ta qaldy. Bul ýaqıǵa ekinshi bala, Nıkolaı dúnıege kelgen soń kóp keshikpeı boldy.

Sheshem ýádesin oryndady: men mektepke qaıtadan taǵy ornalastym, biraq atam úıine taǵy da kóship barýyma týra keldi.

Bir kúni men keshki shaı ústinde syrttan kýhnáǵa kirip kelip, sheshemniń:

— Evgenıı, ótinem, ótinem senen... — dep qınala shyqqan aıǵaıyn estidim.

— Aq-maq-tyq! — dedi ógeı ákem.

— Biraq, men bilem ǵoı, — sen sol áıelge ketip barasyn ǵoı!

— Shyn ba-a?

Ekeýi birneshe sekýndteı ún qatyspady.

— Seniń óziń neǵylǵan jaýyz ońbaǵansyn... — dep jótelip qaldy sheshem.

Ógeı ákemniń sheshemdi salyp qalǵanyn estidim, bólmege júgirip kirdim de sheshemniń jer tizerleı qulap, tósin qaıqaıtyp, basyn shalqaıtyp, kózderi úreı shasha jaınap, arqasy men shyntaǵyn stýlǵa tirep otyrǵanyn, sosyn, tap-taza, jańa mýndır kıgen ógeı ákemniń sereıgen aıaǵymen sheshemdi tóske tepkilep turǵanyn kórdim. Stol ústindegi kúmistegen súıek sapty pyshaqty shap etip ustaı aldym, — munymen nan kesetin, sheshemniń qolynda ákemnen qalǵan jalǵyz nárse osy edi, — sol pyshaqty ustaı aldym da, bar pármenimmen ógeı ákemniń búıirine salyp qaldym.

Baqytyna qaraı, sheshem úlgirip Maksımovty qaǵyp jiberdi, pyshaq mýndırdi yrsyıta osyp, tek etin syzyp qana, búıirinen aǵyp ótti. Ógeı ákem, ah — dep, búıirin ustaı alyp, bólmeden atyp shyqty, biraq sheshem maǵan shap berip, kóterińkirep aldy da, baqyryp edenge alyp urdy. Meni, syrttan kelip, ógeı ákem arashalap aldy.

Tún boldy, ógeı ákem sonda da úıden ketip qaldy, sheshem pesh tasasyndaǵy maǵan keldi, meni aqyryn aımalap súıdi de:

— Keshir meni, aıyp mende! Aý, aınalaıyn, buǵan seniń qalaı batylyń bardy? Pyshaq salýǵa? — dep jylady.

Men shynymen jáne ne aıtqanymdy ózim kámil uǵyp, — ógeı ákemdi de baýyzdaımyn, ózim de baýyzdalyp ólem dedim shesheme. Osyny ister edim, eń bolmaǵanda istep kórer edim dep oılaımyn. Shalbarynyń sanyn bulyqtaǵan, sol bir jeksuryn, uzyn syıraq tipti qazir de kóz aldymda tur, onyń aýada sereńdep, áıeldiń tósin etiginiń tumsyǵymen tepkilegenin qazir de kórip otyrǵandaımyn.

Orystyń nadan ómiriniń osy bir aýyr surqıalyǵyn esime túsire otyryp, keıde men ózime: osynyń ózi shynynda sóz qylýǵa tura ma? — dep suraq beremin. Sosyn qaıtadan bekine túsip, sóz qylýǵa turady, — dep ózime ózim jaýap beremin; óıtkeni bunyń ózi — jany siri, jeksuryn shyndyq, ol osy kúnge deıin de ólgen joq. Adamnyń oı-sanasynan, kóńilinen, ózimizdiń aýyr jáne masqara ómirimizdiń bárinen túp tamyrymenen otap tastaý úshin, túp tamyryna deıin bilip alýǵa tıis shyndyq qoı bul.

Sosyn, bu sekildi surqıalyqtardy maǵan eriksiz sýrettetetin taǵy da, odan góri de mańyzdy bir sebep bar. Ol surqıalyqtardyń ózderi jeksuryn bolǵanymen de, kóptegen tamasha ásem jandardy ólgenshe janyshtap, bizderdi ezip turǵanymen de, orys adamynyń sonda da áli sonshama deni saý, ári jany jas, sol surqıalyqtardan arylyp keledi, arylý qolynan da keledi.

Bizdiń ómirimiz, neshe túrli aıýan ońbaǵandyq quıqasynyń sonshama óskeleń, ári qunarly bolǵandyǵymen ǵana tamasha emes, qaıta, osy quıqanyń astynan, adamǵa laıyq sáýletti ómirge qulash ura órkendeýimizge qaıtpas jigerimizdi kúsheıte túsip, ári jarqyn qasıettilik, adaldyq, ári tvorchestvolyq kúsh órshelene qaýlap shyǵyp kele jatqandyǵymen, adaldyq — adamdyq ósip kele jatqandyǵymen de tamasha ǵoı.

XII

Qaıtadan atam úıindemin.

─ Nemene, qaraqshy? ─ dep qarsy aldy ol meni, stoldy qolymen tyqyldata túsip. — Biraq, endi seni men asyramaımyn, ájeń asyrasyn!

— Asyrasam asyraımyn, — dedi ájem,. — So da sóz bolyp pa!

— Endeshe asyraı ber! — dep aqyryp qaldy atam. Biraq maǵan:

— Ájeń ekeýmiz birjola enshi alystyq, qazir ekeýmizdiń jyıǵan-tergenimizdiń bári de eki basqa... — dep túsindirip, sátte jaılanyp qaldy.

Ájem tereze aldynda, qoly qolyna juqpaı, shilter toqyp otyr, yrǵaqtary quıqyljyı tyqyldaıdy, jez túıreýishti qaptata qadaǵan kópshik kóktem kúniniń kózinen altyn kirpishshe jyltyldaıdy. Ájemniń ózi de som jezden quıylǵandaı — ózgermeıdi! Atam burynǵysynan góri de qýara, myrjıa túsken, jıren shashy surǵylt tartqan, qyımylynyń sabyrly mańǵazdyǵy asyǵys ábigershilikke aınalǵan, jasyl kók kózderi seziktene qaraıdy. Ájem kúle sóılep, atam ekeýiniń enshi alysqandarynyń jaıyn aıtyp berdi: atam oǵan búkil qumyra, tabaq ataýlyny, búkil ydys ataýlyny beripti de:

— Seniki — osy, menen endi osydan artyq eshteńe de dámetpe! — depti.

Sodan keıin ájemniń búkil eskilikti kóılek-kónshekterin, zattaryn, túlki ishigin tartyp alypty, barlyǵyn jeti júz somǵa satyp jiberipti de, aqshasyn óziniń ókil ákesi evreıge, jemis-jıdek satýshy saýdagerge ósimge beripti. Atamnyń dúnıeqorlyǵy naǵyz aýrýǵa aınalǵan, uıattan da ada bolǵan: qolónershiler ýpravasyndaǵy óziniń burynǵy serikteri, eski tanystarynyń — baı-kýpesterdiń úılerin kezip, balalarym dúnıe-múlkimdi oıran qyldy dep, solardan kómekke aqsha suraıtyn bolypty. Ózi bedeldi edi, oǵan syılyqty iri qaǵaz aqshamen mol beretin; atam, qaǵaz aqshalardy ájemniń murnyna taqaı bulǵap qoıyp, jas balasha maqtanyp:

— Kórdiń be, aqmaq? Saǵan munyń júz bóliginiń birin de bermeıdi! — dep, ájemdi kelemej etýshi edi.

