InfoHub Logo

— Kóke, kóke, tuı, tuısańshy!

Murnynyń qos jelbezegin bireý qysyp-qysyp qalǵanda aýa jetpeı, tunshyǵyp qala jazdady.

Kózin jalma-jan ashyp aldy. «Óı, onyń ne?»- dep baryp esin jınady. Naq qasynda aınalyp keteıin ǵana úlken qyzy Gúlmaıra tur... Kishkene saýsaqtarymen Murattyń keń etek jalpaq tanaýyn ýystap alyp, álsin-áli tartqylandy. Sonsoń túsip qalǵan kúrek tisiniń ornyn kórsete shyqylyqtap, máz-máıram kúledi-aı! «Ah!» degende aýzynan sol kúıi túse qalǵan kenje uly Aqan tósek janynda shińgirleı kisinep, shapqylaǵan jas qulynshaqtaı qol-aıaǵy kezek syrtyldap, eńbektep júr. Basqa janǵa beımálim, áýeli ózine, odan keıin áke-sheshesine ǵana uǵynyqty til - sábı tilinde ýildep qoıady. Úı ishi samaladaı jaryq. Jyp-jyly. As úıde ydys-aıaq saldyratyp júrgen Maısara:

— Murat, áı, tursaıshy... Tús aýǵansha sozalańdap jata beresiń be, táıiri?!- dep, ara-tura ándetip qoıady.

Kerilip, qurys-tyrysyn jazyp aldy da, taraqtan alǵan alaqanyn jastanyp, az-kem jatty. Ra-qat! Búgin kún demalys. Sáýir aıy. Kósheni kóktem jaılap jatyr. Terezeden jaınań qaǵyp, syǵalap turǵan kún mynaý. Raqat, jan raqaty! Maısara ekeýi keshe túnde balalardy aldap-sýlap uıyqtatqasyn úıdiń astan-kestenin shyǵaryp, jınap tastaǵan. Buıyrtsa, túske taman úsh balanyń ekeýin jetektep, kónjesin jınamaly arbaǵa salyp ap, parkke barady, zooparkke kiredi...

— Papa jalqaý, papa jalqaý!- dep qurtymdaı alaqandaryn soǵyp, sekire bergen Gúlmaırany jatqan kúıi belinen oraı tartyp:

— Qyzym eken ǵoı, Gúlmaıram eken ǵoı, ákesin oıatqan kim desem... Ákelshi ana bultıǵan mánpásıińdi!- dep, qaýyndaıyn balbyraǵan betinen alma-kezek súıip tastap edi, múldem sergip ketti. Jatqan kúıi jerden jeti qoıan tapqandaı:

— Áı, kempir, qyzyma qarap qoı. Ákesine buıryq berýge jarap qalypty,- dep, moınyn as úı jaqqa quryqtaı sozyp, túbi túsken shelekteıin dańǵur-duńǵyr aıqaılady. Daýsynyń ózi sol edi.

— Bermegende buıryqty. Maǵan aýmaı tartqan ǵoı,- degen Maısaranyń maqtanysh pen meıirimge lyqa toly únine ilese áldene shyj etti, lezde kúıgen maı men pıazdyń ıisi murynǵa edel-jedel jetip keldi.

Kóńili tasyǵan Murat kósilip, áli de biraz jata turdy. Ózinshe oı ústinde. Jalpy, ol buryn qaı másele bolmasyn, kóp bas aýyrtyp, oılanyp-tolǵanbaıtyn. Aýyldan qalaǵa keldi. Jumysqa ornalasty, úı boldy, páter aldy. Aıtýǵa ońaı bolǵanmen osynyń bári árqaısysy on taraý, san-salaly qyzyl maı shapqyn, qat-qabat is. Oılanyp-tolǵanýdan góri aq ter, qara ter bolyp, zyr júgirdi. Tek Maısara men balalary kóz aldynda tursa, birdeńeniń aıaǵyna deıin shyǵyp, oılaı alady. Onda da es jıyp, etek japqan sońǵy jyly ǵana. Qalaı aıtsa da óz ómirine rıza. Birdi eki etetin pysyq kelinshegine, ekeýi shapqylap, bireýi eńbektep degendeı, aýyrmaı-syrqamaı ósip kele jatqan úsh búldirshinine rıza. Basqa emes, dál osy Maısarany jolyqtyryp, kelinshek qyp bergen taǵdyryna rıza. Al Maısaranyń ornyna kóshede zyryldap júrgen kóp selteńbaılardyń bireýine kezigip qalǵanda ǵoı, bul kúnde tóbesine shaı qaınatyp otyratyn edi. Álip ketseń de shyndyq kerek. Mákeń jeńiltekteý jigit bolatyn. Ondaılar kóbinese ózi sıaqty akaký-sákákýlerge jolyǵady ǵoı. Biraq Murattyń joly boldy.

Maısara ekeýi bir klasta oqydy. Kishkene kezde balanyń bári bala, anaý alaı, mynaý bylaı dep eshkim jiktep jatpaıdy, Bári de úrip aýyzǵa salǵandaı súp-súıkimdi, bári de jaqsy. Páleniń qulaǵy er jete bastaǵanda qyltıyp kórinedi eken. Jetinshi klasqa ilikti me, ilikpedi me, burynǵy jaı ǵana bala Murattyń quıryǵyna: «Aldy bar da, arty joq daraqy-aý, arsalańdap qalǵan ıeme, osy qaıbir oqý oqyp jarytady deısiń quıryqqa teýip, kók traktordyń sońyna salý kerek qoı» degen qońyraý baılanyp, qaıda barsa sonda shyldyrlap júrdi. Sodan shyldyrlaǵy túskir quıryqtan al tússin. Qyzyq bolǵanda, klastaǵy jaqsy oqıtyn qyzdardyń, kóbi jańaǵy qońyraýǵa mán berip, syrttata beretin. Maısara úzdik oqıtyn. Ol da pende emes pe, kóptiń áýenine qosylyp, buǵan jýymaı júrdi. Aptasyna, aıyna bir ret sabaq ústinde tıiserge qara taba almaı jelikken qıyq kóz, qara balaǵa kóziniń astymen bir-eki ret urlana qarap qoıatyn. Oǵan mán bergen Murat joq. Osy qyzdyń mende nesi bar, eı?»- dep oılaıtyn da, jyp qaǵyp ketkendeı kisinep kúletin.

Toǵyzynshy klasta Mákeń «Algebra, hımıa, qonbaıdy meniń mıyma»- dep qalpaǵy qısaıyp, klastyń eń sońynda qalǵan. Áne, sonda Maısara muǵalimderdiń tapsyrýymen munyń esebine kómektesip júrdi, ashyǵyp aıtqanda, shyǵaryp beretin. Murat otyra qap, onysyn tili salaqtap, dápterine ádemilep kóshirip alatyn.

Mektepten keıin ol buǵan dep qoıǵan asy sýyp bara jatqandaı salyp uryp, astanadan shyqty. Instıtýttaǵy oqytýshylarǵa munyń jyltıǵan qıyq kózi, tarbıǵan jalpaq tanaýy, qysqasy, bet mashınasy unamaı qaldy ma, álde basqa da bir kemshilik jiberip aldy ma, áıteýir, emtıhannan jatqan jerinen turmastaı ǵyp qulatyp jiberdi. Túk qınalǵan joq, qolyna kúrek pen súımen ustap, jas betonshy atandy. Bul kezde «mektepte jaqsy oqyǵan qyz» boıyn túzep, máımeń-máımeń basyp, saýda tehnıkýmynda oqyp júrgen. Senbi, jeksenbi kúnderi mektepte esebin shyǵaryp bergen jaqsylyqtary esine túsip ketedi. Ondaı sátterde tehnıkým jataqhanasyna jetip baryp, Maısaranyń terezesiniń túbinde yrjalaqtap turatyn boldy. Keıde erkek basymen uıalmaı-qyzarmaı qaryzǵa aqsha suraıdy. Qyz onysyn taýyp bere qoıady. Áne-mine degenshe ekeýiniń arasynda mahabbatqa da kelip qalatyn, dostyq deseń de bolatyn ym-jymy bir qyzyq qatynas bastaldy. Bastalǵan isti ápter-tápterin shyǵaryp, aqyryna jetpese, Murat Murat atana ma. Kóp uzamaı Mákeń Maısaraǵa úılendi.

Ary qaraı «úılený ońaı da, úı bolý qıyn» degen uzynsonar jyr bastalyp ketti. Jigit túzeldi, kelinshegi qaqpaqylap júrip áýpirimmen durys jolǵa saldy.

Qazir Murat ozat parket salýshy da, Maısara úlgili aǵa satýshy. Byltyr ortalyqtan oıyp, úsh bólmeli páter alǵan. Úsh bólmede ul-qyzy aralas úsh bala asyr salyp júr. Ásirese bul kúnde jerden baýyryn kóterip eńbekteı bastaǵan kenjesi Aqan degende Murattyń shyǵar jany basqa. Kishkene demeseń, turǵan boıy Murat Saqanuly - at basty, qıyq kózdi, salpy erin qara bala. Turmystary da táýir. Sheteldik bolmasa da, osy qalada shyǵatyn mebelderdiń birqatary bul úıde bar.

Mákeń azdap serileý, perileý. Ony kók bazardan satyp alǵan joq, jeti atasynan kele jatqan aq saıtan. Toq eteri, jaqsy kıinýdi hámi kóredi. Maısara da qyz kezinen osy qasıetin unatýshy edi. Shalbaryn útiktegi, báteńkesin jyltyratyp bara qalsa, qoltyǵyna kirip ketip, eki eli qalmaıtyn. Sebepti, sebepsiz kúle beretin. Úı bolǵasyn serilikten sán ketti. Qazir jaz aılarynda ǵana táýir kıinip júr. Jazdyq kıim, táıiri, jóndem shalbar, alabajaq kóılek, ókshesi qalyńdaý báteńke ǵoı. Jarasy jeńil. Beri alǵanda júz som, ary alǵanda júz elý som jetip jatyr. Kúz, kóktem, qysta da ishpesem de kıinsem dep tyrashtanyp kórip edi, jamylǵan kórpesi qysqa soǵyp, aıaq jaǵynan baqaıy shyǵyp qaldy. Qystyq etik, palto, sharqat, kostúm, teri qulaqshyn degenderiń ýdaı qymbat, myń somnyń ústine erkin sekirip shyǵa keledi. Birinshi klastan esepti shemishkeshe shaǵatyn kelinshegi oǵan ólse bara ma. Sol yńǵaıda Murat sýyqtaý, qońyr salqyn maýsymdarda serilikti taza jınap qoıady, kóshege kóp shyqpaıdy, jumysyna da asa yjdahatpen qulshyna-qulshyna kirisedi. Maısara da ony baǵalaı biledi. Satýshy ǵoı, ondaıda pálekettiń kózi de ótkir, baıqastap júrip, Muratqa qysqy, kúzgi syrt kıimderdiń sypaıysyn satyp alady. Arzan demeseń, jarasymdy, qonymdy. Kúıeýi de kerildesip jatpaıdy, ásirese kishkene uly dúnıege kelgennen beri sulýynan jylýy dep qoıyp, jymyń-jymyń etip, kıip ala qoıady.

