InfoHub Logo

Búgin Qaısabaı aǵa traktoryn kún eńkeıe sóndirdi. Ózi tym kóńildi — kúndik norma asyra oryndaldy. Kabınadan shyǵyp, maı-maı kepkisin sheship, taban balyqtaıyn alaı bir, bylaı bir aýdaryp, shynjyr tabanǵa soǵyp-soǵyp aldy. Bes mashınadan bes kógen kóz shoqıyp, aýzyna qarap otyr edi, solarǵa byj-tyj ájimderine deıin kúlip qarady.

— Shóldedińder me, sharshadyńdar ma?— Sál oılandy.— Jarar,— dedi esepsiz sharshaǵan únmen.— Búgindikke jarar. Oraqty sýyryńdar!

Balalar shóp mashınalarynan sozalańdaı syrǵyp, áreń túsip jatty. Kúni boıy temir oryndyq ústinde terbelip, bel syrqyraǵan, aıaq uıyǵan... Tomarǵa tıip, qaqalyp qalmasyn dep, oraqqa qaraı-qaraı kóz de talǵan.

Keshki dala qıalaı túsken kún sáýlesine bógip shańytyp túr. Shybyn-shirkeı, jyndy kóbelekter, masa, jarqanat, japalaqtar — bári qaıshylasyp, aýada ómir jolyn syzyp, shym-shytyryq ushady. Jańa orylǵan jas shóptiń dymqyl ıisi ańqıdy. Kókjıekke ıegin malyp úlgergen qan qyzyl kún betine kúmis mızam oratylyp qalypty. Baqbaq men qamystyń myń mıllıon úlpildegi mıdaı aralasyp, mańyp ushady. Demińdi ishke tartsań, murynǵa da kirip ketedi. Amalsyz tanaýdy áýege tańyraıtyp kóterip tastap, neshe qaıta túshkiresiń. Keýdeń tazaryp, bastaǵy bulyńǵyr birdeńeler aıqyndalyp sala beredi.. Ra-a-qat!

Balalar jerge jata qap, mashına astyna kirip ketip, oraqtardy zý-zý sýyrady. Ot bolyp janyp turǵan oraq qol tıgizbeıdi. Túkirip qalsań, túkirigin dereý shyj etip, sekirip túsedi. Saýsaq kúıdirip, aýzymen úrgilep, jalǵyz aıaqtap sekirip júrgender de bar. Kók qýraımen basy-kózderin sabalap, masa-shirkeımen alysyp, qý janyn qoıarǵa jer taba almaı júrgender de jeterlik.

Qaısabaı aǵa kabına tabaldyryǵyna quıryq basyp, qulashtap shylym tartady. Zaıdash atty baýyrsaq muryn, bitik kóz, jaıyn aýyz bala:

— Qosqa traktormen qaıtamyz ba, aǵa?— dedi Qaısekeńe bir túrli ózeýreńkireı qarap.

— Traktor qalady. Telejkimen qaıtamyz.

Pishenshilerdiń qosy bes shaqyrym jerde. Aýyr "DT" jylan baýyry salpyldap, aryldap-gúrildep jetkenshe mı shaıqalady, qulaq tunady, tomardan tomarǵa qarǵyp-sekirip, traktordyń ózi de shashylyp qala jazdaıdy. Sońǵy kúnderi pishenshiler qosqa rezeńke dońǵalaqty tirkeme arbamen qaıtyp júr. Kók "Belarýs" arbany tirkep alyp qustaı ushqanda, masa, shybyn-shirkeılerdi shańǵa kómip ketedi. Qaısekeńniń telejkisi sol ressorly tirkeme arba...

Tirkeme, áne, keń jazyqtyń qaq ortasynda qańqıyp tur. Anaý shette "tyrt-tyrt" dep júrgen "Belarýs" desteni salyp bitirmeı, tirkeme ornynan tapjylmaıdy. Oǵan deıin tosý kerek, shydaý kerek.

