InfoHub Logo

poves

Aýyl shetindegi bákene, tóbesi taıpaq, sur qaqyranyń jataǵan shym aýlasynyń ár qıly faner taqtaıdan quralǵan esiginen bir sary qanshyq shyqty. Álgi marǵaý burylyp: «Sońyma ilesken eshkim joq pa» — degendeı artyna súlesoqtana kóz tastap, shoqıa otyra qalyp ózen betten esken dymqyl samaldan ıis alǵandaı súıir tumsyǵyn sozyp-sozyp qoıdy. Kún búgin bólekshe ala bult edi. Kóktemniń alǵashqy eki-úsh aptalyq ystyǵynan keıingi kúrt ózgere túsetin salqyndyǵynyń bastamasy tárizdi aýada bir eren yzǵar bar. Eldiń «besqonaq» dep ketken jaýyn-shashyndy alasapyrany bıyl da ádetinshe mynaý aýyldy umytpaı, aıaǵyn alshań basyp, etek-jeńin jımaı keledi.

Tabıǵattyń minezin, arsyń-gúrsiń qylyǵyn adamnan góri haıýandar jan-dúnıesimen buryn sezip, tynyshsyzdana bastaıtyny qupıa emes; sary qanshyq manaǵy bir jaıbaraqat jaıynan shırap, ózenniń arǵy betindegi qalyń ormanǵa basyn qısaıta qarap qalypty. Sonsyn ol keıingi kezde eńselenip, boı túzeı túsken, tóbeleri de arqalana shıfermen jabylǵan, appaq aq shaǵala aýyl shoǵyryna moıyn buryp, uzyn qyzyl tili jyltyńdap jalanyp qoıdy. Dóńesteý ózen jarqabaǵyna oryn tepken, jyl ótken saıyn shógip baratqan eski qaqyrasynyń ózge meken-jaıdan alasalyǵyna pálendeı mán bermeı qaıta áli talaı saıa, pana bolaryn endi sezgendeı sary qanshyq artqy aıaǵymen salpań qulaǵynyń túbin tyr-tyr qasýǵa kiristi: tipten beıqam, basy kekjeńdep; tili salaqtaı raqattana, ara-kidik yńyrsı qyńsylaıdy.

Áne, ol áldenege eleńdeı qasynǵanyn qoıa qoıdy. Shańq ete úrip, ózenniń arǵy betindegi qalyń ormanǵa qaltıa qarap tur. Aspandaǵy tutasqan surǵylt bult azdaı, aǵash ústinen qara aıýdaı bop taǵy bir shoǵyr shalyndy: endi mine, tómendep sý betindegi salydaı qalyqtap keledi: ıttiń tanaýy jyltyraı, kókke sozyla túsip, typyrshyp barady. Eń áýeli dymqyl; mol syz ısi sezilgeni sol edi: izinshe uıtqı sap-salqyn jel soǵyp ótti. Qystaı aǵash arasynda, qar astynda jatyp, jer qaraıa kún shalyp kádimgideı tobarsyp úlgergen kúzgi sary japyraq úrikken torǵaıdaı dúr kóterilip ózennen asty da, qanshyqtyń aıaq astynan sybdyrlaı syrǵanap jónelgende ol eriksiz seskenip yrshyp tústi; jaltaqtaı artyndaǵy surǵylt qaqyraǵa qarap, ózine qorǵan izdegendeı sháý ete qaldy. Úıdiń qyr betindegi tórt buryshty, shaǵyn sıyr qoranyń ústindegi qaqyraıǵan túrikpenniń bórkindeı bir maıa pishenniń tóbesi kirpi túgindeı tikireıip jelbirep ketkenin kórip, ári aýlanyń kisi kiretin alabajaq esiginiń tot basqan, eski topsasy syqyr-syqyr etip ashylyp, jabylǵanynan qorqyp búrseńdep qashpaı, jelge qarsy jyltyr qara tumsyǵyn soza tosty. Jańa bir ázirde ıtiniń sháýildeı túsip, sap basylǵanynan sekem aldy ma, osy kez sur qaqyradan keń etek kók-ala kóılektiń syrtynan kúpáıke kıgen, aq kımeshek jaýlyqty qara kempir shyqty: bári bettep, alasa esiktiń ústinen moınyn sozyp:

— Qut-taıaq... Qut-taıaq, ká!.. — dedi.

Aqqubasha kelgen, ımek muryn qarıanyń úıden tóbe kórsetisimen sary qanshyqty nege «ká... kálaǵanyn» túsiný qıyn edi; múmkin bireýdi kútip otyrǵan bolar: tegi onysyn ıt te uqpaǵandaı ma, qalaı, ádetinshe qyzyl jyńǵyl sabaýdaı jup-jumyr quıryǵyn shıpańdatyp, erkeleı jetip bara qoımady.

Ózenniń arǵy betindegi qalyń ormannyń áli búr jarmaǵan, sábıdiń jalańash bilegindeı butaqtary terbelip, jińishke ushar bastary bir-birimen soqtyǵysa sýsyldaı sybdyrlaǵan dybysynan tutas bir áýen únin shalǵandaı sary qanshyq seltıip, tyqyr júni jelbirep tur. Aǵash sybdyrynan ózge de bir áýpildek únindeı dybys keledi. Ol ne, neniń nyshany? Jumbaq jaıdy bilsem degen áýestik haıýan ekesh haıýannyń da oıyn bılep alǵan edi. Sary qanshyq sál typyrshı túsip, artyna bir kóz tastady da, úıden quryq tastam tik jarqabaqqa qaraı búlkekteı jóneldi; qýshyq keýdesinen ıtergen yzǵyryq jelge qaraıtyn emes.

— Quttyaıaq deımin! Quttyaıaq, ká-ká!..

Sońynan talmaýsyraı jetken qarıa úninen tańdanýmen birge tilazarlyǵyna ókpe sezilip te qalǵan; sary qanshyq áıtse de qaıyrylmaı barady, oıynsaq sábıdiń ana aldyndaǵy erketotaılyǵyndaı sholjańdyqqa boıyn jeńgizip úlgergen tárizi bar.

Darıa beti azanda shymyrlap jatqan, qazir adam tanyǵysyz ózgergen — aq kóbiktene jıyrylyp, alqyna kep tip-tik jarqabaqty buırabas kók buqadaı ókire gúr etip súzedi de, keıin lyqsıdy. «Páli, sen ekensiń qoı?! Ýf-ýf, — degenge bireý tóbelesip júr me desem, seniń úniń be?..» Sary qanshyqtyń kózi ózen ortasynda jal-jal aq kóbik tolqynmen alysyp, bir kórinip, bir joǵalyp, súıir, qaıqy tumsyǵymen darıany tilip kele jatqan qara qaıyqqa tústi, tý syrtyn jaǵaǵa berip, surǵylt plashty, jaýyryndy, basynda qońyr qalpaǵy bar bireý sarǵysh eskegin qulashtaı esip, mynaý daýyldy eler emes. Qara sur júzdi, qus tumsyq, aıaǵynan áskerı kerzi etigi bir túspeıtin ótkelshi Qýan ekenin sary qanshyq aına-qatesiz tanydy; tanydy da, júrek túkpirinen yza, oǵan degen kektiń qyjyly tisin qaıratyp, salpań qulaǵyn eriksiz jymyrtyp jiberdi. Al, kep úrsin-aı... Jer tyrnap turyp arsyldap berdi.

Budan eki jyl buryn kózin jyrtyp ashqanda óziniń mup-muzdaı seń ústinde júzip kele jatqanyn kórdi: enesiniń qaı tusta qara-kúreń ózen tuńǵıyǵyna jym-jylas batyp ketkenin bilmeıdi. Áıteýir anyq esindegisi - jalǵyzdyǵy, qorǵansyzdyǵy; baýyryna tyǵa túsken shyrysh tabanyn muz qaryp, júregi sazyp, sút ishkisi keletindigi kámil. Jer baýyrlaı muz shetine deıin jyljıdy da, qyńsylaı keıin sheginedi; álginde álsiz janary tuńǵıyqqa túsken, basy aınalyp, jer dúnıe tóńkerilip júre berdi. Qaıda bet alǵany da, alda nendeı kúı kesheri de beımálim. Tirshilik degen qalt-qalt etken seńnen aıyrylmasam deıdi: tabıǵattyń bir tylsym kúshi tuńǵıyqqa aıaq bastyrmaı shydam, sabyr tilettiretin tárizdi. «Úsimeısiń, ólmeısiń — tek sabyr saqta, artyn kút», — deıdi bir ún. Kishkentaı júregi búlkildep, jaryq dúnıemen ońaı qoshtastyrmaı qyńsylatyp, aýyq-aýyq kómeı-kózin ashtyrym únin ózen boıyn qýalata jiberedi.

Áldene ýaqytta seńdi bir tolqyn uryp ótti de, bul tuńǵıyqqa op-ońaı tumsyǵymen súńgı jónelgende álýetti kúsh jep-jeńil kóterip áketip, jaryq dúnıeni jarq etkizdi. Muzdaı sýdy qaýyp úlgergen ol shashalyp, tynysy tarylyp baratqan, eki urtyn birdeńe qatty qysyp aýzyn eriksiz baqadaı ashtyrdy da, kúlimsi sasyǵan jyp-jyly dem, shyrysh tańdaıyn keptire úrip jiberdi: kóz kireýkesi ashylyp, ile tynysy keńip sala berdi. Adam alaqanynan tabany jylyp qalǵany sol edi, ishi túkti dorbaǵa tústi de ketti. Ol jańaǵy adamnyń teri qolǵaby ekenin, árıne, keıin bildi. Sonsyn qalyń orman ishindegi keń, qyzyl sheten aýlaly, eńseli úıge kep kirdi; aǵash tostaǵanǵa quıǵan jyly sútti ashqaraqtana tógip-shashyp ishti. Búıiri shyǵa toıyp, ózin qorshaǵandarǵa kóz júgirtkende uzyn boıymen úıdiń tóbesin tirerdeı bop, jebeli qalyń murtynyń astynan qyp-qyzyl erni, aqsıǵan tisi kórinip er adam, sonsyn bir kelte tanaý aqsary, kókshil oramal tartqan áıel jáne qara shashty, sheshesindeı ashań, keń mańdaı boıjetken ústinen tónip turdy.

Kók oramaldy tolyqsha áıeldiń qoı kózinen ózgeden bólek bir meıirim esedi; haıýan onyń álsin-áli basyn, ústin sıpaǵan jup-jumsaq alaqanynan da terisimen jylylyq sezip, únine qulaq túrip jatyr. Erkektiń úni — salqyn, qyzdyń úni — tátti — syldyr-syldyr etedi: Kúshigim... kúshigim meniń», — deıdi.

— Aıjan, mynaý malǵun urǵashy ǵoı. Qaıtemiz ony qolǵa ustap, kúni erteń kúshiktep berekemizdi ketirer. Arǵy bettegi Fatıha shesheıge aparyp bereıin. Ol kisige es bolsyn. Batyrbek qasqyr ıtiniń bir kúshigin syılarmyn degen, — dedi murtty erkek kúlimdeı túsip.

— Urǵashy dese seniń jynyń qozatyny nesi-aı... - Tolyqsha áıel tizerlep otyrǵan: kóıleginiń keń etegin jelpine qaǵyp kóterildi de, aýyz úıge shyǵyp ketti, qazandyq basyna baryp, shyny-aıaqty julqyna syldyrlatyp, áldene bir temir shelekti dańǵyrlata qulatyp aldy.

Jańa ǵana jaıdary, kúlimdeı ózin qyzyqtaǵan beıtanys úsh jannyń sáldiń arasynda nege nildeı buzyla, júzderiniń sýyq tarta qalǵanyn sary kúshik túsingen joq. Uzyn qos burymdy, ortaboıly, qyzyl-ala kóılek kıgen qyz da qıpaqtaı sheginip, uıaly qoı kózin úrkekteı ákesine júgirte tastap:

— Túıelerdi apam saýǵan, men óriske aıdap tastaıyn, — dedi de, ol da ketti.

Aıaǵyn alshańdaı basyp, bólmeniń aǵash edenin syqyrlata aýyr adymdap Qýan atalǵan erkek esikke deıin bardy da, keri qaıtty. Júzi surlana, qıyq kózi múlde jumyla qalypty...

Kenet... Ol sary kúshiktiń jelkesinen búre ustap, joǵary kóterdi de: «O, doly qanshyq!» — dep, dybys bermegenine rıza bolǵany ma, yzalanǵany ma bylq etkizip jerge tastaı saldy. Aýyz úıden shyǵa kelgen Aıjan:

— Óltiremisiń?! — dedi jalma-jan jerden kóterip alyp, baýyryna basyp. Kúshik áıeldiń jyp-jyly, jumsaq keýdesinen qorǵan izdegendeı álsiz qyńsylaı, tumsyǵyn jumyr, toq qos anardyń arasyna tyǵa tústi.

— Tórt qyz tapsań da saǵan toıym bolmas. Ittiń de qanshyǵy qymbat pa edi...

— Qýan-aý, qudaıdan men sony tiledi deımisiń. Qaıteıin men... Ól demeseń, ne isteıin?!

Sary kúshik jyltyr qara, barmaq basyndaı tumsyǵyna jyly bir tamshynyń tamyp ketkenin sezip, álgini jalap alǵan, tańdaıyna sútten bólek kermek, ashshy dám keldi. Áıeldiń sharasyzdyqtan tógilgen kóz jasy ekenin haıýan qaıdan bilsin; tek osy dámnen keıin erkektiń kilt burylyp, esikti sart uryp shyǵyp bara jatqanyn kózi shaldy.

Iá, ol jyly sary kúshiktiń ómirinde pálendeı ózgeris bolǵan joq. Keń aýlanyń tórindegi úlken eki qoranyń qasynan oǵan ıtqora salyndy, astyna qurǵaq shóp tóseldi: aǵash ıtaıaqqa sorpa, maıly súıek-saıaq, qan-jyn quıyldy. Erteńdi-kesh Qýan sońyna ilestirip júrip, úsh túıe, eki sıyryn, on shaqty qoıyn orman ishindegi kól jaǵasyna baǵyttap jiberip, keshkisin aıdap qaıtady. Quttyaıaq qoıdyń bir shetin qaıyrmalaı úrip, shashaý shyǵarmaı kóńilin taýyp, jaǵýǵa tyrysty, ondaıda Qýan kúlimdeı eńkeıip: «Kúshigim... Quttyaıaǵym», — dep basynan sıpaıtyn ǵoı. Bir jyldan soń kóp adam mashınalarmen kelip, Sánıany áketti. Úsh túıeden — ekeýi, bir taılaq, alty qoı qaldy; sıyr kemimedi. Qara sýyq kúzde baılaýy sheshilmeı, uzaqty kún ıtaıaǵyna asty quıýdy da jıi umytatyn boldy. Taralyp, kádimgideı eti qashyp uzynsıraqtanyp úlgergen sary qanshyq mezgilimen as ishpegen saıyn áldenege yzalanyp, birde Qýanǵa aıbat shege ars ete qalǵan:

— Á, sen de meni qabaıyn dediń be?! Sen qanshyqqa ıesine úrgenniń ne ekenin tanytaıyn, — dep qamshysymen syrıta uryp, ıtqorasyna qýyp tyqty. Sonsyn ol qamshysyn jerge tastap, ashshy shylym shegip árli-berli júrip aldy.