* * *

Jarty saǵattan soń Maısara astan bosaǵan aıaq-tabaqty rakovınaǵa toǵytyp jatyp:

— Ákesi-aý, osy seniń ne oıyń bar?- dedi búırekten sıraq shyǵaryp.

Saqal alǵyshyn dyryldatyp, jaq júnin sypyryp jatqan «ákesi» kekjıińkirep turyp:

— Báse neni oılap júrmin, kempir?- dedi.

— Qıt etse «Kempir, kempir!» - dep enteleýińdi qoıshy batyrekesi. Qaıda qashar deısiń, ýaqyty kelse, shylaýysh ta baılarmyz, kempir-sampyr da bolarmyz. Ázirge kelinshektigimdi ózime qıa tur,- dedi Maısara ókpe-nazy aralas.

— Endi on ekide bir gúli ashylmaǵan qyz deıin be — Ekpindeı berdi de, qaýipti aımaqqa aıaq tyǵyp alǵanyn der kezinde seze qoıdy, óz-ózine: «Toqta! Aldynda - tereń or!» - dedi. — Jaqsy kórgenimnen aıtamyn da. — Jaqaýrata saldy. Baıaǵyda ákesi ashýy kelgende nyqyrtyp alyp, bir saǵattan soń: «Kelshi bermen, Murat-aı, betińnen ıiskeıin. Jaqsy kórgenimnen uramyn ǵoı»,- dep mekirenip saqalynan jas aǵyp otyratyn. Sóz bar ma, Murat kókesine aýmaı tartqan.

«Jaqsy kergenimnen...» degen sóz Maısaraǵa sumdyq áser etti, tipti ydysyn qoıa turyp, Muratqa arnaıy burylyp, qıyq kózinen sáýle shashyrata birer mınýt qarady. Onysyn kesh sezip, uıalyp qaldy ma:

— Keler aptada aýylǵa júrip ketemiz, sony bilesiń be?- dedi sál daýyspen.

— E, bilmegende. Ótinishim bastyqtyń aldynda. Kadr bóliminiń bastyǵy demalysyń qolma-qol dep otyr. Óziń she?

— Dırektor o basta biraz qyńyraıyp edi, qaıda barady, kóndi ǵoı. «Jas balalaryń bar, jol alys, bılet qymbat, óziń ozat satýshysyn, tıyn-teben artyqtyq etpeıdi» dep, materıaldyq kómekke qol qoıyp tastady.

— Oı, kempir, jara-adyń! — Maısaraǵa umtyla berip edi, saqal alǵyshtyń rozetkaǵa suǵýly turǵan ashamaıy sylq etip, jerge tústi. Materıaldyq kómegi qansha, ony suraǵan da joq. Arıfmetıka, algebra, hımıasymen qosyp, o basta basqa qonbaǵasyn aqsha jaǵyn basy bútinimen Maısaraǵa berip qoıǵan. Syraǵa dep bir qyzyl qulaqty qaltaǵa basady da, tapqan-taıanǵanyn ár jarty aı saıyn shyrǵasyn shyǵarmaı kelinsheginiń qolyna beretin.

— Jaradyń, jaradyń... Bylaı aptyqpaı-asyqpaı sóz aıaǵyn tossaıshy. Álgi aýylǵa baryp-qaıtý jaǵyn aıtamyn da. Seniń syryń belgili ǵoı, qolyńa ilikkendi ıyǵyna ile salyp, «Oı, jaradym» dep, tarta beresiń, — Bunysy endi ótirik. Jalpy, kúıeýine de, bala-shaǵasyna da rıza kelinshekter óstip sóıleıdi ǵoı. — Bıyl shańyraq kótergenimizge jeti jyl, sony oıladyń ba?

— Oıbaı-aý, oılamaǵanda. E, qaıtedi?- dedi ıegin dyryldatyp jatqan Murat.

— Dos basqa, dushpan aıaqqa qaraıdy. Aýylda qanshama dos-jaran, týys bar. Ana jyldary toı jasadyq, shashyldyq dedik. Sendi. Odan keıin úı aldyq, jıhaz jınadyq dedik. Taǵy sendi. Bıyl ne betimizdi aıtamyz? — Maısaranyń shyntaǵynyń arly-berli qozǵalysy jıilep, ydys-aıaq saldyry kúsheıe tústi.

— Áı, kempir, ne aıtqyń kelip tur, biltelemeı týrasyna kóshseı,- dedi Murat tyrjyń ete qalyp. Áńgime kóbeıip ketse, onyń júıkesi qaradan-qarap juqara bastaıtyn. Iegindegi onsyz da qadaý-qadaý ósken qylshyqtyń birin «Harkov-3» julyp ketip edi.

Maısara kózine túsken shashyn ysyryp, qulaǵynyń qaıyrmasyna ilip qoıdy.

— Meniń bir kórmege bet júzdigim bar. Balalardyń da ústi-basyn jóndep aldyq. Al sen qaıtesiń? Úılený toıynda kıgen jeńi qyrqylǵan kostúmińdi uıalmaı taǵy jelpildetip barasyń ba?

«Úılený» degende onyń ar jaǵynan qulaǵy qyltıyp turǵan baıaǵy sal-seri zamanyn eske alyn, ári kelinsheginiń qaıda nusqap turǵanyn túsine almaı ári-sári bolǵan Murat:

— Qalqam-aý, qıǵash qasym-aý, aspandaǵy aıdy jerge túsir deısiń be? Ol veteran kostúmdi, báse, qaıtemin, otqa jaǵyp jibereıin be? Qulaq etin jegenshe óziń aıtshy týrasyn!- dep, kelinshegine qarsy saldy.

— I-ı, shalym-aı, aqylyń az-aý! Sen úshin men oılaımyn, sen dep ylǵı sińirimdi sozamyn da júremin. Tóp úıge bar, áne. Aqan jylap jatyr. Dıvanǵa qolyn qystyryp alyp júrmesin. Alshy andaǵy dyryldaǵyndy bir mezgil, mıymdy jep qoıdy. Kúnde tańerteń bir kolhozdyń shóbin shabardaı dyryldatasyń da qoıasyń.

«Myna tóreni búgin qaı saıtan ıektep júr?» Murat vanaǵa kirip, saqal alǵyshyn qaqty. Sosyn jatyn bólmege barsa, qazir azamat bolyp qalǵan, ótken aıda kórshiniń bir jastaǵy kishkene qyzyna «quda túsip, atastyryp qoıǵan» Aqany dıvanǵa qolyn qystyrmapty, ólkesiniń eteginen tas qymqyryp ustap: «Kóter de kóter!»-ge basyp tur. Shıfonerden bir sebet oıynshyǵyn alyp shyǵyp, edenge shasha salyn edi, Aqan tez aldandy. Tórt aıaqtap kelip, baýyrsaqsha bytyrap jatqan rezeńkeden jasalǵan qoıan, aıý, kaýchýk totylardyń ortasyn oıyp otyra qaldy da, odan ármen shasha bastady.

Qonaq úıge qaıta kirse, bólme ortasynda sekıip turǵan Maısara kúlmiń-kúlmiń etedi. Oń qolynda kıim iletin ıyq aǵash. Iyq aǵashta - bylǵary beshpent, kóldeneń bóliginde kók djıns shalbar «kelseń kel, kıseń kı!» dep, kólkildep asýly tur.

Qýanǵan men qoryqqan birdeı me, áýelgide Murat qatty sasty. Til-aýyzdan taban astynda taza aırylyp qalyp, aıaǵynda:

— Aý-eý, munyń ne? Kimge?- deýge shamasy áreń keldi. Maısaraǵa da, ıyq aǵashqa da jaqyndaýǵa bata almaı, odyraıyp tur. Bireýlerdiń ústinen kóretin, alystan ǵana kóz salatyn asyl men jasyl kelinsheginiń qolyna qalaı túsken?

Maısara urtynyń ushyna kórinip joǵalyp, kórinip joǵalyp turatyn súıkimdi shuqyrshyǵyn jınaı jymyńdap (Murattyń kezinde solańdap júrip almaı, shapshańdatyp úılenýine septigin tıgizetin baıaǵy jymıys ta):

— Saǵan!..- degen ǵalamat áserli sózdi aıtyp saldy.

Mán-jaıdy jańa uqty. Iá, deseıshi, neni alystan qozǵap, júrekten terbep, qaı qıyrdy meńzep tur dep edi. «Dos basqa, dushpan aıaqqa qaraıdy»,- dedi Murat tap solardy kógenge tizip, jikke bólip júrgendeı-aq. Maılyq-sýlyqqa qosa qabat jaraǵannan basqa jazyǵy joq qońyr kostúmdi jerden alyp, jerge salyp, Balqan taý asyryp tastady. Sonda myna bylǵary beshpent pen djınstiń baǵasyn asyryp tur eken de. E-e, ymdy uqpaǵan dymdy uqpaıdy.

— Jaradyń, qatyn! — Jalǵyz-aq yrǵyp, kelinshegine jetip bardy, qushaqtaı alyp, mańdaıynan shóp etkizip súıip aldy. — Jaradyń, kempir! — Dem arasynda bir kúdik betine qaınap shyǵyp, keıin shegindi. — Qaıdan taptyń?

Balasha máz-meıram bolyp, jetisip qalǵan Maısara:

— Qaıdan tapqanymda ne sharýań bar? Tapqandy kıip, asqandy iship júre ber,- dep buldańdy. Uzamaı qaıta kóńildendi. — Áı, erkekter-aı, ańqaýsyńdar-aý, ańqaýsyńdar... Qaıdan taptyń, qaıdan taptyń? Meniń byltyr jazdan beri úıge ústeme aqsha ákelgenimdi kórdiń be?

Qabaǵyn shytqan Murat ájeptáýir oılandy. Maısaranyń kóńili úshin oılanǵan boldy. Búıtpese: «Osy úı órtenip ketse de, shybyn shaqqan qurly kórmeısiń, basqa úıdiń erkegi, áne, kóldeneń qıqymdy qaldyrmaı inine tasyp...» - dep, shataq shyǵarady. Al shyn oıy: «Týh, týh, beshpent pen shalbardy qashan ústige ilip, kóshege jarqyrap shyǵa keler ekenmin?»- dep alasatyp tur. Biraz oılanyp qalǵanyna Maısara senetin ýaqyt boldy-aý degen kezde basyn shaıqady.

— Áı, kórsem kózim shyqsyn. Ústeme aqsha-syılyq degendi seniń aýzyńnan estisem, kereń bolaıyn!