Úıirimen otyrǵan balalar:

— Ertegi aıt...

— Búgin kimniń kezegi?— dep, bir-birin shapqa túrte bastady.

Iegi alǵa ıtinińkirep bitken uzyn bet Eleýsiz:

— Eı, sender de... Ertegi tyńdaıtyndaı soǵurlym besikten beli shyqpaǵan jas balamyz ba?— dep, aıaq astynan mardamsydy. Bul ózi er jetýge tym asyǵyp júrgen bala edi. Asyqqany sol ǵoı, segizinshi klastyń áne bir sháltik aktıvıs qyzyna qyryndapty.— Qaısabaı aǵa, soǵys týraly áńgime aıtyńyzshy.

Temekiniń byqsyǵan tútinine basy aınalyp. otyrǵan Qaısekeń til qatpady. Qart traktorıst soǵysty da, soǵys týraly áńgimeni de jaqtyrtpaıdy. Oqta-tekte avtoklýb kelip, soǵys kıno kórsetse, ornynan turyp, qosqa ketip qalady. Mahabbaty kóp úndilik fılmderdi unatady.

Eleýsiz quıysqanǵa orynsyz qystyrylǵanyn sezdi me, jym boldy.

Qaısabaı aǵa ma, ol kisi áńgimege sarań ekeni sarań, áıtse de adam janyn aıtqyzbaı túsinedi. Ol osy zamatta azamattyń jumysyn istep, balanyń asyn iship júrgen bes mashınısti ishi ezile jaqsy kórip otyr. Shóp shabý ma, shóp shabý ońaı is emes. Kún kókjıekten qylt etse boldy, brıgadır Shaıahmet balalardy uıqyly-oıaý kúıi tósekten julyp alady. Brıgadırde jazyq joq, sovhoz malyńda azyq joq, qumnyń onsyz da tazdyń shashyndaı sırek shebi shok bolyp kúıip barady. Sodan kúni boıy aptap astynda, shóp mashınanyń ústinde selkilde de selkilde! Shynjyr taban astynan burqyldap ushqan shań kirpik tutady, tanaý biteledi, ony azsynsań traktordyń gúrili men oraqtyń shyryly qulaq tundyrady. Kesh jatady. Mine, etterin sý sıpamaǵanyna eki apta... Monsha alystaǵy aýylda. Alystaǵy aýylda kishkene ini-qaryndastary, áke-shesheleri, ata-ájeler bar. Al, saǵynbaı kór! Endeshe, bulardyń keıbir erkeligin aýyrsynbaı kóterip alý kerek. Shóp kerek shyǵar, biraq balalyq — máńgilik! Balalyǵynan aıyrýǵa bolmaıdy myna balǵyn qarakózderdi.

Qaısekeń temeki tuqylyn kerzi etiginiń tabanyna salyp, náshtep turyp myjyp sóndirdi. Áıtpese órt ketýi yqtımal, shyr aınala shabyndyq. Ornynan túregelip, shalbarynyń shańyn qaqty.

— Soǵysty qaıtesińder... Biz qyryqpyshaq bolyp soǵystyq, so da jetedi. Anaý "Belarýs" jýyr mańda aýylǵa qaıtpaıdy.— Qaltasynan kishi-girim mına sekildi jalpaq qol saǵatyn sýyrdy — kezinde maıdannan ala kelgen qyryq jylǵy "Pobeda". Tat basqan qaqpaǵyn syrt ashty.— Ýaqyt bar. Myna byq jerde masaǵa talanǵansha, anaý dóńge shyǵyp samaldap qaıtaıyq.