Sary qanshyq qyńsylaı biraz jatty da, sálden soń tym-tyrys boldy; ol kez myzǵyp ketken, qaıdaǵy bir shań-shuńnan oıanyp ketti:

— Mynaý molańdy baǵyp qashanǵy otyram! Meniń dúkende istegenimnen zıan kórdiń be? Ne kıem, ne ishem demeısiń... Revızor kelip tekserip jatsa, sen kútip qaldy dep moınyma Jazylǵan dúnıe-múlikti ıesiz tastap júgireıin be?! Daladaǵy bireýden qaradaı qyzǵanyp, óltiremisiń? Tórt balanyń anasy men kimge kerekpin?

— E, bátshaǵar, ket ármen... Ó, nesi-eı muqym, qatynsyz qalam dep qoryqty deımisiń?

— Endeshe nege tuldanasyń, ákireńdeısiń?

— Áı, kázzep, solarmen jyrtyńdasyp nege araq ishesiń, á! Eldiń qańqý sózi anaý, kereń bolǵanbysyń muqym?!..

Tún ortasy aýa shań-shuń aıqaı úıge enip, aýla ishi sap basyldy; sonan tek tań qarańǵysynda aq kóılegi aǵarańdaı áıel qystaýdan shyǵyp: «Quttyaıaq... Quttyaıaq», — dep aqyryn kúbirlep dybys berdi. Sary qanshyq tushshy etine tıgen ashshy taıaqtan zárezap, ári qorqyp yǵystaı ma, shaǵyn tas ıtqorasynan baıqastap basyn kórsetip, erkeleı qyńsylap jiberdi. Itaıaǵyna býyn burqyrata áıeldiń birdeńe quıyp jatqanyn kórgende shydamy jetpedi: dámdi sorpa ıisi, jumsaq kesek-kesek quıryq maı mynaý qara sýyqta silekeıin shubyrtyp barady. Atyp shyǵyp astaýǵa bas qoıdy.

— Kúshigim-aı, ábden júregiń úzilip-aq qalypty-aý, — degen áıeldiń meıirimdi úni de qulaǵyna ilinbedi. Ábden búıiri shyǵyp toıǵansyn basyn bir aq kóterdi. Sabaý quıryǵyn shıpańdatyp ıesine erkeleı sekirip, sháý-sháý úrip qoıdy.

Túıeleri men sıyryn saýyp, jarmaly úlken aǵash qaqpany ashyp, jasamys áıel munyń moınyndaǵy qaıys jibin sheshti de:

— Júr, kúshigim, maldy óriske aıdap salaıyq! — dedi.

Sary qanshyqqa dúnıede munan artyq, teńdes keler qandaı baqyt bar; qýana silkinip ilese berdi. Sonan kól jaǵasynda quraqty súzip, qus úrkitip, jazyqtan balpaq, saryshunaq qýyp keshke deıin saırandy saldy deısiń: ıeci — Aıjannyń qashan, qaı tusta úıge qaıtqanyn da sezgen joq. Ekindige talas qystaýǵa oralǵan, aýla ortasyndaǵy keltek bóreneniń ústinde aqsur plash kıgen, bas kıimsiz, shashy oıpy-toıpy, kóziniń aq eti qyzyl tamyrlanyp ketken Qýannyń otyrǵanyn kórdi. Erkeleı quıryǵyn bulǵaqtatyp, beıqam jetip barǵan:

— Á, qańǵybas qanshyq, keldiń be? — dep, qasynda jatqan kúrektiń jalpaq basymen bóksesinen bir qoıdy. Beli úzilip ketkendeı bolǵan, janushyra qańqyldap atyp turam degende kúrek ekinshi márte tıip, artqy bir aıaǵyn baca almaı qıralańdaı talyp ketti.

Ol árıne úshinshi soqqynyń qara tumsyqqa tıgenin bilmedi. Qýan kúrekti tastaı salyp, ashshy qyńsylaǵan sary qanshyqtyń tumsyǵynan dobaldaı etigimen ońdyrmaı, qaıqaıyp turyp bir tepken. Sáskelikte áıeline de qoly tıip, ol: «Kórmegenim sen bolsyn. Áıeliń ólip jalǵyz qalǵanyńda, on bes jas kishiligimdi kóldeneń tartpaı, qyzdaı tıip bala súıdirip edim. Oqý da oqymaı, jas ómirimdi óksittim. Balalarym jón-jónine ketti. Endi qyryqtyń ústine shyqqanda jumys istep kórgem, taǵy jaqpadym. Búıtken dáýletiń ádire qalsyn. Jemegenim taıaq edi, ony da tatyrdyń. Ólmeseń órem qap, ashtan ólip, kóshten qalmaspyn. Kettim... Mynaý úıińnen syńar sabaq jip te almaımyn», — dep, Aıjannyń shabyna shańqyldap, tepsine jer tepkileı, esikti tars uryp, arǵy betke bir jola jónelgenin, Qýannyń bar dúnıeden túńilip keshke deıin araq ishkeninen sary qanshyq beıhabar.

Sanasy araqpen ýlanǵan adamnyń qıal-dúnıesi de bólek: jaı, kóptiń biri isteıtin nárseni ol eleı bermeıdi, bolmashyǵa sekemdenip kúdikshil, shybyq shyrt synsa: «Oıbaı, jaý tıdi!» — dep óre turyp, tóńiregin dabyra dańǵazaǵa aınaldyryp jiberýge beıim; ospadarsyzdyq ta, pasyqtyq ta bir sonyń enshisi, músirkeý, keshirimshil keńdik oǵan jat. Qýannyń ornynda basqa adam mynaý bylq-sylq etken ıttiń óli denesin aýlanyń syrtyna shyǵaryp, kóme salar edi; ne bir eski qudyqqa, ne jyra-jyqpyl ishine laqtyryp tastary da haq. Ony maǵan darıa tartý etti. Baq pa desem — baqytsyzdyǵymnyń kýágeri eken. Óziń bergendi óziń al» dep ol erinbeı-jalyqpaı kóterip, qaıyqpen ózen ortasyna aparyp, sýǵa atyp jiberdi de, keıin oraldy. Tuńǵıyqqa shym batyp ketkenin de kútpedi.

Sary qanshyq sýǵa gúmp etisimen esi kirip, tyrbańdaı bir batyp, bir shyǵyp, tastaı qarańǵy túnde jaǵaǵa da jetken; sonan shym-shym ashyǵan artqy aıaǵynyń jarasyn jalap, súlesoqtana buralyp, uzaq jatty. Tań saz bere ózenge ıinaǵashyn ıyǵyna ilip sýǵa kelgen aqjaýlyqty, qus muryn qarıa mynaý ne pále degendeı uzaq tańdana qarap:

— Qýannyń Quttyaıaǵymysyń? — dedi kúbirlep.

Artqy aıaǵyn basa almaı, shoıyrylyp jatqanyn kórip basynan sıpap biraz irkildi de, boıyn jıyp tóńirekke kóz tastady. Sonsyn oılana jerge qarap turdy da, eńkeıip eki shelekti kóterip ózen jaǵasyna keldi. Daǵdyly ádetinshe shelekteriniń ishin shaıyp bop, sýǵa toltyryp shyqty da, ıinaǵashynyń eki basyna ilip qaramaı kete bardy. Kóp keshikpeı qaıtyp kelip, jarasyn aq dákemen tartyp baılap qasynda uzaq otyrdy. — Ásem jigit edi... Buǵan ne kórindi-eı?!.

Qarıanyń nege nalyp, tańdana basyn shaıqaǵanyn árıne sary qanshyq túsinbedi, úninde «ıttigińe baqtyń-aý, ol sorlynyń jan-dúnıesin uqpaǵanyń da» degendeı jazǵyrý baryn bilmegen edi; keıin sezdi. Qazirgi qarıanyń daýystap shaqyrǵanyna qıystanýy sol; jel qarıanyń aýzynan shyqqan ár sózdiń resýásin ketirip, onyń úni jaryqshaqtana synyp, qarlyǵa bastaǵanyn ashý-dushpan eletpedi. «Erkelep qas-qabaǵyna qaraǵannan ózge ne istedim? — deıdi sary qanshyqtyń muńdy janary. — Qoradaǵy malyna, úı-jaıyna es boldym. Beıtanys bireý aýlasynyń tabaldyryǵyn suraýsyz-saýalsyz attasa janymdy shúberekke túıip, arsyldaı úrip qarsy umtyldym. Ótken qysta kórshi kolhoz etke ótkizetin maldy qystaq syrtynan aıdap baratqanda túıeniń birin qosa, baıqamaǵansyp áketkeli jatqanda úıge shabalaqtaı úrip jetpedim be? Sonda nege bórligip júrgenimdi túsinbeı «oı, qasıetsiz neme», — dep teýip jibergen. Samaýrynǵa aǵash jańqalap salyp, júreleı otyrǵan Aıjan «jyndandyń ba? Mynaý tegin úrip turǵan joq. Seniń «dáýletim... mańdaı terim» dep mal dese ishken asyńdy jerge qoıatynyńdy sezedi. Malyńa birdeńe bolmasyn, álginde sonyń sońynan ketken. Qarasaıshy... Áne, qalaı-qalaı typyrshıdy», — degen edi.

Quttyaıaq keń aýlanyń ishinde shaýyp júr. Álsin-áli shoqıyp otyrady da, shabalańdaı qaqpaǵa qarap úredi; dármensizdigin ańdatyp qyńsylaıdy. Alaq-julaq Qýanǵa bir, Aıjanǵa bir kóz tastap, tynymsyz shańq-shuńq etedi.

— Mal jısam anaý balalarym men saǵan bóten be?

— Balalardy aýzyńa alyp qaıtesiń, olar turǵaı, onyń jolynda meni de umytqansyń. Munan kedeı kúnimizge kóriskendeı emespiz be?! At minip, kórshi aýylǵa úzeńgi qaǵysa qonaqqa sánimizben baratynbyz. Olar kelip kók túıeniń qarny jaryldy-aý», — dep ázil-qaljyń aıtyp, mereıimizdi kóterip tastaýshy edi. Qaıda sol bir dáýren? «Mal... mal...» — deısiń de júresiń... shóp shaq kelmeıdi dep jylqyny qurtyp, túıe jıdyń. Oý, rahaty az, beıneti kóp myna malyń kimge kerek?

— Sandalma... Quttyaıaq, jaǵyńdy qarystyr! Jat!.. Sháýildep dińkeni qurttyń ǵoı, — dep Qýan jerden tas izdeı tóńiregin qarmanyp qaldy. It ıesiniń aram nıetin, ne istemegin túsinip, aýlanyń kisi kiretin ashyq esiginen zyp berip qashyp shyqty; uzaı túsip, sálden soń qaıta qańqyldaı úre bastady.

Qýan amalsyzdyń kúni kerzi etikti aıaǵyn kerdeńdeı tastap qaqpaǵa bet túzedi. Áıelimen sóz jarystyryp ýaqyt ozdyrǵannan bóten, eshteńe utpasyn túsingen tárizdi; sary qanshyqtyń sońynan sur plashynyń etegi jelbireı empeleńdep barady. Qos órkeshi baladaı ingeniniń kolhozdyń ózge túıelerine ilesip ótkel basyna jetip qalǵanyn kórgende Qýannyń kózi atyzdaı boldy. Ine kózinen óterdeı jylmaǵaı, sózýar, oń jaq betiniń samaıdan ıegine deıin tyrtyǵy bar, jaýyryndy, tórtpaq Baısultandy osy jerde kezdestirermin-aý dep oılamaǵan; munan úsh-tórt jyl buryn «podlog jasap», ózi aıtqandaı shatysyp eki jylǵa sottalyp ketken. Shaqyraıǵan kúnniń astynda, jaǵada arǵy betke qarap tur. Basynda qońyr qalpaq, ústinde kúpeıke, kerzi etik kıgen myqyr aıaǵyn taltaıa tastap, tipten kerdeń, kerbez-aq. Qýannyń eki ıyǵyn julyp jep, tútige jetkenin baıqasa da kórmegensı:

— Bu ótkelshi qurymaǵyr qaıda júr! — dep qamshysymen etigin sabalaı buryldy. Shot mańdaı, keńsiriktigi batyńqy, badyraq kóz Baısultannyń jaıalyqtaı aýzynyń eki ezýligi Qýandy kórgende jaıyla, qulaǵyna qaraı josı jóneldi. Júzinde tańyrqaý da, qýystaný da joq emes; ákki neme sonyń birin de sezdirmeı qýanǵandyq nyshan bildirem dep álek: — Bárekeldi, ózińbisiń?! Qýeke, bizdi aptapqa uryndyrmaı tez ótkize gór, janym...

— Áı, slýshaı, seniń bunyń ne bassyzdyq, á? Tapa-taltúste malymdy urlap baratyp, «janymyń» qaı mazaǵyń-eı? Keńirdegińdi julyp qolyńa ustatsam, «tez ótkeniń» sol bolar, — dep Qýan dúrse qoıa berdi. Narkes ótkelshi óńkıip jaýyryndy tórtpaq jigitke tóne kep irkildi. Qalyń jebeli murty jybyrlap, dúrdıgen etti erni túrilip, qalsh-qalsh etedi. — Taǵy da túrmeni saǵyndyń ba?..

Soǵystyń aldynda Baısultanmen kúreske túsip, úlken bir merekede jyqqan; sonan ba, mynaý sotqar, noıan topaılaý jigittiń ózinen qatty yǵystap, ylǵı da jádigóılene qyt-qyttaı kúlip syrǵaqsıtynyn sezetin ǵoı. Batyl qımylǵa birden kóshýiniń bir syry osy da, ekinshisi — anay bozingenniń bóten maldyń ishinde júrgeni edi. Baısultan «seniki emes», — dep teke-tireske sap, shyr-pyr bola qoımady; sary qanshyq tirsekten alardaı shabalaqtap ózine umtylǵanda, qamshysymen qarmanyp:

— Óı, mynaý ıtiń qaıtedi?! Áketshi ári! — dedi alaq-julaq etip. — Meıram... Eı, Meıram, beri kelshi!..

Qýan maldyń sonaý ekinshi basynda bir jıren qasqany jetelep júrgen salt atty jigitti jańa baıqady. Áıtse de betinen qaıtpaı: «Meıramyńmen qosa sýǵa atsyn demeseń joǵal. Áıtpese byt-shytyńdy shyǵaram», — dep gúr etkeninen seskenip Baısultan ne isterin bilmedi, jalbalaqtaı:

— Qýeke, ollaıy shynym, baıqamappyn! Keshir, — deı berdi.