— Mine, mine... Kórmeseń-bilmeseń, saǵan aıtpaı aqshany saqtyq kasaǵa sala bergenmin. Byltyr aýylǵa qońyr kostúmińdi tazalatyp kıip baryp, qalaı júdep qaıtqanyńdy kórdim ǵoı. Qosa júdedim. Shynymen kúızeldim, qurysyn. Kúızeldim de: «Qoı, dúnıe kúıip ketse de, keler demalystyń aqshasyna shalyma shyt jańa kostúm alyp bereıin, eńsesin kóterip tastaıyn. Bir úıdiń bas kóterer azamaty, ıyǵy joǵary júrsin»,-dep bel baılaǵamyn. Sóıtsem keshe dúkenniń kostúm, shalbar bólimine osy ekeýi sart etip túse qalypty. Qyrǵyn kezek... Satýshy qyzdardy tanýshy edim, bir paryn tyqtyryp qoıdym da, eki ókpemdi qolǵa alyp, kassige júgireıin...

— Jaradyń! — Kelinsheginiń ushy-qıyrsyz aqyly men adamgershiligine, taqys esepqoılyǵyna shynymen tań qaldy.

— Myna bylǵary kepkini ana jetide alyp qoıǵanmyn,- dep, beti bal-bul janǵan kelinshegi sýdan jańa shyqqan taban balyqtaıyn jap-jalpaq jyltyr birdeńeni jáne shyǵardy.

— Jaraısyń! Jaraısyń!

— Onyńdy qoıa tur da kıip kórshi, jigitim. Dál me, jarasa ma, baıqaıyq.

— Dál bolǵanda qandaı! Jarasqanda qandaı! — Mákeń beshpentti de, shalbardy da, kepkini de sál keshikse bireý tartyp alyp ketetindeı, apyl-qupyl ústine japsyrdy. Ǵumyrynda eshbir kıimdi bulaısha tez-tez kıip kórmegen shyǵar. Áskerde júrgende beriletin «Dabyl!» ýaqytynan da jyldam kıip aldy. Áteshteı qoıqańdap, alaı, bylaı júrdi. Maısaranyń kózi otsha jandy. Demin ishine tartyp:

— Túý, ne bop kettiń, Mákesi?! Tfá, tfá, tilim tasqa! Basym aınalyp, kózim buldyrap sala berdi ǵoı. Seniń qasynda biz endi jip ese almaıtyn shyǵarmyz,- dep, ózi ústine bildirmeı qarap aldy, — Kóshedegi kóp qyzdardyń kózi tıip ketip júrmesin. — Demegeni durys edi, óıtkeni aıtýyn aıtyp salǵanmen: «Áı, men ne dep kettim? Soryma ma, baǵyma ma?»- degendeı mańdaıy jıyrylyp, oılanyp qaldy. Júgire basyp, stol ústindegi aınany qolyna alyp, ońynan, solynan shekelep óz betine ózi qarady. Qaraǵany qurysyn, qabaǵy túsip, beri buryldy da, erin ushymen jaı ǵana: — Jarasady...- deı saldy.

Bul álek-shálekti ańǵarǵan Murat joq, ol úshin Maısara - Murattyń mańdaıyna jazǵan kelinshegi - Maısara, úsh balasynyń anasy - Maısara, al Maısara da áıel-aý degen oı basyna ońaılyqpen kire qoımaıtyn. Oǵan qosa tek iri nárselerdi ǵana baıqaıtyn, usaq-túıekti káperine de almaıtyn ańqyldaq, aq kóılek jigit emes pe, sol ǵadetine basyp:

— Aına qaıda, oıbý, shar aına qaıda?- dep, jatyn bólmege ushty. Stol ústinde jatqan alaqandaı aınany mensinbedi. Aptyqqany sonshalyq, kelinsheginiń:

— Rahmetiń qaıda?- degen ókpeli únin qulaǵyna ilmedi. Oqyra tıgen taıynshadaı júzi buzylyp, demigip kirip kelgen ákesin kórgende Aqandy ortaǵa ala shoshaıyp oınap otyrǵan Gúlmaıra men Gúlsaranyń záresi ushyp, kózderi japalaq-japalaq qaqty. Kil jyltyr qara men kókpeńbekke qursanyp alǵan alaý-dalaý ákesin qara basqanda tanymaı qalǵan kishi qyzy Gúlsara kemseńdeı jylap, qonaq úıdegi sheshesine qashty. Kıim-sıimde sharýasy shamaly, bul dúnıede tek áke-sheshesin tanyp, solarǵa kúsh kórsetetin Aqan ǵana qolyn soza talpynyp (oıynshyqtaryn tap ázirde shashyp bitirip, erigip otyrǵan):

— Máh! Máh!- dep qyńqyldady. «Kóter» degeni. Balaǵa moıyn burýǵa mursha qaıda, kózi shatynap ketken Murat ybyrsyǵan oıynshyqtardy attap, aınanyń aldyna jetip bardy.

«Oho-haı, Murat pa, eı! Qoıshy, ol emes shyǵar! Murat mundaı ma edi, ol basqa sekildi edi». Demese de kóńili solaı deıdi. Ón boıy órt bolyp janyp, tizesine diril júgirdi. Endi she? Bıiktigi esikteı tórt burysh aınadan syptaı sulý jigit Muratqa aqsıa kúlip qarap tur. Jaıylyp ketken bet pen aqsıǵan tisti, qıyq kózdi esepke almasa, oqtaýdaı jumyr, naızadaı túzý bir bekzada... Nemene edi, álgi... e, torpedo! Tup-týra Torpedo! Ózin munshama solqyldaǵan súmbi taldaı sulý jigit dep oılap kórip pe. Úı alamyn, bala-shaǵa asyraımyn dep murnyna sý jetpeı júrip oılaýǵa ýaqyt boldy ma. Aınanyń aldynda kórmege túsken arǵymaq attaı bir qyryndap, arly-berli oıqastady. Terezeden shashyraǵan kún sáýlesi bylǵary beshpenttiń birese ıyǵyna qonyp, keıde óńirinen syǵalap, keler sátte djınsti boılaı sýsha syrǵanady ma, áıteýir Mákeń kileń jarqyl da jurqyldyń astynda qaldy deısiń. «Pah! Pah! Men osyndaı jigit ekenmin ǵoı!»- degen tosyn oıdan basy eptep aýyra bastady.

Aınalyp kep, aınaǵa sońǵy ret qabaǵyn qaıshylaı tistene qarap edi, epostaǵy batyrlardyń biri esine tústi. Meımanasy bek tasyp, bólmeniń buryshynan ózine úrke qaraǵan Gúlmaıranyń basynan:

— Aınalaıyn, oınaı ǵoı,- dep sıpap edi, búldirshinniń jany sonda kirdi, kózin jypylyqtatty. Sosyn Aqannyń mańdaıynan ıiskep tastady. — Maısara, áı, Maısara! Sen týǵanda men nege qýandy deısiń!

Qonaq úıge kóshten adasyp, jurtta qalǵandaı aıqaılap kirse... dıvanda moınyn ishke alyp solbyraıyn Dálesh otyr. Maısara as úı jaqqa oıysqan ba, aıaq-tabaq syldyry solǵyn estiledi.

Dálesh ónerge bir adamdaı eńbegi sińgen atyshýly boıdaq bolatyn. Byltyr ekeýi aǵash óńdeý kombınatynda tanysqan. Murat parket shıferlerin izdep baryp edi. Dálesh grafıka dedi me, álde osynyn tóńiregindegi birdeńe me, áıteýir betine oıyp sýret salatyn tańtaılardy joqtap júr eken. Qyrsyqqanda shıfer de, taqtaı da ázir emes. Qoıma meńgerýshisi: «Eki saǵattan keıin alyp ketińder»,- degesin, amal joq, birin-biri ókshelep, kombınat irgesindegi syrahanadan shyqty. Kún ystyq. Tańdaı keýip, qan qoıylyp tur. Sapty aıaq, sýyq syradan keıin tanysyp, ekeýin dás qoıǵasyn adres almasqan. Onda da basshy Murat ta, qosshy Dálesh. Ózi sózge jalqaý, birtoǵa, jýas. Sur boıdaq. «Tvorchestvo... Oqý kerek... izdený kerek... Semá mundaıda qol baılaý»,- degen tárizdi Murat onsha túsine qoımaǵan syltaý aıtqan. Murattyń uǵymynsha, jıyrma besten asqan jigit úılenbese, ekiniń biri - ne delquly, ne ǵalamat aqyldy. Jáne sol oılaǵany kóbine durys shyǵatyn. Dálesh bul sorttardyń eshqaısysyna jatpaıtyn sıaqty. Sonsyn: «E, jýastyǵymnan júndeı tútilip júrmin deseıshi. Áıtpese bul kúnde ne kóp, qyz kóp. Kón etiktige sýretshiligiń jibermeıdi. Kók etikti qyzdar sen sekildi sý muryn jigitti jolata qoısyn ba»,- dep músirkegen. Dálishtiń arǵy túbi aýyldan kórinedi. Bir bólmeli páteri bar. Tabysty qyryp taba ma, aqsha týraly áńgimeden at-tonyn alyp qashady. Syraǵa kóbine ózi tóleıdi. Sypaıy jigit, qysqasy.

Qaı qasıeti unap qalǵanyn kim bilsin, Dálesh sodan beri aıyna bir ret Muratqa soǵyp ketedi. Maısaranyń ıisi burqyraǵan úndi shaıynyń ústinde áńgime bastalyp, suhbat sony syrahanada bitedi.

Maısara da Dáleshti hosh kórdi. «Syrańdy isher bolsań, osyndaı aman-sálemi túzý jigitpen ish. Brıgadańdaǵy el kóshkendeı báteńkeleri tarsyldap kirip keletin ana bir adyrańbaılaryńdy kózime kórsetpe»,- degen. Jalpy, páter alyp, turmystary túzýge bettegesin Maısara oqyǵan-toqyǵandarǵa jýyq júrýge tyrysatyn. Jerles bir-eki kandıdatty qonaqqa shaqyryp, qat zattaryn sere astynan alsa da taýyp bergen. Olar da, obaly ne kerek, erýge qarý jasady, qonaqqa shaqyr, úılerin kórsetip jibergen. Maısarany qaıdam, qonaqtan Murat ishi pysqannan ólip kete jazdap, qatty qulazyp qaıtqan. Ne iship, ne jep jarytpady. Shóp-shalam kep, et az boldy. Kandıdattyń bári solaı ma, álde iship qoısa, jumystarynda ursa ma, jerles aǵalary aqańa sumdyq ustamdy kisiler eken. Aldaryna oımaqtaı-oımaqtaı rúmkeler oınap kele qalǵanda-aq Murattyń qabaǵy túsip ketti. Sol joly óńeshinen birdeńe ótti me, joq pa, osy kúnge deıin sener-senbes. Shóp-shalamdy shanyshqymen shópjeńdep jep, álgini ári ólgenshe maqtaı otyryp, aǵalary bas-aıaǵy jup-jumyr, biraq qazir aıtsa qazir esten shyǵyp kete bergen áńgimelerdi ańyratqan ústine ańyratty. Tektonıka, jer silkiný dedi me-aý, Almaty turǵan jerdiń quıqasy túptiń túbinde jybyrshyp qozǵalyp ketýi múmkin dedi me-aý, adamnyń tóbe shashyn tik turǵyzatyn hıkaıalardy sýdaı sapyrysty. Al jaıshylyqta aýyzdyǵa sóz bermeı, jaıdary júretin Maısarany ne qara basqanyn kim bilsin, ernin jymqyryp, oryndy jerinde ǵana retimen sóılep, qatyp-sendi de qaldy. Sózge barynsha az aralasty. Úıge qaıtyp kele jatyp, jolaı shóp-shalamy kóp, tektonıkasy men jer silkinýi odan da kem túspeıtin aǵalaryn tamsanyp kep maqtady. Kelinsheginiń kóńiline qaraǵan Murat lám-mım demegen. Ári qyzbap edi. Sheke qyzbaǵasyn kelinshegi ne aıtsa, soǵan bas ızep, kelise berdi.

