InfoHub Logo

Uly Otan soǵysynyń asa bir qıyn-qystaý kezeńinde, atap aıtqanda, 1942 jyly elimizdiń jaýyngerleri men eńbekshileriniń ásirese bulardyń izbasarlary — óskeleń jas býyndarynyń ón boıynda opasyz jaýǵa yzbarly ashý kek sezimin laýlatyp, onymen aıaýsyz kúresýge umtyldyrǵan qazaq jazýshylary men jýrnalıseriniń shyǵarmalary arasynda qalyń buqaranyń nazaryn erekshe aýdarǵan Baýbek Bulqyshevtyń «Komsomolskaıa pravda» jáne «Sosıalısik Qazaqstan» gazetterinde jarıalaǵan pýblısısıkalyq maqalalary boldy. Bul jáıt qazir barshamyzǵa aıan.

Talapty jas qalamgerdiń «Komsomolskaıa pravda» gazetiniń 1942—1943 jylǵy sandarynda jaryq kórgen tereń oıly týyndylary kezinde Muhtar Omarhanuly Áýezovti de tolǵantyp, júregine jyly uıalaǵan eken. Bul jóninde asyl aǵamyz Asqar Toqmaǵambetov bylaı deıdi: «Otan soǵysynyń otty jyldarynda biz Almatyda Kalının kóshesindegi besinshi úıde turatynbyz. Munda Muhtar Áýezov, Ábdilda Tájibaev ta turdy. Soǵysta ne janalyq bolyp jatqanyn birimizden birimiz bilip otyramyz.

Bir kúni Muhań maǵan telefon soǵyp:

— Asqar, sen oqydyń ba? — dedi. — «Komsomolskaıa pravdada» Baýbek Bulqyshevtyń «Men ómir súrgim keledi » degen maqalasy shyǵypty. Menińshe, óte jaqsy jazylypty. Ol ózi sóılemepti, júregin sóıletipti.

Onyń ózi bir ete talantty jigit eken. Shirkin, soǵystan aman qaıtsa, jazýshy bolaıyn dep turǵan daryn eken. Sóz saptaýy, oı órisi ete tereń jatyr... Maǵan qatty unady. Kózime jas aldym, kóńilimdi bosatty».

Baýbek Bulqyshev týǵan eline soǵystan qaıtyp oralmady, 1944 jyly fevral aıynyń 3 kúni Ýkraınany jaýdan azat etý úshin qıan-keski bir shaıqas kezinde erlikpen qaza tapty.

Oqyrmandarǵa usynylyp otyrǵan jańa jınaqta marqumnyń barlyq, derlik shyǵarmalaryna, hattaryna jeke-jeke anyqtamalar berilgendikten biz munda solardy qaıtalap jatpaı, eń aldymen onyń buryn-sońdy jaryq kórgen jınaqtary týraly aıta ketýdi jón kóremiz.

Onyń eń alǵashqy «Zaman bizdiki» degen kitaby 1943 jyldyń fevralinde «Nemis okýpanttaryna ólim kelsin! Qyzyl ásker kitaphanasy» degen aıdarmen jaryq kórdi. Ony qurastyrǵan jáne redaksıalaǵan Ǵabıt Músirepov bolatyn. Buǵan Baýbektiń «Ómir men ólim týraly», «Men ómir súrgim keledi», «Zaman, jastar, bizdiki», «Shyǵys ulyna hat», «Tyńda, Kavkaz» atty pýblısısıkalyq maqalalary engen. (Kólemi 1,2 baspa tabaq, tırajy 10 myń dana).