Jınalǵan aqshany ol óziniń jańa jarany, seloda Hlyst ataqqa ilingen, uzyn boıly, qasqabas ıshige jáne onyń dúkenshi qaryndasy — maýjyraǵan, ári bal shyrynyndaı súıkimdi, qyzylshyraıly, som deneli, qarakóz qatynǵa esimge berip turatyn.

Úıdegi jaı-kúıdiń bári qatal tártippen bólinip qoıylǵan: bir kúni túski asty óz aqshasyna satyp alǵan azyq-túlikten ájem ázirleıdi, ekinshi kúni azyq-túlik pen nandy atam satyp ákeledi, biraq atamnyń kezekti kúni túski as dáıim nashar bolady: ájem jaqsy et alady da, atam ishek-qaryn, ultabar, ókpe-baýyr alady. Ekeýiniń shaı-shekeri eki bólek saqtalady, biraq shaıdy bir shaınekke salyp shyǵarady da, atam:

— Tura tur, toqtaı tur, — sen qansha saldyń? — deıdi seziktene sóılep.

Shaıdyń túıirlerin shaınekten alaqanyna tógedi de, ony birindep sanap shyǵyp:

— Seniń shaıyń menikinen góri usaq, sondyqtan meniń azyraq salýym tıis. Meniki irirek, shyǵymdyraq, — deıdi.

Ájem ózine de, oǵan da shaıdyń qyzylyn teń quısyn, sosyn ózi qansha shynaıaq shaı ishse, ájem de sonsha ishsin dep, qatty baqylap otyrady atam.

— Aqyrǵy bir-bir shynaıaqtan ishemiz be? — dep suraıdy ájem, shaıdyń sońyn taýysa quıarda.

Atam shaınekke úńiledi de:

— Endeshe — aqyrǵy bir-bir shynaıaqtan-aq bolsyn! — deıdi.

Tipti ıkon aldyndaǵy shamǵa da maıdy árqaısysy ózi satyp alady, — bul elý jyldaı birge jasasqan eńbekten keıin bolyp otyrǵan ýaqıǵa!

Atamnyń osy sekildi qýlyq-sumdyqtarynyń bárin kórgende meniń ári kúlkim keletin, ári júregim aınıtyndy, biraq ájeme — tek kúlki ǵana edi.

— Áı, qoıshy óziń! — dep jubatady ájem meni. — Al, nemene? Aljyǵan shal bolǵan soń, óstip aljasa beredi! Onyń ózi seksenge kelip qaldy ǵoı, — osynsha jasap kórshi! Meıli, aljasa bersin, kimge zıany tıer deısin? Al, endi men bolsam — bir úzim nandy ózime de, saǵan da tabamyn, qoryqpaı-aq qoı!

Men de aqsha taba bastadym: meıram kúnderi, tańerteń ertemen qapshyq alamyn da, maldyń súıegin, shúberek, qaǵaz, shege jınaý úshin, aýla-aýlany, kóshe-kósheni kezip ketemin. Eski-usqy alýshylar shúberek pen qaǵazdyń putyn jıyrma tıynnan, temirdi de sol baǵamen, súıektiń putyn segiz, on tıynnan satyp alady. Senbi saıyn ártúrli tovardan otyz, elý tıynǵa, al sáti túsip ketken kezde odan artyqqa da satyp, bul kásipti sabaqtan keıin meıramsyz kúnderi de jasaıtynmyn. Ájem menen aqshany alady da, jalma-jan ıýbkasynyń qaltasyna taǵa salady, sosyn tómen qarap turyp:

— Áı, raqmet saǵan, jan-kókegim! Ekeýmiz be — senimen ekeýmiz tamaǵymyzdy asyraımyz ǵoı. Ne qıyndyǵy bar deısin! — dep maqtaıdy meni.

Bir kúni, meniń bes tıyndyqtarymdy alaqanyna salyp, soǵan kózin jiberip, ájemniń úndemeı jylap turǵanyn, munartqan bir tamshy jasynyń bulttaı búrshik-búrshik murnynyń ushyna irkilip turǵanyn kórip qoıdym.

Oka ózeniniń jaǵasyndaǵy, áıtpese Peskı aralyndaǵy aǵash qoımalarynan otyn men juqa taqtaı urlaý — eski-qusqy jınaý kásibinen anaǵurlym paıdaly edi, — ol Peskı degen aralda jármeńke kezinde qalaı bolsa solaı jasala salǵan balaǵandarda temir satylatyn. Jármeńke ótkesin, balaǵandardy buzyp tastaıdy, biraq syrǵaýyl, taqtaılardy tekshelep jınap ketedi de, olar sol jerde, Peskı aralynda, kóktemde sý tasyǵansha-aq jatatyn. Qaladaǵy úı qojalary jaqsy taqtaı basyna on tıynnan beretin, kúnine eki-úsh taqtaı urlaýǵa bolatyn-dy. Biraq onyń sátti bolýy úshin, qaraýylshylardy boran, ne jańbyr pana-panaǵa eriksiz aıdap tyǵatyn jaýyn-shashyndy kúnder qolaıly edi.

Yntymaqty bir top balanyń basy quraldy: qaıyrshy mordva áıeldiń uly, súıkimdi, názik, ári únemi sabyrly, kóńildi bala Sanka Váhır; alaqandaı qara kózdi, shashy dýda-dýda, súıegi shyqqan aryq, ata-tegi belgisiz Kostroma — bul keıinirek, on úsh jasynda, qylmysty jas balalar kolonıasynda býynyp eldi, kolonıaǵa eki kógershin urlaǵany úshin túsken bolatyn; aqkóńil jáne meıirimdi tatar balasy, on eki jasar alyp Habı; beıit qaraýylshysy, ári qabyrshynyń uly, ustamaly aýrýy bar, jumǵan aýzyn ashpaıtyn, segiz jasar bala, sholaq muryn Iaz, al endi jasyna qaraǵanda eń úlkenimiz, tiginshi tul qatynnyń uly, aqyldy, ádil adam jáne judyryqtasyp tóbelesýge keremet qumar Grıshka Chýrka edi; bári bir kóshede turatyn adamdar bolatynbyz.

Urlyqtyń ózi seloda ádetke aınalǵandyqtan jáne qarny toıyp as ishe almaıtyn qala adamdarynyń kúneltetin birde-bir derlik kásibi sol bolǵandyqtan, kúna esebine qosylmaıtyn-dy. Aıjarymdyq jármeńkedegi tabys búkil bir jylǵa azyq bola almaıtyn, qurmetti úı ıeleriniń basym kópshiligi de «ózende kásip etetin» — tasqyn sý aǵyzyp áketken otyn men bórenelerdi ustaıtyn, jalpaq taban jelqaıyqpen usaq-túıek júk tasıtyn, biraq kóbinese barjydan zat urlaıtyn, sosyn jalpy kútimsiz jatqan nárseniń bárin talǵamaı qamtyp, Volga men Oka boılaryn timiskilep júretin. Jasy úlkenderi meıram kúnderi ózderiniń tabystaryn maqtan etip, kishileri tyńdap, ónege alatyn.

