InfoHub Logo

Balalardyń papasy men mamasy, Nadá apaılary úıde joq. Olar ana bir jataǵan qońyr at jegip júretin qart ofıserdiń úıine bala shoqyndyrý toıyna ketken. Solardyń kelýin kútip, Grısha, Aná, Alesha, Soná jáne aspazshy áıeldiń uly Andreı bári asqanadaǵy tamaq ishetin ústelde loto oınap otyr. Durysyn aıtqanda, olardyń uıyqtaıtyn kezi bolǵan, biraq mamalarynan shoqyndyrǵan balanyń qandaı ekenin, qonaqasyǵa ne bergenin bilmeı jatsa, uıqylary keler me, sirá? Aspaly shamnyń jaryǵy túsken ústeldiń ústi jypyrlaǵan kóp tańbaly sandar, aınala jańǵaqtyń qabyǵy, neshe túrli qaǵaz qıqymdary, shyny synyqtary jaırap jatyr. Árbir oıynshynyń aldynda eki-ekiden karta jáne tańbaly sandardy jabatyn ýys-ýys shyny jaryqshaqtary. Ústeldiń orta tusynda bir tıyndyq bes baqyr salynǵan tabaqsha aǵarańdaıdy. Onyń qasynda shala jelingen almanyń qaldyǵy, qaıshy jáne jańǵaqtyń qabyǵyn salýǵa qoıǵan taǵy bir tabaqsha tur. Balalar aqshaǵa oınap otyr. Tigis - bir tıynnan. Oıynnyń sharty: eger kimde-kim qaraý oınasa, dereý oıynnan shyǵarylady. Asqanada oıynshylardan bóten adam joq. Kútýshi áıel Agafá Ivanovna tómende - as úıde, aspazshyǵa kıim pishýdi úıretip otyr da, balalardyń aǵasy, besinshi klastyń oqýshysy Vasá qonaq úıde dıvan ústinde zerigip jatyr.

Balalar oıynǵa qyzyp alǵan. Eń úlken qumarlyq Grıshanyń óńinen kórinedi. Bul shashyn tap-taqyr qylyp alǵan, eki beti top-tompaq, erinderi záńginiń ernindeı qap - qalyń, tyǵyrshyqtaı toǵyz jasar bala. Ózi qazir daıyndyq klasynda oqıdy, sondyqtan balalardyń ishindegi úlkeni jáne aqyldysy sanalady. Ol tek aqsha úshin ǵana oınap otyr. Eger myna tabaqshanyń ishinde bir tıyndyq baqyrlar jatpasa, ol baıaǵyda-aq uıyqtap qalar edi. Qońyr kózderi tynymsyz oınaqshyp, oıynshylardyń kartasyn tintedi. Uta almaı qalam ba degen qorqynysh pen qyzǵanysh jáne taqyr basynyń ishi tolǵan paıdakúnemdik esepter oǵan tynym da taptyratyn, oıynǵa da zer salyp oılandyratyn emes. Jantalasyp, óz-ózinen qopań-qopań etedi. Utsa - aq boldy, jalma-jan aqshaǵa tarpa bas salady da, dereý qaltasyna tyǵady. Onyń úlken qaryndasy ıegi súp-súıir, jalt-jult etken kózinen aqyldyń ushqyny shashyraǵan segiz jasar Aná da bireý - mireý utyp kete me dep qorqady. Birese qyzaryp, birese surlanyp, oıynshylardy qalt jibermeı qadaǵalap otyr. Oǵan tıynnyń keregi de joq. Oıynnyń sátti - sátsiz bolýy onyń namysyna tıetin másele. Ekinshi qaryndasy - alty jasar qyz, kishkentaı buıra bas, betiniń ajary - eń deni saý balalarda, eń qymbat qýyrshaqtarda jáne ásem saýyttardyń syrtyndaǵy sýrette ǵana bolatyn ajarly Soná lotony tek oıynnyń qyzyǵy úshin ǵana oınap otyr. Sábı júzi albyrap bal-bul janady. Kim utsa da oǵan báribir, bárine birdeı saqyldap kúlip, alaqanyn shapalaqtaıdy. Domalanǵan Alesha pysyldap, murnyn qaıta-kaıta tartyp, kartaǵa kózin tesireıte qaraıdy. Onyń oıynda tabys ta joq, namys ta joq. Eshkim ústel basynan qýyp jibermese, eshkim tósekke aparyp jatqyzbasa boldy - soǵan da raqmet. Syrtynan qarasań mop - momaqan, al ishinde úıdeı pále jatyr. Ol otyrǵanda lotoǵa bola otyrǵan joq, oıyn ústinde bolmaı qoımaıtyn shataqqa bola otyr. Bireýdi - bireý salyp qalsa, ne bolmasa bireýdi - bireý balaǵattasa - oǵan sodan artyq raqat joq. Baǵana - aq bir jerlerge júgirip baryp kelýi kerek edi, biraq ózi joqta shynylary men baqyrlaryn bireý alyp qoıa ma dep qoryqqannan ústel basynan tyrp etpeı otyr. Ózi tek birdiń taıaqtary men nólge bitetin sandardy ǵana tanıtyn bolǵandyqtan, ol úshin sandardy Aná jabady. Besinshi oıynshy, aspazshy áıeldiń balasy, ústinde shyt kóılegi, keýdesinde kishkentaı jez kresi bar, bet-aýzy qara - qojalaq, dimkás bala Andreı bir ornynan qybyr etpeı túregep turyp, sandarǵa qıaldana qaraıdy. Óziniń utysyna da, basqalardyń tabysyna da ol tipti selqos, sebebi onyń bar zeıini oıynnyń arıfmetıkasyna, onyń onsha qıyn emes fılosofıasyna aýyp ketken: bul dúnıede qanshama túrli sandar bar jáne ózderi bir-birimen qalaı shatasyp ketpeıdi eken deseńshi!