Iá, sol joly Qýan ıtine ábden razy bolǵan. Eregisip Baısultandy qan sáskege deıin arǵy betke ótkizbeı, túıesin minip qaıtty da, asyqpaı Aıjannyń quryp qoıyp kútip otyrǵan shaıyn ishti. Óz qolynan sary qanshyqqa as quıdy. Endi birde umytyp ketip, baılanbaǵan qaıyǵynan aıyrylyp qala da jazdaǵany bar. Jaǵadan ájepteýir aǵyspen uzaı túsken qaıyqtyń jibin tistep Quttyaıaq jan dármen súıreı júzip jetkizgeni, qara kúzdiń shókeden shyqqandaı sýyq sýynan qoryqpaı qoıyp ketkeni de Qýannyń jadynda emes pe edi?! Sonda bul Qýan serigim, qolqanatym» — dep basynan sıpap, jerden kóterip alǵan. Bárin de áp-sátte umytqany qalaı? Hege?

Fatıha shesheıdiń úıine jetip, jarasy jazylsa da sary qanshyq sol bir ókpesin, kóńil qyjylyn ár kezdeskende sezdirip baǵatyn ádetinshe órshelene arsyldaı úrip tur. Qulaǵyn jymyryp, aldyńǵy eki aıaǵymen jerdiń shańyn burqyrata tyrnalap, tisin aqsıta shabynady. Manadan «Quttyaıaq... Quttyaıaq, keıin qaıt! Ket ári!» — dep, aıqaılaı daýsy qarlyqqan qarıanyń shydamy ábden taýsylyp, azynaǵan mynaý besqonaqtyń jelinen keń etegi jelbireı tý syrtynan kep qalǵanyn ańdap quıryǵyn bulǵaqtata, amalsyzdyń kúni yǵystady. Qýan ózenniń tik jarqabaǵynan empeleńdeı órlep keledi.

— Quttyaıaq, káne keıin qaıt! Joǵal, o nesi-aı, muqym elirip ketkeni!..

Sary qanshyq búrseńdeı, quıryǵyn shıpańdatyp bir-eki shańq-shańq etti de, shoınańdaı qarıany aınalyp ótip, artyna jaltaq-jaltaq kóz tastap úıge qaraı bet túzedi. Bákene, sur qaqyra men ózenniń tik jarqabaǵynyń eki aralyǵy shaǵyn, toqymdaı alańqaı edi: ár jeri oıdym-oıdym taz bastanǵan aq taqyr, aınalasy tyrbyq seldir seleý, ajyryq. Ótken jyldyń qýrap, úgitilip bitken kógisi áli búr jaryp, qyltıa kórine almaı jatqan shaǵy-tuǵyn: tyrbıa, kirpi túktene qalǵan shóptiń túbiri tutasa qaraýytyp shalynǵany bolmasa, anaý taqyrdan aıyrmasy shamaly: ústinde mynaý alaquıyn úıire soǵyp sary japyraq, shóp-shóńge, sý tıip, kún qaǵyp kúreńitken gazet qıyndysy, áldeqaıdan laǵyp jetken «Belomor papırosynyń qoraby sytyrlaı kóterile qalyqtap, endi birde kók taıǵaq muzdaqqa túskendeı jer baýyrlaı syrǵanap, aq qumaı tazydaı arsalańdap júr. Aýyq-aýyq azynaı yshqynyp, alasa shym aýlaǵa baryp-baryp, lyqsı keıin serpilip ulyp ketedi; tıanaq, tynysh tabar túri joq. Ózenniń tik jarqabaǵyna taıalsa, darıanyń salqyn samaly keri teýip jiberedi; ala-qanshyq quıynnyń beı-bereketsiz, shamshyl tyzalaq-tirligine jaltaqtaı Quttyaıaqtyń esik kózine ilingeni sol edi, alaqandaı sary japyraq qylańdaı qalqyp kep, jyltyr tumsyǵyn súıkeı, jasqandyra qaǵyp ótti. Sary qanshyqtyń bul tipten kútpegeni ǵoı; yzalana qaıyrylyp qańq ete qaýyp qalǵan, múlt ketip tisi-tisine saq etti.

Sonsyn uıalǵan tek turmastyń kebin keltirip, shoqıyp otyra qalyp moıyn júni jelbireı tumsyǵyn kókke sozyp ıis aldy. Ol bilgende tabıǵattyń ıt minezi synyp, sálden soń tylsym bir tynyshtyq taýyp, saıabyrlar shaǵy jetken. Áldeqaıdan qańǵyp, alaquıyn arasynda jalpyldap júrgen qaǵaz qıyndysy syrǵyp aıaǵyna orala túsken, yrshyp ketti. Óziniń sergek, serpindiligine dán razy tárizdi aýlanyń shaǵyn esiginen beri shyǵyp, quıryǵyn shıpańdatyp tur. Álgindeı bolmaı daýyl ishin tartyp yshqyna berdi de, sap basyldy. Aýa qapyryqtana qap, ile dymqyl jer ıistene samal jelpidi, onysy da kópke sozylmaı, izinshe júgeriniń dánindeı iri-iri jańbyr tamshysy tyrs-tyrs tamyp, qýań alańqaıdyń shańyna ınedeı shanshyla pispelep sytyrlap jóneldi.

Eki ıininen dem ala, júzi qýqyldanyp tik jarqabaqqa jańa ǵana aıaq artqan Qýan Fatıha qarıaǵa qaraı, surǵylt sýlyǵynyń jelbiregen etegin qol syrtymen qarmaı túzetip, qoqyraıǵan basyndaǵy qońyr qalpaǵynyń ústinen kapúshonyn júre kıip keledi. Sary qanshyqqa ótkelshiniń kıimine deıin albastydaı suryqsyz kórinip, yza shaqyrady; bir sát anaý Qýannyń jelbiregen eteginen shalt ala túsip, dar etkize aıyryp tastasam degendeı de bir qıanpurystyq áreket boıyn bılegeni anyq. Ol quıryǵyn bulǵaqtatýdy qoıyp, qulaǵyn jumyp, tisin aqsıtty. It syryn sezgendeı besqonaqtyń kirisi — aq jaýyn údeı soǵyp, sary qanshyqtyń oıyn byt-shyt bólip jiberdi; ári bul az degendeı Fatıha qarıanyń meıirimdi, ózinen kishige arnalar naz úni de qaımyqtyryp tastady.

— Qýanjan, Hal-ahýalyń jaqsy ma?

— Shúkir, apa... Ózińiz esenbisiz? — dedi Qýan qos qolyn birdeı usyna kórisip.

Qojasynyń jyly shyraı bildirip, izet tanytqan adamyna aıbat shegip, yryldaýdyń ábestigin sary qanshyq biletin; jaýyn astynda qalyp, bosqa jaýramaıyn dedi me, búgejekteı burylyp ıt qorasyna qaraı shoınańdap jóneldi.

— Alla dep júremiz ǵoı áıteýir. Mine, besqonaq ta keldi. Ólmegenge bári qyzyq, bári meıram. Qudaıǵa shúkir, zaman jaqsy, tynysh. Raıkom bala otyn túsirip berdi. Káne, ne turys, úıge kir. Jaýrap qalarsyń. Iá, óziń qalaısyń? Jaýyndy kúni aıaǵyńnyń jaraqaty syrqyraıdy deýshi edi Aıjan. Táýir me?

— E, apa-aı, jaraqatty qoıshy. Onyń bir jóni bolar-aý...

Qýannyń kózi sary qanshyqqa túsip ketti. Ol shoınańdap bara jatyp, artyna qaıyrylyp qarap ótken edi. Janarynan yza, keshirimsiz kektiń yzǵaryn shalarmyn-aý dep kútken, tilsiz maqulyqtyń jırenishin ańdaǵanda tiksinip, abdyraı jaltaqtap qaldy: «O, malǵun, qaıtedi-eı, o?! Ýa, ákeńdi óltirdim be seniń», — dedi erkinen tys kúbirlep. Bir sát essiz haıýannyń adam tilin uqpasyn da umytqany kámil; áıtse de anaý kózdiń ózi sóılep, aıtqanǵa bergisiz ókpe artyp shamyna tıgeni anyq. Qýan osyny túsindi: «O, malǵun!» — dedi tistenip. Sary qanshyq budan buryn da ıesine talaı ret ómiri keshpestigin bildire kezdesken jerde shabalaqtaǵan da, ol pálendeı tańdanbaǵan. Haıýannyń mynaý qylyǵy taban asty salyn sýǵa ketirip, kóńiline qapalyq uıalatty emes pe?

Dúnıede qorǵansyzdyq pen sharasyzdyq jaman. Qaıta Qýan bilgende qarsylyq, yza-kek jaqsy; qajytpaıdy, qaırap, pysytady. Ýaqtyly malynyń aldyna Aıjan shóp salmaı, sıyrǵa qystyń kózi bozqyraýda jylytyp sý bermese Qýannyń shat-shálekeıi shyǵyp, oı bir sybaıtyn; sondaıda áıeli tis jaryp aýyz ashpaıtyn, úndemeı júrip bárin tyndyratyn. «Mylqaý neme!» — deıtin aqyryp, oǵan da qarsy jaýap joq. Sary qanshyq birde ars ete qalǵan; ıttik minezin tanytqan. «Sende Quttyaıaq qurly minez bolsaıshy... Eldiń ózindeı áıelderi erkegine «á...» — dese, «má...» dep jatady. Munshalyq namyssyz, qasıetsiz ekenińdi bilsemshi», — deıtin. Áldenege endi túısinip, túsingendeı kóńili júdeı tústi.

— Qýanjan, ómirdiń sáni de, qyzyǵy da — bir kúıde, shýaqty bola bermeıtininde emes pe? Taryǵar ne bar? Shúkir degin, janym.

— E, táıiri, kim bilgen. Áıteýir sary qanshyq pen Aıjanǵa jaqpaı-aq qoıdyq qoı.

Quttyaıaq aýla tórindegi ıtqorasyna sabalaq quıryǵynyń ushy qyltyńdap enip barady. Besqonaqtyń kirisin sezdire túskisi kelgendeı aspan qabaǵy túnere qaraýytyp, qora, úı-jaıdyń ústin jún sabalǵan qarıalardyń sabaý únindeı iri jańbyr tamshysy satyrlata uryp jatyr; sary qanshyq ıtarqa tar qorasynyń ishinde qorbańdaı tynyshsyzdana burylyp, jyltyr, barmaq basyndaı tumsyǵyn esikke bere, aldyńǵy qos aıaǵynyń ústine saldy. Aq taqyr aýla ishine ınedeı qadalyp, iri tamshy torsyldaı jarylyp, ushqyndana tary túıirindeı shashyldy. Áp-sátte jer reńi ózgere kúreńitip, tershı berdi. Dymqyl jaýyn lebi lekite soǵyp-soǵyp ótedi.

— Júr... Tez úıge kirelik, Qýanjan... Jaýrap qalarmyz. Mynaý beleń alyp barady ǵoı, — dedi qarıa kóıleginiń mol etegi kóleńdeı búlkektep.

— Iá, besqonaqtyń kirisi bóten. Uzaqqa silter bilem...

Qýan qaryshtaı adymdap Fatıha qarıany qýyp jetti, aqsur plashynyń etegimen úlken kisiniń basyn kólegeılep keledi, daýryqqan daýsynan ókinish, dármensizdiktiń kýágerindeı bir synyqtyq seziledi, sary qanshyq ony da ózinshe uqqan: «Á, solaı ma? Ózińe jan balasyn teńgermeı, ótkelge kelgenderdiń aldynda kerdeńdeýshi ediń, sen de qoryqtyń ba?» — deı me, qalaı, tumsyǵyn úıge kirip bara jatqan uzyn boıly mosqal janǵa qaraı kótere túsip, yr-yr etti.

* * *

Qýan úıge kirip shyǵýmen júr. Kóktemniń shybyn-shirkeısiz, mamyrajaı túni. Aspan ashyq; qara kúreń maqpal betinde shashylyp qalǵan tuz untaǵyndaı juldyz bitken jamyrap jatyr. Tań qulanıektene ótkel basyna kelip, Qýan sonan kún uıasyna qonaqtaı qaıtqan tuǵyn. Jan balasyna bir aýyz til qatpaı, bergen tıyn-tebenderine bılet kesip, paromnyń beldeme jýan temir symyn óshi qalǵandaı tistene tartýmen bolǵan edi; ótkelshiniń aq ter, kók teri shyǵyp, ólermendene tynym-tynyshtyq tappaǵany júz tanystardyń kópshiliginiń kóńilinde músirkeýshilik bir sezim týǵyzǵanyn da ol ańdamaǵany kámil... «Elýdiń altaýyna kelgende áıeli tastap ketse ońaı deımisiń?! Oblystan tekserýge jibergen revızor jigitpen qatyny áýeılenipti ǵoı. Báli, sen ony estimep pe eń? Tipti aýdandyq «Lenıı joly» gazetinde de, osy aýyldaǵy maıdanda birge bolǵan jigitter jazdy emes pe?» «E, anyq-qanyǵyn kim bilsin. Áıeli ózinen on-on bes jas kishi... Keıin, alǵashqy qatyny ólgensin úılenipti deıdi». «Tuqymyń qurmaǵyr, ajarly árıne... Sál tolysqan aqsary, qasy-kózi qap-qara...» — desip bara jatqandaryn da sezbegen, áıteýir kúndegisinshe úıge súıretile, súlesoqtana jetti de, keń tórt bólmeniń ortańǵysyndaǵy temir kereýetke qulaı ketti.

Talaıdan sabyn tıip, jýylyp-shaıylmaǵan aqsur kenep áskerı plashyn saýdyr-saýdyr etkizip kire-beristegi shegege ile salatyn: bu joly eki qary saldyraı aýyr tartyp, ázer sheshti de, tórdegi kıiz ústine súırete tastady. Kúndegi daǵdysyna baqsa sál-pál kóz shyrymyn alýǵa tıis-tin, uıqysy óz-ózinen qashyp, jalǵyziliktilikten jany júdep barady. Tipti ári-beriden keıin soǵystan alǵan jaraqaty oń búıirindegi joq eki qabyrǵanyń opyraıǵan tyrtyq orny sazyp aýyrǵandaı da boldy. Sony sezýi muń eken Tartýdy azat etý shabýyly kezinde sol aıaǵynyń san etin julyp ketip bir aı gospıtálde jatqany oıyna oraldy; endi o da uıyp, shym-shym etip syzdaıtyn tárizdi.

Ury mysyqtaı oıdyń bildirtpeı kep enip, jetekteı jóneletin qashanǵy ádeti; ylǵı da bir osyndaı dármensiz, sanasyn bıleı almas shaǵynda tap basady... Eki qabyrǵany alyp, jaraqat tizeni short kesip tastamaı jamap-jasqaǵannan keıin gospıtáldan dekabrdiń ishinde shyqty. «Soǵysqa qaıta jiberetin bolar», — dep kútken, bas dáriger qabyldap otyryp: «Elde kimiń bar?» — dedi. Tosyn suraqtyń mánisin túsinbese de: «Úsh-tórt atalas týys, kórshi-kólem aman-saý kórinedi. Ákem soǵystyń aldynda dúnıeden ótti. Sheshem qatty aýyratyn sıaqty. Bilmeıim... Ózim kindikten jalǵyzbyn», — dep shubyrta, anketa oqyǵandaı qulyqsyzdaý sóılep ketken, bas dárigep: «E, jetimmin de... Iá, men sıaqty... Bir ulym Lenıngrad maıdanynda qaza tapty. Kenjem... Vladımır keshe... óz qolymda...» — dep onyń sózin bólip, kózine jas aldy.