Jazǵyturym, jármeńke qarsańyndaǵy abyń-kúbiń ýaqytta selonyń kósheleri keshkilikte mas bop qulaǵan qolónershilerge, ızvozchıkterge, taǵysyn taǵy jumysshy jurtqa lyq toly bolady — selo balalary ylǵı solardyń qaltalaryn tintedi, bunyń ózi zańdy kásip edi, ony úlkenderdiń kóz aldynda, qymsynbaı jasaı beretin.

Aǵashshylardyń quraldaryn, jeńil kólikti ızvozchıkterdiń buranda kiltterin, aýyr kólikti ızvozchıkterdiń aǵash arbalarynyń beldikterinen kindik temir, tańba temirlerin urlaıdy, — bizdiń tobymyz mundaı istermen shuǵyldanbaıtyn-dy; bir kúni Chýrka:

— Men urlyq qylmaımyn, mamam ruqsat etpeıdi, — dep kesip aıtty.

— Endeshe, men qorqamyn! — dedi Habı.

Kishkentaı urylardy Kostromanyń deni súımeýshi edi, «ury» degen sózdi óte-móte nyǵaı aıtatyn-dy, sondyqtan bóten balalar mastardy tonap jatsa — olardy qýyp jiberetin, balany qolyna túsire alsa — ony sileıte sabaıtyn-dy. Bul badyraq kóz, kóńilsiz bala ózin eresek adammyn dep oılaıtyn, jaıaý júkshideı, aıaǵyn birtúrli teńsele basyp júretin, jýan, dóreki daýyspen sóılemek bolatyn, óziniń túri-túsiniń bári birtúrli topas, jasandy, kári edi. Urlyqtyń kúna ekendigine Váhırdyń senimi tolyq edi.

Biraq Peskıden taqtaı men syrǵaýyl urlaý kúna esebine alynbaıtyn-dy, budan bizderdiń eshqaısymyz qoryqpaıtynbyz, bul jumysty ózimizge jemisti bolǵandaı etip jeńildetetin bir sypyra tásilder oılap shyǵarǵanbyz. Keshtiǵurym, idir qarańǵysy túse bastaǵan kezde, áıtpese jaýyn-shashyndy kúni Váhır men Iaz bókken dymqyl muzdyń ústimenen qarasýdan ótip, Peskıge qaraı sapar shegedi, — bular, qaraýylshylardyń nazaryn ózderine aýdarmaq bop, tasalanbaı barady da, biz tórteýmiz ár jermen buqpalap jetemiz. Iaz ben Váhırden seskengen qaraýylshylar olardy baqylaıdy, bizder kúnburyn belgilengen teksheniń túbine jyınalysamyz, árqaısymyz júgimizdi iriktep alamyz da, júırik joldastarymyz qaraýylshylardy ózderiniń sońynan júgirtip, mazaq qyp júrgen kezde, bizder keıin tartamyz. Árqaısymyzdyń qolymyzda bir-bir arqan, arqannyń bir shetinde yrǵaq qyp búkken úlken shege, taqtaıdy ne syrǵaýyldy sonymen ilip alyp, ony qardyń jáne muzdyń betimen súıretip áketemiz, qaraýylshylar bizdi eshýaqytta da baıqamaıdy, al, baıqaı qoısa — qýyp jete almaıdy. Ákelgen júgimizdi satyp, shyǵarǵan aqshany altyǵa bólemiz, — kisi basyna bes tıynnan, keıde jeti tıynnan keledi.

Bul aqshaǵa tamaǵyńdy bir kúnge myqtap toıǵyzasyn, biraq Váhır sheshesine shırek ne jarty shyny araqtyq aqsha ákelmese, sheshesi ony sabaıtyn-dy. Kostroma, kógershin ustamaq bop, aqsha jınap júrgen, Chýrkanyń sheshesi naýqas bolatyn, ol aqshany qaıtse de kóbirek tappaq bop tyrysatyn; óziniń týǵan qalasyna qaıtpaq bop, Habı da aqsha jınap júrgen; Nıjnııge kelgen soń kóp keshikpeı sýǵa ketip ólgen nemere aǵasy ertip shyqqan eken Habıdi o qaladan, Habı qalanyń atyn umytyp qalǵan, onyń tek Volgaǵa jaqyn jerde, Kamanyń boıynda ekeni ǵana esinde bolatyn.

Bu qalanyń ózi bir sebepten qatty kúlkimizdi keltiretin-di, bizder qıǵash kóz tatar balasyn:

Bir qala bar Kamada,

Bilmeımiz biz — o qaıda!

Usynsań jetpes qol da,

Jetkizbes júrsek jol da!

— dep óleń aıtyp, mazaqtaýshy ek.

Habı ilki ázirde bizderge ashýlanyp júrdi, biraq bir kúni Váhır, ózine qoıylǵan atyna laıyq kógershinshe gúrildegen daýyspen:

— Bunyń ne? Joldastaryna ashýlana ma eken adam degen? — dedi.

Tatar balasy uıalyp qaldy da, Kamadaǵy qala týraly óleńdi ózi de ándetetin bolyp aldy.

Degenmen, bizge taqtaı urlaýdan góri, shúberek pen súıek jınaý unańqyraıtyn-dy. Bunyń ózi jazǵyturym, qar ketken soń jáne jármeńkeniń jan joq tas kóshelerin tap-taza ǵyp jýyp ótken kóp jaýyndardan keıin óte-móte qyzǵylyqty boldy. Jarmeńke bolatyn jerdegi jyraqanalardan árqashan kóptegen shege, temir synyqtaryn jınap alýǵa bolatyn-dy, bizder keı-keıde baqyr, kúmis aqsha da tabatynbyz, biraq, dúken qatarlarynyń qaraýylshylary bizderdi qýalamaýy, ári qapshyqtarymyzdy tartyp almaýy úshin, olarǵa ne eki tıyn tóleýimiz, ne ólerdeı jalynýymyz tıis edi. Degenmen, bizdiń qolymyzǵa aqsha ońaı túse qoımaıtyn-dy, biraq ózimiz tatý turdyq ta, keıde az-maz renjiskenimizben, — aramyzda birde-bir tóbeles bolǵany esimde joq.

Bitimshimiz Váhır edi, onyń ózi bizderge der kezinde birtúrli bir erekshe sózder aıta biletin-di; qarapaıym sózder, — sonyń ózi bizderdi tańyrqatyp, uıaltyp tastaıtyn-dy. Bu sózderdi onyń ózi de tańyrqaı sóıleýshi edi. Iazdyń soraqy qylyqtary onyń kóńilin jyqpaıtyn, seskendirmeıtin, ol jamandyqtyń bárin shet kórýshi edi.

— Al, endi osynyń ne keregi bar? — dep suraıtyn-dy, sosyn kerek emes ekenine kózimiz jetýshi edi.

Váhır óz sheshesin «meniń mordovkam» dep ataıtyn, — munysy bizderdiń kúlkimizdi keltirmeıtin.

— Meniń mordovkam keshe úıge taǵy da ólerdeı mas bop, azar keldi! — dep qýlandyra sóıleıdi ol, altyn tústes dóńgelek kózderin jaltyldatyp. — Esikti shalqasynan ashyp qoıdy, bosaǵaǵa otyryp aldy da, óleńge basty kep, basty kep, beıshara!

Sabyrly Chýrka:

— Qandaı óleń aıtty? — dep suraıdy.