Soná men Aleshadan basqalarynyń bári sandy kezekpen daýystap aıtady. Sandardy álsin-álsin qaıtalaı bergendikten, oıynnyń tájirıbesi kóptegen ataýlar men kúlkili attardy týǵyzǵan. Mysaly, oıynshylar jetini kóseý dep, on birdi — qos taıaq, jetpis jetini — Jetpistiń Jetibaıy, toqsandy — babaı dep ataıdy, t. t. Oıyn qyzyp jatyr.

— Otyz eki! — dep daýystaıdy Grısha, ákesiniń bórkinen kishkentaı sary domalaqtardy bir-birlep shyǵaryp jatyp. — On jeti! Kóseý! Jıyrma segiz - eshkiń semiz!

Aná Andreıdiń jıyrma segizdi ańǵarmaı qalǵanyn kórip otyr. Jaıshylyqta bolsa ol dereý aıtyp jiberer edi, al qazir tabaqsha túbinde jalǵyz tıyn baqyrmen birge onyń óz baǵy baılanysty bolyp otyrǵanda, ol aıtpaq túgil, qaıta ishinen shoq-shoq dep masattanyp otyr.

— Jıyrma úsh! — deıdi Grısha áli de shińgirlep. — Jetpistiń Jetibaıy! Toǵyz!

— Taraqan, taraqan! — dep aıqaılap jiberdi Soná, ústeldiń ústinde jorǵalap bara jatqan taraqandy kórdi.

— Tıme oǵan, — deıdi Alesha gúrildep. — Múmkin, jumyrtqalary bar shyǵar...

Soná jorǵalap bara jatqan taraqanǵa kózimen ilese qarap otyryp, oıǵa qaldy: ıapyr-aı, munyń jumyrtqalary qandaı tıtimdeı bolady eken!

— Qyryq úsh! Bireý! — dep Grısha áli aıǵaılap otyr, Anányń katernasy ekeý bolyp qaldy-aý dep ishinen qypyldaı bastady. — Altaý!

— Partıa! Mende partıa! — dep aıǵaılady Soná, kózin oınaqshyta qylymsyp, ózi saqyldaı kúlip.

Oıynshylardyń betteri sopaıyp, kózderi bajyraıyp ketti.

— Tekserý kerek! — deıdi Grısha, Sonáǵa yzaly kózben bajyraıa qarap.

Balalardyń ishindegi eń úlkeni jáne eń aqyldysy ózimmin dep esepteıtin Grısha bıligin júrgizip otyr. Ol ne aıtsa, ózgeler sony isteıdi. Sondyqtan bári jabylyp, Sonány egjeı-tegjeılep tekseristi, biraq oıynshylarǵa qas qylǵandaı, ol qaraýlyq jasamaǵan eken. Kelesi partıa bastaldy.

— Oı, keshe men bir qyzyq kórdim! — deıdi Aná, ózinen-ózi otyryp.

— Fılıpp Fılıppın kózin aınaldyryp edi, eki kózi bir túrli qyp-qyzyl bop, shaıtannyń kózindeı adamnyń záresin alady eken.

