InfoHub Logo

Bizdiń Baýbek

— Muqa, óz zamandasyńyz Baýbek týraly ne aıta alasyz? — degenime jalt qaraǵan qart oılanyp otyryp qaldy. Ózinen-ózi ishteı kúbirlep, anda-sanda «ıá, Baýbek týraly ǵoı» dep mańdaıyn sıpaǵyshtap qoıyp otyr. Shashyn, qas-qabaǵyn kúmis qyraý shalǵan kisiniń mańdaıynan shyp-shyp ter de shyqty. Kózi sál jasaýrap, eki ıyǵyn qomdaı qozǵalyp, bir nársege tyqyrshyǵan syńaı baıqatady.

— Ol meniń baýyrym ǵoı, baýyrym. Osy jerde onyń aty atalý meni qazir budan jarty ǵasyr buryn umyt bolyp ketken balalyq shaǵyma qaıta oraltty. Árkim óziniń qatarymen ǵoı. Qazir ár jerde qalǵan ketik tisteı sıreı bastaǵan tustastarym bar. Biriniń kúni keshegi surapyl soǵysta, keıbiriniń aǵyndy ómir burylystarynda kezden ǵaıyp bolǵanyn da bilemin. Rasynda Baýbektiń qatary, tustasy, qurdasy, kóz kórgenderi deıtin bizder azaıyp baramyz, — ol taǵy birsypyra únsiz qaldy. Ár sózin sanap, tolǵanyp sóıleıtin kisi eken. Tipti asyǵar emes. Tunyq ár kez sabyr saqtap turatyn qońyr kózin maǵan qadap alǵan:

— Bizdiń Baýbek jibekteı sozylǵan salmaqty minezdi, barynsha aq jarqyn jan edi, — dep áńgimelep ketti ol odan ári. — Áke-sheshesi de qaltqysyz, basqaǵa degende quraq ushyp turatyn aq kóńil kisiler bolatyn. Bulqysh sózsheń, oryp sóıleıtin, aýyzynyń jeli bar sózýar adam edi. Bulqyshtyń sol minezinen be, álde baryn dastarqanyna tógip, bazarlaı biletin Bátıma jeńgeıdiń keń qoldy saqylyǵynan ba, áıteýir ol úıge kisi úıir edi. Sharýashylyǵynyń jupyny kedeıligine qaramastan, Baýbektiń úıi ár kez sondaı berekeli, kóńirsip turýmen de qonaqjaıly bolatyn.

Baýbektiń ákesi sózýar bolsa, sheshesi Bátıma da ázil-kesh, oıyn-saýyqta kóńildi otyrýdy unatatyn ashyq jandy kisi boldy. Ol kezde sırek bolsa da bolyp turatyn oıyn-toıdyń gúli edi. Shyrqap salǵan áni áli qulaǵymnan ketpeıdi. Bátıma jeńgeı án shyrqaǵanda, tańdaıyn qaqpaıtyn, tamsanbaıtyn kisi bolmaıtyn. Sondaı áke-sheshe Baýbegiń de keń peıildi, óner qumar, súıkimdi azamat etip esirýge tyrysatyn-dy.

Men Baýbekpen katar óstim. Bir jylda týǵan, qazir kózderi tiri, aǵaıyndy Jáki, Sársen Jumanovtar, Óteýbaı Saqanov — bárimizdiń bala shaǵymyz osy Sarlyq boıynda ótti. Baýbektiń týǵan jeri de osy jer, — terezeden kórine qoıatyndaı Muqash qarıa moınyn tolǵan áınekke kóz tastady, — osynaý tusta tórt-bes shaqyrymdaı-aq jerde qoldan quıǵan shıki kesekten qalanǵan Baýbektiń sábılik shaǵy men balalyq dáýiri ótken Bulqysh úıiniń qazir orny, tek sulbasy ǵana qaldy. O, darıǵa deseńshi, sol eski qora-jaıdyń tusynan áldeqalaı ete qalsam qarqyldap máz bolyp kúlip otyratyn Bulqan men jaılaý jandy Bátıma jeńeshemniń syńǵyrlaǵan úni qulaǵyma keledi. Bátımanyń shyrqap salǵan áni... Baýbekti aıtsańshy...

«Bolatyn balanyń besikten ıyǵy shyǵyp jatady» deıdi ǵoı halyq. Sol ras eken. Osy kúnderi oılap otyrsam, 11-12 jasqa deıin balalyq shaǵy birge etken Baýbek sonaý sábı kezinen-aq basqamyzdan erekshe eken. Ol jasynan elgezek bolatyn. Úlkenniń sózin eki etpeıtin tilalǵysh edi. Sol minezi ony aýylymyzǵa súıkimdi kórsetetin. Úlkenniń aldyn kesip ótpeıtin, úlkenniń betine ajyraıyp qaramaıtyn sol minezi úshin búkil aýylymyz tilalǵysh bala dep qurmetteıtin. Ol óte sezimtal, zeıindi, alǵyr edi. Alǵash mektep esigin de birge ashtyq. Tuńǵysh mektebimiz Qorǵantas degen jerde bolatyn. Meniń bilýimshe, osy mektep — Ulytaý óńirinde Sovet ókimeti ornaǵan kezde ǵana ashylǵan, bizdiń darqan dalamyz úshin zor oqıǵa bolǵan mektep edi. Sondyqtan bolar, búl kúnde tek orny ǵana qalǵan Qorǵantas mektebi bizdiń hat tanyp, bilim alýymyz úshin álemniń alyp darbazasyndaı bolyp elesteıdi áli maǵan. Bizdiń oqytýshymyz kezinde Ulytaý óńiri, tipti Saryarqa dalasy úshin úlken bilimdar sanalǵan Seıitjan Smaıylov, asa meıirimdi kisi edi. Óziniń kelbetine qaraı aqyldylyǵy, qamqorlyǵy, peıili de basqadan bıik turatyn. Bizdiń sábı janymyzǵa alǵash izgilik nyshanymen bilim shýaǵyn darytqan da sol qadirmen aǵa edi. Bir toǵa orys tili, tóte oqý tárizdi, jazý-syzý pánderin tereń meńgergen ol únemi bilgenin balalarǵa úıretýden jalyqqan emes. Ózi Oktábr revolúsıasy aldynda ǵana Troısk qalasyndaǵy medreseni bitiripti.