...Jolshybaı qıa betkeıde atam zamanǵy qorym beıit Qojanasyrdyń beıitindeı qısaıyp tur eken. Ańǵal-sańǵal molalardy jel men jańbyr shaıyp, keıbiriniń qulaǵy mújilip qulap, ekinshisiniń irgesi kempirdiń aýzyndaı opyraıady. Júgirgen tyshqan ba, ushqan qus pa, beımálim áldeneler shıqyldaıdy. Osy kúnginiń ishten oqyp týǵan pále balalary qoryqqandaryn bildirmeıdi, pys-pys tynys alady. Kezderi biraq alaqandaı. Óli tynyshtyq pen qara keshtiń mysy eki ıyqtan albastydaı basyp, shydatpady ma:

— Qulaǵyma demalatynyń ne... osy seniń,— dep, Zaıdash áldekimdi ıterip qaldy.

Qaısekeń tize búkti, qubylaǵa betin qaratyp, alaqanyn jaıdy, áldeneni kúbirlep, betin sıpady, jer taıana túregeldi.

— Júrińder, áneý molany kere keteıik.

Balalar eńseli kelgen tórt qulaqty molanyń túbine jınaldy. Qos judyryq qatar syıyp ketetin qýystar dódegeniń astynan úńireıedi. Jel-quz, jańbyrdan qalys sol qýys ishinde saýsaqtardyń jol-jol izderi saırap jatyr. Bir jylanshyq iz qyldyryqtaı jińishke de, ekinshisi badanadaı-badanadaı. Qaısekeń badanadaıdyń ústine eki barmaǵyn salyp ólshep kórip edi, emin-erkin syıyp ketti.

— Paı-paı!— Basyn shaıqap, tańdaıyn taqyldatty.— Topyraǵyń torqa bolǵyr, jatyr ekensiń-aý, batyrekesi!

Balalar bir-birine jalt qarady: beıitte jatqan "batyr-eke" traktorıstiń týysy ma, tanysy ma?

— Pálen zamanda qolyna naıza alyp, qalmaqqa qarsy shapqan Bódene batyrdyń o dúnıelik mekeni bul. Úrim-juraǵaty da jaý dese jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı jaraǵyn saılap ótipti. Kórdińder me, myna qýysty erli-zaıyptylar sylapty. Meniń eki saýsaǵym syıyp ketken jýany — eri de, jińishkesi — áıel.— Batyrlar taqyrybyna batyp bara jatqanyn sezdi me, oqshaý turǵan shoshaq kúmbez, bıik beıitti nusqady.— Qasqa, tur ekensiń-aý, sen de bedeý túıedeı bedireıip...— Murtynan kúldi.

Elegizip alǵan balalar Qaısekeńe munyń da arǵy jaǵyn aıtpasyna qoımady.

O kisi shylymyn oraı da buraı burqyratyp edi, jańbyr men kar súıkep, kún men aıaz kezek súıgen qara qoshqyl júzi kók munar tútin astynda qaldy.

— Júrińder, qyrǵa shyǵaıyq!

Muǵalimniń ústelindeı jap-jazyq dóń tústi... Tynshý bólmeniń terezesi aıqara ashylyp ketkendeı salqyn samal sydyrtyp sala berdi. Masa, shirkeıdi jel qýyp, qoldy-aıaqqa toqtatar emes. Kókjıekten kúnniń qan soqta qulaǵy qyltıady. Qum tóbeler qyzyl sheke. Aspan tórinde balpıyp jambastap jatqan qaz baýyr bult ta qan jalapty. Alys-alysta, ıt pe, bóri me, bir túsi sýyq qap-qara ań súlkekteı jortyp, tentek balanyń aıdaryndaı úrpıgen qalyń qamysqa kirip barady.

Qaısekeń qolyn soltústikke siltedi.

— Uzynynan uzaq jatqan anaý kógiljimdi kórip tursyńdar ma?

Shynynda da, sháıi jibekteıin bir jup-juqa kógildir aǵyn tústikten soltústikke jaıymen jelpine syzyp barady.

— Muzdy muhıtqa quıatyn Ertis myqtyń sol bolady. Kimiń kózderiń ótkir, sol kógiljimnen sál joǵary alyp qarańdarshy.