— Men de kórdim, — deıdi Grısha, — Segiz! Al bizdiń bir oqýshy qulaǵyn qımyldata alady. Jıyrma jeti!

Andreı Grıshaǵa qarap, oılanyp qaldy:

— Men de qımyldata alamyn qulaǵymdy.

— Al, káne, qımyldatshy!

Andreı kózin jypylyqtatady, ernin jybyrlatady, saýsaqtaryn erbeńdetedi, sonda oǵan óziniń qulaqtary da qozǵalyp turǵandaı kórinedi. Bári dý kúledi.

— Sol Fılıpp Fılıppych ózi bir nashar adam, — dep kúrsindi Soná. — Keshe ol biz jatatyn balalar bólmesine kirip keldi, men jeleń kóılekpen otyrǵam... Tipti, yńǵaısyzdanyp qaldym!

— Partıa! — dep Grısha kenet aıǵaılap jiberdi de, tabaqshadaǵy aqshaǵa jarmasty — Mende partıa! Tekserińder, kerek deseńder!

Aspazshy áıeldiń balasy kózin mólıtip sup-sur bolyp ketipti.

— Endeshe, men oıynnan shyqtym, — dep kúbirleıdi ol

— Nege?

— Sebebi... sebebi mende endi aqsha joq.

— Aqshasyz oınaýǵa bolmaıdy! — deıdi Grısha.

Andreı birdeńe tabylar ma eken degendeı qaltasyn taǵy bir ret aqtaryp shyqty. Nannyń qoqymy men kemirilgen kishkentaı qaryndashtyń tuqylynan bóten eshteńe taba almaı, aýzyn qısaıta, qatty qınalyp, kózin jypylyqtata bastady. Qara da tur, qazir jylap jiberedi...

— Men sen úshin tigeıin, — deıdi Soná, onyń qınalǵan keskinine shydaı almaı, — Biraq baıqa, artynan qaıtaryp berersiń.

Aqsha tigilip, oıyn ári qaraı sozyla beredi.

— Bireý qońyraý qaǵady bilem, - dedi Aná kózin bajyraıtyp.

Balalar oıyndy toqtatyp, aýyzdaryn ańyraıtyp, qap - qarańǵy terezege qaraıdy. Qarańǵy túnektiń ar jaǵynda qalt-qalt etken shamnyń sáýlesi kórinedi.

— Qulaǵyń elegizgen ǵoı.

— Túnde tek molada ǵana qońyraý qaǵylady... - deıdi Andreı.

— Al onda nege óıtedi?

— Shirkeýge qaraqshylar túspesin dep, qońyraý daýsynan olar qorqady ǵoı.

— Qaraqshylar shirkeýge nege túsedi eken? — dep suraıdy Soná.

— Nege ekeni belgili emes pe: kúzetshilerdi óltiredi de! Balalar bir sát tym-tyrys otyrdy. Bir-birine qarasyp, dir-dir etip otyrdy da, qaıtadan oıynǵa kiristi. Bul joly Andreı utty.

─ Ol qaraýlyq jasady, — dep Alesha bas qoq - aıaq joq gúj ete qaldy.

─ Ótirik aıtasyń, men qaraýlyq jasaǵam joq! Andreı óńi sup-sur bolyp, aýzyn qısaıtyp otyrdy da,

Aleshany bastan salyp kep qaldy! Alesha kózin aqshıta yzalanyp, ornynan atyp túregeldi de, ústeldiń ústine bir tizerlep turyp alyp, Andreıdi jaqtan tartyp jiberdi! Ekeýi birin-biri taǵy bir-birden tómpeshtep aldy da, sonsoń ekeýi de eńirep qoıa berdi. Mundaı sumdyqqa tóze almaıtyn Soná qosa jylady, sóıtip asqananyń ishi azan-qazan boldy. Biraq sonymen oıyn bitti dep oılap qalmańyzdar. Arada bes mınýt ótpeı jatyp-aq, balalar qaıtadan syqylyqtap kúlisip, shúıirkelesip ketti. Betteri saltaq-saltaq bolyp jylaǵandary bilinip tur, biraq odan kúlkige keletin kedergi joq sıaqty. Alesha tipti rıza: shataq shyqty ǵoı!

Asqanaǵa besinshi synyptyń oqýshysy Vasá kiredi. Uıqydan bet-aýzy isinip ketken, ózi meńzeń.