Alǵashqy jınaǵymen attas ekinshi kitaby 1948 jyly jaryq kerdi. Qazaqtyń birikken memleket baspasy shyǵarǵan, kólemi 3 baspa tabaq, tırajy 10 myń dana. Onda qurastyrǵan M. Imanjanov, qara sózderin orysshadan aýdarǵan Ǵ. Músirepov, redaktory Ǵ. Músirepov dep kórsetilgen. Búl kitapsha eki bólimnen turady. Birinshi bólimde Baýbektiń ár kezde jazǵan 22 óleńi, ekinshi bólimge joǵaryda atalǵan prozalyq shyǵarmalarymen qatar jańadan «Jaýyzdyq pen mahabbat» atty pýblısısıkalyq ocherki jarıalanǵan.

Baýbek shyǵarmalarynyń úshinshi jınaǵy «Óshpes ómir» dep atalypty. Ony 1965 jyly «Jazýshy» baspasy jaryqqa shyǵarǵan. Qurastyrǵan Dıhan Ábilev, redaktory M. Súndetov, kólemi 5,91 baspa tabaq, tırajy 12 myń dana. Munda avtordyń tek prozalyq shyǵarmalary jarıalanǵan. Joǵaryda atalǵan pýblısısıkalyq maqala ocherkterine qosa, alǵash ret «Almaty — qalam meniń» atty aıaqtalmaı qalǵan romany basylǵan.

Ǵabıt aǵamyz osy jınaqtaǵy «Eki aýyz sez» atty shaǵyn kirispesinde bylaı dep jazdy:

«Soǵys aldyndaǵy sońǵy jyldarda Baýbektiń óleńderi kóbinese «Oktábr balalary» jýrnalynda (gazetinde S.A.) basylyp júrgendikten úlkenderdiń nazaryn tarta qoımaǵan edi. Ár quraldyń ótkirligin, ár kúshtiń shama-sharqyn aıaýsyz synar kezeńde jas talant serpile siltep ketti. Oıly jastyń qunarly sózi búkil Sovet eliniń qulaǵyna 25 jyl birge bir baǵytta ósip-óngen kep ultty aınymas dostyǵynyń únindeı estildi.

Baýbek: «Zaman bizdiki», — deıdi. Baýbek maıdandaǵy kazak, jastarynyń atynan sóıleıdi. Tereńirek oılansańyz, munyń ekeýi de úlken jaýaptylyqpen aıtylatyn sózder. İsine de, kúshine de erkin senetin jas jazýshy bul jaýaptylyqtan taıynǵan joq. Zaman jastardiki ekeni daýsyz ǵoı. Biraq, qandaı jastardiki? Jelbýaz; daýryqpa jastardiki emes, Baýbek sıaqty ónimdi eńbek ıesi dep tanyrlyq ónerli de, ónegeli jastardiki.

Baýbektiń osy kitapshada basylyp otyrǵan maqalalarynyń qaısysyn alsaq ta, óte bir eleýli, erekshe bir maǵynaly máselelerdi qozǵaıdy. Ony qozǵaı alǵan jastyń zaman bizdiki deýge de, jalpy jastar atynan sóıleýge de ábden qaqysy bar...»

Baýbek shyǵarmalarynyń tórtinshi jınaǵy «Adamzatqa hat» degen atpen «Jalyn» baspasynan 1977 jyly jaryq kórdi. Ony qurastyrǵandar fılologıa ǵylymdarynyń kandıdattary Rahmetolla Ydyrysov pen Rázıa Rústembekova Imanjanova, redaktory D. Isabekov, kólemi 11 baspa tabaq, tırajy 35 myń dana. Munda joǵaryda atalǵan 1948 jyly shyqqan jınaqqa engen óleńder jáne prozalyq shyǵarmalary, kezinde «Lenınshil jas», «Oktábr balalary», «Sosıalısik Qazaqstan» gazetterinde jarıalanǵan 11 óleńi, bes maqala-ocherki, eki aýdarma óleńi, «Aısulý» poemasynan úzindi basylǵan.

Mine, Baýbek shyǵarmalarynyń joǵaryda atalǵan jınaqtary birden-birge kitap júzin kórmegen týyndylarymen tolyqtyrylyp, kólemi men tırajy óse túsken.