Ne kóringenin kim bilsin, sodan beri Maısara Dálesh sekildi bilimdi sypaıylar úıge bas suqsa kópe-kórineý kóńildenip sala beredi. Baryn aldyna qoıady. Bul jaǵy Murattyń janyna maıdaı jaǵady, árıne. Maısara qyzdy-qyzdymen Dálesh ekeýine syrahanaǵa kirip shyǵýǵa deıin ruqsat beredi.

Murattyń, jasyryp aıtsaq, jigerli, asyryp aıtsaq qyzba minezi men Dáleshtiń jýas tabıǵaty bir-biriniń artyq-kemin toltyryp jarasyp ketti. Ystyqqa sýyq daýa degendeı, sońǵy kezde qan-jyny aralasyp ketpese de, bir otyrystyń aıaǵyna deıin shydap beretin dos.

Bul dostyqqa Murat múddeli de. Bıyl qysta ma, ıá, bıyl qysta boıaýy álem-jálem jýrnaldy erigip aqtaryp otyrǵan (kileń túrli-tústi sýretti jýrnalǵa jazylatyn). Orta shenine taman «Jas sýretshilerdiń kórmesinen» degen taqyryppen berilgen san-sapalaq beınelerdi ushyratty. Ekeý-úsheýiniń astynda Dáleshtis famılıasy júr. Sýretten jarytyp eshteńe uǵa qoımasa da: «Pah, pah! Úndemeı júrip, pále, á! Syzǵandary neshaýa. Jýastan jýan shyǵady»,- den oılaǵan, osy maqaldy ózi jan qaltasynan shyǵarǵandaı nyqtaı túsip. Sodan beri brıgada jigitteri alqaqotan otyra qalyp, áńgime qozǵasa, Dálesh sóziniń mysaly. «Óı, meniń pálenshe sýretshi dosym, anaý jýrnalǵa sýretteri basylǵan myqty bar emes pe, sol ekeýmiz keshe konák iship...»- dep, qarap otyrady. Ary qaraı qalaı túsinseń olaı túsin, ishiń bilsin, álýaı... Konák iship kórgen joq. Syra ishkenderi ras. Óliminde óıttik demeıdi. Tasqa basylǵan myqty syra syńǵytty dese, Dáleshtiń bedeli túsip qala ma dep qorqady. İshse konák ishsin. Osydan keıin ondaı nánmen dám-tuzdas Mákeń de jerde jatqan joq degen qorytyndy óz-ózinen sopań etip shyǵa kelmeı me. Rasynda da, ondaı áńgime parketshilerge qatty áser etedi.

Sóıtken Dáleshti aǵash oıatyn tvorchestvosy qurǵyr búgin tym sharshatyp tastaǵan ba, súlesoq, kózi kirbik, shashy uıpa-tuıpa. Qyly julyna-julyna juqaryp ketken kıim shetke sekildi qadaý-qadaý on shaqty tal saqaly men jaq júni bolýshy edi, onysyn da qyrmaı, betimen qoıa beripti.

Óziniń jaǵasy jaılaýda júrgen adam ondaı usaq-túıekke mán bere me. Murat tabaldyryqta tura qalyp, qolyn kóterdi.

— Sálem, tvorchestvo!

Dálesh náýmez bas ızedi. Murat bir qyryndap symǵa tartqandaı túzý turǵan qalpy — bylǵary beshpent pen djıns kıgeli osyndaı ádet tapqan edi - kepkisin qısaıtyńqyrap kıdi. Dálesh úıirilip ústine túse qalǵan joq, kózi bozaryp, mólıip otyra berdi. Ony aıtasyń:

— Hal qalaı?- dedi bul dúnıege, myna bólmege túk ózgeris kirmegendeı jaıbaraqat.

— Qalpaqtaı. Ný, kak ty? — Murat kepkisin sheship, alaqanyna sart-surt urdy. Ol kóńili kóterińki bolsa, shala-pula orysshasyn kiristirip jiberetin jáne onysyn meılinshe qysqa da pakty sóıleýge tyrysatyn. Betonnan parketke kóshkeli, páter alǵaly bul ǵadeti tipten jeńilep ketip edi. — Sýretshiń kim, men kim? Aýmaı qalǵan joqpyn ba?

— Jaqsy, jaqsy... Tez tozdyr!- dedi bas kótermegen Dálesh. Bir túrli: «Qaıt deısiń? Kıim seniki, kıseń kı, kımeseń qoı, nesine basty aýyrtasyń, jarqynym?»- degendeı solǵyn shyqty. Qolyndaǵy muqabasyna qyz ba, kelinshek pe, qylmıǵan bir bıkeshtiń sýreti salynǵan kitapty paraqtap otyra berdi. Murat dosyn túsine qoıdy: keshe silteńkirep qoıyp, búgin basy aýyryp otyr. Ondaı qıyn-qystaý kúnmen keıin árqashan da Maısara tirnektep jınap júretin otyz shaqty kitaptyń ishinen osy «Modılánı» atty kitapty qolyna alyp, aqtarystyra beretin.

Aýzyn ashsa, kómeıinen júregi kórinip turatyn jigit qoı, Dáleshke Murattyń jany ashyp ketti. Beshpent, shalbar, kepki-sepkini tez umytty. Munyń sýretshiligi jer-kókte joq qyzyq kásip. Mysaly, parketshiler kúnine segiz saǵattan keıin qara tyrnaǵyn qabyrlatpaıdy. Sharshasa, demalysyn alyp, úıinde shaljıyp jatady. Al Dáleshtiń demalys aldym degenin estigen emes. Kúni de - jumys, túni de - jumys, ashshy ishekteı shubatylǵan birdeńe. Jáne de janyn qınaıdy. Onysyn tvorchestvolyq shabyt deıdi. Qashan kórseń, álgi shabyty qurǵyrdyń quryǵynan shyǵa almaı: «Anaýym bitpeı jatyr, mynaýym qıalymdy qozǵap qoımaıdy»,- dep júrgeni. Ondaıda keıde syrahanalatyp ketedi. Sonda sál-pál seıiledi. Soǵan qaraǵanda tvorchestvo shirkin parket salýdan da qıyn ba deıdi. Endi she! Dorba-dorba aqsha tegin kelsin be. Suraýdyń da buraýy bar. Olaı bolsa qulannyń qasynýyna shúrippeniń basylýy degendeı myna bylǵary men djınsti reti kep turǵanda jýyp tastaý kerek.

— Basyń BAM-ay, á? — Mýrat beshpentiniń óńirin bir ashyp, bir jaýyp sýdyrlatyp, djınsin tyrystyryn, Dáleshtiń qasyna otyrdy.

Anaý «Modılánıdi» jaýyp, bylaı qoıdy. Kezinde Muratqa degen rızalyq sezim bar.

Túsi-inikti...

Ushyp túregep, as úıge atalaqtap kirdi. Maısara jýylǵan ydystaryn qurǵatyp súrtip tur.

— Qalqataı, kóziń qandaı móldiregen... — Ándete berip, qylmyńdaǵan kózinen: «Týh, jaqsy kóremin ǵoı seni... Jaǵdaıdy aıtqyzbaı túsinýshi eń mundaıda»,- degen sózderdi oqyttyrýǵa tyrysty.

Murat baıaǵyda: «Tıemisiń?»- degende kóp burańdamaı nege tıe saldy deısiń, Maısara ymdy uqty. Halatynyń qaltasynan shyǵarǵan bir ýys maıda tıyndardy birindep sanap turyp:

— Shaı ishpeımisiń?- dedi. Shaıdy syltaýratyp, tar jol, taıǵaq keshýden taıdyryn jiberýden áli de úmiti bar.

— Kelip ishemiz...

Kúrsindi.

— Úsh som jete me?

— Óı, aınalaıyn!

Enteleı bergen Murattyń keýdesinen ıterińkirep, kózine kózin qadady.

— Baıqa! Jortyp kele jatqanda, túsip kettim apanǵa... Túsinetin shyǵarsyń?

— Tak tochno, fraý madam.

Bul joly shetelshesin de aıamady.

Qonaq úıge kirse, Dálesh kózimen «Modılánıdi» tesip otyr.

— Áı, osy qıqy-shoıqy sýreti byjynaǵan kitapty sen-aq al, basymen syıladym, — dedi mardamsı nasattanyp. Bir keremet jomarttyq qysa bastap edi.

Dálesh ıegimen as úı jaqty nusqady — «Maısara uryspaı ma?»

Qolyn siltedi.

— E, qatyn ashýlansa, qazan qaınatady.

Qalaı degenmen jigit qoı, Dálesh buǵan byq demeı birden kelisti, kitapty qoltyǵyna qysa túregeldi.

Dálizdegi báteńkesine eńkeıe bergende meımanasy tasyǵan Murattyń qabaǵyn kirbiń shaldy. «Qap, myna ıtiń bolmaǵan eken!» Bolmaı turǵan ıti aqjem bolǵan tumsyǵy túte-túte, jelingen ókshesi eki jaqqa qısaıyp ketken eski edi. Nesin aıtasyń, beshpent, shalbar, kepkiniń synyn myqtap ketiretin sharýa. Alaıda Máken uzaqqa barmady. Tez ózgerdi. Dos basqa qaraıdy. Qarasyn. Basta bylǵary kepki, ıyqta — bylǵary beshpent. Álgi dos kórgennen kez aqy alatyn qazymyr bolsa, djınsti qosa kórsin. Dushpan aıaqqa qaraıdy. Meıli. Dushpannyń aty dushpan, periniń qyzyndaı malynyp kıinseń de, qaı-jaıdaǵyny qazǵylap, kemshilik tappaı qoımaıdy. Tapqan kemshiligi osy eski báteńke bolsyn.