"Mynaý masqara ǵoı! - dep oılady ol, Grıshanyń qaltasyn sıpap, ishindegi baqyrlaryn syldyratyp otyrǵanyn kórip, — balalarǵa aqsha tigýge bola ma eken. Tipti, bularǵa qumar oıyn oınatýǵa bola ma eken? Tamasha - aq pedagogıka, tipti aıtary joq. Masqara!".

Biraq balalardyń raqattanyp oıynǵa berilgenderi sondaı, tipti munyń óziniń de solarǵa qosyla ketip, óz baǵyn synap kórgisi keldi.

— Toqtańdar, men de oınaımyn, — deıdi ol

— Bir tıyn tik!

— Qazir, — dep ol qaltasyn aqtara bastady. — Mende bir tıyndyq joq eken, minekı bir somym bar. Men bir som tigemin.

— Joq, joq, joq.... bir tıyn tik!

— Aqymaqsyńdar sender. Bir somdyq bir tıynnan qymbat emes pe, — dep túsindirip jatyr gımnazıs. — Kim utsa sol maǵan artyǵyn qaıyryp beredi.

— Joq, ol bolmaıdy! Sen ket!

Besinshi klastyń oqýshysy ıyǵyn qıqań etkizdi de, qyzmetshi áıelden usaq aqsha almaq bop, as úıge ketti. As úıde bir tıyndyq baqyr joq bolyp shyqty.

— Olaı bolsa sen maǵan maıdalap ber, — dep ol as úıden qaıtyp kelgennen keıin Grıshaǵa jabysty. — Maıdalaǵanyń úshin, men saǵan aqysyn tóleıin. Nemene, maıdalaǵyń kelmeı me? Endeshe, bir somǵa on tıyn sat.

Grısha Vasáǵa kóziniń astymen kúdiktene qaraıdy, bir qýlyq jasap turǵan joq pa, aldap ketpeı me dep sene almaı otyr.

— Keregi joq, — deıdi ol, qaltasyn basyp turyp.

Vasá yzalana bastady, oıynshylardy meńireýsińder, máltekbassyńdar dep jerden alyp, jerge saldy.

— Vasá, sen úshin men-aq tigeıin, — deıdi Soná. — Otyr!

Gımnazıs oıynǵa otyryp, aldyna eki karta qoıdy. Aná daýystap aıta bastady.

— Bir tıynymdy túsirip aldym! — dedi bir kezde Grısha degbirsizdenip — Toqtańdar!

Shamdy tómen túsirip, japyrlasyp bir tıyn baqyrdy izdep, bári ústeldiń astyna kirdi. Qoldarymen edendi sıpalap, qaraıyp jatqan túkirikti, jańǵaqtyń qabyqtaryn ustap qalyp, bastarymen túıisip qalyp, bir tıyndyq baqyrdy taba almaı, aınala sharlap shyqty. Sálden keıin qaıtadan izdeı bastady, bir kezde Vasá Grıshanyń qolyndaǵy shamdy julyp alyp, ornyna qaıtadan ilip qoıdy, sonsoń ózge balalar da izdeýdi toqtatty. Grısha ǵana qarańǵyda áli izdep jatyr.

Mine, aqyrynda, bir tıyndyq baqyr tabyldy. Oıynshylar ústelge otyryp, oıyndy qaıtadan jalǵastyrmaq boldy.

— Soná uıyqtap qalady! — deıdi Alesha. Soná buıra basyn qolynyń ústine salyp, typ-tynysh, alańsyz, tátti uıqyǵa shomypty, qazir ǵana emes, budan keminde bir saǵat buryn uıyqtaǵan tárizdi. Basqa balalar bir tıyndy izdep júrgende, ol abaısyz uıyqtap ketse kerek.

— Júr, mamamnyń tósegine jat! — deıdi Aná, ony asqanadan jetelep áketip bara jatyp, — Júre ǵoı!

Sonány bári japyrlap, túgel ertip ketti, sóıtip aınalasy bes mınýt ótkende, mamalarynyń tósegi qyzyq bir kóriniske aınalyp edi. Aldymen uıyqtaǵan Soná, qasynda qoryldap Alesha jatyr. Olardyń aıaqtaryna basyn salyp Grısha men Aná jaıǵasqan. Solarmen birge aralaryna aspazshy áıeldiń uly Andreı de qystyrylypty. Qastarynda shashylyp qara baqyrlar jatyr, kelesi oıynǵa deıin endi olardyń eshkimge de keregi joq. Jaıly jatyp, jaqsy turyńdar!

Aýdarǵan J. Ysmaǵulov

---