Qaısybir órken bolmasyn bilgir dıqan qolynan ǵana óz babyn tabady emes pe, kezinde biz de solaı ómirge kóz ashyp, bilim alǵan edik. Seıitjan aǵanyń meıirban qońyr daýsy, Bıbigúl jeńgemizdiń baýyrmal minezi bizge kep yqpal etse kerek. Sekeń de, Bıbigúl de sol kezdegi aýyl balasy ishinen basqamyzdan góri Baýbekti tym ystyq kóretin. «Munyń basy altyn ǵoı. Baýbektiń ashýyna tımeńder, eger bul ashýlansa, samaı shashyna karańdar, tikireıip ketedi. Namysqoı jannyń, qýatty, aqyldy kisiniń belgisi bar», — deıtin.

Onsyz da orynsyz sóılep, úndemeıtin Baýbektiń aq jarqyn minezin kóp kóretin men záýinde bolmasa ashýlanǵanyn kórgen emespin. Ol sırek qozǵalatyn janartaýdaı tulǵaly azamat edi sábı jasynan.

Baýbek ekeýimiz alǵashqy oqýdy sol Seıitjan aǵanyń úıinde jatyp, Qorǵantas mektebinde bastadyq. Týmysynan alǵyr Baýbek shý degennen-aq ez qurbylarynan zerek ekenin tanytty. Oqýdy úzdik oqydy. Qaı pán bolmasyn ol qınalmaı-aq tez ıgeretin. Al ádebıet, tarıh, geografıa pánderi Baýbek úshin op-ońaı kórinetin. Bir estigenin umytpaıtyn, bir kórgeninen jańylmaıtyn ol bul pánderdi lezde jattap alýshy edi. Baýbek ár sabaqty daıyndaǵan kezde kón oılanyp, kóp tolǵanýshy edi. Beıseýbet júrý, oıynǵa salyný oǵan jat bolatyn. Sol úshin de ustazdar Baýbekti jaqsy kórýshi edi.

Ol názik jandy bolyp ósti. Áli esimnen ketpeıdi. Jaz aıy, shildeniń orta kezi. Aýyl balalary osy Sarlyq ózenin jaǵalap kele jatqanbyz. Oıyn balasy kezimiz ǵoı. Elen etip, alǵa qaraı umtyla túsken Baýbek:

— Tyńdańdar, dáý de bolsa qoıannyń jylaǵan daýsy, — dedi qara kózinen ot shashyp. Sóıtkenshe bolmaı, qoıannyń jan daýsyn bárimiz de estidik. Álgi dybys shyqqan jaqqa júgirip kelsek, bir ıtelgi ózen jaǵasynda qoıandy domalatyp, júnin dodalap jatyr eken. Bizden úrikken ol dalbaqtap usha jóneldi. Qansha aıtqanmen tyrnaqty pále emes pe, qoıan baıǵusty edáýir jaralap tastapty. Bárimizden buryn qoıanǵa qoly tıgen Baýbek:

— Mine, jyrtqyshtyq. Óı, munyn ne jazyǵy bar. Áli jetken álsizdi osylaı qorlaı bere me eken, — dep sóıleı júrip, denesinen josadaı bolyp, qany aqqan qoıandy aıalap júr. Qanyn jýyp, tazartyp bolyp: — Al, bar, budan bylaı saq júr. «Beri joq deme bórik astynda» degen osy, — dedi de qoıandy bosatyp jiberdi. Kıreleńdeı basyp ketip bara jatqan qoıannyń artynan oıly pishinde qarap turǵan beınesi áli kez aldymda.

— Bul — adal ań. Bizge buıyrǵan shyǵar, baýyzdap alaıyq — degen basqamyzǵa:

— Joq, áne, kózine qarańdarshy, jylap tur. Jyrtqyshtan bosatyp alyp, endi oǵan pyshaq jumsaý taǵylyq bolar. Ol da ózimizdeı jan ıesi, tımeıik, erkin dalasyna barsyn, — degen edi.

Osy oqıǵany aýylǵa aıtyp kelgenimizde jasy sol kezde seksennen asqan bir qarıanyń:

— Bulqyshtyń balasy adam bolady eken. Sábı kúninen júreginde jylylyq, meıirim ornaǵan adam. óskende de kúndeı shýaqty bolady. Qorlyq kórgenge qol ushyn bergenge ne jetsin, — degeni áli esimde.