Ekeýi kóshege shyqty.

Aıgólek oınap, shyr kóbelek aınalǵan kún jarqyrap tur. Baryn kıip, baqanyn asynyp, jasanǵan jalpaq jurt. Kóbi ózderinde joq birdeńeni izdegendeı Muratqa kóz tastamaı ótpeıdi. Qoltyqtasyp alǵan eki qyzdyń pisken baýyrsaqtaı qyzyl shyraılysy alystaı berip, qylt etip, Muratqa arnaıy qarady. Sol muń eken, eski báteńke laılap ketken kóńili lezde semirdi. Tez shalqydy. Arqyrańqyrap kúlip aldy. Oǵan da qulaq tigip, nazar aýdaryp jatqan adamdar bar. Ybyr-jybyr aǵashtar kólegeılegen trotýardan kósheniń ortasyna shyqty. Jaby attaı jybyrlap ókshesin basyp kele jatqan Dáleshke shalt burylyp, birdeńelerdi daýryǵa dáńgirleıdi. Jáne de bútkil denesimen shalt burylady: sóıtse tiktep túsken kún sáýlesi ár jerin súıgilegen beshpenti men djınsi myń qubylyp, ánsheıin qulpyryp sala beredi. Ásirese, djınsi qatqan. Asyl zattyń aty asyl zat. Eki qoltyǵynan taýdyń tastaı sýyq, kókpeńbek sýy ýdaı tómen qaraı úzdiksiz saýlap qulap jatqandaı ma, qalaı. Qısaıta kıgen kepkasyna qolyn apara berip edi, qyzyńqyrap ketipti. «Óı, naǵyz bylǵary emes, jasandy ma, nemene?»- degende júregi sý ete qaldy. Jerles kandıdattyń úıindegi kerbez jeńeshesi ana birde: «Syqyrlaǵan sıntetıka modadan qaldy. Qazir jún, velvet, teri, bylǵarynyń qany jerge tambaıdy»,- dep edi. Bylǵarysy bylǵary-aq, biraq jasandy bolǵany qalaı bolar eken? Áıtse de Murat muny da tez umytty. Birazdan keıin álgi kepkanyń qyzýy ishine túskendeı alaǵyza bastady. «Maǵan qaraǵanda aryq at sekildi Dáleshti kim sýretshi dep oılaıdy»,- degen astam oılarǵa deıin bardy. Qarsy kezdesken bir-eki kórshisine:

— Oý, hal neshik?- dep, kósheni basyna kótere sálem berip edi, nege ekeni belgisiz, olar bastaryn áreń ızedi. Kózderi muz ba, tas kómir me, áıteýir, sup-sýyq shyńyltyr. Tómen qarap tistenip, kúızele-kúızele kete bardy. İshteı: «Shoq, shoq, bálem, senderge sol kerek, ishteriń kúıse tuz jalańdar»,- dep edi, bas terisi múldem keńidi. Kesheni quldılaǵan saıyn qarapaıym pende qaraýǵa qorqatyn jup-jumyr torpedoǵa aınalyp bara jatqanyn aıqyn. sezindi.

Sol aqqan beti syrahanaǵa qoıyp ketti. Sapty aıaqtap syra úlestirip turǵan kavkaz jigiti. bálen jyl júzdespegen týysyn kórip qalǵandaı Muratqa shuńǵyl qabaǵynyń astynan jyly ushyraı qarady.

— Ushyp júrsiń be, genosvale?- dedi kilemge aıqastyryp ilip qoıǵan eki qanjar sekildi qos taram murtyn jybyrlatyp.

— Ushý az, qalyqtap júrmin, genosvale Vano!- dep, aıqastyrǵan eki alaqanyn tóbesinen asyra kóterip, qysyp-qysyp qoıdy. Televızorda rekord jasaǵan sportsmender sóıtetin.

— Qalyqta, qalyqta! Qyran qalyqtaǵan kúıi óledi,- dedi Vano sambyrlap. «Qalyqtaǵan jón, ólgeni qalaı?» Tiksinip qaldy. Mınýt qana tiksindi. Kóterińki kóńil ondaı ońǵaq oılarǵa taban tiretpeı, alyp-ushyp turǵan. «Ózin de, meni de qyranǵa teńegen shyǵar» degen oıǵa op-ońaı bura saldy.

— Quı syradan! Tórteýin birden...- dep qysqa ámir etti. Murat sońǵy kezde syraǵa aqsha tólemeıtin. Árıne, ol tegin ishedi degen sóz emes. Eńbek aqy alǵan kúni: «Aıǵa jetkizseń bolǵany. Tek ara-tura kelgenimde kidirtpeı quıyp tur»,- dep, Vanonyń aldyna ondyqty tastaı salatyn. Qalaı esepteıtinin saıtan bilsin, Vano aıǵa jetkizetin. Esesine qashan kelseń de, kóbigi burqyraǵan sýyq syra daıyn. Jáne dos-jarandaryn ertip keletin. Qyzyl qulaq jaıly olarǵa tis jarmaıdy. Syrt qaraǵan janǵa syrany tegin ishken esepti. Sonyń ózi jatqan abyroı. Meıli, «Bizdiń Murat Vanomen ishek-qarny aralasyp ketken dos eken, syraǵa deıin kók tıyn tólemeı ishe beredi»,- dep oılap júrsin. Vanoǵa egizdiń syńaryndaı uqsas, kıimderi kil defısıt, qabaq-qas, shashtary qoıý kelgen biraz jigitteri syrany tegin syńǵytady.

Árıne, Dálesh tıynsyz syraǵa tańdanyp qaldy. Nebir syr tunyp jatatyn sabyrly jigit qoı, túsin bermedi. Qyzyq bolǵanda, sýretshilerdiń arasynan da keıde salmaqty, birtoǵa jigitter sırekteý bolsa da ushyrasyp qalady.

Eki sapty aıaq syra óńeshten ótip ketken soń Murat tike halyqaralyq jaǵdaıdy jilikteýge kiristi. Buryn memleketterdiń ishki, syrtqy isine qolyn kóp suqpaýshy edi, búgin kapıtalısik elderge qatty tıisti. Jantalasyp qarýlanyp jatqan Ronald Reıganǵa «ókpeledi».

Basy aýyryp turǵan Dáleshtiń mıy sý bop ketken be: «Iá, ıá... qaıtesiń solardy»,- degen qolpash pen aýyq-aýyq basý aıtýdan asa alǵan joq.

Renjińkirep qaldy Dáleshke. «Óı, janyńdaǵy adamyń shybyndaǵan attaı basyn shulǵyp, yǵyńa jyǵyla beretini qandaı jaman. Bylaı qarsy kelip bolsa da, tirligin bildirmeı me, talasty qyzdyrmaı ma». Ol oıǵa ilese: «Qoı, sýretti kórkeıtemin dep júrip, saıası bilimnen qaraıyp qalǵan, sirá. Qashanǵy jalǵyz jorta beremin. Áńgime ortaq bolsyn, munyń sýretine kósheıin»,- dep uıǵardy.

Sýret áleminen eptep habardar edi. Toǵyzynshy ma, onynshy klasta ma, mektepte «Óner tarıhy» úıirmesi ashyla qalǵan. Jetekshisi - QazPI-diń sýret-syzý fakúltetin tamamdaǵan sur boıdaq jigit (Qarǵap qoıǵandaı sýretshilerdiń kil sur boıdaq keletini nesi eken?). Murat ondaı jańalyqtan qur qala ma, úıirmege jazylǵan. Ol kezde úı arasyndaǵy kez kelgen shataq sharýadan bastap, jaqsylyqtardy da qur jibermeıtin sotqar da, qulaǵy túrik, jan dúnıesi baı bala edi. Úıirme sabaǵy Ispanıadaǵy úńgirden tabylǵan múıizi qaraǵaıdaı, jaly jyrta qarys, ǵajap quj buqadan bastaldy. Balalar buqa týraly suhbatqa suǵynyp, elitken joq ondaı shoń moıyn alpaýyttar irgedegi sıyr fermasynda jyrtylyp aırylatyn. Áńgime orta ǵasyr sýretshilerine aýysqanda bozbalalar mańynan qymyn men jymyn, bir-birin túrtip qalý sekildi oqys ta tosyn qımyl kúrt kóbeıgen. Monshadan shyqqandaı bári qyp-qyzyl. Ásirese Mıkelandjelo, Rafael, Rembrandt degen sýretshilerdiń qyz-kelinshekterdi arqaý etken kóptegen shyǵarmalary uldarǵa keremet unady. Qıaldaryn qozǵady. Sabaqtan shyqqasyn da kóshe boıy qyzyl-keńirdek bolyp, qyzý taldady. Al boıjetkender ondaı-ondaı máńgi ólmes týyndylardy tereń uqpaı qaldy ma, úıirmeniń kelesi jıynyna bir de bir qyz kelmedi. Esesine uldar klasqa syımady. Kórshi mektepten ylǵı bozbalalardan turatyn delegasıa keldi. Sol úıirmede kórgen «Danaıa», «Jańa týǵan Venera», «Uıyqtap jatqan Venera» sıaqty sýretterdi Murat keıin de ara-tura eske alatyn. Bir túrli tynysy jıilep sala berýshi edi. Súıegi asyl shyǵarmalardyń adamǵa berer áser, bóler sezimi osylaı-osylaı bolady eken. Otaý quryp, shańyraq kótergennen keıin bári jaıyna qaldy. Áıtse de sýret ónerine baǵyshtalǵan máńgi mahabbat jan dúnıesiniń qalyń qatparlarynda kózi jyltyrap, jasyrynyp jatýshy edi.

Sol mahabbaty bar bolǵyr áneýgúni Maısara ekinshi smenaǵa qalyp qoıǵan kúni qaıta qystady. Balalardy jatqyzyp, ońasha qalǵasyn «Modılánıdi» armansyz paraqtaǵan. Erkekterdiń sýretine kóp úńilmedi, ondaı tustarda betterdi tez-tez aýdaryp jibergen. Sońynda izdegenin tapty. Eńbegi aqtalmady. Modılánıden kóńili myqtap qaldy. Venera, Danaıa sekildi kelisti hanymdar bul sýretshide atymen joq. Esesine keıde bir kózi soqyr, birde eki kózi qabatynan zaǵıp, ony azsynsa beti qısaıyp ketken uzyn muryn, yrǵaı moıyn usqynsyz áıelder qaptap júr. Baıaǵyda klasta qyzdardy uldarǵa, uldardy qyzdarǵa aıdap salyp, atystyryp-shabystyryp qoıatyn súıkimsiz shúıkebas bolýshy edi, qarap otyrsa, mynalar sonyń ar jaq, ber jaǵynan tabylyp qalyp jatyr. «Salsa bylaı... qasy, kózin shyǵaryp, sulý áıelderge uqsatyp salmaı ma»,- dep, Modılánı baıǵusty jerden alyp, jerge salyp sókken.