Váhır, tizesin shapalaqtaı túsip, shyryldaǵan ashshy daýyspen sheshesiniń ánin salyp beredi:

— Taq-tuq etip taıaǵy,

Terezeni qaǵady,

Kóshege tura júgirdik,

Jas malshy tur, biz kórdik!

Batqan kúnniń qyzyly,

Malshy-Borka — qyrmyzy —

Saıratty kep sybyzǵy, —

Selo tyńdap, myzyldy!

Ol osy sekildi albyrt óleńderdi kóp bilýshi edi jáne olardy ánge óte ásemdep salatyn-dy.

— Sonymen, — dep sózin jalǵastyra berdi ol, — sheshem sol tabaldyryqta otyrǵan kúıi uıqtady da qaldy, úıdi sýytyp jiberdi, tipti pále boldy, qalshyldap baramyn, úsip kete jazdadym, biraq ony ornynan qozǵaıyn desem — álim kelmedi. Sosyn búgin tańerteń oǵan: sen nege osynsha sumdyq maskúnem boldyń? — dedim. Biraq ol: eshteńe etpes, az ǵana shydaı tur, kóp keshikpeı ólemin ǵoı! — dedi.

Chýrka shynymen:

— Ol kóp keshikpeı óledi, tulaboıynyń bári isip ketken, — dep qostap qoıdy.

— Sen qaıǵyrar ma eń? — dep suradym men.

— Endi qaıtedi dep eń? — dep tańyrqady Váhır. — Shynynda meniń sheshem jaqsy ǵoı...

Sondyqtan, bizdiń bárimiz de, mordovkanyń Váhırdy teksermeı sabaı beretinin bile tura, ony shyn jaqsy kisi dep, senýshi ek, keıde tipti bir sátsiz bolǵan kúnderi de Chýrka:

— Kelińder, Váhırdyń sheshesine araqqa ortamyzdan bir-bir tıynnan jınap bereıik, áıtpese ol Váhırdy sabaıdy ǵoı! — dep usynatyn.

Qosymyzdaǵy saýattylarymyz — Chýrka ekeýmiz edik; Váhır bizderdi qatty kúndeýshi edi de, tyshqannyń qulaǵyndaı sertıgen qulaǵyn tartqylaı túsip:

— Mordovkamdy jerlegen soń, men de mektepke baramyn, meni oqýǵa al dep muǵalimniń aıaǵyna jyǵylamyn. Oqyp shyqqan soń, — arhıereıge, áıtpese tipti patshanyń ózine baǵbandyqqa jaldanam!.. — dep kógershinshe gúrildeıtin.

Shirkeý salýǵa aqsha jınap júrgen shal men mordovka ekeýi jazǵyturym, bir shyny araǵymen birge qulaǵan otyn kesindisiniń astynda qaldy; áıeldi aýrýhanaǵa aparyp saldy, sosyn salmaqty Chýrka:

— Júr, bizdiń úıde tur, meniń mamam seniń saýatyńdy ashady... — dedi Váhırge.

Váhır biraz ýaqyt ótkennen keıin, basyn joǵary qaıqaıta túsip:

— Balakeıa dúkeni... — dep mańdaısha jazýlaryn oqıtyn boldy.

Chýrka:

— Bakaleıa ǵoı, albasty! — dep túzetedi ony.

— Kórip turmyn ǵoı, biraq áripsheler oınaqshyp almasa beredi.

— Áripter!

— Áripsheler — ózderin oqyǵanǵa qýanyp, oınaqshıdy!

Váhır aǵash, ósimdik ataýlyǵa degen óziniń súıispenshiligimenen bizdiń bárimizdi ári kúldiretin, ári tańqaldyratyn-dy.

Qumdy jerdegi bytyrańqy sloboda ósimdikke óte kedeı, tek keıbir aýlalarda ǵana jalǵyz-jarym syıda quba taldar, qısyq-qısyq aıýbadam butalary soraıyp turatyn, sosyn qorshaý irgelerinen óńsiz, qý shep shaq qyltıyp kórinetin; bizdiń bireý-mireýimiz sol sheptiń ústine otyra qalsa, Váhır ashýlanyp:

— Shópti nege japyrasyzdar? Bylaıyraq, qumǵa otyrsańdar qaıtedi, sizderge báribir emes pe? — dep kúńkildeıtin.

Onyń kózinshe quba taldyń bir tıtteı butaǵyn syndyrý, aıýbadamnyń sheshek atqan butaǵyn julý, ıa Oka jaǵasyndaǵy qyzyl taldyń shybyǵyn kesip ala qoıý yńǵaısyz bolýshy edi — ol árdaıym, jaýrynyn búlk etkizip, qulashyn jan-jaqqa jaza túsip:

— Barlyq nárseni syndyra beretinderińiz qalaı? Neǵylǵan saıtan edińder! — dep tańyrqaıtyn.

Onyń tańyrqaǵanynan barlyǵymyz da uıalatynbyz.

Senbi saıyn qyzyq oıyn quratynbyz, — keshe kósheden eski shabatalardy jınap, olardy bir eleýsiz túkpirlerge úıip, oıynǵa búkil apta boıy daıyndalatynbyz. Senbi kúni keshtiǵurym Sıbır prıstanynan júkshi tatarlar top-tobymen úılerine kele jatqan kezde, bizder bir kósheniń torabynan oryn teýip, tatarlarǵa shabata jaýdyra bastaımyz. Alǵashqy kezde bul olardyń yzasyn keltirdi, olar bizderdi qýalap, balaǵattap júrdi, biraq kóp keshikpeı oıynǵa olardyń ózderi de salynyp ketti; aldarynda ne kútip turǵanyn kúnburyn bilip, urys maıdanyna olar da kóptegen shabatamen qarýlana keletin boldy; ony azsynyp, bizderdiń soǵys quralymyzdy tyǵatyn jerimizdi bilip alyp, ózderi talaı urlap ketip te júrdi. Bizder:

— Bul oıyn bolmaıdy! — dep shaǵynatynbyz olarǵa.

Sosyn olar shabatalardy ekige bólip, jartysyn bizge beredi de, urys bastala jóneledi. Olar bir ashyq jerge sap quryp turady, bizder qıqý salyp, shabatany jaýdyryp, olardy shyraınala shapqylaımyz, aıaqqa dáldep tıgen shabata ushyryp túsirip, bizderdiń bireý-mireýimiz ekpinmen qumǵa omaqasa qulasaq, olar da áýligip, kósheni basyna kótere qarqyldap kúlisetin.

Qyzý oıyn uzaqqa, keıde ábden ymyrt jabylǵansha sozylady, qala adamdary jınalysady, burysh-buryshtyń tasalarynan qarap, tártip saqtamaq bop, kúńkildesip turady. Dymqyl, shań-shań sharatalar áýede ushqan qarǵasha zýlaıdy, keıbireýimizdiń myqtap sazaıymyzdy tartatyn da kezimiz bolady, biraq janyńa batyp, jábir kórgenińnen tapqan raqatyń basym kórinetin.

Tatarlardyń qyzynýy bizden olqy túspeıtin-di; bizder kóbine-kóp urysty bitirip, solarmenen birge arteline baramyz, onda olar bizdi jylqynyń tátti etin, ovoshtan pisirgen birtúrli bir erekshe kóje berip, qonaq etedi, as artynan maıǵa ılegen tátti baýyrsaqpen qoıý taqta shaı ishemiz. Shetinen — alyp kúshti, bul nán adamdardy bizder táýir kóretinbiz, ózderinde sábılik tárizdi, kóńilge óte qonymdy bir nárse bar bolatyn, — momyndyǵy, myzǵymas aqkóńildigi, ári bir-birine kózqarasynyń yqylastylyǵy, baısaldylyǵy meni óte-móte tańqaldyrýshy edi.