Taǵy birde keshqurym aýyl syrtynda kele jatyp aıaǵymnyń astynda jatqan jylannan qatty shoshynǵanym bar. Qasymda Baýbek bolatyn. Meniń sekirip túsken jerime kelgen Baýbek:

— Áı, myna jaýyz qara torǵaıdy jutyp jatyr, biraq tamaǵynan ári ótpeı keptelip qapty, qaqalyp jatyr ózi, — dep qolyndaǵy taıaǵymen jylandy basqa túrtip edi, aıbat shekken jylan quıryǵymen jer sabalady. Ózi de bilekteı, shup-shubar eken. Kózi uıasynan shyǵyp, quıryǵyn baýryna jınap, atylardaı bolyp jatyr.

— Muqash, — dedi Baýbek, — ákem jazyqsyz janǵa jábir berme dep kúnine myń aıtatyn edi. Al, mynany qaıtemiz? Momyn torǵaı buǵan ne isteı qoıdy deısiń. Onymen qoımaı qarashy, quıryǵymen jer sabalap, bizge de aıbat shegýin, kózin tesireıtýin, — dep úlken adamsha tebirengeni áli esimde.

Bizdiń Baýbek óz qatarynyń qarýlysy da edi. Bir aýyldyń qurbylas balalaryn Óteýbaı Saqanov shetinen qırata jyǵatyn. Mundaı oıyn kezinde Baýbek ózine bitken sabyrlyqpen únemi qalys qalyp turatyn. Sondaı oıynnyń birinde bárimizdi jyǵyp, shoqtyǵy kóterilgen Óteýbaı:

— Myna Ulytaý tóńireginde myna dádeńdi jyǵatyn eshkim joq! — dep bóspesi bar emes pe! Buryn sóıleı qoımaıtyn Baýbek:

— Áı, Óteýbaı, bekerge maqtanyp ne kerek! — dedi.

— Nemene, kúreseıin dep pe eń? — dep Óteýbaı da oǵan jalt qarady.

— Kúressem she?

— Kúresseń, qabyrǵań byrt-byrt synady da qalady, — dep Óteýbaı saýsaqtaryn tarbıtty.

— Qoısań deımin...

— Qoımaımyn.

Ekeýi aıaq astynan eregesip qaldy. Kúres bastalyp ketti.

Óteýbaı jyldam qımyldaıtyn, shapshań edi. Ol shý degennen-aq Baýbekti úıire jóneldi. Qushaqtap, belin qaıystyryp burap aldy. Biraq oǵan Baýbek berile qoımady. Topshysyn qattyraq sermep, bulqynyp, tezirek qımyldaǵan boıda Óteýbaıdy jerden kóterip-aq alǵany.

— Al, Óteýbaı, laqtyramyn, — dedi de alyp soqty. — Qur bosqa maqtanyp, daýryǵasyń. Aıqaıdan kóterilgen jańǵyryqtaı bekerge ózeýrep ne kerek, — dedi de aıańdap jónine kete berdi.

Baýbektiń neler erke minezi de bolatyn. Jeńgeleri qatty syılaıtyn. Jeńgelerdiń ýytty sózin kóp tyńdap ósti ol. Birde sol kóp jeńgeniń biri:

— Qońyr tentek,— dep daýystap, Baýbekti shaqyryp aldy da, — tońa qoımassyń, sonaý shiliktiń arasynda osy aýyldyń bir top buzaýy júr, baryp qýyp kele ǵoı, — dedi. Kózinen ushqyn jalt etken Baýbek sál turdy da:

— Jaraıdy, — dep júgire jóneldi. Birge tura júgirgen bizderdi qaıtaryp jiberdi joldan. Biraq kóp keshikpeı buzaýlardy qýyp keldi de, álgi jeńgesine:

— Dana jeńgeı, áne, buzaýlaryń keldi, baılap al, — dep dybys berdi. Rasynda bul jeńgemizdiń túskenine kep bolmaǵan edi. Úlbiregen kúıi. Artynsha álgi jeńgeıdiń úıinen qaqalyp-shashalyp shyqqanyn kórdik. Al Baýbek úıdiń tóbesinde, peshtiń aýzynda otyr. Ony shyǵa sala baıqaǵan álgi jeńgeı:

— Qalqam-aý, onyń ne, úıdi tútin alyp ketti ǵoı, — degende:

— Tentek adam ne istemeıdi, — dep burylyp júre berdi. Ol sondaı namysqoı bolatyn. Keıin jeńgeleri «myrza jigit» atap ketti.

Kelesi jyly Baýbektiń úıi Qarsaqpaıǵa kóshti.

Munda bizdi oqýǵa ákelip júrgen sol kezde el aǵasy atanǵan Bolysbek Hasenov degen adam. Ol da Seıitjan sıaqty oqyǵan kisi edi. Aq quba júzdi, kókshil kózdi kisi bolatyn. Ol da: — Bárińnen Baýbek ozady. Ol oqýdy jaqsy kóredi. Oqý — ómir kózi. Al, kózi bar — tirlik ıesi, halyqqa paıda keltiredi, — dep otyratyn aqyldy jan edi. Arada eki-úsh jyl ótken soń Qarsaqpaıǵa men de keldim. Búl Baýbektiń FZÝ mektebinde oqyp júrgen kezi edi. Anadaıdan meni kóre sala ol tura júgirdi. Ekeýimiz qushaqtasa kettik. Qatty saǵynyp qalyppyz. Ol da, men de kezek-kezek súıisip jatyrmyz. Sol Baýbek qazir de kóz aldymda. Jas kezin adam umyta ma? Onyń sondaǵy árbir qımyly jadymda qalypty. Esime alsam ishi-baýyrym eljirep, saǵynysh jaılaıdy janymdy.