Sol Modılánıden qalyp qoıǵan ekpesi áli qara qazandaı eken, aı-shaıǵa qaramaı Modekeńe tıisti. «Úıge kelgen saıyn Dálesh aldyna jaıyp salyp, kóz maıyn taýysyp, qadalady da otyrady, habary bar shyǵar, ne bopty?»- dep túıdi. Dáleshtiń qoltyǵyna kóz jiberip edi, «Modılánıdi» asyp-sasyp júrip, dálizde umyt qaldyrǵan ba, kórinbeıdi. «Qap!» - dedi. Áıtpese kitaptan kózbe-kóz dáleldep, Modekeńdi de, Dákeńdi de sespeı qatyratyn.

— Osy Modılánıdi jaqtyrmaımyn... — Jańalanyp quıylǵan syranyń kóbigin urtyn qompaıta úrlep tastady.

— Modılánı?! — Dálesh selk etti. Tóbesinen jaı túskendeı boldy. Murattyń betine baǵjıyp qarady. Bas bilmeıtin shý asaý taıǵa áı-sháı joq qarǵyp minip alǵan taqymy bos jalań but balaǵa el qalaı janashyrlyqpen qarasa, Dálesh te solaı qarady.

— Iá, Modılánı... — Murat Dálesh súıelin basyp ketkendeı typyrshydy. Osynaý áńgimeni bastaýyn bastap alsa da taqıasyna tar ekenin uǵyp qaldy. Soǵan ári ókinip, ári yzalana bastaǵan. Ár nárseniń reti bar. Qol-aıaǵy parket tóseýdiń de ebi bar. Odan da baıaǵy úıirmeden biletin Rafael, Tısıandardy múıizdegeni jón edi. Jýas túıe júndeýge jaqsy, ol shirkinder qansha tepkileseń de myńq etpeıtin kil nar sýretshiler ǵoı. Aldymen solardyń sazaıyn tarttyryp alyp, sodan soń Modılánıdi qalaı parshalasa da Dálesh tańdanbas edi, qoı demes edi. «Áı, Muratyń qara jaıaý emes eken; Qalaı-qalaı shalyqtaıdy, á?! Tegin jigit bolmady. Bilimin óz betinshe kóterip, alǵa umtylatynyn qara basyp neǵyp bilmegenmin, eı? Báse, «Modılánı» úıinde tegin tur deısiń be»,- dep jaǵasyn ustar edi.

Amal joq, sheshingen sýdan taıynbas, ary qaraı da Modılánıdi naızalaı berdi.

— Sen ne, Modılánıdi bilmeısiń be?

— Bilemin...- dedi tań qalǵanynan tynysy toqtan qala jazdaǵan Dálesh. Basqany kútse de, Murattan dal mundaı beti shylp etpes arsyzdyqty kútpep edi.

— Bilseń, Modılánıdiń áıelderin osy sýqanym súımeıdi. Anaý Tısıan, Mıkelandjeldiń qyzdary kádimgi qyzdar sıaqty. Al anaý she? Kil sopaq bas, shashy úrpe-túrpe shı borbaıychtar. Oqyp otyrsam, ol shirkinderin Mákeń keremet súıip salǵan kórinedi. Sondaı sıyqsyz áıelderdi kim súıedi? Aýysh qoı. Deni durys adam kelinshekterdi, mine, mynandaı ǵyp salmaı ma? — Eki alaqanynyń qyrymen aýany keskilep, gıtara sekildi ǵajap pishin jasady.

Bul kezde tańyrqap-tańyrqap, onysyn da taýysyp alǵan Dáleshtiń kózinde jymysqy ushqyn jyltyraı qalyp edi.

— Saǵan qandaı sýretshiler unaıdy sonda?

— O, unaıdy, unaǵanda qandaı! Kim edi... Mıkelanjel, Rafaıyldardyń qatyndary... Álgi qyz-kelinshekteri qandaı sulý! Sýretterin tos qaltańa salyp júrip, ońashada álsin-áli kórgiń keledi de turady. Ylǵı myqyndy, omyraýly bıkeshter... Kıimsiz júredi shetterinen. Áı, sol Mıkelandjel, Rafaıyldar qyrǵan ǵoı soǵan qaraǵanda, á! Áıtpese birinen soń birin topyldatyp sala bere me? Súısingennen salǵan ǵoı,- dep baryp áreń toqtady. «Qalaımyn, á! Baıqa, eki shoqyp, bir qara juratqa! Biz de ońaı jaý emespiz»,-degendeı Dáleshke aıdynyn salyp qarasa, ol sózden qalypty. Jem jegen atsha aıaǵynyń basyna qarap, stolǵa eki shyntaǵyn súıeı, sharshańqyrap tur eken.

Sol sharshaǵannan esin jıa almaı biraz turdy. Kezekti sapty aıaqtardy stolǵa dúrs etkizip qoıa salǵan Murat:

— Áı, Dálesh, kóńilińe kek alma, jýrnaldaǵy seniń qyzdaryń da ońyp turǵan joq. Modılánıden aýmaıdy,- dep, taza óltirip saldy.

Sýretshi kúrsindi, syrany saýsaq ushymen árirek ysyryp:

— Araq isheıik...- dedi. Qınalyp aıtty.

— Syra tańdaıyńa tatymaı ma?

— İsh keýip ketti.

Dálesh betiń bar, júziń bar demeı, týrasynan salyp, sóılep tur. Buryn búıtpeıtin, kórgendi qyzdaı syzylyp turatyn. Jyn qaǵyp ketti me muny? Al ózi ishkisi kele me, joq pa? Ol týraly barynsha oılamaýǵa tyrysty.

— Kettik!

Dálesh shyǵar esikke bettedi.

— Qaıda?

* * *

— Mıkelandjelonyń sen aıtqan mynadaı... — sýretshi aýada alaqanynyń qyrymen gıtaranyń beınesin saldy,- qyz-kelinshekterine...

Osyǵan ilespeıin dep bir turdy. Maısaraǵa shaıdy kelip ishemin dep ýáde berdi. Ony qaıtedi? Sertten bir taısań, sonan soń óldim deseń sene me. Biraq óz-ózinen qansha jasyryp tursa da, sebep basqa edi. Qyz-qyrqynǵa el-elden salymy joq bolatyn. Maısaraǵa deıin bul bir úmitpen mańaılaǵan qyzdar ýádelesip alǵandaı, qyz retinde kezdesýge shyqqannan góri, jáı dos bolyn alýǵa tyrysatyn. Ózinen de bar. Qyzdardy juqalań júrmin dep oılaı bastasa boldy, ne saıtany bar ekenin kim bilsin, sóziniń ári qashyp, berekesi ketetin, al dos, jerles qyzdardyń qasynda, kerisinshe, ózin keremet erkin ustaıtyn, ózi de qarqyldap, basqalardy da kúldirip, aýyz jappaıtyn. Sondyqtan da qyz aınaldyrǵysh jigitter muny qosarynan qaldyrmaýshy edi. Maısara ǵana buǵan basqasha qarady. Úılengennen beri sol. Saıtandardy oıǵa da almaıtyn. Sýret arqyly kókeıine qorǵasynsha quıylyp qalǵan perızat beıneler taǵy qınady. «Ersem be, joq pa?» Myńǵy-dyńǵy bolyp, basy qatyp turǵanda Vano syra satatyn tórt burysh tesiginen saýsaq ushymen ózine shaqyrdy.

— Mýrık, bir mınýtke kirip ket!

«Bir mınýtke» kirdi.

Vano basynan aıaǵyna deıin sholyp ótti.

— Blat!

— Blat, blat! Endi qalaı!- dedi Murat qýana-qýana. — Blat ganosvale!- dedi taǵy emen-jarqyn. Blat túgi joq. Biraq aýyzdan shyǵyp ketti. Ári «blat» dese, Vanomen ekeýiniń arasy jaqyndaı túsetin sıaqty.

Onyń da ústinde bylǵary beshpent, butynda kók djıns shalbar.

— Endi qyz saǵalap júrsiń be?- dedi syrasyn syǵalap ketken Vano ary qarap turyp.

— Sóz bar ma.

— Vaı, vaı! — Vano tańdaıyn qaqty. — Jolyń bolsyn!

Syrtqa atyp shyqqan Murattyń jany jaılanyp, boıy jeńildenip sala berdi. «Baramyn,-dedi, — Mıkelanjeldiń qyzdaryna!» «Býdý lovıt kralú!»- dep oryssha qosty. Eń sheshimdi sózin ol oryssha oılaıtyn. Sóıtse taban astynan batyl bolyp ketedi. Jańaǵy sózderdi Vano tegin aıtqan joq. «Sóz bar ma!» - dep jaýap qaıtardy. Er jigittiń eki sóılegeni - ólgeni. Barady Mıkelanjeldiń qyzdaryna. Eki-úsh saǵatqa Maısara ólmeıdi. «Danaıa» men «Uıqtap jatqan Venera» qos-qostan elestedi. Beshpenti men shalbaryna kózi túsip edi, oıpyrym-aı, kıgen saıyn túrlenip, qulpyra túsetin netken asyl zat! Birde kók, keıde kúlgin bolyp, on ózgerip, kók kógershinge uqsapty da qalypty. Kepkisin sheship qolyna alyp edi, naǵyz teriden esh jeri kem emes, kepken balyqtaı jápireıe jutynyp tur.

Baspaldaqtan ordańdaı basyp tústi. Esik aldynda tosyp turǵan Dáleshti ıyqtan qaǵyp qalyp, sańq etti.

— Kettik!

* * *

Mıkelanjeldiń qyzdary ekeý eken. Salǵan betten qalanyń kók etikteri dedi. Kók etikterge qarap otyryp, Dáleshtiń áli kúnge deıin tútin tútetpeı júrgen syryn da túsindi. «Qasqań myna úlpilmálik totylardy qımapty ǵoı». Áneýkúni ózimsinip aqyl aıtyp, ursyńqyrap kelip Maısaranyń bir stýdent dos qyzymen tanystyraıyq degende azar da bezer at basyn ala qashyp edi. Kókeıindegi qurty myna qyzdar eken. Qaısysyn aınaldyryp júrgenin bilse, shirkin! Aıaǵyn aıaǵyna aıqastyryp salǵan Murat eki qyzdy kezek-kezek baǵyp, kózimen iship-jep otyr. Qos qyz júziktiń kózinen etedi. Qasy mynadaı, kózi anadaı dep, jeke qasıetterin jiliktep jatýǵa Murattyń qıaly da, tili de jetpeıdi. Tek kóretin kóz kerek. Kirgennen beri oıy kınolentadaı zyrǵyp, jyldamdap ketti. Esi kiresili-shyǵasyly. Qalaı deseń olaı de, qatqan qyzdar. Aıaǵynyń basyna túsken jol-jol halattysy Danaıǵa uqsaıdy. Uzyn etek halatty tógildirip kıse de, Danaıdan kem túspeıtini denesinen kórinip tur. Mynaý ma, mynaý Maısarany jolda qaldyrady. Árıne, keskin-kelbet jaǵynan. «Áıtpese Maısara úsh bala, Muratpen tórt bala oınaqtap júrgen bir úıdi tas-taıaqtaı qaǵystyryp otyrǵan aıtýly kelinshek qoı»,- dep, alystaǵy qosaǵyn jarylqap tastady. Tentek te tuńǵıyq oılar uıyqtaı tartyp, basyn aınaldyrǵany sonshalyq, Maısara tap bir bóten bireýge kúıeýge shyǵyp ketkendeı úshinshi jaqtan oılap, baǵalap otyrǵanyn ózi de ańǵarǵan joq.