Eńgezerdeı alyp deneli, qońqaq muryn, kirpi túktendire qıylǵan aq shashty adam sol sátinde Qýanǵa músápir kóringen edi: uıaly kók kózi, irkildek ettileý beti, qalyń, sarǵysh túkti qasy — bári-bári mosqaldyǵyn tanytqandaı dir-dir etip júzin tómen salyp otyr. Topan sýy qaptap keledi dese de abdyrap, ne úreılene qoımas-aý deıtindeı salmaqty, júris-turysy ornyqty mosqal jannyń sábıdeı qazirgi qorǵansyz keıpi onyń jaýyrynyn shymyrlatyp jiberdi. Medsestralardan estigenine baqsa — bas dáriger otyzdyń segizinde; soǵan da bir jaǵy sener-senbesin bilmeı, ári «bu da az jas emes-aý», — dep oılaǵan. Mine endi ol qazir sonan týra jıyrma jasqa jýyq úlken... «Kárimin be? Joq... E, táıiri-aı taǵy ne oılap kettim...»

Ol úıdiń tóbesinen kózin taıdyryp, sútkógildirlene qalǵan bólmeniń terezesine tastady. «Jıektegi kúnniń qyzyly áli sembegen-aý», — dedi óz-ózinen kúbirlep. Tap sonyń osy jerde qanshalyqty qajettigi ózine de beımálim; áıteýir soǵys lańyn esine almaýǵa tyrysatyny anyq. Bas dáriger álgindeı jasyqtyq bildirgeninen kádimgideı qysylyp, Qýan oılamaǵan minez tanytyp eńsesin jıyp, serpile ornynan shıraq turyp ketti. Syrt aınala, aıaǵyńdaǵy aýyr áskerı etigimen edendi janyshtaı syqyrlata basyp tereze aldyna bardy da, janqaltasynan oramalyn abdyraı shyǵaryp kózin, betin súrtti. Sálden soń shylym tutatyp, qushyrlana burqyldata soryp únsiz qaldy.

Aq halat kıgen qaqpaqtaı jaýyrynyna, súıekti, iri bitimine qarap bul kisi ońaılyqpen taǵdyr soqqysyna moıyp, ómiri ılikpesteı kórinetin; áıtse de qazirgi bet-beınesi tamyryn kúrt keýleı jep tastasa da, jap-jasyl japyraǵyn mol jaıyp, sybdyrlata jelbiretip turǵan kári emendeı edi. Kabınettiń qos, jarma terezesi shalqasynan ashyq. Kókshil seldir japqyshy orman ishinen tentireı jetken bolmashy samalmen oınap qylymsı tolqıdy. Sharyldaǵan qara torǵaı úni men áldeqaıdan qyt-qyt etken kekilik, qarǵanyń qarqyly shalynady; umytpasa o da kóktemniń mamyrajaı kúni. Jer qaraıyp, aǵash bitken búr jara bastaǵan shaq. Orman ishi ala-shubarlanyp, oıpań jerler seldir bult jıyp býaldyrlanyp jatyr. Álginde ǵana Qýan tóńirekti seıildeı sholyp qaıtqan da, osy gospıtáldyń úıeńki, shyrsha ıisi jupar atqan shyǵys betine aıaldaǵan. Bas dárigerdiń izdep qalǵanyn medsestra kep aıtyp, sońyma iles degendeı ıshara jasap júre berdi.

— Volodám kórshi polkte ekenin bilsemshi. Eki jyl udaıy tórt shaqyrym jerde, irgede bolypty... Talaı adamdy ólim aýzynan julyp alyp, borsha-borsha denesin jamap-jasqap qutqardym emes pe? Bu taǵdyrdyń qaıyrymy qaıda... nege jalǵyzyma shapaǵaty tımedi. Nege? — dep Vıktor Petrovıch kúńirene sóıleı jónelgende Qýannyń tóbe quıqasy tosyn, kórdeı shyqqandaı qumyǵy kúmbir únnen shymyrlap ketti. Temekisiniń tuqylyn jazý stolynyń shetindegi kúlsalǵyshqa myjǵylaı sóndirip Qýanǵa tiktene qaraǵan: janary qup-qurǵaq, aqsary júzi shúberekteı qýqyldanyp, alasy mol kók kózi sál qyzyl tamyrlanyp qantalapty. — Ókpesiniń jartysy kúlpara, baýyry da zaqymdanǵan... Ol meni tanydy-aý... Qoı kózi kúlimdeı qaldy. Janary sheshesine tartqan ádemi edi.

Qasy da jelbiregen qalyń, sál kelte, tanaýy da aınymaǵan Oksana anasy reńdes... Qan-qan gımnasterkasyn sheshýge dármenim jetpeı tizem qaltyrap barady. Qulynyma onymdy sezdirmeıin dep kómekshi hırýrg pen medsestralarǵa jón-josyqsyz aıqaılaı berippin de, gımnasterkasyn sheshpeı, qıyp tastappyn.

«Papa, papataı, oń qaltamda komsomol bıletim bar, baıqa... — dedi kúlimdeı, ol menimen ylǵı qatarlasyndaı izildesip júretin. Sonysy esime túsip: «Aǵa leıtenant joldas, tynysh jatyńyz, biz sizdi jóndeýge tıispiz. Aldyńyzda polkovnık tur. Munymdy buıryq dep bilińiz», — dep gımnasterkanyń ekige bólingen qıyndysyn balama kórsetpeı jerge tastadym. «Papa.?. Papataı, tipten qartaıypsyń-aý», «...E, balam, kárilik degen ne? Ol shyraıdyń shymyldyǵy... Jeńis kúni de taıaý qaldy. Senimen qol ustasyp týǵan elimizge jetermiz. Eki kózi tórt bolyp, kúte-kúte saǵynyshtan sarǵaıǵan anań baıǵusty, Oksýshamdy qýantarmyz. Seni úılendirip nemere súıermiz, mine sonda kóńil óser de, shymyldyq túriler. Jasararmyz áli... Skalpeldi ber... Tek sen shyda, balam», «Ym...» Balaqaıym, janym... aýyryp bara ma?» «Papa... Papataı, qolymnan ustashy... Bermeshi meni... Jibermeshi, papa...» Balam yshqyna keýdesin kótere berip, aq jastyqqa basy sylq tústi. «Volodá... Balam...»

Kózimdi ashsam bas jaǵymda medsestra otyr. Táýlik boıy talyp jatyppyn. Mine, sonan beri basym aýyrady. Ómirdiń men úshin qyzyǵy da, shyjyǵy da taýsylǵandaı qur súlderim qalyp qaýqıyp júrmin, balam» — degen edi Vıktor Petrovıch. Onyń sol kezdegi úni estilip bet-beınesi Qýanǵa osy qazir ap-anyq... kórinip, kóz aldyna kep kólbeńdep tur. Sonda ol: «Vıktor Petrovıch, biz de sizdiń balańyzbyz? Jalǵyz emessiz, berik bolyńyz»., — dep, kóńil bildire almaǵanyna da ókinishti. Qýan temir kereýet ústinde qansha jatqanyn, qalaı turyp otyrǵanyn sezgen joq. Aqsham men tún qarańǵysynyń arasynda keshki aýqatyn ishetinin, ydys-aıaqty jýatynyn, úı-ishin sypyratynyn, maldy jaıǵaıtynyn bári-bárisin múlde umytqany kámil.

Asyǵa ornynan kóterilip, esikke umtyldy. «Sıyr da, túıe de saýylmaı jelinderi syzdap tur-aý!» — dep oılady ol aptyǵyp. Túlen túrtti me, qaıdam áıteýir janyǵyp ketti. Óńireńdeı umtylǵanda syrtqy esiktiń joǵarǵy jaqtaýyna mańdaıyn ońdyrmaı soǵyp aldy. Tán aýrýy jan aýrýyn qozǵap, óz-ózinen kúıip-pisip, jańa ǵana shúkirshilik etken ómirine, taǵdyryna laǵynet jaýdyryp shyj-byj. Bir sát dalanyń sýyqtyǵyn, keshkisin qystyń syzy bel alatynyn sasyq ashý oılatpaı jyly úıden bezindirip jibergen; aq kóılegi jelbireı keń aýlanyń tórindegi mal qoraǵa qaraı empeleńdep keledi. Qyzyl shybyqtan toqylǵan sheten sharbaqtyń aq taqtaı esigin ashyp, ishke kirip, baılaýly buzaý, botalaryn bosatyp, enelerine qosty; jamyraǵan irili-usaqty maldyń ortasynda erbeńdep, áldekimge qyrlana, eregise istep júrgendeı, tipti mynaý iri qaranyń bári óziniki emesteı kúńkildep: «al, bálem... kerek bolsa. O, nesi-eı muqym... Tirnektep jınaǵanym áýletime qalar yrzyq pa desem, qartaıǵan shaǵymda júregimdi jaraqattar temir tikenek pe edi? Ýa, nege, kim úshin sabyldym?» — deıdi tistenip. Mundaıda adam úrdis qımylǵa da barady: óz isine esep berip jatpaıdy. Qýanǵa óz ómiri ǵalamattaı maǵynasyz, qadir-qasıetsiz, beı-bereketsiz sezilip edi: tipti qaskúnem bireý tún jamylyp kep, soqqyǵa jyǵyp, tonasa da tiri pende ara túspesteı dármensizdigin uqty. Uǵýy muń eken, oıyna Aıjan oraldy da ókpe aıaǵy sasyq ashýǵa aınalyp: «Áı, mynanyń bári bolsa da qarań dúnıe ǵoı. Qajeti ne? Nege órt qoımaımyn, á?» — dedi ytyrynyp.

Ol óziniń oqys iske bet burǵanynan shoshyna irkildi. Bu kezde jańaǵy úzdige móńirep, bozdap, manadan tóńirekti azan-qazan etken mal úni sap basylyp, qulaq shyńyldardaı bir tynyshtyq ornaǵan edi. Pyshaqpen keskendeı kóktemniń qoıý túni de jetim kóńilge shıpa. Qýan ashý-yzadan aptyqqan, shıyrshyq atqan júreginiń lúpil qaǵyp, kóńilin túsiniksiz, buryn-sondy basynan keshpegen qusalyq bılep alǵanyn sezindi. Aınalada tıiser er-qara joq. Qýan ún-túnsiz mal qoradan shyǵyp, aýla ishinde sendelip júr.

Mine, ol aýla tórindegi kespeltek tomar ústine kep jaıǵasty. Álginde boıy tońazyǵandaı bolǵansyn úıge kirip, eski kúpisin kıip kelgen edi; sonyń jylýynan kóńili sergip: «Týf, rahat-aı! Neǵyp birden oıyma túspedi», — dep te ókindi. Qas-qabaǵynan jan kúızelisin tap basyp biletin Aıjan mundaıda: «Qýeke-aý, sál damyldasańyzshy» — deıtin, ne úndemeı kep, ıyǵyna jyly kıimin jabatyn, o da esine túsip, jetim kóńiline jeleý bop saǵynysh uıalatyp, jabyrqatyp ótti. Tóbesi ashyq, sheten qoranyń ishindegi túıe men sıyrlarynyń mynaý mamyrajaı tynyshtyqta kúrt-kúrt kúıis qaıyrǵany, ózenniń arǵy betindegi aýyldyń úrgen ıtiniń saıaq áýpili bir túrli ony áldılep, baýrap alǵandaı selt etpeıdi. Ár qıly oı keledi: biri qýantyp, biri qabaq shyttyrady.

Iá, Qýan minezinde sábılik, tazalyq mol. Ras, qyzý qandylyq, ashý ústinde aldy-artyn oılamaı urynyp-berýshilik — ushqarylyq ta az emes. Áıtse de qaıtymy jyldam, tipti, keıde eljireýik. Áldeqalaı bir aıanyshty kıno kórse, ne orden, medaldaryn saýdyrata taǵyp mektepke, pıonerlermen kezdesý keshine baryp otyrǵanda baldyrǵan bal tilimen tyqyldap taqpaq oqysa, Qýannyń erni óz-ózinen dirildep júre beretin. «Sizder bizdiń baqytty ómirimizdi fashıserden qorǵap qaldyńdar. Aǵataı, aǵataı, Sizderge myń raqmet!» — dese tóńiregine jaltaqtaı túsip, kózine jas alatyn.

Ol shylymdy sırek shegetin. Qazir baıqamaı ústi-ústine eki-úsheýin tartyp tastaǵan, júregi kilkigenine qaramaı taǵy birin tutatyp, burqyldatyp otyr.

«Apyr-aı, — dedi ol óz-ózinen kúbirleı kúńk etip. — Mosqal tartqan kezińde erkińnen tys jastyq shaǵyńdy oılap, saǵynysh sezimine bólenesiń. Kórgen beınetiń, qasiretiń kóp bolsa da, nege ekenin qaıdam, áıteýir sol bir dáýren saǵan ystyq, qymbat. Nelikten? Ómiriń tozaqta ótse de, jylt etken bir zeınetti de baqyt sanatatyn álgi jastyqtyń qasıeti me?.. Iá, ózenniń arǵy betindegi shaǵyn «Baqsaı» atalǵan aýylǵa kelgenime otyz alty jylǵa taıapty. Bir-birine ıyq súıese, mańdaıshasynan bórene aǵashtyń ushy andaǵaılaǵan, sup-sur, bákene, tóbesi taıpaq qaqyralarda kimderdiń turatynyn, ne oılap, neni arman tutatynyna deıin bir ol biletin. Qazir she? Nege syrt aınalyp kekireıise qaldy?

Aýyl da tegi adam tárizdi. Sál jaqpasań ókpelegish-aq. Áıtpese, kúni keshe emes pe edi: «Qýan... Qýeke...» — dep qysqy soǵymdaryna shaqyryp: «Seniń sara aqylyń kerek bop tur», — desip kórgen jerde káýkelektese qalatyndary. Toı-tomalaq, úme salyp, jas oshaqqa úı kóterý Qýansyz ótpeıtin. Qyz-kelinshek bitken kózderin súze tastap, ázil-qaljyńmen bir qaǵytyp qalsa da kep ılige qoımaıtyn: ezý tartyp, tas qudaıyndaı tús bermeı óte shyǵatyn. Pálendeı kerbez kerdeńdigi de joq qoı, áıtkenmen pushaıman jandar ilkide renjise de bertinde az sóılep, kóp tyńdaýǵa beıimdigine baǵyp dáme kózder shýaqtanyp júre beretin.