FZÝ mektebinde osy tóńirektiń barlyq jas balalary oqydy desem qate bolmas. Aıryqsha esimde qalǵandary qazir akademık Ó. Baıqońyrov, pensıadaǵy shahter Á. Toqtybaev, taǵy basqa birli-jarym áli kezi tiri el jigitteri.

Keshe Uly Otan soǵysy kezindegi onyń jalyndy jyrlary men áńgime, ocherkteri eshbir aıny qatesiz onyń jalyndaǵan júregin tanytady. Onyń sol jazǵandarynan bala Baýbekti, qurdasymdy, surapyl kúnderde Otany úshin ez janyn pıda etken patrıot ótkir jandy Baýbegimdi kóremin. Shirkin, bizdiń Baýbek izgi jandy er azamat edi ǵoı.

Dekabr 1972 j.

Jazyp alǵan A. Qarajigitov.

MUQASH BIMAǴAMBETOV

Sabaqqa sondaı alǵyr edi

Bulqyshev Baýbekpen 1932 jyldan 1934 jyldyń ıýl aıyna deıin Qarsaqpaıda FZÝ mektebinde birge oqydym. FZÝ-di bitirgennen keıin ol Ulytaýǵa jumysqa ketti de, men Jezqazǵan rýdnıginde kyzmet istedim. Ekeýmiz úzbeı hat arqyly baılanys jasap turdyq. Oıymyz — birge Almatyǵa oqýǵa barý boldy. Osy kelisim boıynsha 1935 jyly ıýl aıynda Qarsaqpaıda kezdesip, aǵaı Abdrahman Toqtybaev, apaı Sháýen Toqtybaeva tórteýmiz oqýǵa attandyq. Almatyǵa kelgen soń, bir aıdaı Almaty taý-ken metalýrgıa ınstıtýtynda bir bólme alyp, birge turdyq. Baýbek týraly este qalǵan jaǵdaılar: FZÝ-da oqyp júrgende pikirles, jaqsy joldas boldyq. Sabaqqa birge daıyndalyp, tatý-tátti dos boldyq. Ol sabaqqa óte alǵyr edi. Ásirese esep sabaǵyna júırik-tin. Mysaly: birde esep muǵalimi óte qıyn esep bergende, on eki amalmen shyǵatyn esepti ol birinshi bolyp shyǵarǵanda, ony bárimizge ónege bolarlyq osy dep maqtaǵany áli esimde.

Almatyǵa barǵannan keıin bir tehnıkýmǵa birge ornalastyq. Onda Baýbek 1938 jylǵa deıin, ıaǵnı 2 kýrsti bitirgenshe birge oqydyq.

Baýbek aq kóńil, jaıdary, joldasqa adal, jaqsy jigit bolatyn.

Maı 1977 j.

ǴABDOLLA BAITYSHQANOV

Janyp turǵan ot edi

Men Qarsaqpaı mys zavodynda ashylǵan FZÝ mektebine alǵash 1930 jyly túsip, 1932 jyly bitirdim.

Sodan keıin sol FZÝ-da oqytýshylar qatarynda qaldym. Bizdiń jumys tártibimiz bylaı boldy: shahtada isteıtin oqýshylarǵa nusqaýshy (ınstrýktor po gornomý delý) bolyp, 6 aı rýdnıkte jumys basqaryp, ekinshi jarty jylda — mektepte sabaq berdim (fızıka, matematıka).

Osy kezde kontorshıkter grýppasynda oqıtyn ulytaýlyq balaǵa nazarym tústi. Baýbek óte pysyq, janyp turǵan ot edi. Sabaqqa óte alǵyr, elgezek, aǵa dep ishi - baýyryńnan ótetin. Qoǵam jumysyna óte belsendi. Qabyrǵa gazetin shyǵarýǵa kóp kómektesetin. Aragidik óleń de jazatyny bar. Óte til alǵysh edi. Kerek bolǵan kezde muǵalimderdi úıinen shaqyryp keletin.

1935 jyly kombınat meni Almatyǵa taý-ken ınstıtýtyna jibermek boldy. Men ózimmen birge inim, qaryndasymdy ala ketpekshi boldym. Olar FZÝ-dy bitirgen. Osyny estip, Baýbek te ózin ala ketýimdi surady. Men kelistim.

Baýbek asqan baýyrmal edi. Mynadaı bir oqıǵa áli esimde: Baýbek jetimdik jaǵdaıyn aıtyp, Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń Predsedateli Qazaqbaevqa járdem surap aryz beripti. Sonda ózimen qosa Ǵabdollaǵa da aryz bergizgen. Sonymen ekeýi 150 somnan járdem alǵan. Mine, munan da onyń baýyrmaldyǵy kórinip týr ǵoı.

«Atadan bala týsa ıgi, ata jolyn qýsa ıgi!» degendeı Baýbek shyn maǵynasynda Ulytaýdyń túlegi edi. Muqan Imanjanovpen jaqyn sıaqty edi.