Danaı qyz ejireıgen Muratqa qaı perishte edi, e, Monna Lıza syqyldy sylqym da sıqyr jymıyp qarap qoıady. Óı, túrińnen aınalyp keteıin ǵana...

Dálesh Shynar atty ekinshi qyzben as úıde kúbir-sybyr. Kezdesýge shaqyryp turmasyn. Joq, aqshanyń qurǵaq sytyry estildi. Ondaı qaıyrly sytyrdy Murat aıshylyq alys jerden aýdyrmaı estı qoıatyn saqqulaq qoı. «E, aqsha surapty. Ol neme kerek eken?»

Degenshe as úıden Dálesh shyqty. Qabaǵy jazylyp, júzi jadyrapty. «Osy salpańqulaq as úıde ana qyzdy shóp etkizip súıip almasyn. Kim biledi, úndemegennen úıdeı pále shyǵady»- degende ón boıy bir sýyp, bir ysyp, bytyqy-shytyqy oılarǵa batty. Áý bastan kóńili aýǵan halatty qyzdyń jóni basqa, al Shynardy Dáleshten nege qyzǵanyp otyr, ol jaǵy ózine de belgisiz.

Shynar da beri shyqty. Jo-joq, sabyrly, salqyn qandy, alaýlap, qyzaryp-bozaryp turǵan eshteńesi joq.

Dálesh ym jasady: «Balkonǵa shyǵaıyq!»

Shyqty.

— Instıtýtta birge oqyǵan dos qyzdar... Ekeýi de gobelenshi...

Murat myrs etti. «Birge oqysa Dálesh sıaqty taqtaı oıyp, sýret salmaı ma? Gobelenshisi qalaı? Dáleshke kómektesetin jaı bireýler me? Bylaıda qoıdaı jýas, qozydan momyn Dálesh myna páterge óz úıindeı taıtańdap kirse, onymen qoımaı buryn kórmegen, bilmegen Muratty ertip ákelse, uıalmaı-qyzarmaı aqsha surasa, tegin bolmady...»

... — Má, on som! Gastronom tıip tur, bir bótelke... — Dálesh oılandy, — Sende qansha bar?

— Úsh som...

— Bar da, eki bótelke araq alyp kel.

— Sen she?- dedi Murat tyǵylyńqyrap.

— Ekeýmiz birdeı ketip qalsaq yńǵaısyz bolar. Men osynda qalyp, áńgimege tarta turaıyn.

— Sen qaısysyna en taqtyń? — Bireý estip qoıatyndaı eńkeıe túsip, sybyrlaı qaldy.

— En taqqany qalaı?

— Seniń qyzyń qaısy? Aqsha bergeni me? Shynar ma? — «Iá, dál ústinen tústiń, aqsha bergeni»,- dep salsa degen tilek ar jaǵynan túrtkilep tur. Áıteýir jol-jol halatty Danaı qyzǵa jolamasa eken. Qyzdarmen bólmede ońasha qalyp, araq ishken kezde jigitter yńǵaıy kelgenin beıimdeı bastaý kerek dep uǵatyn. Brıgadadaǵy sý juqpastardyń sózine sense, sóıtetin kórinedi.

Dálesh kúlip, Murattyń arqasynan qaqty.

— Áı, Máke-aı! Dos qyzdar dedim ǵoı. Nemene, túsinbeı qaldyń ba? Jaraıdy, áýeli gastronomǵa baryp kel. Kelgen soń jata-jastana túsindiremin.

«E, qasqyrym! Báse, osylaı deseıshi!- dep oılady dúkenge qaraı qulyperen shapqylap bara jatyp. — Pále, naǵyz pále myna Dálesh úndemeı júrip. Qý ózi, Shynaryna shań jýytpaıdy. Áı, jata-jastana túsindirgeni qurysyn, jem-jemge kelgende halattyǵa júgirip júrmesin. Qoı, ıttikke bara qoımas. Esi bar jigit. Dos deıdi máımóńkelep. Aıtar... Qyzdyń aty - qashan da qyz. Iá, boıdaq parketshiler solaı deıdi. Qyzdarmen dos bolmaıdy, qyzdarmen júredi. Sosyn kúıeýge tıedi, áıel bolady. Týh, bas qatyp ketti. Áıteýir, arty qaıyrly bolsyn. Táýekel - teńiz, men - qaıyq».

* * *

...Tórteýi shaǵyn stoldyń tórt qulaǵyna ıe. Manaǵy syra boıǵa jaıyla bastady ma, kózi kilbıip, uıqysy kelgendeı. Esinep qoımasam ıgi degende záre joq. Aqtyń bir bótelkesi taýsylýǵa jaqyn... Mıkelanjeldiń qyzdary muzdatqyshtan alǵan jeńil sharapty ortalaı almaı armanda. «Zińgitteı-zińgitteı túrleri mynaý, sýsyn ornyna júretin jeńil sharapty nege qaǵyp-qaǵyp jibermeıdi? Sý ishken taýyqtaıyn shópeń-shópeń etedi. Adamnyń yzasy keledi tipti» - dep, eki qoly aldyna syımaǵan Murat qaradaı taýsyldy. Basy dyń-dyń. Dálesh pen qyzdardyń aýzy jabysyp qalypty, bastaryn túıistirip alyp, kúbirlesedi kep, kúbirlesedi kep. Bir mezette qos sylqym aıaqtaryn aıqastyryp salyp, shalqaıa otyrsa, Dálesh eki búktelip eńkeıe túsedi. Sózderi túkke turǵysyz. Qulaǵyn qanshama edireıtip tikse de eshteńe uǵyp bolmady. Jaǵdaıdy jata-jastana túsindiremin dep edi, Dálesh onysyn qashan bastaıdy? Ar jaǵyna birdeńe barǵasyn umytyp ketti me, keıinge sary maıdaı saqtap otyrýy da yqtımal, qalaı aıtsa da Muratqa kóńil bólmeıdi myna Dálesh. Qaramaıdy da. Ádeıi isteı me? Quryǵanda ózi qaı qyzda oıy bar, aıaǵynan basyp bolsa da, bildirip qoımaı ma. Bildirse bitti, Mákeń bilek sybanyp kirisip ketpeı me. Nemese Muratty balkonǵa shyǵaryp alyp, «anaý - meniki, mynaý - seniki» - dep, jaqtan basty aıyryp, aıtyp-aıtyp tastasa... Áıtpese mynaý ne, buzaý da emes, sıyr da emes, ıtis-tartys dúbara jaǵdaı. Óner-sónerge jolap ketseń osy, ne istep, ne qoıaryńdy bilmeı basyń qatyp, árkimniń aýzyn ańdyp otyrǵanyn.

Endi bar ǵoı, sózderi sóz emes, ánsheıin shóp-shalam.

Dálesh:

— Iá, gobelen betinde qazirgi kórkem sýrettiń eń ozyq jetistikteri oıý, kilem toqý sekildi qazaqtyń ejelgi qol ónerine toqaılasyp jatyr...- dep, mardymsıdy. Óı, bala ne dep tantyp ketti? Kim men kim gobelen ústinde toqaılasady deıdi. Kóıitkenińe bolaıyn... Kórkem sýret qaıda, oıý qaıda? Ony qoıshy, ekeýi gobelen ústinde toqaılasa ma eken? Kilem ústinde palýandar aıqasyp, tájikelesip jatpaýshy ma edi. Sýret sýret dep júrip, Dáleshtiń mıy ashyp, kójege aınalypty, tvorchestvosy qurǵyr kóterip ketken ǵoı, basqa ne deısiń.

Qyzyqty qara! Dálesh sumdyq aqyldy birdeńe aıtyp tastaǵandaı, jol-jol halat kıgen Danaı qyz:

— Durys aıtasyń, Dálesh,- dep tolyqsıdy. — Monreal qaı jyly qazaq gobelenine tik turyp, qol soqty. Sol fakt gobelenniń bizdiń topyraqqa buıyrǵan etene óner ekenin dáleldemeı me, Kór de tur, gobelenniń de óz Pıkassolary kóp kúttirmeı shyǵyp qalady.

Mássaǵan, bezgeldek! Gobelen dúrden qashyp qutyla almaı otyrǵanda Pıkasso mundar qaıdan sopań etti? İzine sham alyp túsetindeı Gobelen beısharada bulardyń qandaı qysqada kegi, uzynnan óshi ketken? Osynsha úzdigýine qaraǵanda Gobelen, Pıkassolary ólip qalǵan bireýler me? Syrahanada Dáleshtiń myqty dep maqtaǵan sýretshileri ári alǵanda bes júz, eki, úsh júz, beri alǵanda otyz-qyryq jyl buryn kıer kıimge, isher asqa jarymaı ótipti. Tars etip atylyp ólgen, ý ishim sileıip qalǵandary ásirese joıqyn, myqty deıtin.

... — Solaıy solaı. Kórkem sýrettiń myń túrli sam alýan múmkindikterin eske alsaq, qaıtkenmen de gobelen kókjıegi tarlaý,- dep, Shynar qyz kezekti ánin bastaı berip edi, gobelen jyry uzaǵan saıyn júıkesi juqaryp, qany kóterilip-kóterilip ketip otyrǵan Murat kúıip ketip, úrdis qımylǵa kóshti. Ana jyldary beton quıǵanda kúsh túskennen tamyrlary adyraıyp, kóstekteı uzaryp ketken qolyn ekinshi bótelkege sozyp jiberip, aýzyn ashty, Dáleshke, ózine kóp-kóp qyp araq quıdy. «Jetedi, jetedi, raqmet!»- dep qylymsyǵan qyzdardy pende qurly kórgen joq. Fýjerlerin sharapqa aýzy-murny demeı shúpildete toltyrdy. Munysy taqa aqyl eken. Eki qyz manadan beri ıtpisiń, kisimisiń demeı, tanaý kóterip otyr edi, endi plasmassa qýyrshaqqa jan bitip, aıaǵynan júrip ketkendeı-aq Muratqa údireıe qarady. Ne bolsa o bolsyn, atqa jemshóp mol bolsyn dep, bel ortadan basyp, kúmpildep sóılep ketti.

