InfoHub Logo

Súleımen patshanyń naqsúıeri tomsaryp otyr eken. — Sen, búgin  nege keıip otyrsyń? – dep surapty odan ári. — Men keıimeı qaıteıin, osynda jurt patshanyń naqsúıerin kóremiz dep kelgen eken. Oıym – jurttyń oıynan artyq, ózim sendeı jer-dúnıeni bıleıtin patshanyń zaıybymyn. Al dárejem ózge jurttan artyq bolmady, – dedi. Sonda Súleımen patsha:

— Endeshe seniń dárejeń qaıtse artyq bolady? – depti.

— Túzge otyratyn jerim altynnan bolsa, úıimniń ishi-syrty shańqan bolsa, sonda meniń dárejem de asar edi, – depti áıeli.

— Munyń aǵartýy neden bolar? – dedi Súleımen.

— Meniń úıimdi túrli qustyń súıeginen jasatsań qıamet qaıymǵa* deıin kir baspas edi, – dedi patshaıym

Súleımen zaıybynyń aıtýymen, qustardyń barlyǵyn jıyp aldy. Baıǵyz degen bir qus kelmeı qaldy. Baıǵyzǵa kelmegen soń, Súleımen ashýlanyp, zorlyqpen ákel dep búrkitti jiberdi. Búrkit baryp baıǵyzǵa:

— Eı, baıǵyz! Júr, patsha alyp kel dedi, – deıdi. Oǵan baıǵyz:

— Eı, búrkit, seniń qaharyń kóp, aqylyń joq edi, qatynnyń tilin alǵan patshanyń ámirimen maǵan kelip nege «júr» dep dińkildeısiń, azyraq sabyr qyl, men saǵan bir nasıhat aıtaıyn, – deıdi. — Rým patshasy degen bir úlken patsha bar eken, onyń jalǵyz balasy bolǵan eken, patsha ólgen soń balasy patsha bolyp turypty. Óziniń qol astynan laıyqty qyz taba almaı qatynsyz turypty. Bir kúni Qyrym patshasynan bir saýdager kelip patshadan saýda qylýǵa buıryq alaıyn dep, patshanyń úıine kelipti, sóılesip otyryp saýdager patshaǵa aıtty.

— Osy kúnge sheıin jamaǵatsyz otyrǵanyńyz qalaı, taqsyr? – depti.

Sonda patsha:

— Ózimniń qol astymdaǵy jurttan laıyqty qyz taba almadym, sen talaı jerdi aralap júrsiń, maǵan laıyqty qyz kórgen jeriń bar ma? – dep, patsha saýdagerden surady. Saýdager:

— Bar, taqsyr, bizdiń Qyrym patshasynyń uly joq, bir qyzy bar, ol qyzynyń altynnan salǵan saraıy, qyryq qyz kúzetshisi bar. Neshe patshalar aıttyrýǵa kisi kelse de qaıtara beredi, mensinbeıdi. Sizge laıyq sol, – dedi.   Ol qyzdyń nur sıpatyn patshaǵa jetkizip aıtady, patsha soǵan ǵashyq bolady. Patsha:

— Seniń artyńnan men baramyn, sol qyzdan maǵan jaýap áper dep myń dilda berdi. Saýdager qaıtyp ketti. Artynan kóp áskermen jaraqtanyp saltanatpen Rým patshasy Qyrym patshasyna bardy. Kelgen soń manaǵy dilda bergen saýdagerdi tapqyzyp shaqyryp aldy. Saýdagerden surady:

— Meni qyzǵa aıttyń ba? – dedi. Saýdager:

— Qyzǵa jetkizdim, – dedi.

— Endi meniń kelgenimdi patshaǵa bildir, – dedi. Saýdager patshaǵa baryp aıtty.

— Qyzyńdy aıttyram dep, Rým patshasy kelip jatyr, – dedi.

Patsha:

— Muny qyzyma bildir, – dep, saýdagerdi qyzyna jiberdi. Saýdager qyzyna  kelip aıtyp edi, qyzy:

— Jaraıdy, patshany munda keltir, kóreıin, – dedi.