Býaldyr kók shilter men aspan arasynda áldene qanttaıyn aǵarańdaıdy: uly muhıtta emin-erkin júzgen aısberg dersiń, jo-joq, keshki ymyrtta qanatyn qyzyl shapaq jýyp, alys-alys, belgisiz bir dúnıege mańyp ushqan aqqýlarǵa uqsaı ma, áıteýir, bir syzdaǵan syrǵaq tylsym dúnıe.

— Taý ma?— dedi áldekim ishin tartyp.

— Taý...— dedi Qaısekeń nyqtap.— Ór Altaıyń osy.— Kúrsindi.— Shalqalaı túsip, eshkimdi mensinbeı mańqıyp jatqanyn qasqanyń! Myna salqyn jel sol muzart shyńdardyń aıshylyq alys jerge jetip turǵan saıabyr demi de.

— Aǵa, aǵa, manaǵy jeke beıit...

Zaıdash solaı — ylǵı búırekten sıraq shyǵarady da júredi. Ózi osy turǵan qaradomalaqtardyń eń eresegi, ári aǵa mashınıst. Brıgadır Shaıahmet: "Ózińmen qosqanda bes balaǵa qojasyń, beseýi tur deseń turady, jat deseń jatady" dep qutyrtyp qoıǵan. Sodan beri Zaıdash reti kelsin, kelmesin, "qutyryp" baǵady. Qazir de: "Kórdińder me, Qaısekeńniń ózin aýyzdan qaǵamyn. O kisi men aıttym ba, qazir dereý basqa áńgimege kóshedi" degendeı, qalǵandaryna astam qaraıdy.

Qaısabaı aǵa, shynynda da, dereý "basqa áńgimege kóshti".

— E, umytyp barady ekem. Ol ishine adam jerlenbegen tul beıit.

— Tul beıit?

— Ondaı bola ma ómirde?

Qaısekeń jaılap jymıdy.

— Bolady, bolǵanda qandaı.— Aıaǵyn jazyp, kósile otyrdy. Aptaptyń taby áli qaıtpapty, qum qyzǵan tabadaı yp-ystyq.— Baıaǵyda jumyrtqadan jún qyryqqan saran baı osy óńirdi jaılapty. Myńǵyrǵan tórt túlik maly qalyń qumǵa syımaı, syrtqa shyǵyp jatady eken. Óldim dese jan adamǵa senbeıtin kisápir deıdi. Terekteı-terekteı on uly bolypty pátshaǵardyń. Qartaıa kele álgi mundar ońashada: "Osy as iship, aıaq bosatar on qasqa men ólgen soń basyma on tas qoıa ma, joq pa? Áı, qaıdam! Álden-aq enshimdi bólip ber dep qıǵylyq salady. Nıetteri jaman, jaman! Qorqamyn, qorqytady búl zamannyń jas balasy. Qoı, odan da o dúnıelik turaǵymdy bu dúnıede ózim oılastyryp, on jambasym tıer jerdi jaıǵap qoıaıyn" depti. Depti de, dúıim eldi jıyp, ulan-asyr asar jasapty. Qyrman-qyrman balshyq ılep, qanshama tabyn sáıgúliktiń jal-quıryǵyn up-usaq qylyp týrap, betine seýipti. Oǵan jáne júzdegen eshkiniń maıyn eritip quısa kerek. Et jep, qymyzǵa qyzara bórtken qalyń elge jalǵyz beıit buıym bolyp pa, kúmbezin bir-aq kúnde kóteripti. "Óz-ózin tirideı kórge kómgen bul netken albasty?"— dep, sonsoń jaǵalaryn ustapty. Kún ótedi, aı ótedi syrǵyp, jyldar jyljyp ótedi. Qaıyńnyń bezindeı pisip-qatqan qyrsyq shaldy qudaı da qyrsyǵyp almaıdy. Sodan revolúsıa burq etip, aq ketip, qyzyl kelsin baıaǵysynda. Asyp-sasqan baı bir túnde malyn aldyna salyp aıdap, arǵy betke, Qytaıǵa dúrk etip ótedi de ketedi. Aramnan jınalǵan baılyq pen shaılyqqa turǵyzǵan beıit ózine buıyrmaı, súıegi jat jerde qýrap qalypty...