Aýyldyń aqylǵóı qarıalarynyń sóz saptasymen aıtqanda Qýanǵa qudaı-taǵala shúkirlik, qanaǵatshyl adal peıilin aıamaǵan. Kóktemde ózen tasyp, jaıylyp, keıin arnasyna túskende aınanyń jaryqshaǵyndaı jarqyraı úzilip qalǵan kólshikterdiń jaǵasynan qamys shaýyp baýlasa, onysyn óz qora-jaıyna ıtteı tistesip, ólermendene tasymaı, jesir kelinshek, soǵysta balalarynan aıyrylyp qalǵan dármensiz qarıalarǵa tıep berip jiberetin. Qymsyna «mańdaı terińniń aqysy» dep usynǵan kók tıyn qara baqyrlaryn da almaıtyn ǵoı. Aý tartsa sorpalyq balyq usynyp, senbi, jeksenbi kúnderi aq ter, kók teri shyǵyp, eski qaqyralarynyń tóbesin ashyp, jas qamyspen jaýyp, sylap ta ketetin. Jyly qabaq, ystyq iltıpatqa zárý el Qýan isine yrzalyqtaryn kózderine jas úıirisip bildiretin, atyn estise ishken asyn jerge qoıatyn.

«Ýa, ol kezde men ǵana sondaı ma ekenmin?!» — dedi ol oqys kúńk etip.

Qara kóleńke aýla ishinde, ezýindegi shylymy mysyq kózdene jypylyq qaǵyp otyrǵan ótkelshiniń mynaý únin estigen jan joq. Adam mineziniń qatpary da, qupıasy da kóp-ay; shamasy óz basynyń el aldyndaǵy qadir-qasıetin biraz kúıittegeninen yńǵaısyzdanyp, ári mezi bolǵan tárizi bar. Bóten bireý maqtasa marqaıyp, artyq aıtyldy-aý demeı sıa sorǵysh qaǵazdaı dymqyl madaqty boıyna sińirip baǵar edi. Al, ózińdi-óziń oıyńmen áldılep, baǵańdy asyrǵanmen alar lázzátiń de, toıatyń da az ba, qalaı? Qýan jańaǵy bir silkinisinen keıin buryn-sońdy oılamaǵan, tolǵanbaǵan tyń jaıǵa aýysty; bir túrli buǵan deıin neǵyp eskermeı kelgenine de tań sıaqty.

«Aýyl qazirgideı emes, ol kezde júdeý, jupyny. Áıtse de, peıili keń, uıymshyl-tuǵyn. Ár kisi kóptiń jaıyn oılaıtyn da, kóp ár adamnyń qamyn jeıtin. Áli esimde, Baraq maıdannan bir aıaǵynan aırylyp keldi. Elde aýrýly sheshesi, bes balasy, áıeli otyrǵan: tipten kedeı turatyn, tiske basar bir túıir tiri bıdaıy bolsashy... ilinip-salynyp, ólmeshiniń kúıin keship júrgen. Baraqtyń jaýyrynynda judyryq basyndaı áskerı dorba, qoltyǵynda qos baldaq sáskelik pochta mashınasynan tústi. Zamatta el qulaqtanyp úlgergeni sol edi, ekindige talas júdeý úıdiń shańyraǵy jelbirep, kól-kósir toı boldy. «Oıpyr-aı, neniń kózin taýyp, áp-sátte dastarqan mázeretin qurady? Mynaý qaımaq, qaryn maıy, taba nan, shujyq, tipti bir saba qymyz qaıdan jınaldy?» — deımin aıran-asyr qap. Sóıtsem ár adam qolynda baryn ákelipti.

Bireýdi-bireý shaqyryp, qonaqasy berý degen bolmaıtyn; qýanyshynda da, kúıinishinde de eldiń ózi túgel tabyla ketetin. Áldekim tas basyp, úı soqsa — aýyldyń taıly-taıaǵy sol jerde; sarala tańnan kep jabylyp, qas qaraıa tóbesin jaýyp, syrtyn sylap, úıdi-úıine, ún-túnsiz tarasatyn. Dálel aıtyp syrǵaqsý, ne «mal soıyp, qazan kótermediń», «araǵyń qaıda?» — degen bir qysyr sóz joq. Jumyla kótergen júktiń jeńildigi ǵana tilge tıek edi.

Sonan bertinde kósheles úıler bir-birin shaqyratyndy tapty. Aqyrynda aýyl tarylyp, aǵaıyndasty izdesin, endi mine eki-úsh jumystas, tileýles úıler ǵana aıaq-tabaq qatysady. Qazirgi myna molshylyq zamanda kóńil tarylmasa kerek edi de», — dep Qýan basyn shaıqap qaldy. «El jaqsy ǵoı... Iá, sol kezde talshybyqtaı buralǵan bıdaı óńdi Janıaǵa úılengende osy aýyl toı-tomalaǵyn kóterip ketken: kelte tanaý saýynshy qyzben uzaq otasa almady. Jyl jarymda úsh márte aýrýhanaǵa túsip emdelse de, qulan-taza aıyǵyp el qataryna qosylmady: aqyry júreginiń qysylmasynan dúnıe saldy. Tirisinde qadir-qasıetin bilmegen áıeliniń baǵasy ólisinde artty ma, Qýan úsh jylǵa jýyq boıdaq júrdi; orta mektepti jańa ǵana bitirgen Aıjan bir toıda jyly qabaq tanytqansyn jatsa da, tursa da sony oılaıtyn «aýrý» tapty. Ferma meńgerýshiligin tastap, MTS-qa kóshti, beride aýylǵa jaqyn ótkelshilikke aýysty. Talaı tún ózen boılaı qydyrǵan da, saǵyna kútken de kezderi az emes. Aqyry júzderi jarasty, qosyldy. «Mine... ıá-ıá, bári osy kezde bastaldy», — dedi ol kúbirleı.

Qolyndaǵy janyp bitýge aınalǵan shylym tuqylyn aıaq astyna tastap, kerzi etiginiń jap-jalpaq tabanymen myjǵylaı basty. Tóńiregine baǵdarlaı kóz tastap, kókiregin kere eki-úsh márte tereń tynys alǵan; oń jaq jaýyryn tusy syzdap aýyryp ketkendeı boldy. Sol-aq eken, bul áreketin pyshaq kesti qoıdy: «Osy qazir ólip qalsam ǵoı jan balasy bilmeıdi. Iá, — munyń aty ıt ólim, — dedi ol ózin-ózi mysqyldaı tanaýynan myrs etip. — Sende bala da, jar da joq. Tek túıe, sıyr, qoı bar, ıá...»

Qýan serpile ornynan kóterildi: uzaq oıdan shalyǵyp, bip túrli áldeneden júregi qobaljyp tur. «Qasiretti de, qıyndyqty da ózimiz qoldan jasap alyp áýre-sarsańǵa túsetinimiz qalaı? Neniń zory keldi? Jyly uıamnyń berekesin kim qashyrdy? Tosynnan kıliger-aý deıtin jaýym joq. Sonda kim?..» Ol bári ózimnen dep oılaýdan aýlaq; qobaljý bılegen kóńili sál tynshý taýyp, eki qolyn aıqastyra artyna ustap aýla ishin kezip júr. Ara-kidik seltıe irkilip: «Mynaý úı — ómir bazarym emes pe edi? Qulazyp qarańǵy bir kórdeı sýyq tartqany nesi? Kúni-túni tyrbańdap tirshilik etkende jetken jerim osy ma?»... Janary munarlanyp jas úıirildi. Jalǵyzdyǵyn, jetim kóńildigin sezip, ózin-ózi ólerdeı aıap barady.

«Apyr-aı, dúnıede ózińdi-óziń aıaǵan sumdyq eken de. Qolqańa eriksiz bir ashshy zapyran jas úıirilip, ne ári, ne beri ketpeı órteıdi. Ólem dep te qoryqpaısyń, ólgenimdi jan bilmeıdi-aý dep shoshynasyń. Táıiri, bireý kórgende ne tur». Áıtse de, mynaý bilmegen, kútpegen oıdyń sýyqtyǵyn buryn neǵyp ańdamaǵan. Sonaý surapyl soǵys kezinde bir jaısyz sezimdi basynan keshken. O da osyndaı jat, ǵalamattaı kóringen. Qýannyń rotasyna Daýgava ózeninen sybdyr-sybyssyz tún jamylyp ótý tapsyryldy. Arǵy bettegi jotaǵa shabýyl jasap, basyp alýlary kerek. Negizgi kúsh ózennen ótkenshe strategıalyq mańyzy bar bıikti ustap turýlary qajet. Buıryqtyń aty buıryq! Ózennen aman ótip, jotaǵa shabýyl kezinde eki vzvodtan aıryldy. Bir vzvod soldatyn ár tusqa utymdy ornalastyryp, eki kún jaýdyń shabýylyn toıtaryp jatty.

Aqyry eki-úsh adam ǵana qaldy. Tamaq áldeqashan taýsylǵan, ózek talyp, kóz qaraýytty. Jan berý ońaı ma, sonda da bolsa shydap baqqan... Qýan, árıne, sol kezde ózge qarýlas dostarynyń ne oılap qalǵanyn bilmeıdi. Al, ózi ashtan ólem-aý dep qatty kúızelgeni anyq. Shirkin, tamaqqa bir toıyp oqqa ushsam ne arman deı bergen. Ólimge ashtyq ta, toqtyq ta báribir ǵoı. Áıtse de eriksiz ash ólmesem dep oılaýynan bir tanbady, qınaldy. Iá, onda ol jas edi. Múmkin sonan-shyǵar.

«Endigi mynaýym ne? Qartaıǵanda jasyqtyq jasap, janaryma jas alǵanym qalaı? Ákem men sheshemnen de aırylǵanda buzylmaǵan kóńilime ne boldy? El bilse ezdikke saıar-aq qylyq. Qatyn ketti dep qaıǵyrardaı «maǵan ne kórindi...» Qýan aýyl aldynda, áıelinen aırylǵanyna ókinip júrgenin áli sezdirgen emes. Aqjarqyn raı tanytyp, ishin ıt tyrnap jatsa da ótkel basynda kezdesken qurdas, qurbymen ázildesip qalatyn. Úıge kelse malyn jaıǵap, ydys-aıaqty jýyp, sonaý soldattyq ómirden keıin tosyrqap úlgergen tirligine den qoıǵan; áldeqalaı kiretin birer adam: «Áıelsiz de qıyn-aý. Júdep-jadap ketipti demesin!» dep tyrashtanatyn. Keshe kórshi aýyldaǵy qyzy Raýshan kúıeýi ekeýi qatynap bir kún jatyp, kir-qońyn jýyp berdi. Ózge tiri jan aıaq basqan joq. «Qatyn óldi — qamshynyń saby syndy» — deıtin qazaqpyz ǵoı. Úılen dep maǵan aqyl aıtpa», — dedi arsyń-gúrsińdeý kúıeý balasynyń áziline shytynaı shyq etip, tegi o da renjip ketse kerek: sonan beri lám-mım habarsyz. Bir mashına pishen túsirip beretin ýaǵadasyn da umytqan sıaqty. Óz namysyn ózi qaırap Aıjandy qansha oılamaıyn dese de, úzdige saǵynyp otyrǵanyn ylǵı da sezinedi. Mine endi taǵy da: «...qaıǵyrardaı maǵan ne kórindi», — deıdi, áıtse de arlanyp, alǵashqy kúnderdegideı namystanbaıdy. Kókirek túbi áldeneden bura tartyp syzdaıdy.

Shybyn-shirkeısiz typ-tynysh, qońyr salqyn tún de kúndegideı kóńilin sergitpeı uıqysyn shaıdaı ashyp jibergen sıaqty. «Eń úlken jaza — qoıý tynyshtyq pa edi» — depti ǵoı bir revolúsıoner tutqyn taryǵa, ómirden túńile, qaıdan estidim? A... Iá, Lenıngradtaǵy Petropavl qamalynda ekskýrsıada bolǵanda oqyǵanmyn. Tek tutqyn esimi jadymda joq...» Ol maıdanǵa Lenıngrad túbinde túsken edi. Sonsyn eleńdeı aınala kóz júgirtip, qulaq túrgen — úrgen ıt, móńiregen, ne bozdaǵan mal úni estilmedi. «Quttyaıaq bolsa qazir...» — dep oılady. Onysy da bir ókinish — úrip, ne erkeleı qyńsylap tóńiregimde júrer edi, degendeı mánsiz dalbasa. Kúpáıkesiniń túımesin aǵytqysy keldi me, qolymen qarmanyp qalǵan, syzdy, dymqyl ylǵaldy sezip saýsaq ushyn tartyp aldy. «Shyq túseıin depti-aý. Shamasy tań da jaqyn. Bu ne sandalys, jatyp tynyǵaıyn», — dedi de, Qýan manadan beri umytqany esine endi túskendeı úıge asyǵa bet aldy.

* * *

Aspan búgin jel qaǵyp, sý tıip, kún ystap búrisip-tyrysyp qalǵan kón terideı sup-sur. Sáskelikte bastalǵan qara daýyl shaǵyn aýyl ústin aq shańdaqtatyp jibergen; sol bir tyshqan teri bozǵylt kireýke qoıýlana túspese, seıiler emes. Tek ózen boıy ǵana ashyq. Shaǵyrmaq shýaqty erteńgisin, mop-momaqan móldirep, aınadaı jarqyrap jatqan darıa. qaraýyta tolqyp shyǵys bettegi tik jarqabaqty buıra bas, jazyq mańdaıymen, kúrp-kúrp yshqyna soǵyp tur. Qozy quıryqtana darıanyń ortasynan kóterilgen ol jaǵaǵa jaqyndaǵanda qońyr aıýdaı aıbarlanyp, jelke júnin kúdireıte, qorbańdaı kep uryp ótedi. Tik jarqabaqqa tumsyq tiregen qara qaıyq ondaıda bas bilmeıtin asaý qunandaı móńkip-móńkip ketedi. Qos qaptalyndaǵy sarǵysh, uzyn eki eskekti qaıyqtyń ortasyna jınap qoıyp, tý syrtyn berip otyrǵan sur plashty iri adam shashyraǵan sý tamshysynan tyjyryna betin sıpap, endi mine jasyl, japyraıǵan qalpaǵynyń syrtynan kapúshonyn kıip jatyr. Áne ol úlken bir is tyndyrǵandaı moınyn buryp tóńiregine kóz tastady, qymtana plashynyń etegin jıdy. Sálden soń álginde ǵana ózi qańtara baılap ketken qumdaýyt jaǵadaǵy arǵy bettegi paromǵa bar denesimen osharyla burylyp qarady. Sonsyn aqyryn ornynan kóterilip, qaıyqtyń tóńireginde jaǵany boılaı jınalyp qalǵan sabyn kópirshigindeı aq kóbikke janaryn irikti: «jynyn shashyp qutyrynǵan býradaıyn qaıtersiń, á?» — dep ol óz teńeýine dán razy bop ezý tartty.