Bulardyń bári de kúlgende shek-silesi qata, óte tamasha kúletin-di, sosyn ózderiniń arasynda — Kasımovodan shyqqan qısyq muryn, erteginiń alyptaryndaı asqan kúshti bir mujyq bar edi, bir kúni ol jıyrma jeti puttyq nán qońyraýdy barjydan edáýir jerdegi sý jaǵasyna kóterip apardy. Kúle sóılep:

— Vvý, vvýi Shóp tatyǵan jasyq sóz, bes tıyndyq — pasyq sóz, altyn aqshadaı — asyl sóz! — dep, daýryǵa aıǵaı saldy.

Bir kúni ol Váhırdy alaqanyna otyrǵyzyp, joǵary kóterdi de:

— Mine, osy arada tur, aspanda turý kerek! — dedi.

Jaýyn-shashyndy kúnderi bizder Iazdyń úıine, ákesiniń beıit basyndaǵy qaraýyl lashyǵyna jınalatynbyz. Ákesi bir súıekteri qısyq-qısyq qoly up-uzyn, jaǵal-jaǵal adam bolatyn: tıtteı basyndaǵy shashy da, totyqqan betindegi saqal-murty da óńsiz, túte-túte; basy qý oshaǵan sıaqty da, qyldaı, uzyn moıny sonyń sabaǵy tárizdi. Birtúrli sary kózderin múláıimsip kilmıte qaraıdy da, dybyrlap sóılep:

— Qudaıym uıqyny qashyra kórmesin! Ýh! — dep, keńkildep qoıady.

Bizder úsh mysqal shaı, bir osmýshka qant, nan, Iazdyń ákesine arnap — áman shırek shyny araq satyp alamyz; Chýrka oǵan:

— Samaýyr qoı, jaman mujyq! — dep buıyrady yzǵarlana sóılep.

Mujyq kúlimsireı túsip, qańyltyr samaýyrdy qoıady, bizder shaı qaınaǵansha, óz jumystarymyzdyń jaıyn keńesip otyramyz, ol bizderge:

— Esterińizde bolsyn — erteń joq birsigúni Trýsovtar qyrqyn beredi, zor qonaqasy bolady, — senderge súıek, mine, sonda kóp bolady! — dep, dostyq aqylyn aıtady.

— Trýsovtardykiniń súıegin qyzmetshi áıeli jınaıdy, — deıdi bilmeıtini joq Chýrka.

Váhır terezeden beıitke kóz jiberip:

— Kóp keshikpeı toǵaı aralaýǵa da shyǵamyz, oı dúnıe-aı! — dep qıalǵa shomady.

Iaz jurttyń báriniń betine muńdy kózin sala túsip, únemi bir til qatpaıdy, sol til qatpaı otyrǵan kúısizderge óziniń oıynshyqtaryn, — sypyryndy tastaıtyn shuńqyrdan taýyp alǵan aǵash soldattaryn, aıaǵy joq attaryn, mys synyqtaryn, túımelerin kórsetedi.

Iazdyń ákesi stolǵa alýan túrli shynaıaq, krýjkalaryn jaıady, samaýyr ákep qoıady, — Kostroma shaı quıýǵa otyrady da, shal óziniń shırektigin iship alyp, peshke shyǵyp, sol aradan soraıǵan moınyn sozyp, bizderge japalaq kózderin salyp jatady:

— Oı, qyrylǵyrlar-aı óńsheń, — ózderi tipti bala sıaqty emes qoı, á? Ah, urylar, qudaıym uıqyny qashyra kórmesin! — dep kúńkildeıdi.

Oǵan Váhır:

— Bizder múlde ury emespiz! — deıdi.

— Olaı bolsa, kishkentaı urysyńdar...

Iazdyń ákesi mazamyzdy ala berse, — Chýrka:

— Qoısaıshy, jaman mujyq! — dep ashýlanyp, aqyryp qoıady oǵan.

Bul kisiniń qaı úıde syrqat adamdar bar ekenin, sloboda halqynan jýyq arada óletinderin bas-basyna aıta bastaǵany maǵan, Váhırge jáne Chýrkaǵa múlde unamaıtyn-dy, onyń ózi muny raqattana jáne jany ashymaı áńgimeleýshi edi, sosyn bizderge óziniń áńgimeleriniń unamaıtynyn baıqap:

— Eh-e, qorqasyńdar ma, buzyqtar? Báse! Endi kóp keshikpeı, bir jýan adamnyń ólgenin kórersińder, — oı, ol kópke deıin shirýmen jatady ǵoı? — dep, bizderdi jorta mazaqtap, óshiktiredi.

Onyń sózin tyıyp tastaıdy, — degenmen ol:

— Biraq shynynda sizderdiń de ólýińiz tıis qoı deımin, jýyndy shuńqyrlaryn timskileýmen uzaq ómir súrmessizder! — dep qylqyldap qoımaıdy.

— Endeshe, ólsek — óle de ketermiz, — dedi Váhır, — bizderdi perishte ǵyp áketedi...

— Sizderdi me-e? — dep entigedi Iazdyń ákesi tańyrqaǵandyǵynan. — Kádimgi — sizderdi me? Perishte ǵyp ákete me?

Qarqyldap kúledi de, ólgen adamdar jaıynda neshe túrli jaman áńgimeler aıtyp, taǵy da kelemejdeıdi.

Biraq bul kisi, keıde julyp alǵandaı, mińgirlegen báseń daýyspen birtúrli bir tańǵajaıyp áńgimeler aıta bastaıtyn.

— Tyńdańdarshy, balalar, toqtaı turyńdar! Bile bilseńiz, burnaǵy kúni bir qatyndy jerledi, o qatyn týraly hıkaıany — onyń qandaı kúsh ekenin bilip aldym ǵoı, balalarym.

Onyń ózi áıelder jaıynda óte kóp áńgime jáne de ylǵı bir pasyq áńgimeler aıtýshy edi, biraq onyń áńgimelerinde bir suraq bergendeı, muńdylyq tárizdi birdeńe bar-dy, bizderdi ol ózimen birge oı oılaýǵa shaqyrǵandaı bolatyn da, ony yqylastana tyńdaıtynbyz. Ol óz sózderin suraqpen bólip jiberip, olaq, jón-josyqsyz sóıleıtin, biraq onyń áńgimelerinen bizdiń zerdemizge birtúrli bir mazasyz úzindiler men jurnaqtar qonyp qalatyn-dy:

— Ol áıelden: «Órtti kim jiberdi!» — dep suraıdy. «Men jiberdim!» «O qalaı, aqmaq? O kúni túnde úıinde bolǵanyn joq, aýrýhanada jatyr ediń ǵoı! — «Órtti men jiberdim!» Ol nege bulaı deıdi eken? Ýh, qudaıym uıqyny qashyra kórmesin...