Ras, basty másele atalǵan jınaqtardyń kóleminde, tırajynda emes, solardyń mazmuny men shyǵarylý sapasynda ǵoı. Bul tarapta biz eń aldymen solardyń der kezinde jaryq kórýi, Baýbek Bulqyshevtyń sońynda qalǵan tvorchestvolyq murasyn jas býyndarǵa jetkizýde, bulardy sovettik patrıotızm, ınternasıonalızm rýhynda tárbıeleýde qosylǵan keleli úles bolǵanyn erekshe atap ótkimiz keledi.

1943 jyly shyqqan alǵashqy jınaqtyń barlyq tırajy maıdanǵa, jaýmen jaǵalasqan jaýyngerlerge jiberilgendikten, tyldaǵy oqyrmandardyń, ádebıetshiler men jýrnalıserdiń kózine ilinbeı qaldy. Mine, sondyqtan da bolar, tek 1948 jyly ekinshi jınaǵy dúnıege kelgen soń ǵana respýblıkamyzdyń merzimdi baspasózderinde ómirden erte ketken jas talanttyń tvorchestvolyq, eńbekterine alǵashqy tereń saralaýlar jasalǵan mazmundy resenzıalar jarıalana bastady. Osyǵan oraı Baýbek Bulqyshev 1940 jyldyń Qyzyl Armıa qataryna shaqyrylǵanǵa deıin onymen jaqyn aralasqan sol kezdegi týyndylarynyń qalaısha jazylyp, jaryqqa shyqqanyn, tvorchestvolyq ósip-órkendeýiniń tikeleı kýási bolǵan respýblıkamyzdyń belgili ádebı synshysy, baıyrǵy jýrnalısi Seıdilda Tóleshov «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń 1949 jyldyń 19 ıýlindegi sanynda Baýbektiń jınaǵyna eń birinshi resenzıa jarıalady. Sonan keıbir úzindiler keltire ketkenimiz jón:

«Baýbek bul jınaǵyn kóre almaı ketti. Onyń armany ómir súrý, týǵan eliniń adal uly bolý, eńbek etý, onyń jemisin kórý edi. Osyndaı tátti qıaldyń qushaǵynda júrgende, Uly Otanymyzdy jaýdan qorǵaý joryqtarynda erlik ister kórsetip júrgende jaý oǵynan qaza tapty.

Ol múlde az ómir súrdi. Ol únemi ómir súrý, eńbek etý jaıyn aıtýshy edi. Ómir bergen zamanyn qyzyǵa jyrlaıtyn edi... V. G. Belınskıı: «Aqyn tamasha, súıkimdi janǵa ǵashyq bolǵandaı ıdeıaǵa ǵashyq bolady, soǵan jan-tánimen qumartady», — degen. Naǵyz aqyndarda bolatyn osy kúsh, qumarlyq, qýat, ıdeıaǵa ǵashyqtyq Baýbek óleńderiniń, ásirese qara sózderiniń úzilmes jelisi bolyp aıqyn sezilip turady... «Jaýyzdyq pen mahabbat», «Ómir men ólim týraly», «Ómir súrgim keledi», «Zaman, jastar, bizdiki», «Shyǵys ulyna hat», «Tyńda, Kavkaz» sıaqty ótkir shyǵarmalarynda aqynnyń naǵyz patrıottyq kózqarasy, sovet jasynyń jigeri men qaıraty, namysy, ómirdi súıe bilgen kirshiksiz taza nıeti tereń oımen kórkeı sýrettelgen...»