FZÝ qabyrǵasynda júrgende Muqan aýdandyq «Qyzyl kenshi» gazetine óleń jazyp turatyn. Mysaly, sol kezde nan kartochkasy joıylǵanda «Nan kóbeıdi, alaqaı »degen óleńi áli esimde.

Baýbek pen Ǵabdolla Almatyǵa keler jolda jáshik toly kitaptardy kóterip júrýlerine týra keldi. Sondaǵy Baýbektiń shyǵarǵan syqaq óleńi áli esimde:

Arqada kitabymyz tolǵan jáshik,

Kelsin de senbegender kórsin ashyp.

Oqýǵa shyn tilekpen attandyq biz,

Qol sozyp ilgerige aıaq basyp.

Bolsaq ta ári jetim, ári nashar,

Qaraımyz aldymyzǵa kózdi ashyp.

Yqylaspen oqymaqpyz alǵy kúnde,

Júrsek te sharshap, shalǵyp, qaryn ashyp.

Aıta ketetin taǵy bir jaı. Almatyǵa jetkenshe, kóp qıyndyqtarǵa kezdestik. Ol kezde temir jol bıletin alý qandaı qıyn! Men komandırovka qaǵazym boıynsha eki-aq bılet aldym. Qalǵan ekeýine jalpy shıretpede turýǵa týra keldi. Jolda Arys stansıasynda 2-3 kún otyrdyq. Aqyry bılet ala almaǵan soń, Baýbek pen Ǵabdolla bizdi vagonǵa kirgizdi de, ózderi shyqpaı qalyp qoıdy (jatatyn oryndary eń joǵarǵy polka). Sóıtip, ıtshilep Almatyǵa jettik.

Sonda Baýbektiń jol ústinde bir de muńaıyp, renjigenin kórmedim. Almatyǵa jetkesin úsheýi de tehnıkýmǵa tústi. Sodan keıin maǵan kelip-ketip júrdi.

Sabaqty óte jaqsy oqydy. Kúndiz oqý oqyp, keshke vagon tıeıtin jaǵdaı oqýshylardyń qaısysynyń bolsa da bastarynan ótken.

Mart 1977 jyl.
ÁBDİRAHMAN TOQTYBAEV
Respýblıkalyq dárejedegi derbes pensıoner.

Bizdi Lenın komsomoly tárbıeledi

Men ózim osy kúngi Qyzylorda oblysynda týyp óstim. Bizdiń aýyldyń adamdary Qarsaqpaıda, Baıqońyrda turatyn aǵaıyndaryna jıi baryp turatyn. 1929 jyldyń jazynda solardyń biri Qarsaqpaı mys zavody janynda qazaq jastarynan maman júmysshylar daıyndaıtyn mektep ashylady eken, ony uıymdastyrýshy Qanysh Sátpaev, sonda ózi de sabaq beredi eken degen habar jetkizdi.

Josalynyń bir top qazaq jastary lezde - aq bas qosyp Jezqazǵanǵa attandyq. Birimiz jaıaý, birimiz atpen birneshe kún jol júrip jetkende, bolashaqta oqıtyn ornymyz bizdi qabyldaýǵa daıyn eken. Sóıtip, osynda úsh jyl oqyp 1932 jyly onyń metalýrgıa bólimshesin bitirgen soń, Qarsaqpaı mys zavodynda qalypshy (formovshık) bolyp jumys isteı bastadym. Búl kezde men zavod komsomol komıtetiniń múshesi jáne metalýrgıa sehynyń bastaýysh komsomol uıymynyń sekretary bolatynmyn. Osyndaı koǵamdyq mindetterimdi atqaryp júrgen shaqta da FZÝ-dan qol úzgen joqpyn, ásirese 1932—1933 oqý jyldarynda jas shákirtterdi oqýǵa tartý isine belsendilikpen qatystym. Mine, osy oqý jylynda men Baýbek Bulqyshevpen alǵash ret kezdesip, tanystym. Sol shaqta ony Lenın komsomoly qataryna qabyldaǵanymyz áli esimde. Baýbekti komsomol komıtetine arnaıy shaqyryp, aldyn ala áńgimelestik. Aýyldan qalaǵa kelgenine kep bolmasa da ol óte tártipti, oqýǵa, qoǵam jumysyna yntaly edi.

Talapty oqýshylardy ádebıet úıirmesine tartý isimen shuǵyldanyp júrdi. Men ony mektep ónerpazdary úıirmesinde de jáne olardyń konsertterinde de jıi kóretin edim. 1933-1934 jyldary Josaly temir jol stansıasynda ornalasqan Qarsaqpaı mys balqytý zavodynyń avtotresi komsomol uıymy komıteti sekretarynyń mindetin atqaryp júrgende de, Qarsaqpaıdaǵy taý - metalýrgıa tehnıkýmynda oqyǵan kezimde de 1935 jyldyń ıanvar aıyna deıin Baýbekpen talaı ret kezdesip, onyń mamandyǵyn jaqsy ıgerip kele jatqanyn, qoǵamdyq jumysqa jan-tánimen, aralasatyndyǵyn bilip, qýanyp júrdim. Baýbekpen 1938 jyly Rıdderden Qyzyl Armıaǵa shaqyrylyp, jolda Almatyda birer kún toqtaǵanda sońǵy ret kezdestim. Kóp sóılese almadyq. Ýaqyt bolǵan joq, onyń astanadaǵy esep - kredıt tehnıkýmynda oqımyn degeni ǵana esimde qaldy.