Qaıyqtyń ortasyna ornatqan kúreń dińgekteı sereıip ornynan kóterildi. Janqaltasynan shylym alyp, qoly men jelmen sý tamshysynan qalqalap tutatyp jatyr. Áne, sol sirińke tuqylyn ózenge tastap, shylym tútinin burqyrata, jelpinip qaıta otyrdy. Býyrqanǵan ózen de, uıytqyǵan ókpek jel de bir sátke umytylǵan tárizdi, selt etpeıdi. Saǵat altydan asty ǵoı. Buǵan osynsha keshigip ne kórindi-eı?! Búıtken jumysyń qurysyn!.. Maldyń jelini syzdap, áli saýylmaǵanyn bilmeı me? Já, «baıym kútip qaldy-aý», — dep oılamaı-aq qoısyn. Bıshara maldyń jazyǵy ne? Úsh-tórt kúnnen beri óstim aınalshyq jegendeı júrip alatyndy taýypty. Keshe de ábden jaýratyp, adamdy dińkesin qurtyp jetken. Erteńdi qara kesh neǵylǵan bitpeıtin revızıa, á?..» Qýan óz-ózinen býlyǵa ashýlanyp, qompańdaı qozǵalaqtap qoıdy. — «Bári de ózimnen... Jumysqa kirem degenine nemenege kelise saldym. «Balalar jón-jónine ketti. Ekeýmizge meniń tabysym da jeter. Shybjyńdamaı otyr, — desemshi...» Bul Qýannyń qazirgi oıy. Áli esinde áńgime baǵyty basqasha órbigen. Qara kúzdiń ishi, dala sylbyr jaýyn edi. Aıjan ekeýiniń azanǵy dámin aldaryna alǵany sol: esik shalqasynan ashylyp, kenje qyzy Sánıa kirip keldi. Ústinde etegi tyltıǵan sholaq paltosy, aıaǵynda rezına qyzyl etigi bar. Basynda aq túbit oramal. Óńi júdeý, uıaly qara kózi shúńireıip ketken. Tolyqsha kelgen Aıjan ornynan serpile, shıraq kóterilip:

— Botashym-aý, — dep qarsy umtyldy.

Qýan kenjesi Sánıany bólekshe kóretin, júregi búlk etip, ishteı qýansa da erkektigi ustap sabyr saqtap, qozǵalmady. Mundaıda adam oıyna san qıly nárse oralyp, tosyn júristiń sekemdendirip te tastaıtyny bar emes pe?! «Kúıeý balam renjitpese ıgi edi», — degendeı de oı sanasynda jylt bergen edi.

— Sánıash, jaısha ma? Beri kele ǵoı, janym, — dedi barynsha jyly qabaq tanytyp. Kúıeý bala úsh shaqyrym jerdegi «Tasqaırań» sovhozynda agronom bolatyn. Ózi bir dini jýas, momyn jan. Qýan oılaǵandaı keıbir osy aýyldyń tarpań minezdi, shálkem-shalys jigitteriniń qatarynan emes-ti. Moskvadaǵy Tımırázev atyndaǵy aýylsharýashylyq Akademıasyn bitirip, kári áke-shesheleriniń yqpalymen aýylǵa oralǵan.

Jalpy mektepten ári oqymaǵan qyzdarynyń kúıeýleri ońdy: irgeles aýylda sovhoz dırektory, mektepte muǵalim. Tek ortanshysy Raýshannyń joldasy ǵana traktorshy, eptep ishkendi táýir kóretin. Áıtse de o da sharýasyna myǵym. Budan bir juma buryn: «mashına alam, kórimdigińiz dep qabyldaıyn qarjy ber», — dep keldi. «Áı, myna eneńdi asyrap baqsam da az emes. Aýlaq júr», — degen de, anaý odyrańdaı turyp: «Osy maldy jınap-jınap erteń o dúnıege birge áketesiz be? Artyǵyn satyp bizdeı balalaryńyzdyń bolashaǵyna septespeısiz be? Kim ashtan ólip, kóshten qalyp jatyr. Men sol mashınanyń qyzyǵyn jalǵyz kóredi deımisiz. Apam ekeýińdi salyp alyp qydyrtpaımyn ba? Órisińizdiń keńigenin tanytpaımyn ba?» — demesi bar ma?! Qýan kúıeý balasynyń kóńiliniń bóten emestigin, aıtýy oryndylyǵyn sezse de, anaý bir únindegi men-mendik, ókireńdik ıt jynyn qurystyrǵan da qatty sózge kelisken. Kórmesteı bop ol ketti, «joǵal» — dep shıyrshyq atyp bul qaldy...

— Papa, men kóp otyrmaımyn. Mama, sen mazalanbashy, — dedi Sánıa paltosyn esik qaırylysyndaǵy shegege ilip jatqan sheshesine jaýtańdap. Tońǵan qolyn ýqalaı, ákesiniń qasyna kep tize búkti. Ústinde kókshil, keń etek kóılek, qyzyl toqyma jempir. Aıaǵynda jyly shulyq, onyń syrtynan túıejún noskı kıipti. Aıjannyń toqyp bergeni ekenin Qýan tanydy. — Narıman jumysqa ketisimen, sizdermen aqyldasqaly shyqtym. Ol bilmeıdi... Esh renishimiz joq. Ózim. Men ózim... tek... aqyldasaıyn dep...

— Iá? — dep Aıjan samaýryn túbine jaıǵasa sala, shyny-aıaqqa túıe sútin qatqan qalampyr tústi sháıdi asyǵa quıa bastady. Júzi bal-bul jana qyzynan kózin almaıdy. Qýan qabaǵyn kere:

— Aıta ǵoı, Sánıash, — dedi.

Sánıa asyqpaı aq túbit oramalyn moınyna saldy. Aldyndaǵy nannan úzip dám tatty da:

— Papa, Narımandy bir tanys profesor Moskvaǵa shaqyrypty. Aspırantýraǵa óttiń depti. Enem de, atam da baryńdar deıdi. Al, bizdiń jol qarjymyz mardymsyz. Ne isterimizdi bilmeımiz. Men, árıne, barysymen ýborshısa bolsam da jumys isteımin ǵoı. Narıman sonda ınstıtýttiń birine túsip, sen de oqısyń deıdi. O da, men de oqysam qaıtyp kún kóremiz? — dedi aptyǵyp.

— Joq, sen onan bas tartpa, qyzym. Oqy...

Aıjan shyn qýanyp ketkenin jasyra almaı, aradan kıip ketti. Tershı túsken mańdaıyn, murnynyń ústin tizesinde jatqan oramalmen súrtip te qoıdy.

— Narımandiki jón. Alǵashynda biz qaraılasyp baǵarmyz, sosyn úırenip alasyzdar ǵoı, — dep Aıjan Qýannyń jaýabyn tospaı bılikti erkin óz qolyna ustady.

— Myna, bir tıyn qara baqyr tappaıtyn sheshen aqsha jiberer. Al, meniń qazir oǵan shamam joq, — dedi Qýan qıtyǵa qalyp.

Tabıǵatynda jýas, keshirimshil, kónbis Aıjan shaq etip betimnen alar-aý dep Qýan oılamaǵan edi. Ol qandaı ananyń da ózegin jaryp shyqqan balasyna kelgende ólimnen de yqpaıtynyn, boıyna bólekshe bir eren kúsh biterin bilmeıtin; ańsyz uryndy:

— Áı, saǵan tıip ne raqat kórdim, á? Eki qolǵa bir kúrek tabylmaıdy deımisiń? Tabys tappasam, mynaý moladaı úıińnen kómilip shyǵa almaı keldim ǵoı. Ana joly da «eneńdi» asyrap alsam da jeter» dediń. Osy ne sóziń? Men ne saǵan malmyn ba? Malyńmen qury qazir, arǵy betke baryp jumysqa kirem, — dep Aıjan atyp turdy.

Qýan áıeliniń bul minezine de mán bermedi. «Mama, onyń ne? Qoıshy endi» — degen Sánıanyń jalynyshty únine basylmady. «Ákeń bermese men tabam. Qaryz alam. Joldaryńnan qalmańdar. Men tiri turǵanda ash bolmaısyńdar, taryqpaısyńdar», — dep qyzyn kıindirip shyǵaryp salyp, aýdanǵa ketip otyrdy.

Buǵan da Qýan selt etpedi. Júrip-júrip qaıtyp keler degen, Aıjan ekindige talas bir-aq oraldy. Dúkenshilikke ornalasypty. Burynǵy dúkenshi úıi qalaǵa kóship, jumystan bosanǵanyna eki-úsh kún bolyp, kisi taba almaı qınalyp jatqanda týra ústinen shyǵypty. Mine, sonan beri eki jyl ótip barady.

«Apyr-aı, mynanyń keshigýi uzady-aý, á?» — dep Qýan shydamsyzdana, ornynan súlesoqtana aýyr kóterildi. Aıaǵy uıyp, sýyq jelden jaýyryny qurystap boıyn jıǵyzbaı syzdap ketti. Qaıyqqa, jarǵa soǵylyp tolqyn ájeptáýir kıimin dymqyldap tastaǵanyn da endi ańdady, «jańbyr jaýyp turmasyn» — dep ol eriksiz aspanǵa qarap ta qoıdy. Qoıý qara qoshqyl bult sirese tónip keledi. Aýada jaýyn ıisi, bir salqyndyq seziledi. «Mynaý bastap nóserleter bolsa uzaqqa silter. Aqyry keshikti ǵoı, táýekel ózim... «Neǵyp júrsiń? Meni ańdýdan saýmysyń?» — dese she? «E, seni ańdyp jyndy deımisiń?»

Joq... Olaı desem, tipti eregesip keter. «Uzaq keshikkensin, ári kúte-kúte qaljyraǵasyn aldyńnan shyǵaıyn dedim» — degenim lazym. Qudaıdyń qudyreti sońǵy kúnderi shashyna átir jaǵyp, sylanyp-sıpanýy kóp. Oblystyń ýákili, revızor jigitpen «ket ári» emes dep te el sypsyńdaıdy. Qartaıǵanda aljasaıyn dedi me? Onysy ras pa? O da múmkin-aý. Qyryqtyń ústine jańa ilindi. Qıt etse: «Senimen ne qyzyq kórdim» deıtindi taýypty. Sol da jaı aıtylmasa she?..»

Qýan júregi alaburta endi asyǵyp qaldy. Manadan badalyp qaıyq ústinde otyrǵanyna da yzaly. Tizeliginen aırylǵan oń aıaǵyn súırete basyp, tip-tik jarǵa qıalaı kóterile berdi. Eki ıininen demalyp, áreń shyǵyp ıkemge kelmeıtin jaraly aıaǵynyń ushymen topyraqty kúreı tastap jóneldi. Asyqqanda typyrlap, júrisi ónbeı qoıatyn. Qazir de sol birde shuqyr-shuqanaqqa aıaǵyn tyǵyp alyp, endi birde jórgemniń shodyraıǵan túbirine súrinip ketip omaqasa qulaı jazdap, ózinen-ózi kúıip-pisip álek. Álginde aqtandaqtana josylyp jatqan aıdaý jolǵa túspeı, ýaqyttan utaıyn dep tóteleý súrleý soqpaqpen týra tartqan edi. Áne, aǵarańdap aldan bir japyraq nárse kórindi; jaqyndaǵanda ǵana tentek jel qýyp ákep tastaǵan gazet qıyndysy ekenin ajyratty. Attap ótse de pálendeı kesiri joq sarǵysh jyrym-jyrym qaǵaz ǵoı. Túlen túrtti me, mynaý aqshamǵa talas býaldyr shaqta álginiń ústinen basyp, taptap ketkisi keldi de turdy. Ikemsiz oń aıaǵynyń ókshesine bar salmaǵyn sala, myjǵylaı jerge sińire túspek bolǵanda tireý tappaı tabany syrǵyp, qańǵalaqtaı qolymen aýa qarmana berip dúrs etip shalqasynan qulady. İshi, ishek-baýyry solqyldap, shondanaıy aýyryp barady. Jer taıana eki umtylyp, ázer turyp jatyr.

Ústi-basyn qaǵyp, ornynan kóterilgen Qýan áldenege tańdana irkilip, jan-jaǵyna kóz tastady. «Ne boldy? Munysy nesi?» — deıtin tárizdi jaltaqtap. Bir nársesin joǵaltyp, qaı jerde umyt qaldyrǵanyn esine túsire almaı dal. «Iá, — dedi ol ózimen-ózi sóıleskendeı kúbirlep. — Áldekim kózin taýyp bekitkendeı esirik jel basylypty-aý. Jańa ǵana ishin tartyp, sumdyqtaı qutyrynyp tur edi. Jynyn aldyrǵandaı jym bolypty. E, endi qandaı minez tanytpaq-eı? Qudaı biledi mynaýy tegin emes. Besqonaq degen de tabıǵattyń erketotaıy ǵoı. Tentektigi de az emes. Qatyn minezi taqylettes pe, qalaı?! Ańysyn-ańdyp, baǵdarlap kórshi... Alla-aý, aýmaıdy-aý, aýmaıdy. Yndyny jýas dep júrgen Aıjanymnyń bir ózi jyl on eki aıda minezinen syr bermegen kúni káne? O da naǵyz besqonaq. «Áı, jumysyńdy qoı», — degenimde ótken aptada, qalaı-qalaı shaptyqty, á? Qanyn ishińe tarta sup-sur bop qalyp, búıirin taıana, piste murnynyń juqa jelbezegi jelbireı atjalman tyshqandaı shaqyldaǵanda úıden atyp shyǵyp, keshke deıin jyly uıamnan bezindim emes pe? Bátshaǵardyń minezi-aı, sát arasynda surlana turyp — kúlip, kúlip turyp — jylaǵanda janyńnan túńiledi-aq ekensiń de, al mynaý besqonaqtyń qylyǵy...»

Qol sozym jerdegi aýyl shetinde sál irkilip qalǵan Qýannyń oıyn betine tamyp ketken jaýynnyń iri, alǵashqy tamshysy bólip jiberdi. Bólip qana jibergen joq, kóbik aýyz bireýdiń uzaq myljyńnyń arasynda túkirigi shashyrap ketkendeı mosqal adam álgi tamshydan jırene tyjyrynyp qalǵany haq. «Mine, aıtam ba besqonaq jylaýǵa beıimdigin sezdirdi. Tańǵa deıin egiletin-aq túri bar-aý, á?! Iá, sóıter-sóıter. Qoı jańaǵy dúkeni qurymaǵyrǵa jetip alaıyn...» Qýan aýylǵa kep kirdi.

Kósheni boılaı, ıkemsiz oń aıaǵyn kótere ilgeri tastap, siltep keledi. Ár úıdiń qaqpa astynan bezekteı úrip, keıde qaptaldasa shaýyp sháýildesken ár qıly ıtterine Qýan selt etip, tilersegimnen qabar-aý dep shimirkenbedi. Dyzaqtaı shabalaqtap kep, moınyn bursa, tyraǵalaı qashyp, bezine jóneler aýyl ıtiniń syry bir ózine málim jandaı beıqam. Kóshede kisi aıaǵy da sırepti. Aýyl jigitteri «kók qasqa» atap ketken bir-eki júk mashınasy bos taqtaı qoraby saldyrlap qasynan ótip ketken, tóńirek qaıta jym-jyrt boldy. Jaýyn manadan beri maısyz, qup-qurǵaq, ystyq qazanǵa tastalǵan bıdaı túıirindeı bytyr-bytyr etip turǵan; aýyldyń ortasyndaǵy shaǵyn alańqaıdaǵy, jasyl syrly, jarma esikti dúkenge Qýan jaqyndaǵanda aqtozańdana tógip berdi. Dúken aldyndaǵy eki baǵannyń bireýiniń ǵana shamy aman eken. Álgi alystan jymyńdaı, telpekteı temir qalqasynyń astynan jaryǵy mol sıaqty shalynǵan, jaqyndap kelgende mol jaýynnan býaldyrlanyp zársiz kórindi. Qýan sonyń astyna aıaldap, órekpı túsken júregin basyp tur.