Endi, qazaqtyń Jýrnalıser odaǵy qurylǵan shaqta qalamgerlerimizdiń sezi qarsańynda «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń 1959 jylǵy 4 marttaǵy sanynda jarıalanǵan, sol kezde ádebıetimizde jańa ǵana kórine bastaǵan, qazir belgili jazýshymyz Ánýar Álimjanovtyń Baýbektiń ómirin jáne tvorchestvolyq jolyn jete de durys baǵalaýǵa utymdy baǵyt bergen «Jızn prınadlejıt nam!» atty maqalasyna toqtalaıyq:

«...Baýbektiń shyǵarmalary tartymdylyǵyn, ıdeıalyq jáne kórkemdik kúshin joıǵan joq. Onyń óleńderi men ocherkteri tamasha qazaq sovet jýrnalısi Sattar Erýbaevtyń shyǵarmalary sıaqty jalyndy, temperament tereń ushqyrlyq, qushtarlyq pen jastyqqa, ótkir oı-pikirge toly. Sattar Erýbaev qaıtys bolǵan soń, eki jyldan keıin qazaq jýrnalısıkasyna kelgen Baýbek Bulqyshev onyń jýrnalısik qyzmetindegi eń jaqsy jaqtaryn boıyna sińirip, sheberligin ózine úlgi etti. Ol Sattar sıaqty jańa ómir úshin belsendi kúresker, ótkir pýblısıs baldy. Sattar da, Baýbek te realıs jýrnalıser...»

50-jyldardys ekinshi jartysynan bastap 80-jyldarǵa deıin bulardan basqa da, keıbir kemshilikterine qaramastan, Baýbek Bulqyshevtyń ómir joly men tvorchestvosyn tereńirek túsinýge, úlgi etýge, sondaı-aq jaryq kórgen jınaqtarynyń mazmunyn, órisin tanı bile túsýge múmkindik bergen, oqyrmandardyń qalyń buqarasynyń, ádebıetshiler men tarıhshylardyń nazaryn erekshe aýdarǵan birqatar resenzıa, maqala, zertteýler jaryq kórdi. Solardyń áserinen respýblıkamyzdyń joǵarǵy oqý oryndaryn bitirgen júzden asa túlekteri talantty aǵasynyń ómir joly, tvorchestvosy týraly dıplomdyq jumystar jazdy, qorǵady. Keıinnen solardyń bir toby izdenis jemisterin kandıdattyq, doktorlyq ǵylymı-zertteý eńbekterine ózek etti. Osy arada Baýbek shyǵarmalarynyń alǵashqy jınaqtary shetelderde turatyn qazaq jastaryna da jetip, bulardyń da oıynda, júreginde týǵan eline degen patrıottyq sezim týdyrǵanyn aıta ketken jón. Bul jóninde Baýbektiń ekinshi jınaǵy basylyp shyqqan ýaqytta Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Shyńjan aımaǵynda turǵan, al qazir SSSR Jazýshylar odaǵynyń múshesi Qurmanbaı Tolybaevtyń bizge 1976 jyly jazyp bergen esteliginen birer sez:

«Jyltyrlaý aq qaǵaz muqabaly osy bir kishkentaı kitapsha meniń qolyma osydan 28 jyl buryn túsip edi. Bul 1948 jyldyń sońǵy aıy, qaqaǵan qys bolatyn. Sol jyly Qulja qalasynda shyǵa bastaǵan «Odaq» jýrnalynda isteıtinmin...

Bul Lenın Komsomolynyń 30 jyldyq merekesi qarsańynda shyqqan Baýbek Bulqyshevtyń kitapshasy edi. Óleńderi men maqalalary engen osy jınaqty úıge kele salysymen oqýǵa kiristim. Á degennen qyzyqqanym — tiliniń baldaı tátti shuraılylyǵy. Oı tereńdigi maǵan túpsiz muhıttaı bop kórindi. Tamsana berem... Tildiń shyryny, oıdyń tereń maǵynalylyǵy meni ǵajaıyp bir syrly dúnıege jeteledi de ketti...»