Iazdyń ákesi, reńsiz, jalań beıittiń qumyna óz qolynan jerlegen, árbir selo adamynyń ómir tarıhyn biledi dese de bolǵandaı edi, ol bizdiń kóz aldymyzdan úı-úıdiń esigin ashqandaı, ózimiz sol úılerge kirgendeı, jurttyń qalaı ómir súretinin kórgendeı bolatynbyz, bir mańyzdy, maǵnaly nárse sezetinbiz. Onyń ózi búkil túnboıy tań atqansha sóıleýge talmaǵandaı. Biraq qaraýyl lashyqtyń terezesi, ińir qarańǵysyna bólenip, kúńgirt tarta bastasymen-aq, Chýrka:

— Men úıge qaıtam, áıtpese mamekem qorqady. Menimen birge kim qaıtady? — dep stol basynan túregeledi.

Barlyǵymyz da ketemiz; Iaz bizderdi qorshaýǵa deıin shyǵaryp salady, qaqpany jabady da, totyqqan, súıegi shyqqan betin qorshaý keregesine basyp turyp:

— Qosh turyńdar! — deıdi mińgirlep.

Oǵan bizder de — qosh tur! — dep aıǵaılaımyz. Ony beıit basyna tastap ketý bizge árqashan da yńǵaısyz bolatyn. Bir kúni Kostroma, artyna qarap qoıyp:

— Erteń oıana ketip, onyń ólip qalǵanyn da kórermiz, — dedi.

— Iazdyń turmysy bárimizdikinen de jaman, — deıtin Chýrka álsin-áli, biraq Váhır:

— Bizderdiń turmysymyz múlde jaman emes... — dep, únemi qarsy sóıleıtin.

Meniń óz qaraýymsha da, bizderdiń turmysymyz jaman emes edi, — kóshedegi bul erkin ómir maǵan óte unaıtyn-dy, joldastarym da unaıtyn, bular kóńilimde birtúrli bir óte úlken sezim oıatatyn, olarǵa árqashan da bir jaqsylyq istesem eken degizip, kóńilim alyp-ushyp turatyn-dy.

Mekteptegi halim taǵy da qıyndap ketti, oqýshylar meni eski-usqy terýshi, qańǵybas qaıyrshy degen ataqqa ilindirip, mazaq etetin boldy; endi bir kúni, bir keristen keıin, menen jýyndy shuńqyrdyń ıisi shyǵady, sondyqtan menimen qatar otyrý múmkin emes dep aryz etti muǵalimge. Bul shaǵymǵa tym qatty jábirlengenim jáne osydan keıin mektepke barýym qıyn bolǵany áli esimde. Shaǵym qastyqpen oılap shyǵarylǵan bolatyn: kúnde tańerteń óte muqıat jýynatynmyn, shúberek jyınaǵanda kıgen kıimimmen mektepke eshýaqytta da kelmeıtinmin.

Biraq aqyrynda, úshinshi klasqa emtıhan da berip shyqtym, nagradqa ınjıl, qatyrma muqabaly Krylov mysaldaryn, «Fata-Morgana» degen — túsiniksiz tıtýldy taǵy da bir muqabasyz kitapsha aldym, maqtaý qaǵaz da berdi. Bul syılyqtardy úıge ákelgen kezimde, atam qatty qýandy, kóńili jibip ketti de, munyń bárin de saqtap qoıý kerek jáne kitaptardy ózimniń qobdıyma kiltke salyp qoıamyn dedi. Ájem birneshe kúnnen beri syrqattanyp jatqan, aqshasy da joq eken. Atam:

— Sizder meni súıegime taqaı iship-jep qurytýǵa qaldyńyzdar, áı, senderdi me-e... — dep úhlep, zarlaýmen boldy.

Kitaptardy bir kishkene dúkenge alyp baryp, elý bes tyıynǵa satyp jiberdim, aqshasyn ájeme berdim, al maqtaý qaǵazdyń betine bir jazýlar jazyp búldirdim de, sol tabanda-aq atamnyń qolyna tapsyrdym. Ol qaǵazdyń búkteýin jazbastan jáne meniń tentektigimdi baıqamastan, ony muqıattap tyǵyp qoıdy.

Mektepten qutylyp alyp, keshe turmysyna taǵy da erkindep enip kettim, endi odan saıyn jaqsy boldy, — kóktemniń qulpyryp turǵan kezi edi, tabysymyz molaıyp ketti, jeksenbi kúnderi búkil tobymyzben ertemen dalaǵa qaraǵaıly toǵaıǵa ketemiz, seloǵa maýjyrap sharshap, bir-birimizge dostyǵymyz odan saıyn bekip, ábden ymyrt jabylǵan soń qaıtamyz.

Biraq mundaı ómir uzaqqa sozylmady — ógeı ákemdi jumystan shyǵaryp tastady, ol taǵy da bir jaqqa joq bop ketti, kishkentaı inim Nıkolaı men sheshem atamnyń úıine kóship keldi de, meniń moınyma tárbıeshi áıeldiń mindeti júkteldi, — ájem qalaǵa ketken edi, sonda bir baı kýpestiń úıinde plashanısanyń betine kesteli jamylǵy toqyp jatqan-dy.

Til-aýyz joq qaýsap bitken sheshem, dúnıeniń bárine sumdyq úreıli kózben qarap, aıaǵyn azar-azar alyp júredi, inim mysqyl aýrý, eki aıaǵynyń tobyqtarynda irińdegen jaralary bar, ári sondaı shynjaý, tipti qatty daýystap jylaı da almaıdy, qaryny ash bolsa, tek saı-súıegińdi syrqyrata yńyranýmen ǵana bolady, toq kezinde uıqyly-oıaý qalǵyp jatady da, qalǵyǵan kúıi birtúrli bir tańǵajaıyp etip kúrsinip, mysyqtyń balasynsha, aqyryn ǵana pyryldaýmen bolady.

Atam onyń ár jerin yqylastana basyp-barlap kórdi de:

— Buǵan tamaqty táýirleńkirep bergen jón bolar edi, biraq bárińizge birdeı tamaǵym da jetpeıdi ǵoı... — dedi.

Sheshem, buryshtaǵy tóseginiń ústinde otyryp:

— Oǵan kóp kerek emes qoı... — dep, qarlyǵa kúrsinip qoıdy.

— Anaǵan — az ǵana, mynaǵan — az ǵana, jınala kele, kóp bop shyǵady ǵoı...

Atam qolyn bir siltedi de:

— Nıkolaıdy syrtqa, kúnniń kózine, qumnyń ústine otyrǵyzyp qoıý kerek... — dedi maǵan qarap.

Qapshyqpen taza qurǵaq qum tasyp ákeldim, ony tereze aldyna kúnshýaqqa bir shoqa ǵyp úıdim de inimdi, atamnyń nusqaýynsha, moınynan keltire kómip qoıatyn boldym. Balaǵa qumda otyrǵany unaıtyn-dy, jaltyraǵan aq shyǵyrshyqpen qorshaýly, tek óńkeı kógildir qarashyǵy ǵana bar, aǵy joq — ǵajaıyp kózderin raqattana qysyńqyrap, jyltyldata qaraıdy meniń betime.

İnime birden qatty baýyr basyp kettim. Atamnyń shesheme:

— Ólýdiń onsha kóp qıyndyǵy joq qoı, sen ómir súre bilseń eken, — dep qyryldaǵan daýysy talyp estilip turǵan terezeniń aldyndaǵy qumnyń ústinde óziniń qatarynda jatqan meniń oıymda ne baryn, inim túgel túsinip otyrǵandaı kórinedi maǵan.

Sheshem uzaq jóteledi...