Qas qaraıyp, kóz baılandy. Ór Altaı da, uly Ertis te ún-túnsiz beıýaq dúnıege shym-shym batyp, joqqa aınalyp barady. Samal jel sap tynǵan. Qulaq túbinen masa áljýaz yzyńdaıdy. Sonaý oıpatta "Belarýs" shamyn mazdatyp jaǵyp alyp, alaı bir, bylaı bir yzǵyp, toqtar emes.

Búlikti taǵy Zaıdash bastady.

— Áı, bar ǵoı,— dedi kózi qapteser tyshqandaı jyltyńdap,— men bilsem, Saǵyn qorqaq, qoraǵa tyshqaq...

Balalardyń eń kishkentaıy ári eń alasasy Saǵyn selk etti.

— Ony qaıdan bilesiń?— dedi bireý.

— Keshe el jatarda alysqa barmaı, týra shatyrdyń túbine pish etti.

Balalar shydaı almaı myrs etti — Zaıdekeń taýyp ketti.

— Men... men qoryqpaımyn,— dedi Saǵyn aıaq astynan sýyrdyń aıǵyryndaı shańq etip. Qulaǵy shıedeı qyp-qyzyl. "I-ı, qaraǵym-aı, er jetip qapsyń-aý!" dep oılady Qaısabaı aǵa ishi ezile erip otyryp.

— Shyn aıtasyń ba?— dedi Zaıdash ustasa ketip.

— Pıonerlik sózim!

— Ákel, endeshe, oń qolyńdy!

Amalsyz qolyn berdi.

— Al, qarap turyńdar, jigitter!— dedi Zaıdash onyń qolyn qysyp turyp. Balalardy "jigitter" dep marqaıtyp, ádeıi istep tur — astyrtyn ózine jaqtastardy jınap jatyr da.— Osydan Saǵyn qorqaq... e-e, Saǵyn batyr qalyń beıittiń ishine baryp qaıtyp kelse, erteńgi túski sorpamnyń etin beremin. Al, júregi shydamaı qashyp kelse, ol beredi. Kelistik pe?

— Kelistim,— dedi Saǵyn bozaryp. Másele ette emes, bette. Bettiń uıatynda. Zaıdash býynsyz jerge pyshaq urdy. Osydan molaǵa baryp qaıtpasa, quıryǵyna "Saǵyn qorqaq" degen qońyraý máńgi baqı baılanady. Qaı inge bas suqsa da jańaǵy qońyraý: "Saǵyn qorqaq! Saǵyn qorqaq!" dep shyldyrlaıdy da turady. Ol shyldyrdy myń estigenshe, sol molanyń qasynda "Saǵyn batyr" degen jaqsy ataqpen ólip ketken artyq.

— Bar, endeshe! Qolyńa taıaq-saıaq almaısyń. Biz baıqap turamyz.

Basynda Qaısekeń maı men shań sińgen murtyn jybyrlatyp kúlip edi, oıyn túbi osylyp bara jatqan soń:

— Qoısańdar qaıtedi, qaraqtarym! Aýyzdaǵy tátti dámdi ketirmeńder!— dep qozǵalaqtap edi, Zaıdash bet baqtyrmady.

— Óı, aǵa, onda turǵan ne bar? Barady da qaıtady, qoldy-aıaqty bala. Úsh-tórt jyldan soń kelinshek alatyn azamat, jasytpańyz!— dep, aldy-artyn birdeı orap, kesip-piship tastady.