Uly Otan soǵysy jyldary áskerı ushqysh bolatynmyn. 1942-1943 jyldary «Komsomolskaıa pravda» gazetinde jarıalanǵan maqalalardyń astyna avtory «Baýbek Bulqyshev. Polıtrýk orynbasary» degen jazýlar kózime ottaı basyldy. Solardy qaıta-qaıta oqımyn da FZÝ-da oqyǵan talapty qazaq balasynyń Uly Otan soǵysy kezinde tek qarýmen ǵana emes, semserdeı ótkir sózderimen jaýǵa óltire soqqy berip júrgenin qarýlas dostarym aldynda maqtanysh etetinmin. Baýbektiń otty maqalalarynyń jaýmen shaıqasyp júrgen bizderge, sovet jastaryna kóp kúsh-qýat, rýhanı kómek bergenin senimmen aıta alamyn. Lenın komsomolynyń tárbıesinen ótken túlekter, bizder Otanymyzdyń senimdi qorǵaýshylary ekenimizdi tereń sezindik. Jaýdy Sovet jerinen qýyp, jeńiske jetemiz, sóıtip beıbit ómirdi pash etemiz degen patrıottyq sezim boıymyzdy tereń bılegen bolatyn.

Fevral 1978 j.

DÁRÝİSH ÁZERBAEV

Baýbek baýyrmal edi

Qaraǵandy oblysy, burynǵy Qarsaqpaı aýdany, 9 - aýylda týyp óstim. Aýyldyq mekteptiń 4 klasyn bitirdim. 1932 jyldyń bas kezinde Baıqońyr poselkesinde qyzmet etetin Aqanov Musa degen jigitke turmysqa shyqtym. Ol kezde elde qazaqshylyqtyń kúshti kezi emes pe?! Jalǵyz jigitke qyz bermeımiz degen neshe tosqaýyldardan ótip, sol jyldyń jaz aıynda Qaraǵandyǵa kelip ornalastyq. Joldasym Qaraǵandynyń Shet aýdanynyń jigiti eken. Ol radıo komıtetke, men jańadan qurylǵan qazaq drama teatryna ornalastym. 1934 jyly Musa Almatyǵa oqýǵa ketti, onyń artynsha men de Almatyǵa keldim. Men qazaq drama teatrynyń janynan ashylǵan 3 jyldyq teatr stýdıasyna oqýǵa tústim. 4 klass bilimmen qandaı oqýǵa túsesiń. Almatyǵa kelý jaǵdaıym osylaı. Osy mamandyqpen drama teatrynda jáne Oral oblystyq teatrynda biraz kyzmet istedim. 1941 jyly joldasym Otan soǵysyna ketip, sodan kaıta oralǵan joq. 1942 jyldan bastap mamandyqty basqa salaǵa ózgertýge týra keldi. Almaty et kombınatyna jumysqa ornalastym. 1951 jyldan bastap týǵan jerge qaıta oraldym. Jezqazǵan et kombınatynda seh masteri bolyp jumys istedim. 2 jyl boldy derbes pensıaǵa shyqtym. Qazirgi kásibim — nemere baǵý. Ardaq, Dana degen eki nemerem bar.

Baýbekpen aýylymyz katar bolǵanmen onsha aralastyǵymyz bolǵan joq. Ákemizdiń Babyr aýly, Babyr balalary dep baryp kelip, aralasyp júretini esimde. Baýbek pen Muqan 1935 jyly Almatyǵa kelgende, birinshi bizdiń úıge túsken edi. Týǵan jer, ata-anamdy, ini -aǵalarymdy saǵynyp júrgen kezim edi. Artymnan eshkim habarlaspaı júrgende, bular maǵan týǵan inimdeı boldy. Shynynda da týǵannan kem bolǵan joq. Muqannyń ákesi Imanjan meniń ákem Batyrbekpen jasty edi. Bul kisi meni óz qyzyndaı kóretin.

Baýbek joldasqa adal, baýyrmal, júregi tolǵan jalyn, el namysyn oılaıtyn azamat edi. Ol árbir jazǵan maqalalaryna «Ulytaý uly» dep qol qoıatyn edi. Jáne de Babyrdyń nemeresimin dep júretin. Úlken jazýshy bolsam, ataqty adamdarǵa uqsasam dep kúldirip otyrýshy edi. Al Muqan ekeýiniń dostyǵynda shek joq, tamasha edi. «Birinshi maqsatym — Muqandy úılendirý, roman jazý, jazýshy bolý qıyn emes. Munda Muqanǵa qyz tabý, úılendirý qıyn boldy ǵoı», — dep kúldiretin. Ekeýi meniń joldasymdy jezde dep kep oınaıtyn. «Qatıraǵa qalaı úılendiń, qalyń naımannyń ishinen qalaı alyp shyqtyń? Bizge aıtshy, sender týraly roman jazýǵa bolady», — dep áýreleıtin edi.

Baýbekpen, Muqanmen birge túsken sýretimiz úıde joq eken. Hatty joldasym soǵysqa ketkenshe alyp turdyq, ol hattar da saqtalmaǵan. Baýbektiń bir hatynda bylaı dep kúldirgeni esimde: «Musa, Qatıra, hattyń qaǵazy kir bolsa keshirińder, tazalap otyryp jazdym». Musa Baýbektiń hattaryn birneshe maqalalarymen qosyp jınap júrýshi edi, ózi ketkennen keıin ol da saqtalmapty.