«Esikti tars bekitip alypty. Saǵattyń altydan baıaǵyda asyp, tipti onǵa taıalǵanyn da sezbeıdi-aý deımin». Joǵarǵy jaǵy doǵalana kelip qabysqan jap-jasyl, bıik esiktiń ol túnde qap-qara bop aıbarly, kózge túrpideı kórinetinin de endi ǵana baıqady. Kúndiz taqtaılary qańsyp, qıýy qashqany bilinbeıtin; mynadaı túnde ár jerinen ishtegi mol jaryq altyn sharyq jipteı uzyna boıyna sozyla shalynady. «Nemenege esikti bekitip tastaǵan? Kázzápter qyz oınaq jasap jatpasyn»... Qýan áıeliniń osynsha keshigý sebebiniń mánin sumdyq bir iske joryp, taban astynda bulan-talan bop júre berdi. Qany basyna teýip, ózi oılaǵandaı keleńsiz jaǵdaıda Aıjandy ustasa, ne istemektigin bilmeı daǵdara sál irkildi de, esikti dúsirlete toqpaqtaı judyryǵymen urǵylaı jóneldi. Ar jaǵynan áldekimderdiń kúbirlep, bireýdiń aıaǵyndaǵy sharyǵyn ba, joq álde botınkasyn ba syrp-syrp súırete basyp esikke taıalǵany sezildi:

— Bu qaısyń-eı? Dúken jabyq, esep júrip jatyr demedik pe? — dedi áıel daýys. Qýan onyń rabkooptyń bas býhgalteri Maıra ekenin shaqpa úninen tanysa da dybystamaı únsiz soǵyp tur.

Maıranyń kúıeýi bes jyl buryn, keńsede jumys istep otyryp, júreginiń qysylmasynan júrip ketken. Artynda bes balasymen áıeli eńirep qaldy. Mynaý sonyń áıeli — Maıra, tyǵyrshyqtaı qara tory, qyr muryndy kelisti jan. Uıaly qoı kózin tóńkere tastap, ylǵı da kisige qalyń qasyn kere jańa kórgendeı tańdana qaraıtyn. Áıtse de minezi aýyr, jigitterdiń «jeńeshe» — dep ózimsine qaljyńdaǵanyn kótermeı shyrt etip, ashýlana yrshyp túsedi...

— Úndemeıdi ǵoı. Kereń bireý-aý deımin!..

— Neǵyp tursyń, ashsaıshy. — Bul endi árıne Aıjan.

Esiktiń ishtegi ilgeshegi saldyr-gúldir alynyp, shalqaıta ashylǵan Qýan alshańdaı, ústinen jaýyn sýy sorǵalaı óńkıip kirip keldi. Tabaldyryqty attasymen qalpaǵynyń syrtynan kıgen kapúshonyn keıin qaraı serpip jiberdi.

Keń bólmeniń tóbesinde, eki jerde úsh shamdyq lústra jarqyraı janyp tur. Álgi mol sáýle Qýannyń ilkide kózin uıaltyp tastaǵandaı da edi; sálden soń oǵan da úırenip janaryn tórdi jaǵalata jasalǵan sórege, onyń ústindegi bólek-bólek býýly, túıýli jatqan ár túrli zattarǵa júgirtip aldy. Beride, ortaǵa jaqyn shaǵyn stol oryn teýipti. Aınalasyndaǵy tórt oryndyqtyń bireýi ǵana bos. Ol jańa ǵana esik ashqaly turyp ketken Maıranyń orny sıaqty. Bitik kóz, qus tumsyq sary jigit pen qarasur, murtty, mosqal adamnyń ortasynda Aıjan otyr. Aldarynda jartylaı ishilgen konák, týralǵan qazy-qarta, qutyǵa salynǵan maı, qant, taýyq eti, nan, qyzyl-ala keselerge quıylǵan shaı býy burqyrap kóz jaýyn alady. Qýandy kórip keńsiriktigi batyńqy, kartop murynnyń jaıalyq aýzy jaıyla yrsıyp ornynan kógerildi. Manadan qozy qarny stol keneresine tirelip ańdalmaǵan, qazir erkindikke shyǵyp, qaıys sary belbeýdiń ústinen jumsaq qus jastyqtaı tompaıa salbyraı qaldy. Qońyr galstýk taqqan kirleý aq kóıleginiń bir jaǵasy jaıylǵan kók kepterdiń qanatyndaı sur kostúmynyń astynan shyǵyp jatyr. Boıy da bákene eken. Qýandy kópten kezdestire almaı, jańa tapqanyna qýanǵandaı:

— Oý, ózimizdiń ótkelshi Qýekeń ǵoı. Tórletińiz... Tústen beri nár syzbaı ózegimiz talyp, shek-qarynymyz shurqyraǵansyn talǵajaýǵa kirisip edik, — dedi qyryldaq úni tarydaı bytyrlap.

Ótkelshiniń suqty kózi ózine bólekshe qadalǵanynan qaımyqty ma, álde jasy úlken áriptesiniń beıtanys janǵa jyly shyraı tanytyp qalbalaqtaǵanda óziniń únsiz, elemeı qoıǵanyn ábestik kórdi me — sary jigit te sozalańdaı kóterilip, erin emeýrinin bildirdi. Ózi uzyn boıly, taralǵydaı tartylǵan jigit eken. Sarǵysh shashyn sol jaǵyna, bir shekesinen aıyra jylmıta taraǵan. Qara kostúminiń óńir ilgekteri aǵytýly. Astynan qyzǵylt kóılek kıgen, aqshyl jolaq galstýk taqqan. Aıjan ǵana ornynan tapjylmaı otyr. Ústinde qyzyl jempir, astynan aq, tik jaǵa kofta kıgen, qos qulaǵyndaǵy aı qasty syrǵalar sham sáýlesinen jylt etip qap jymyńdaıdy. Keshe de aýzynan konák ıisi sezilip kelgen. «E, onda da ishkeniń osy ma edi» — dep oılady Qýan. Mynaý jaısyz, tylsym tynyshtyqty buzǵan Maıra boldy.

— Qýeke, asqa kelińiz. Bu ne turys, belquly bizdi bir urlyq ústinde ustaǵandaı, — dedi ol ózimsine qoltyǵynan alyp. — Plashyńdy myna zattardyń ústine tasta. Dúkende, kórip tursyń, ilgish joq.

Taramystaı shıratyla tartylǵan júrek túkpirindegi beımálim qyl oqys ún qatsa úzilip júre bererdeı Qýan qınala tartynshaqtanyp, ornynan qozǵala qoımady. Maıra anaý Aıjandaı shashyn jylmıta tarap, jelkesine tostaǵandaı ǵyp túıip tastamapty; jýan bir burym etip óripti de, mańdaı shashyn, samaılyǵyn sál buıralatyp alypty. Jaǵymdy ıis maıdyń jupary Qýannyń ıt jynyn onan ári qurystyryp, keń tósinde terbelgen jegim burymy qytyǵyna tıip: «Bu da jeńiltek pe edi?» — degendeı sekemdik sezdirip barady.

— Ýa, bedireıip saǵan ne boldy? — dedi Maıra qolyn Qýannyń qoltyǵynan ántek sýyryp alyp. Sonsyn esh sebepsiz ústindegi qynama bel, mol etekti, qaıyrma jaǵa, jyly, toqyma, kók kóıleginiń óńirindegi qyzyl kúreń jaqut tasty túıreýishin bireý qısaıtyp jibergenin jańa baıqaǵandaı túzete bastady.

— Aıjan, saǵan keldim. Qaıtalyq, — dedi Qýan.

Áıtsede óz únin ózi estimedi: qulaǵy kúńgirlep, erni sál ashylyp, áldene sýsyl shyqqany kámil. «Ol ne? Estidińder me? Ne dedim? Tórteýiń bir-birlerińe kóz júgirtip óttińder, uqpadyńdar ma? Qaıyra aıtsam ba?» Qatty tistenip qalǵannan ba, Qýan jaǵy qarysyp, aýzyn asha almaıtyndaı ózine jumbaq dármensiz bir kúı keship tur.

Kózi ǵana sol áli Aıjanda. Janary býaldyrlana, júzi qyzyl kúreńite otyrǵan áıeliniń jumyr, salyńqy ıyǵy búlk etip kóterile berdi. Toqyma qyzyl jempir men aq koftanyń astyndaǵy toq, jotaly keýdesi irkildep, daǵdysynsha myqynyn qolymen sıpaı oń jaǵyndaǵy jigitke buryldy. Sary jigit serpile keıin yǵysyp jol bergen. Aıjan jarq etkize marjan tisterin kórsete ezý tartyp aldynan qymsyna ótti. Qýan kelgenge deıin ýaǵdalasyp qoıǵandaı lám-mım tildespesten tez jınalyp, sham sóndirer sátte:

— Qaıseke, erteń toǵyzdan kiriselik. Keshikpegeısizder, — dedi Aıjan qylyqty, nazdy da ún qatyp.

— Qaısar, sózdiń emes, istiń adamy ǵoı. — Maıra jón-josyqsyz myna sóziniń sońyn kúlkige aınaldyra syqylyqtap tyndy.

— Maırash, baıqa... Ázil oıynyńnan ot shyǵyp ketip júrmesin, — dep Qaısar atalǵan mosqal adam murtynyń jebesin shırata kúlimdep, sholaq kókshil plashynyń sý qaǵaryn qońyr qalpaǵynyń syrtynan kıdi. Qýan onyń kóz qıyǵyn ózine urlana, ymdaı tastaǵanyn baıqaǵan joq.

Dúkenge kirisimen aıaldaǵan jerinen Qýan qarys qadam attamaǵan edi. Sary jigit bitik kózi jumyla kúlimdep, juqa aq plashynyń jaǵasyn sándene kóterip, ony aınalyp ótip esikke bettegen, oǵan Qaısar ilese berdi. Maıra sýdyrlaǵan qara-kók plashyn kıip, ún-túnsiz qyzyl-kúreń týflıin sheship tastady da, rezın etigine aıaǵyn suqty. Qýanǵa qatty kóńili qalǵan jandaı surlana qasyna taıap:

— Búlingennen amanbyz. Jaman oıdan aýlaq júr, — dedi de kete bardy.

Besqonaqtyń qara jaýyny áli basylmapty; up-usaq jańbyr tamshysy sytyr-sytyr sebeleı urady. Baǵan basyndaǵy jetim shamnyń ústindegi qalqan temirdiń eki jaǵynan syzdyqtaı sý aǵyp tur. «Jelsiz tynyq túnde myna jaýyn tańǵa shekti tolastamas», — dep oılady Qýan.

Aıjan súlesoqtana, enjar júr. Únsiz. Jasyl syrly úlken jarma esikti ol qıýlastyra jaýyp, tórt adamnyń qoly qoıylǵan sıyrdyń tilindeı aq qaǵazdy judyryqtaı qara qulyptyń ústine japsyrdy da, anadaı jerde, Qýannan oqshaý Maırany ortaǵa alyp turǵan eki erkekke burylyp:

— Al, kóriskenshe saý bolyńdar! — dedi.

«Búlingennen amanbyz. Jaman oıdan aýlaq júr» — degen Maıranyń zildeı, senimdi úni ilkide Qýan kóńiline túrpideı tıse de, qazir kádimgideı jelpintip, toǵaıtyp barady. Sekemdik te seıilgen. Beıqam oı ústinde: «Qaısar dedi-aý... Qaısar, á? Toqta... Ol qaı Qaısar? Men biletin Qaısar «Tamyrlyda» dúkenshi edi. Qazyna múlkine sýyq qoly tıip, tórt jylǵa sottalǵan-dy. Qaıtyp keldi me? Iá, oǵan da talaı jyl boldy. O kezde tuńǵyshymnan ózge balam mektepke oqýǵa da barmaǵan». Qýan ýaqyt esebin keıingi kúnderi qyzdarynyń jas shamasyna qaraı baǵdarlaıtyn bir ádet tapqan; sonysyna baǵyp turǵanyn sezgen joq. «Al, onan beri kenjem — Sánıashtyń ózi oqýyn taýysty...»

— Áı, qaıtpaımyz ba?!

Aıjannyń qatqyl, jáısiz, jat úni Qýannyń bir túrli tóbe quıqasyn shymyrlata, ári-sári oıyn bólip jiberdi. Sarǵysh, juqa plash, qara rezın etik kıip, jalańbas, shatyr ustap, ózine qadala tómennen joǵary qarap qalǵan mynaý áıelin bóten jandaı tosyrqaı selt etti. Qas qaǵym sátte renjip, qýanyp, sekemdenip, qaıta jatsynyp úlgergen Qýan kóńili taǵy da júdep júre berdi: «Já, ushynba... Qulaǵyn jymyryp atylǵaly daıyndalǵan túz bórisindeı nege ytyrynasyń? Aldyńdaǵy asyńdy aramdadym ba, ne jazdym? Bilem... El kózinshe senimsizdik tanytyp qorladyń deıtin shyǵarsyń. Besqonaqtyń qarasýyq jel ótinde seni kútip, úsh-tórt saǵat mólıýim az boldy ma? Seniń osy qylyǵyń jón be? Eki erkektiń ortasynda, ishkeniń — konák, jegeniń — jyly-jumsaq, qanǵa toıǵan qandaladaı byrtıyp otyrysyń anaý... Baıyń kelgende de aıylyńdy jımaısyń. El sózi beker emestigin quptaǵanyń ba? Oshaǵyńnyń abyroıyn oılamaımysyń? Qyryqtyń beseýine sen de keldiń, jaspyn deımisiń?» — dep oılasa da Qýan tis jaryp, bir aýyz ashshyly sózge kelmedi. Áıeliniń aldyna túsip, oń aıaǵyn súırete basyp, ózenge qaraı tarta jóneldi.

Aýyl kóshesi qara kóleńke. Tóńirek tym-tyrys. Aýa qapyryq, dymqyl, syz ıistenip tur. Aýyldan shyqqanda ǵana baıqady, jer mıdaı ezilip ketipti. İlgepi basqan aıaǵy keri tartyp, taıǵaqtap keledi. Qaıyrylyp artyna da qaramady. Aıjannyń qatty júristen entikse de qalmaı, ilesýge tyrysyp, jıi tynystaǵanyn qulaǵy shaldy.

Tik jarqabaqtap túser tusta kóńiline aıaýshylyq kirip, qaıyrylyp, áıeline qolushyn berdi. Aıjan bul joly kergı qoımady; onysy da beker bolmapty. Eki-úsh márte syrǵanaı domalanyp kete jazdaǵan. Qýannyń kústi, qarýly qoly demep, endi birde qushaqtap ustap úlgerdi. Qoıý qara shashy tanaý tusyna kep, átirden beter kóktem jaýynynyń ıisindeı jupary burq ete qap, Qýan júregi lúpil qaqty. Jańaǵy bir ókpe naz da umytylyp, júdeý kóńili erke-totaılyq taýyp, sábıdeı lyp etkize áıelin jeńil kóterip aldy.