Bala qolyn qumnan sýyryp alyp, aqseleý basyn shaıqaı túsip, maǵan qaraı talpynady; shashy sırek, aǵara jyltyldaıdy, shúńkıgen beti kóne, ári aqyldy.

Ekeýmizdiń janymyzǵa taýyq, mysyq jaqyndap kelse, Kolá solarǵa kópke deıin kózin salyp otyrady, sonsoń meniń betime qaraıdy da, bolar-bolmas qana kúlimsirep qoıady, qasynda otyra-otyra jalyqqanymdy, ózin tastaı sala, kóshege qasha jónelgim kep otyrǵanymdy inim sezip otyrǵan joq pa eken? — degendeı, osy kúlki kóńilimdi abyrjytady.

Aýla — alaqandaı, tap-tar, ári las, búkir taqtadan salynǵan saraıshyqtar, otyn qoımalary men pogrebter qaqpadan bastalyp keledi de, ıile baryp, monshaǵa tireledi. Úıilgen qaıyq synyqtaryna, otyn kesindilerine, taqtaılarǵa, dymqyl jańqalarǵa shatyrlary lyq toly, — meshandar osylardyń bárin sý tasyp, seń júrgen kezde Okadan ustaıdy. Sosyn búkil aýlanyń ózi qolapaısyz úıme-júıme ǵyp jyıa salǵan ártúrli aǵashqa lyq toly; sý armansyz sińgen aǵash, sasyq ıisi ańqyp, kúnge bógip jatyr.

Jap-jaqyn jerde usaq maldyń bonásy bar, munda kún saıyn tańerteń buzaý móńirep, qoı mańyrap jatady, múńkigen qan ıisi sonshama qoıý — ıistiń ózi keıde tipti shańytqan aýada seldir-kúreń tor bop jelpinip turǵandaı kórinedi maǵan.

Baltanyń jelkesimen eki múıizdiń aralyǵynan uryp taldyrǵan maldar ókirgen kezde, Kolá kózin kilmıtedi de, erinderin bultıtyp, sirá, sol dybysty eliktep qaıtalaǵysy keletin shyǵar:

— Ffý... — dep úrlep qana qoıady.

Atam túste terezeden basyn suǵyp:

— Asqa kelińder! — dep aıqaılaıdy.

Balany tizesine otyrǵyzyp, atamnyń ózi tamaqtandyrady, — kartopty, nandy shaınap alady da, qısyq saýsaǵymen Kolányń juqaltaı erinderi men súp-súıir kegine jaǵyp tıtteı aýzyna salady. Az ǵana tamaqtandyryp bop, atam balanyń sholtıǵan kóılegin túrip, onyń shámpıgen qarnyna saýsaǵymen túrtip-túrtip qoıady da:

— Bolar ma eken? Álde taǵy da bereıin be? — dep oılastyrady daýystap.

Esik janyndaǵy qarakóleńke buryshtan sheshemniń:

— Ózińiz kórip otyrsyz, — ol nanǵa umtylyp otyr ǵoı! — degen daýsy estiledi.

— Sábıdiń esi joq! Ol toıǵanyn bilmeıdi...

Sosyn Kolányń aýzyna shaınaǵan asty taǵy da surady. Osylaı tamaqtandyrǵanǵa qarap otyrýdyń ózinen ólerdeı arlanamyn, alqymymnan qysa tunshyqtyryp, júregimdi aınytady.

— Al jarar! — deıdi atam aqyrynda.

— Má, mynany sheshesina aparyp ber.

Kolány kóterip alamyn, — ol yńyrsyp, stolǵa umtylady. Butaqtary synǵan shyrsha aǵashyndaı, up-uzyn, jip-jińishke sheshem, qyryldap, etsiz qý súıek qoldaryn sozyp, aldymnan kóteriledi.

Sheshem tipti mylqaý bop qaldy, qyrqyraǵan daýyspen anda-sanda bir sóz aıtqany bolmasa, buryshta kún uzyn bir til qatpaı, ólgeli jatyr. Onyń óleıin dep jatqanyn ózim, árıne, sezip bilip júrdim, onyń ústine, ásirese keshtiǵurym, syrtty ińir qarańǵysy basyp, terezeden seńseń ıisindeı jylymshy, maıly sasyq ıisi kelip turatyn kezde, ólim týraly atam da mazany alyp, tym kóp sóıleıtin boldy.

Atamnyń kereýeti túpki buryshta, ıkon aldyna jaqyn turatyn. Atam ıkon men terezege basyn bere jatatyn, jatyp alyp:

— Minekı, — óletin ýaqyt ta jetti. Qudaı aldyna ne usqynymyzben baramyz? Ne deımiz? Ómir boıy ábiger bop, birdeńe istegen bop júrgen sıaqtymyz... Nendeı muratqa Jettik?.. — dep, qarańǵyda kópke deıin kúńkildeýmen bolady.

Men pesh pen tereze aralyǵyna, edende jatyp uıqtaımyn, boıym syımaıdy, aıaqtarymdy pesh astyndaǵy qýysqa jibersem, tarakan qytyqtaýmen bolady. Osy buryshta talaı azap shektim, — atam as pisirip júrip, tutqysh pen kóseý saptarymen terezeniń kózin únemi syndyrýmen bolady. Osy sekildi aqyldy adamnyń tutqysh sabynyń artyǵyn kesip tastaýǵa kezi jetpeı júrgeni kúlkimdi de keltiretin, tańqaldyratyn da edi.

Bir kúni qumyrasyndaǵy birdeńesi tasyp ketken soń ol asyǵysta tutqyshty qatty julqa tartyp qalam dep, terezeniń kóldeneń kergishin, qos kózin oıyp túsirdi, pesh kómeıindegi qumyrany tóńkerip alyp, ony da qıratty.

Shaldy munyń óte qatty renjitkeni sol, edenge otyra qaldy da:

— Qudaıym-aı, qudaıym... — dep jylap jiberdi.

Kúndiz, atam shyǵyp ketken kezde, nan kesetin pyshaqty aldym da, tutqysh saptarynyń úsh súıemdeı jerin kesip tastadym, biraq atam, meniń istegen isimdi kóre sala:

— Qarǵalǵan saıtan, — aramen kesýiń kerek edi ǵoı, aramen! Eki shetinen eki oqtaý shyǵar edi, ekeýin satýǵa bolatyn edi, albastynyń tuqymy — dep ursa bastady.

Sosyn qoldaryn dalbalaqtatyp, senege júgirip shyqty.

— Kirispeseń qaıtedi... — dedi maǵan sheshem.

Sheshem avgýst aıynda, jeksenbi kúni túske jaqyn qaıtys boldy. Ógeı ákem ketken jaǵynan tek jýyrda ǵana kelip, taǵy da bir jerde qyzmet istep júrgen, Kolá men ájem onyń vokzal janyndaǵy tap-taza páterine kóship te shyqqan bolatyn, jýyq arada sheshemdi de sonda aparmaq edi.

Qaıtys bolatyn kúni tańerteń sheshem maǵan aqyryn bolǵanymen, burynǵysynan góri ashyqtaý, jeńildeý daýyspen:

— Evgenıı Vasılevıchke baryp kel, oǵan: men kelsin dep eginedi degeısin, — dedi.

Qolymen jer taıanyp, tósekke kóterilińkirep otyryp aldy da:

— Júgir shapshańyraq — dedi taǵy da.