Patsha ádemi kıinip qyzǵa keldi. Patsha úıine kirip kelgende, qyz altyn taǵynan ushyp tura kelip oryn berdi. Qyz patshany jaratty, patsha qyzdy jaratty. Sonan soń qyz ákesine «izdegenim tabyldy», dep habar berdi. Ákesi unatyp balasyn bermekshi boldy. Bir juma toı qylyp, neshe myń gaýhar, altyn, kúmis berip, kóp kúń berip qyzyn jóneltti. Patsha qyzdy úıine alyp keldi, ekeýi bek tatý bolyp turdy. Bir kúni patshaǵa qatyny aıtty.

— Sen ólseń men qabirińnin basynda ólgenshe shyraq jaǵyp otyrar edim, – dedi. Patsha:

— Eı, qatyn, sen otyra almaısyn, seniń atyń áıel emes pe, ýaǵdaǵa jete almaısyń. Otyrsam men otyrar edim, – dedi.

— Qaı buryn ólgenimiz shyraqshy bolyp otyraıyq, – dep   ekeýi  ýaǵda qylysty. Bir ýaqytta qatyny óldi. Patsha qabiriniń basyna úı tikkizip shyraqshy bolyp otyrady. On eki jyl kútti. Musa paıǵambar bir kúni qabirlerge duǵa qylyp júrip, patshaǵa kez boldy. Ony kórip:

— Sen, bul jerde ne qylyp otyrsyń? – dep surady. Qatynymen ýaǵda qylǵanyn aıtyp, «sol sebepti qabirdiń basynda otyrmyn», – dedi.

— Siz, bir nadan, aqymaq ekensiz, ólip qalǵan kisini osynsha jyl kúzetip otyra ma? Tasta muny, ómirińdi qor qylmaı, – dedi.

— Joq tastamaımyn, qalǵan ómirimdi de osynda ótkizemin, – dedi Súleımen.

— Endeshe seniń qyryq jyl ómiriń qaldy, sonyń jıyrma jylyn ózińe, jıyrma jylyn qatynyńa berip, qatynyńdy tiriltsem rıza bolasyń ba? – dedi Musa.

— Taqsyr, rızamyn, bir kúnge tiriltseń de, – dedi. Musa duǵa qyldy, qabir qaq aırylyp qatyn túregeldi. Ekeýi kóristi. Musa qaıtyp ketti. Patsha qatynynyń janynda otyrdy.

Bir hannyń balasynyń áıeli ólip boıdaq qalady. Bir kúni qus salyp júrgende lashyny qashyp, sony izdep kele jatyp álgi áıel men patshaǵa kezdesedi. Sulý áıelge kóńili aýǵan jigit:

— Bir jaqsy ádemi kelinshek ekensiń, sen neǵyp otyrsyń bul kisiniń qasynda? – dedi álgi jigit.

— Men beıshara adam edim, abaısyzda myna bir zalymnyń qolyna tústim, – dedi qatyn.

— Endeshe meniń de qatynym ólip edi, men bir ádemi qyz izdep taba almaı júr edim, maǵan tıesiń be? – dedi jigit. Sonda áıel.

— Bul zalymnan meni aıyrsań, meniń janym seniń jolyńa sadaǵa, – dedi. Jigit patshaǵa:

— Myna kisini erkine jiber, – dedi. Patsha:

— Jibermeımin, – dedi. Sonda ekeýlep patshany baılap tastap áıel men jigit júre berdi. Ekeýi kele jatyr edi, ekeýiniń aldynan Musa shyqty.

— Eı, meni tanımysyń, men kim? – dedi ol.

— Tanımyn, sen Musasyń, – dedi jigit.

— Tanysań qulaǵyńdy salyp tyńda, men bul qatynnyń mánisin bastan-aıaq aıtaıyn, – deıdi.

— Bul áıel bir patshanyń qatyny edi, ol erinen buryn ólgen soń kúıeýi ózara ýádesi boıynsha munyń qabiriniń basynda on eki jyl shyraqshy   bolyp otyrǵan eken. Men patshamen keńesip: «Qabir kúzetkenińdi qoıyp, úıińe qaıt degende, ólgenshe otyramyn dep, qaıtpap edi. Sonan soń men qatynyn tiriltip, ekeýin qosyp ketip edim. Sondaı adal erine opa  qylmaǵan áıel saǵan opa qylar deısiń be?» – dedi. Sonda jigit:

— Men endeshe mundaı zalymdy almaımyn, – dep, jigit qatyndy tastap júre berdi, Musa qatynmen birge baılaýly jatqan patshaǵa keldi.

— Eı, sen munda baılaýly neǵyp otyrsyń? – dedi.