— İship tastaıyq, qyzdar! — Eki boıjetkenge shaqyraıyńqyrap qarap aldy. Dáleshke dúrse qoıa berdi. — Áı dos, nemeneme jańa túsken kelindeı qylmıyp otyrsyń? Kórmeı-bilmeı júrgen araǵyn ba? Syrany shimirikpeı-aq ashyrqanbaı-aq sýsha simirýshi eń! — Dálesh shynymen jańa túsken kelinshek qusap, qynadaı qyzardy. — Eı, qoıshy óziń de. Sýretshi, sýretshi degenge... Ómir bir-aq ret keledi... Gobelen-Mobelen, Pıkasso-Mıkasso... Pa, shirkin! Qatyrypsyńdar... Qysqasy, iship-jep, oınap-kúlip qalǵanǵa pe jetsin. Erteń, nemene, tyraıyp-tyraıyp ólemiz de qalamyz, qurt-qumyrsqaǵa jem bolamyz. Neshe túrli qatqan qyzdar da sóıtedi,- dep bir qoıǵan Mıkelanjeldiń qyzdarynyń kózine jybyrlaǵan qurt-qumyrsqa elestep ketti me, Murat jaq betterin alaqanymen kólegeıleı qoıdy. Qaljyńǵa da óstip qorqatyn bul netken áınek qyzdar! — Endeshe, bir kún bolsa da saýyq-saıran salyp, saý-salamat júreıik. Aman bolaıyq. Al kettik, qyzdar! Alǵa, Dálesh! — Aldyndaǵy araqty qaǵyp tastap, boıjetkenderge astam da asqaq qarap edi, erin tımegen sharaptary kólkildep sol kúıi tur. «Alǵa, Dálesh!» Rúmke shetin tistep, ádeppen az ǵana ishti de, sylq etip oryndyq arqalyǵyna shalqaıa ketti.

Terisi keńip, jadyrap qoıa berdi. Eki qolyn keýdesine aıqastyryp salyp, buǵan ún-túnsiz qarap qalǵan qyzdar jańaǵydan góri ýytty ári salaýatty lebiz kútkendeı. Baıaǵy qyz-jigitter bas qosqan keshterde mundaı óliara tustarda ańyratyp anekdottar aıtatyn. Qyzdar toby bas jaqqa baryspasa da, súısinip qala ma, sylq-sylq kúlip, jandary kiretin. Jigit-jeleń, qyz-qyrqyn arasyndaǵy qandaı bir bıik Qytaı qorǵandary qoparyla qulap, yntymaqty yzy-qyzy dúrk bastalyp beretin. Sol márttigi esine túsken Murat es jınatpastan dereý anekdottyń jalyna jarmasty.

— Baıaǵyda eki adam monshada kezdesip qalypty da...- dep bastap jiberip edi, «E, neǵyp baıqamaǵanbyz, jigittiń syrttany dáp qasymyzda otyr eken»,- degendeı eki qyz qunyǵa túsip, Muratty kózderimen iship-jep, ólip barady. Dálesh: «Óı, páli! Maǵan qarama! Men bitken adammym. Aıta tús. Qyzdyra túsi Osyndaıda qaınatpasań, qazandy qaıda qaınatasyń»,- degendeı, stoldyń astynan tizesinen burap, shymshyp qoıdy. Áýel bastaǵy sypaıy, kishipeıil bala anekdot aınalasy on mınýttyń ishinde tuzdala-sóldene kelip, arystaı-arystaı áke, ata anekdotqa aınaldy. Ár anekdot saıyn bireý qyzyqtap turǵandaı aha-ahalap qarqyldap kúlip alady. Basqalar qaıtyp otyr, ańǵarýdan qaldy.

Bir ýaqytta esin jısa, jyn soqqandaı japadan-jalǵyz qarqyldap kúlip tur. «Motor ma, motor, ehe-heý, jańa qyzdy»,- dep jelpinip qoıdy. Gobelen boıjetkenderi ishek-sileleri qatyp-qatyp, kúlkilerin taýysyp alǵan ba, tym-tyrys, melshıip-melshıip qalǵan. Halatty qyz buryshqa, Shynar terezege qaraıdy. Kózder!- muz. Dálesh sypaıy jigit qoı, buǵa túsken. «Qoı,- dep oılady. — Qoı, sózdi qysqartaıyn. Qurǵaq qasyq aýyz jyrtady. Arsy-kúrsi qımyl kerek. Ekeýi boı qyzdyrar bı kútip otyr. Sózden góri bıge jýyq qyzdar emes pe».

Sóıtkenshe Dálesh qalyń uıqydan shoshyp oıanǵandaı ornynan turyp:

— Otyryp qaldyq. Kóńilderińe kópten-kóp raqmet! Bek rızamyz. Artyq-kem ketsek keshirińder!- dep kóńirsitsin.

«Qap, myna syǵyrdy-aı! Áńgime jańa-jańa qyzyp, jónin taýyp kele jatsa... Mákeń júz gramdy ishke salyp jibersin, sosyn...»

— Káne, qyz-jigitter! Al kókeń bastasyn bir...

Kóseýdeı qoly taǵy sozylyp, stol ústinde asyr saldy. Qyldyryq bel rúmkalardyń tóbesine nán bótelkeniń úńireıgen aýzy ázireıildeı tóndi. It jylǵy boıdaq keshterde jalpaq jurt Muratty bir aýyzdan tamada saılaıtyn. Óstip apyryp-japyryp, qandaı kóńilsiz keshterdi qan kóbelek oınatyp, shańyn aspanǵa shyǵaratyn. Murat ta sol sary tis ónerine qamshy basty. Umytpaǵan eken, qatyn alyp, bala-shaǵaly bolsa da, shúkir, tuǵyrynan túspegen eken.

— Óı, keteıiniń ne! Jyndymysyń! Tamada men be, sen be? Men. Astyńnan sý shyqqan joq, ornyna otyr da, sóz tyńda. Jigittik namys qaıda? Bótelkeni taýysyp ketemiz. Boıjetkender budan báribir tatyp almaıdy. Solaı ma, qyzdar, qyzǵaldaqtar? — Mıkelanjeldiń búldirshindeı balalaryna ázildiń túbin túsirgen shyraımen qarap edi, «Alǵan betińnen jarylqasyn!»- degendeı kúlimsirep qalypty. Tas erinderi jibimegen qyzyq kúlki. Kim edi, Monna Lızanyń sıqyr kúlkisi... E, endeshe, buǵan ne joryq, ketti marǵaý asyp. — Alyp tastaıyq, jigitter! Sosyn bı bıleımiz, án shyrqaımyz. Mine, búıtip!- deı berip, bireý qýyp kele jatqandaı rúmkadaǵyny jáne qaǵyp saldy.

Kúrkirep án bastady.

«Jarq etpes qara kóńilim ne qylsa da...»

Án qalaı aıaqtaldy, esinde joq.

...Jan-jaǵyna kózin ashyńqyrap qarasa, ózi jol-jol halatty qyzdyń janyn qoıarǵa jer taptyrmaı: «Bıleıik te bıleıik!»- dep, ortaǵa súırep júr. Bylǵary beshpent, kepkany sheship, dıvanǵa qalaı bolsa solaı laqtyryp tastapty. Arqasynan oraı qushaqtap, esikke qaraı ıkemdegen Dáleshti ıterip jiberdi me, ózi shalynyp qaldy ma, beshpent pen kepkanyń ústine jalp etip otyra ketti. Aqsha beretin qyz kózi ejireıip, tóne túsip birdeńelerdi qyzý-qyzý aıtyp jatyr.

— Naqurys!

Bul sózdiń kimniń aýzynan shyqqanyn, kimge arnalǵanyn aqy surasa da bilmeıdi.

Bir mezgilde kim ustatyp jibergeni beımálim, qolynda bylǵary beshpent pen kepka, kóshede japadan-jalǵyz teńselip tur. Tún be, kesh pe, belgisiz, ala kóleńke. Kún kórinbeıdi.

* * *

Oıana ketse, eki qol, eki aıaǵy tórt jaqqa ketip, dıvan ústinde shaljaıyp jatyr... Tóbesinde lústra jarqyraıdy. Óz úıindegi úsh tarmaqty arzanqol lústra... Synyp áketip bara jatqan basyn áreń kóterip, tóńiregine kóz saldy. Óz úıi... Oryndyq arqalyǵynda balaǵy batpaq-batpaq kók djıns ilýli tur. Oń qaltasyn shege ilgen be, tigisin boılaı otyz santımetrge deıin qaqyrap túsipti. «Bitken ekenmin!» Dármeni quryp, dıvanǵa shalqalaı ketti.

Esik ashyldy da, japsarynan Gúlmaıra jyltıyp qarady. Kirýge bata almaı tur. Jatqan kúıi yńyrsyp, áreń sóıledi.

— Kele ǵoı.. Gúlá... Kele qoı, janym... — Ákeniń aty áke, Gúlási eki aıtqyzbaı júgirip keldi. Kele kishkene alaqanyn mańdaıyna basty.

— Papa, aýyrdyń ba? Mine... búıtip keldiń... — Kózin alaıtyp, basyn qısaıtyp, eki búıirine kezek-kezek teńseldi. — Áıbat beshpent joq. Áıbat qalpaq joq...

Oryndyq jaqqa beıjaı kóz tastap edi, kók djııs shalbar jetim-jesir qalǵan eken. Beshpent, kepkiniń kózin qurtypty...

— Bar, qyzym, oınaı ǵoı.

Basynan sıpady da, irge jaqqa aýdarylyp tústi. Uzaq jatty. Qonaq úıde áldekimder sybyrlasyp, sóılesip jatyr. «Papa, quh, quh...» Gúlániń daýsy. Kózi ilinip ketkendeı edi. Álden ýaqytta bireý ıyǵynan túrtip qalǵandaı boldy. İrgege qaraı aýnaǵan kúıi moınyn zordyń kúshimen bursa... eki alaqanyn aıqastyryp aldyna salǵan Maısara buǵan telmirip qarap, oryndyqta únsiz otyr. Aıaý ma, jaqsy kórý me, qalaı dese de janarynda jylylyq uıalap jatyr. Dáleshke syılaǵan «Modılánıde» Jan... Janna... «Janna Ebútern» degen kelinshektiń sýreti bolýshy edi, sodan aýsaıshy.

Murattyń kóz aldy býaldyr tartyp, keńsirigi ashydy.

Maısara ornynan turdy.

— Vanaǵa baryp, sýyq dýshqa tús! Tamaǵyń ázir.

Esikke bettedi.

Súıretilip dıvannan tústi. Qonaq úıge basyn tómen salyp kirdi. Balalar uıyqtap qalǵan ba, tiri jan joq. Ac úıden aıaq-tabaq syldyry estiledi. Vananyń esigin salǵyrt asha berip, esik jaqqa burylyp edi, batpaq-batpaq eski báteńkesi ashylyp ketken aýzyn beri qarata qyrynan aýnap túsipti...

---