Maqalasynda shekaranyń shetine saqshy qoıyp jazyp júrgen Márleni — meniń balam. Sol kezde ol 2 jasta edi. Sol balam qazir qolymda, osynda. Balalar dárigeri bolyp jumys isteıdi. Baýbek pen Muqan jóninde este qalǵany osylar.

Iýn 1971 j.
QATIRA AQANOVA
derbes pensıoner

Esimdegiler

Men «Lenınshil jas» gazetinde mádenıet bóliminiń meńgerýshisi bolyp 1938 jyldan 1939 jyldyń kóktemine deıin qyzmet istegenmin. Sol kezde Baýbekti de kóretinmin. Ol «Lenınshil jasta» jáne «Oktábr balalary» gazetinde isteıtin. Sýyq kúz, qys kezinde basyna qoqaıma qońyr bórik kıip júretin. Jaıdary, kópshil, kishipeıil talapty jigit bolatyn. Kórkem shyǵarma jazýǵa qushtar edi. Birde maǵan óziniń bir poema (umytpasam, «Aısulý») jazyp júrgenin aıtqan-dy. Biraq onyń keıin ne bolǵanyn bilmeımin. Óıtkeni men 1939 jyly kóktemde Jambylǵa ketip qalǵanmyn. Sonda onyń talaby úlken ekenin ańǵarǵan edim.

Men «Lenınshil jasta» istep júrgenimde Qazaqstan LKSM Ortalyq Komıteti men Jazýshylar Odaǵy tańdaýly kórkem shyǵarmalarǵa báıge jarıalaǵan-dy. Oǵan arnalǵan poves, poemalar «Lenınshil jas» redaksıasyna túsetin. Men olardy tirkep, komısıa (júrı) múshelerine oqyp beretinmin. Tańdalyp, gazetke basýǵa usynylǵandaryn redaksıaǵa ákep, osyndaǵy joldastarǵa kórsetetinmin.

Baýbek gúli ashylmaı, jas ketti. Onyń maıdannan jazǵan maqalalaryn «Komsomolskaıa pravdadan» oqyp, qalamynyń ótkirligine tańdanyp júrdik. Ol týraly derekti poves ne kınosenarıı jazý — ıgilikti is, onyń ózi jastarǵa áskerı-patrıottyq tárbıe berýge kómektesetin bolady.

Oktábr 1974 j.
TÓLENDİ OŃǴARBAEV
respýblıkalyq dárejedegi derbes pensıoner

Tolǵanyp qaıta tabystym

Baýbek Bulqyshevpen alǵash ret 1939 jyldyń ıanvarynda, «Oktábr balalary» gazetiniń redaksıasynda kezdesip, tanystym. Jasynyń, qyzmetiniń úlkendigine qaramaı, sol kezde jasym 17-ge de tolmaǵan meni Baýbek óziniń teń qurbysyndaı kórip, óte bir jyly shyraımen, úlken meıirimmen qarsy aldy. Astanaǵa jańadan kelgem, tanystarym, joldastarym joq ári eldi saǵynyp, kóńilim jabyrqap júrgen maǵan Baýbektiń ashyq minezi, jarqyn kóńili salǵan jerden-aq unap, ózine eriksiz tartyp, baýrap áketti.

Men Baýbekpen «Oktábr balalary» gazetiniń redaksıasynda 1939 jyldyń ıanvarynan 1940 jyldyń martyna, ıaǵnı Baýbek áskerge shaqyrylǵanǵa deıin birge qyzmet istedim. Ol balalar tvorchestvosy bóliminiń meńgerýshisi, men áýeli ádebı qyzmetker, keıinnen mektep jáne pıoner bóliminiń, al Baýbek áskerge ketken soń balalar tvorchestvosy bóliminiń meńgerýshisi, 1941 jyldyń ıanvarynan ıýline deıin — redaksıanyń jaýapty sekretary boldym.

Baýbektiń ózi týraly aıtqandarynan esimde qalǵandary mynalar: áke-sheshesi erte ólgen. Ózimen birge týysqan aǵa-ini, apa-qaryndasym bar degenin estigem joq. «Qý jetimmin» degendi jıi aıtýshy edi. 1952 jyly Jezqazǵanda kyzmet istegende, Ulytaýǵa komandırovkaǵa baryp: týysqandary bar ma? — dep izdestirgende, bir nemere aǵaıyn ǵana taptym. Ol Baýbek jóninen mardymdy eshteme bilmeıdi eken, aty-jóni esimde joq. Baýbek Qarsaqpaıda FZÝ mektebin bitirip, mys zavodynda jumys istedim deýshi edi.

Baýbektiń óleńderi, áńgimeleri men ocherkteri, feletondary 1939-1940 jyldary «Oktábr balalary» gazetine kóp basyldy. Gazettiń sol jyldardaǵy tigindilerin zer salyp qarasa Baýbektiń kóptegen shyǵarmalaryn tabýǵa bolar edi. Este bolatyn bir jaǵdaı — Baýbek jazǵandarynyń basym kópshiligin óz atynan emes, búrkeme atpen jarıalaıtyn. Solardyń meniń esimde qalǵandary: «Ulytaý uly», «B. B.» «Q. Seıitjanov» degender. Munyń alǵashqy ekeýi túsinikti, al nege «Q. Seıitjanov» dep jazǵanyn bilmeımin. Múmkin úlken atalarynyń birinde Seıitjan degen adamnyń bolýy? 1939 jyly ekeýmiz birigip jazǵan «Qorqynyshty tús» degen feletonǵa ol: «Sen Shyńǵysov bolsań, meniń Ulytaý uly bolǵanym kelispes dep «Q. Seıitjanov» dep qol qoıyp edi.