Baýbek Bulqyshevtyń Uly Otan soǵysy jeńispen aıaqtalǵan soń qolymyzǵa tıip, oqyǵan osy ekinshi jınaǵy bárimizdi de tolǵandyrdy. Sebebi munda birsypyra jınaqtalyp, jarıalanǵan óleńderi qıan-keski aýyr kúnderde onyń júreginen týyp, búkil sovet halqyna jetken jalyndy sózderi baıaǵydan qalyptasqan sovet patrıotynyń ar-ujdany ekenin túsinýge múmkinshilik berdi.

Ókinishke oraı, osynyń bári qazaq oqyrmandarynyń ǵana úlesine tıdi. Tań qalarlyq jaıt—maqtanyshymyz Baýbektiń búgingi kúnge deıin búkil sovet halqyna ortaq orys tilinde birde-bir jınaǵy jaryq kórmegeni qynjyltady. Bir-eki de bolsa týyndysy astanamyz Moskvada 1946 jyly shyqqan bir jınaqta búkil sovet oqyrmandary qaýymyna usynyldy.Biraq, bul tırajy ete az dúnıe boldy da, kópshiliktiń qolyna tımeı qaldy.

Baýbek shyǵarmalarynyń jańa jınaǵyn qurastyrý barysynda, budan burynǵy jınaqtarda ishinara qatelikter, olqylyqtar jiberilgenin baıqadyq.

Máselen, osyǵan deıingi jınaqtarda Baýbek Bulqyshevtyń ómirbaıany, osyǵan baılanysty shynaıy tvorchestvosy týraly anyqtama berilmegen. Sondaı-aq, endi ǵana belgili bolǵandaı ata-anasynan erte aırylyp jetim qalsa da, sovet ókimetiniń qamqorlyǵyna bólengendigin, taptyq, kúreste ósip-jetilgendigin, taptyq kúrestiń ne ekenin jaqsy bilgendigin aıqyn kórsetken keıbir óleń prozalyq joldary syzylyp qalǵan.

Qaısybir jýrnalıs aqyn-jazýshy bolmasyn, ózderiniń maqalasyn, óleńin, taǵy basqa kórkem shyǵarmalaryn ómir súrgen kúnine, aıyna, jylyna, sol sáttegi tarıhı oqıǵaǵa, bolmysqa saı jazatyny, al shyǵarmalary solardyń ómir jolynyń, tvorchestvosynyń aınasy ekenin eske alsaq, B. Bulqyshevtyń usynylyp otyrǵan osy jınaǵyna deıin jaryq, kórgen shyǵarmalarynyń basym kópshiliginiń qaı jerde jazylyp, jaryq kórgeni týraly aýytqýshylyqtar bar.

Osy eńbekti jaryqqa shyǵarýda burynǵy ketken keıbir olqylyqtardyń ornyn toltyrýǵa tyrystyq. Álbette, jańa jınaqta da kemshilikter, olqylyqtar bolýy múmkin. Qurastyrýshy da, «Jalyn» baspasy da oqyrmandar qaýymynan, sol jóninde óz pikirlerin, usynystaryn bildirýdi ótinedi. Osyǵan oraı, Otan úshin opat bolǵan asyl aǵamyz Baýbek Bulqyshevtyń hattarynan eń jaqyn jora-joldastarynyń estelikterinen belgili bolǵandaı «Almatydan aýylǵa», «Altyn saǵat» atty jáne basqa birqatar óte baǵaly eńbekteri búgingi kúnge deıin tabylmaı jatqandyǵyn eskerte otyryp, solardy izdestire júrýge shaqyramyz.

Baýbek Bulqyshevtyń jańa jınaǵy «Jalyn» baspasy qyzmetkerleriniń oılastyra, uıymdastyra bilýiniń jáne Qazaqstan LKSM Ortalyq Komıtetiniń naqty kómegi nátıjesinde dúnıege kelip otyrǵanyn aıtý paryz.

Seıilhan Asqarov, SSSR Jýrnalıser odaǵy syılyǵynyń laýreaty

---