Patsha jylap  qoıa berdi:

— Men aqymaq bolǵan  ekenmin. Seniń tilińdi almap edim, taqsyr. Endi bul zalymnan  qutqara kór, maǵan keregi joq. Ómirimdi ózime qaıta áper, – dedi.Musa qaıtadan duǵa qyldy: qatyn óldi.

Qatyny ólgen soń patsha jańadan qatyn aldy, – deıdi baıǵyz. Jáne:

— Azar bolsa Súleımen patshanyń qatyny sondaı-aq shyǵar, – dep búrkitke úlgi aıtty.

Jáne:

— Seniń qaharyń kóp edi, aqylyń joq edi, qatynnyń tilin alǵan patshanyń tilimen maǵan kelip júrsiń. «Qaıt patshaǵa», – dedi. Búrkit qaıtyp ketti.

Baryp estigenin Súleımenge aıtty. Súleımen qatty ashýlanyp qarshyǵany jiberedi.

— Baryp alyp kel, qıamet qaıymǵa sheıin qasynan ketpe, qyzyl shaqa qylyp júnin julyp, murnyn tesip, jip ótkizip alyp kel, – dedi. Qarshyǵa baıǵyzǵa keldi. Kelip:

Súleımen patshanyń jarlyǵymen kelermin,

Baıǵyz-aý, júnińdi julyp, etińdi jermin.

Sen jaman qıqarlanbaı barshy topqa

Seni almaı tipti ketpen osy jerden,—dedi qarshyǵa.

Qarshyǵa kózi shegir qoımaıdy eken,

Barlyq qusty jese de toımaıdy eken.

Endi jatyp qor bolyp ólgenimshe

Jaılaǵan topqa barmaı bolmaıdy eken, – dep baıǵyz Súleımenge keldi. Súleımen aıtty:

— Qarshyǵam aryqtady saǵan baryp,

Qyzyl shaqa qylypty júnińdi alyp,

Tula boıyń shegeniń qalǵasyndaı

Kimge tutqa bolasyń kelmeı qalyp.

Baıǵyz:

— Men kishkene bolsam da batyr edim,

Tórt nárseni teńgerip jatyr edim.

— Ol teńgerip jatqan nárseń nemene edi, aıtshy, – dedi Súleımen.

— Taýly, tóbeli jer kóp pe, jadaǵaı jer kóp pe, sony eseptep jatyr edim, – dedi baıǵyz.

— Qaısysy kóp eken?

— Jadaǵaı jer kóp eken.

— Nege? Tóbe kóp edi ǵoı, – dedi Súleımen.

— Basyna shyǵyp kúndik jerdi kórmegen tóbeni jadaǵaıǵa qoıdym, – dedi.

— Ekinshi – sýly jer kóp pe eken, sýsyz jer kóp pe eken? – dep jatyr edim.

— Qaısysy kóp eken?

— Sýsyz jer kóp eken, – dedi baıǵyz. Súleımen:

— Nege, sýly jer kóp edi ǵoı, – dedi. Baıǵyz:

— Mal sýsap kelgende, erkimen sý ishpegen jerdi shólge qoıdym, – dedi.

— Úshinshi – óli kóp pe, tiri kóp pe, – dep jatyr edim. Súleımen:

— Qaısysy kóp eken? – dedi. Baıǵyz:

— Óli kóp eken, – dedi. Súleımen:

— Tiri kisi kóp emes pe, ne sebepti óli kisi kóp? – dedi.

— Kún shyqqansha uıyqtaǵan kisini óli kisige qoıdym, – dedi.

— Tórtinshi – erkek kóp pe, urǵashy kóp pe, – dep oılap edim.

— Qaısysy kóp eken?

— Urǵashy kóp eken.

— Ne úshin urǵashy kóp boldy, erkektiń bireýi artyq emes pe edi, – dedi Súleımen.

— Men qatyn tilin alǵan jigitti urǵashyǵa qoıdym, – dedi. Súleımen sonda sanyn bir-aq soqty. — Men nadan bolǵan ekenmin ǵoı, – dep qustyn bárin qoıa berdi. Baıǵyzdyń aqylymen qustyń bári bosanady. Sol sebepti baıǵyzdy «kıeli qus» dep qazaqtar óltirýge obal kóredi jáne basqa qustardaı baıǵyzdyń murny tesilmeı qalady.

* Qıamet qaıym — máńgilik ǵumyr degen maǵynada.

---