Sheshemniń kózderinen kúlimsiregendeı bir tosyn nur shashyraǵandaı bop kórindi maǵan. Ógeı ákem túski ǵıbadatta eken, ájem meni qaraýylshy evreı áıelge nasybaı ákelýge jiberdi; daıyn nasybaı joq eken, qaraýylshy áıel nasybaı ýqalaǵansha kúte turýǵa, sosyn ony ájeme aparyp berýge týra keldi.

Atamnyń úıine qaıtyp kelgen kezimde, ashyq kógildir tústi taza kóılek kıgen, ásemdep taranǵan, burynǵysyndaı mańǵaz sheshem stol basynda otyr eken.

— Táýirsiń be? — dep suradym, bir sebepten úreılenińkirep.

Sheshem maǵan jaman kózimen qarap:

— Beri kel! Qaıda qańǵyp júrdiń, á? — dedi.

Men jaýap berip úlgirmeı-aq, ol shashymnan ustap alyp bir qolyna aradan jasaǵan uzyn solqyldaq pyshaq aldy da, pyshaqtyń jalpaǵymen meni qulashtap salyp-salyp qaldy, — pyshaq qolynan ushyp tústi.

— Kóter! Beri ber...

Pyshaqty kóterip aldym da, stolǵa tastaı berdim, sheshem meni ıterip jiberdi; shesheme qorqa qaraı túsip, peshtiń kerteshine baryp otyrdym.

Ol stýldan turyp, óziniń buryshyna aqyryn jyljyp bardy, tósekke jatty da,terlegen júzin oramalmen súrte bastady. Qoly qaltyldaı beredi, eki ret betin janap baryp, kópshikti syıpap ótti.

— Sý bershi...

Shelekten shynaıaqpen sý áperdim, basyn azar kóterip, sál ǵana bir urttady da, qatty kúrsinip, muzdaı qolymen meniń qolymdy qaǵyp jiberdi. Sonsoń buryshtaǵy ıkonǵa bir qarap alyp, kózin maǵan aýdardy, kúlimsiregendeı bop, erinderin jybyrlatty da, uzyn kirpigin kózine aqyryn jaýyp jiberdi. Eki qolynyń qary ash búıirińe siresip jabysyp qaldy da, qoldarynyń basy, saýsaqtaryn bolar-bolmas qımyldatyp, tamaǵyna taman qozǵalyp, kókireginiń ústimen jyljydy. Júzinde bir kireýke qubylady, sol kireýke betine tereńdep sińip, sarǵaıǵan terini soldyra, muryndy qýsyra tústi. Aýzy tańyrqaı ashyla bastady, biraq demalǵany sezilmeıdi.

Sheshemniń tóseginiń janynda shynaıaqty qolyma ustaǵan kúıi, onyń júziniń solyp, surlana túskenine qarap, ólsheýsiz uzaq turyp qalyppyn.

Atam kirip keldi.

— Sheshem qaıtys boldy... — dedim men oǵan.

Ol:

— Nege ótirik aıtasyń? — dep tósekke qaraı qaldy.

Peshke taman bardy da, peshtiń qaqpaǵy men tabany qatty saldyrlatyp, pırogty sýyryp ala bastady. Men sheshemniń qaıtys bolǵanyn bilip, atam muny qashan uǵar eken dep kútip, oǵan qarap turmyn.

Kenep pıdjak, aq fýrajka kıgen ógeı ákem keldi. Dybysyn shyǵarmaı stýl aldy, ony sheshemniń tósegine taman apardy da, julyp alǵandaı, stýlmen edendi túıip qalyp:

— Ay mynaý ólip qalypty ǵoı, qarańdar... — dep, jez kerneıshe, qatty aıqaılap jiberdi.

Atam kózin bajyraıta ashyp, peshtiń qaqpaǵyn qolyna ustaǵan kúıi, soqyr kisishe súrine-qabyna, peshten beri qaraı aqyryn qozǵalyp keledi.

Sheshemniń qabyryn qurǵaq qummen kómip tastaǵan soń, ájem molalardyń arasymen, soqyr kisishe, betiniń aýǵan jaǵyna ketip bara jatqan kezinde, kreske soǵyldy da, betin buzyp aldy. Iazdyń ákesi ony qaraýyl lashyǵyna alyp baryp, ájem jýynyp bolǵansha, maǵan:

— Ah, senbisiń, — qudaıym uıqyny qashyra kórmesin, sen neǵyp tursyń, á? Bunyń ózi sondaı is qoı... Men durys aıtyp turmyn ba, ájesi? Jarly da, baı da — bári de sapar sheger molaǵa, — solaı ma, ájesi? — dep, aqyryn jubatý sózderin aıtyp turdy.

Ol terezege jalt qarap, lashyqtan kenet júgire shyqty, biraq sol sátte masaırap qýanyp, Váhırmen birge qaıtyp keldi:

— Mynany qarashy ózin, — dedi ol, synǵan shpordy maǵan usynyp, — nendeı tamasha nárse, qarashy! Váhır ekeýmiz muny saǵan syılaımyz. Dóp-dóńgelek emes pe, qarashy, á? Qazaq kıip júrip, joǵaltqan shyǵar — basqa eshkim de kımeıdi... Bul nárseniń ózin Váhırden satyp alaıyn degen em, eki tıyn bergem...

— Nege ótirik aıtasyn! — dedi Váhır, aqyryn bolǵanymen ashýlana sóılep, biraq Iazdyń ákesi, meniń aldymda sekeńdep, Váhırge kózin qysa túsip:

— Váhırmysyń, á? Qatalyn-aı! Endeshe, saǵan muny syılaıtyn men emes, osy-aq bolsyn, osy... — dedi.

Ájem jýynyp boldy, isingen, kógergen betin oramalmen orap aldy da, meni úıge júr dep shaqyrdy, — úıde tıebersin ústinde araq ishiletinin de, múmkin, ursysyp ta qalatyndaryn bilip, — barmaımyn dedim. Mıhaıl aǵaı shirkeýde turǵan kezdiń ózinde-aq Iakovqa:

— Búgin iship alamyz ba, á? — dep entigip turǵan.

Váhırdyń esi-derti meni kúldirý shpordy ıegine kıdi de, jerden tilimen oshaǵan alyp kórsetti. Iazdyń ákesi:

— Mynanyń istep jatqanyn qarashy ózin, qarashy! — dep aıǵalap, jorta qarqyldap kúle berdi. Biraq munyń bári de kóńilimdi kótermeıtinin kórgen soń, ol shynymenen: — Qoı, bolar, esińdi jınashy! Bárimiz de ólemiz, qus ekesh, qus ta óledi! Beri qara: shesheńniń beıitine men shym tósep bereıin — qajet pe? Osy qazir-aq sen, Váhır, men — dalaǵa shyǵaıyq bizben birge meniń Sankam da barady; shym oıyp alamyz da, beıitti keremet qyp jasaımyz, — odan artyq beıit bolmaıdy!

Maǵan bul unap ketti de, bárimiz dalaǵa shyqtyq.

Sheshemdi jerlegennen keıin birneshe kún ótken soń atam:

— Al, Lekseı, sen — medal emessiń, saǵan meniń moınyma taǵylýdyń oryny joq, sondyqtan sen kisige júrýge ket... — dedi maǵan.

Sosyn kisige júrýge kettim.

Aýdarǵan Jaýlybaı Qosybaev

---