...Saǵyn bir basyp, eki basyp, tyń tyńdap, betkeımen tómen túsip keledi. Dúnıe qarań-qurań. Shı bastary erbeńdeı me, bireýler dybys-sybyssyz júgirip ótkendeı me? Jyn-saıtandar ma qarańǵy tússe qutyryp ketetin? Tóbesinen japalaq pa, jarqanat pa qalbańdap ushyp ótip edi, júregi zyrq etti. Toqtaı qaldy. Qaıtyp kete me? Jeńistik bermeı: "Qorqaq, qoraǵa tyshqaq!" dep, bet-aýzy qısalańdap kúlgen Zaıdash elestedi bir sát. Sol muń eken, alǵa qaraı batyl-batyl qadam basty.

Aı da joq aspanda. Qadaý-qadaý juldyzdar qylmyńdap kóz qysady. Molalar da kórindi qarańdap. Áne, bireýiniń qulaǵy erbıedi-aý, erbıip tur! Áldebireý ústine shyǵyp, qonaqtap otyr ma? Kim sonda? Tún ishinde moladaǵy arýaqtar tirilip, shýyldap, májilis ashady deýshi edi. Ol da emes, bul da emes, qulaǵy ma shýyldaǵan? Saǵyn oı oılaýdan qaldy. Aıaǵy óz-ózinen jybyrlap, alǵa qaraı dedektetip áketip barady, áketip barady...

Sol kezde... sol ýaqytta bulyń-bulyń shı túbinen bir albasty aqyra atyp túregelsin. Tyr jalańash... Dá-áý qara shoqpardy basynan asyra zýyldatyp úıirip, tónip kep qaldy. Saǵynnyń kóz aldy — qalyń tuman. Júregi sý etip, ókshesine aǵyp túskendeı. Qoryqqan adamnan ál-kúshi ketip qalady deýshi edi. Qorqynysh Saǵynǵa qaıta kúsh berdi. Áldene dep atoı salyp, bar pármenimen alǵa júgire jónelgeni esinde. Aıqasa ketti, qushaqtasa ketti albastymen! Bir kezde qarasa, qushaǵyndaǵy tyr jalańash albasty shalqalap turyp saq-saq kúledi. Albasty da, saıtan da, arýaq ta emes, kádimgi jaıyn aýyz Zaıdash!

Sóıtse Zaıdash zymıan Saǵynnyń betin molaǵa birjolata túzep jibergesin, bir syltaý taýyp ný shıdik ishine syp beripti. Qaısekeń de, balalar da ony baıqamaı qalypty. Sodan Zaıdekeń shı-shı arasymen oraǵyta eńkeńdep júgirip, Saǵynnyń aldynan shyqqan da, shı túbine otyra qalyp jyldam-jyldam sheshingen. Shalbaryn burap-burap shoqpar jasaǵan, Saǵynnyń jaqyndaýyn kútken. Arǵy jaǵy aıtpasa da belgili...

Sonymen qorqaǵyń batyr shyqty. Batyr bolý ońaı emes eken, Saǵynnyń súlderi quryp, erni aǵaryp, tirkeme arbaǵa áreń jetti. Qosqa bara tósekke qulady. Balalar áldenege kinálideı únsiz. Zaıdash paryqsyz yrjaqtap:

— Qarap otyrǵansha, qyzyq bolsyn dep em. Kóńildi bir kóterip tastadym, á?— deı berip edi, Qaısekeń murtyn tikireıtip:

— Qoısań qaıtedi?— dep zekip tastady.

Erteńinde Saǵyn ádettegideı jumysqa shyqty. Buryn eldiń aldyna túsip, quldyrańdap júgirip ketetin. Myna Saǵyn artyq sóılemeıdi, áldekim suraq qoısa, taq-tuq jaýap beredi. İshki saraıynda eń bir kerekti nárse synyp ketkendeı qorǵalaq, tuıyq.

Arada eki-úsh kún ótken soń Zaıdash basqa agregatqa aýysty. Qaısabaı aǵasy birdeńe dedi me, joq, álde ózi túısikti bala ma, ol jaǵy qarańǵy. Eshkim oǵan "Qal degende qala ǵoı, qımaımyz!" dep jalynǵan joq.

---