Sol jyldary marqum Muqan Imanjanov kazak radıo komıtetiniń balalar redaksıasyn basqarǵan bolatyn. Ol balalarǵa arnalǵan ádebı-mýzykalyq montajdardyń tekstin jazýdy kóbinese Baýbekke tapsyratyn. Baýbek bul teksterdi jazǵanda, oǵan basqa aqyndardyń óleńderimen qosa, ózinin de kóptegen ólenderin engizetin. Baýbek tvorchestvosyn tekserip júrgen joldastardyń osy jaǵdaıdy eskerip, qazaq radıo komıtetinin 1938 — 1940 jyldardaǵy arhıvin bir súzip ótkeni jón.

Baýbek redaksıada kyzmet istegen jyldarynda «Aısulý» poemasyn jazýmen shuǵyldandy. Biraq onysyn redaksıa qyzmetkerleriniń talqysyna salǵan joq. Asylynda, Baýbek sol kezdegi keıbir jas aqyndar sıaqty maqtanshaq, órkókirek, daýryqpa aqyn emes edi...

Baýbektiń shyǵarmalarynan esimde qalǵandary ekeý-aq eken: bireýi — «Oktábr balalary» gazetine basylǵan «Uıalǵanym - aı» degen shaǵyn áńgimesi de, ekinshisi — Mahambetke arnap, oǵan eliktep jazǵan óleńder sıkli. Bulardy gazetten, ne radıo komıtettiń arhıvinen tabýǵa bolady.

Baýbektiń kóbirek aralasyp, jaqyn qarym-qatynasta bolǵan adamdary Muqan, Esenbı Omarov (soǵystan keıin óldi), Hasen Seıilhanov (soǵysta qaza tapty), Muhamedıar Aqtanov (soǵystan keıin óldi). Bulardyń bári de semály adamdar edi. Sondyqtan Baýbek úılerinde bolyp, qonaq bolyp júretin.

Onyń hattarynda kóbirek kezdesetin adamdardan biletinim: Álı Esmambetov — aqyn, «Oktábr balalary» gazetiniń redaktory, Esenbı Omarov — redaksıasynyń qyzmetkeri, Asqar degeni ne Lekerov, ne Toqmaǵambetov bolý kerek. Ekeýi de pıoner gazetiniń belsendi avtorlary bolatyn (ásirese A. Toqmaǵambetov). Soǵys bastalǵanda ol kisi «Sosıalısik Qazaqstannyń» redaksıasynda istegen edi. Saqysh — degeni Qusaıynova bolý kerek, dramatýrg Shahmet Qusaıynovtyń qaryndasy, «Oktábr balalarynda» ádebı qyzmetker bolyp istedi.

1941 jyly Álı Esmambetovke turmysqa shyqty, keıinde baladan qaıtys boldy. Hasen Seıilhanov — jas jazýshy, «Pıoner» jýrnalynyń jaýapty sekretary, maıdanda qaza tapty. Júsibi — Altaıbaev bolý kerek, Aqtanovty — Muhamedıar Aqtanov shyǵar, ol redaksıada istegen, soǵys jyldarynda, soǵystan keıin «S. Q.»-nyń Kókshetaý oblysyndaǵy menshikti tilshisi boldy, elýinshi jyldary óldi.

Máýlen Nurbaev (Syrbaev emes) — redaksıanyń qyzmetkeri, jas aqyn, men shamalas. Baıanaýyl aýdanynda týyp ósken. Onyń eli tirisin bilmeımin. Menińshe, Dıhan Ábilovtyń týysy bolý kerek.

Endi Baýbekpen birge qyzmet istegenderdiń qazir kezi tirileri mynalar: Bákibaı Beıisov, «O. B. - nyń» jaýapty sekretary, redaktordyń orynbasary boldy, qazir Kazak SSR Memleket qaýipsizdigi komıtetinde isteıdi, polkovnık; Haıdar Baımýhambetov — redaksıanyń fızkýltýra - sport bóliminiń meńgerýshisi, qazir «Sosıalısik Qazaqstanda» menshikti tilshiler bólimin basqarady; Kúntóre Baızaqov — ádebı qyzmetker, qazir «Qaınar» baspasynda qyzmet istep júr; Petr Iakovlevıch Redko — fotograf (úıinde telefony bar). Baýbekti kóbine sýretke sol túsirgen. Arhıvi saqtalsa, sýretter tabylýy múmkin. Sonan soń, tiri bolsa, bizdermen kóbirek aralasyp, qarym-qatynas jasaǵan adamnyń biri aqyn Qabiken Muqyshev edi. Budan 2-3 jyl buryn kezdesip edim, Qapshaǵaı jaqta turamyn degen. Dál adresin Jazýshylar odaǵyndaǵy joldastar biletin bolýy kerek...

Oktábr 1974 j.
BÁTKEN SAǴYNDYKOV
zapastaǵy podpolkovnık

---