— Eı, jyndandyń ba? — dedi Aıjan nazdana, shatyrsyz sol qolymen kúıeýiniń moınynan qushaqtap.

Qýan kótergeni asa názik bir zattaı, úlken eptilikpen aıaǵyn ár jerden daq-daq basyp, jardan tistene aqyryn tústi de, qaıyqqa mingizdi; sonsyn jaǵadaǵy qazyqtan shynjyr baýyn sheshti. Aıjan qaıyqtyń ortasyndaǵy beldemshe-oryndyqqa jaıǵasqannan keıin ǵana ol eskekti qolǵa aldy.

Ózen beti myń san shabaq oınaǵandaı jańbyrdan jybyrlap jatyr. Qýan ún-túnsiz eskekti shirene tartyp, qulashtaı tastap esip keledi. Kóńili qaıta jaılanǵansyn Qaısardyń manaǵy: «Ótkelshi Qýeke» degen qyrshańqy, kóleńkeli sózin eske aldy. «Iá, bul sol Qaısar boldy. Ol meni biletini aqıqat... Áli esimde, onda da besqonaqtyń kezi edi. Tún ortasyna jýyq kelip, bireýler terezemdi qaqty. Ashsam. Osy Qaısar. Qasynda eki adam qosshysy bar. Bir mashına pishenimizdi arǵy betke ótkizip ber deıdi. Tań atsyn desem kónbeıdi. Mynaý tolqyndy, yzǵyrǵan jeldi túnde qaýipti dese de qadalyp qalmaıdy. Qýan urlyq shóp ekenin sonda sezse de bilmegensin siresti. Aqyry qoımaǵansyn «On som berseń — táýekel» — degen edi bul. Qoıshy, Qaısar sonysyna kóndi. Umytpapty-aý, pátshaǵar», — dep oılady. Aýrýdan da ádet jaman. Aýzy kúıse de qaıtpaı, taǵy da saýdaǵa aralasqanyn qara...»

Ózennen ótip úıge jetkenshe de Qýan áıeline til qatpady. Ún-túnsiz esikti ashty, sham jaqty. Ekeýi júrek jalǵap as ishti. Aıaq-tabaq jınalyp, tósek salynar sátte Qýan, aına aldynda shashyn tarqatyp jiberip sál irkilip qalǵan Aıjannyń ish-kóılekpen turǵanyn kózi shalyp, eriksiz súıine elitip ketip tý syrtynan aımalaı bergen:

— Ári júrshi... Búgingiń de bir basyma jeterlik. Qorlaýyń az edi, boldy endi, — dedi tyjyrynyp, sytyla shyǵyp.

«Mynaý menen tipti jırene me, qaıtedi? Bóten bireýge baýyr basyp qalypty ǵoı», — dep Qýan yshqynyp ketip:

— Oý, sen ózi netip bylaı... — deı bergen. Aıjan órshelene shaq etip:

— Ne oılasań — sol al, neǵylasyń maǵan! — dedi. Qyzyl-kúreńitken júzi surlana qýaryp, kók aıazdanyp tur.

Shapalaq jaǵynan shart etti. Aıjan mundaı oqys qımyldy kúıeýinen kútpedi me, moıyn omyrtqasy úzilip ketkendeı jumyryqtaı basy kekjeńdep shalqalaı túsip, boıyn ázer jıyp úlgerdi. Áıtse de, burynǵydaı tepsine shaptyǵyp, ne shaj-buj jylap-syqtamady; bul eki kúıde de áıel zatynyń keshirimshil keńdigi, arty qaıyrly seziletin de, júıkesi qurymaǵyrdy júdetpeıtin. Tipti bir ǵajaby qatynnyń sol kóz jasynyń ózinde baıyna aıta almaı júrgen, ishqusta nazyndaı erkelik tárizdi syr ańdaıtyn ǵoı. Áıel egil-tegil jylap, solyǵy basylǵansyn erkek baıǵus raıynan qaıtyp, — tún ortasy aýa meıiri túsip qamqorlaı baýyryna tartqanda jetim kóńil keri teppes edi; áliginde ǵana araǵa bir sýyqtyq kirip, ne ázázil qara mysyq júgirip ótkendeı, talaı jyl alshaqtatyp, ińkár kúı keshtirip baryp tabystyrǵandaı lázzátti shaqty Qýan osy ómirinde neshe márte keziktirmedi deısiz. O da orny tolmas dáýren eken de.

Ertesine shaı ústinde, sary samaýryn túbinde qyzyl shyraıly júzi bal-bul janyp, túndegi ońashalyq sezimnen kelinshegi sál-pál qysylys taýyp, zábirli janary bu kúnde toıattyq tapqanyn tanyta baqytty botalap otyrar edi: sol kezdegi bolmashy uıańdyqtyń ózi jigittiń eńsegeı kóńilin kóterip-aq tastaıtynyn qaı erkek sezinbegen, bilmegen deısiz. O da bir kóktemniń alǵashqy kúnderi tynys taryltyp, jaısyz soǵar qapyryǵynan keıingi besqonaqtyń qońyr samal kirisi ispetti me, qalaı?!

Ómirdiń de teginde besqonaǵy bar. Ala-bulttanyp kep, daýylǵa aınalyp, seldete ótýshi edi. Qazirge shekti Qýannyń basynan keshkeni sonyń bir betashary desek, daýyly alda bolmasyna kim kepil. Adam kútpegen, oılamaǵan tirliginiń tosyn minezine qashan da qarsy turýǵa dármensiz. Tabıǵatynda Aıjan aqkóńil, kúlegesh tuǵyn. Aýyldastary qaljyńdasyp, tildese qalsa — jazıra qyzdyń janarynan shýaq terip, jelpinisip, sergip sala beretin; sondaıda Qýan osy qyzdyń bir erekshe tartymdylyǵyn sezinetin de turatyn. Áldeqalaı qurdas-qurbylary: «Aqjan saǵan nesimen unady?» — dep surasa, ol árıne tap basyp aıta almaǵy kámil; áıteýir onyń bir bileri adam bitkenniń tal boıynda bólekshe kózge túsip, kóńil qýantar qasıettiń bolatyny; biri ezý tarta kúlgenimen, endi biri únimen, ne ózi unatar kisini kórgende jarq ete qalar janarymen, júris-turysymen ádemi.

— Oý, shalym-aý, qabaǵyń túsip ketipti ǵoı. Ózen boıynan sý perisiniń birin keziktirip, qolyń jetpeı pushaıman bop kelýden amanbysyń, — dep, Aıjan ezý tartyp, ústindegi qyzyl ala kóıleginiń etegi, sál buıralanǵan samaı shashy jelbireı qaqpa aldynan qarsy ushyrasqanda salyǵyp sharshaǵanyn umytyp sala beretin edi-aý.

Sol Aıjan qaıda?!

«Myna bir qanyn ishine tartyp, sup-sur bop turǵan kim? Piste murynnyń jup-juqa kóbelek qanatyndaı jelbezegi jelbireýi bóten ǵoı. Uıaly bota kózdiń zárlene, aınalasy aq bátesteı qýaryp barady. Janary mańdaıǵa kezelgen sur myltyqtyń úńireıgen aýzyndaı sýyq, sanaýly sátte qarashyǵy atylyp kep qadalardaı netken yzǵarly edi. «Talaı jyl bir kórpeniń astynan órip, jarty qurtty jaryp jep júrse de qatyny qaharlanǵanda tanymaı qalatynyn, óń men tústeı kúı keshetinin Qýan búginge shekti basynan keshpegen. Áıel kóńiline jelik kirse, áldekimmen áýeıilense tirek tapqany, «seniń bazaryń tarqap», qyzyǵyń taýsylǵany. Qatyn ol kezde shybyq tımes — shyńq eter, qamys tımes — qańq eter» kinámshil, jańa, boıyna bitken jas sezimniń quly. Sen jeke basyna — tı, «ıtsiń, dońyzsyń» de, ol mizbaqpaıdy: al álgi bir kesh jetken, kútpegen — qudaıdan ózgeden jasyryp, júrek túbinde aıalaǵan tátti sezimine tıdiń be — jaqsylyq kútpe: óz basyna tóngen qaýipti de elemeı, jolbarystaı jyrtqysh ańnyń ýly tyrnaǵynan shyrqyraı kep nárestesin qorǵaǵan ana ispetti essiz kúsh tabady. Ǵasyrlar boıy erkek kindik ataýly mundaı sezimińdi bilgen de, túsingen de: áıtse de óz bastaryna sondaı aýrýdy tilegen de, kútken de joq. Ushyrasa qalsa, sanaǵa salyp aqylǵa jeńdireıinshi, elemeıinshi, ańysyn ańdaıynshy dep birde-biri oılaǵan emes. «Aýrýdyń aldyn alamyn, tamyrymen joıamyn, — degenderi onan ári asqyndyryp, ushyndyryp baqty. Mahabbat — qarsylyqty kótermeıdi, qaıta órshıdi.

Qýan da osy qazir sondaı kóptiń kebin kıip tur. «O, ońbaǵan! Ashý ústi jaǵynan bir tartqanyma bola bedireıip, qany qasha surlanýyn qarashy. Áı, mynaý kisi óltirýden taıynbas?! Talaı ıtshe tepkilep sabaǵanymda búıtpeıtin. Buǵan bir qara albasty jabysqan shyǵar. «Taǵy da ur, óltir! Qyńq etip dybys berip, bas saýǵalasam ne deısiń!» — deıtindeı betbaǵyn qaıtersiń. Ólermendene ytyrynyp taısaqtamaýyn, etinen et kesip alsań da naısap kózine jas úıirmes», — dep Qýan shoshyna yǵystap, jalt burylyp tórgi bólmege kirip ketti. Sonan ol tańǵa deıin kirpik ilmeı shylym shegip jatyp, tereze shynysy aq aırandana kózi ilinip júre berdi.

Sáskelik oıanǵanda Aıjan úıde joq edi.

* * *

Uzaq kún boıy sirkirep, bir tolas tappaǵan aq jaýym besinde etek-jeńin jıyp alǵan, endi mine jer mol dymqyldan qara-kúreńdene býsanyp jatyr. Erteńgisin dúkenine kelin esep-qısapqa kirisken Aıjan tynym-tynyshtyq tappaı, shań basqan eski kıim-keshekterdi aýdara otyryp bir migiri bolmaǵan: túski de, keshki de taǵam jaıyn Maıra oılap, bul aldyna qoıǵan asty da qulyqsyzdaý iship, tekserilgen zattardy retteýmen júrdi. Sonan dúkenin jaýyp dalaǵa shyqqany osy. Qapyryq úıden keıin qońyr salqyn kóshe tynysyn keńitip, bir túrli sergitip jiberdi. Aqtańdaq, surǵylt qaqyralardyń túsi ońyp, capǵyshtanyp, tórtburyshty shaǵyn terezeleri jýylyp kóz qýanta jylt-jylt etedi. Osy eki-úsh kúnniń bederinde bastary qosylǵan úsh adamnan óz janyna tartyp, baýyrmaldyq, ystyq iltıpat sezindirgeni mynaý bitik kóz, sary jigit. Qaısar da, Maıra da bóten kórinbeıdi-aq: áıtse de Salamat elgezek, tipten qamqor. Mine, dúkenniń esigin qattap, bekitip te tastady. Endi qaıtý jón... Qońyr salqyn, maqpaldaı jumsaq tún. Ol basyn kóterip aspanǵa qarady. Eki erkekpen Maıranyń quryq tastam jerde ıirilip, ózin kútip qalǵandaryn múlde umytqandaı beıqam, áldeneden júregi órekpı lúpildep tereń kúrsindi.

— Áı, Aıjan, qaıtpaımyz ba?

Bul Maıra úni. «Nege asyǵady? Úıinde kúıeýi kútip qalǵandaı janyǵady da júredi. Barysymen búk túsim uıyqtaǵannan bóten ne bitirem deıdi sonsha. Keshe Qaısar eptep tamyryn basyp kórgen, mańyna jýytpapty. Dúkennen shyǵar tusta Maıra «ket ári» emestigin sezdirip áýlekilene Qaısarmen de, Salamatpen de súıisti. Mundaıda erkek ataýlynyń emeksip, dámelenetini aqıqat. Qaısarmen ońasha ketti. Bylaı shyǵa jalt berip, qasyna mańytpapty. Pushaıman Qaısar onysyn shaǵyna maǵan syr ǵyp aıtty. Al, sol Maıra: «Aıjan-aý, bul dáýren eki aınalyp keler deımisiń, shoshyna shorshyp túspeı sen de myna ińkár eki jigitke aq betińnen bir súıgizseıshi», — degen. Bunysy nesi? Arandatýy ma, joq álde meniń Salamatty... syılaıtynymdy ańdaǵany ma? Iá, men ony jaqsy kórem. Áıtse de ol meniń sezimimdi bilmeıdi ǵoı. Ras, aqymaq baıym saý emes dep oılaıdy... Men amanmyn... El de sonyń yńǵaıyna baǵyp, jazyqsyz jazǵyryp júr...»

— Aıjan, seni úıińe deıin Salamat shyǵaryp salady. Biz kettik endeshe... Qaısar, báıbisheńe asyǵyp turǵan joqpysyń? — dep Maıra qarakóleńke kisi aıaǵy sıregen kósheni basyna kótere, sebepsizden-sebepsiz syqylyqtaı kúldi.

«Mundaıda qaı erkek yǵystap, ne kúmiljip, tipti ishteı asyǵyp tursa da syr berip shynyn aıtqan; qaıta ata qazdaı qoqyraıyp: «qatynymnan qoryqqandaı meni kim deısiń-eı?!» — dep shyǵa kelmep qashannan beseneden belgili. Oıpyr-aı, saıqaldyqtyń da túri kóp-ay. Qytyǵyna tıip, namysyn qaıraýyn qarashy, á?.. Iá, qyzyq ómir... Mosqal adamnyń taban astynan elpeń-selpeń etkeni de ersi eken-aý. Áne, ol qara kók plash kıip, sý ótpeıtin juqa, qońyr oramalyn tamaq astynan oraı, judyryqtaı basyn jutyndyra tartqan Maıranyń oń jaǵyna — bir, sol jaǵyna — bir shyǵyp júr. O, nesi-eı? Ýyzyna jaryǵan qulyndaı Maıranyń oınaqshýy da búgin bólek. E, endi túsinikti boldy?! Qaısar onyń qaı jaq qoltyǵynan alýdyń jónin tappaı álek te...»

— E, táıir-aı... sen asyqpasań biz daıyn ǵoı. Júr...

Qaısardyń úninde senim mol. Tanaýy jelbirep barady.

— Áı, qaıdam, sózi kóptiń isi az deýshi tuǵyn. Ha-xa-xa...

— Al, Aıjantaı, biz kettik. Mynaý táteńniń sózi ótip, shydatar emes. Salamat, sen Aıjandy shyǵaryp salarsyń. Erteńge deıin qaıyr-hosh, — dedi Qaısar bulań quıryqtanyp turǵan kelinshektiń qoltyǵynan batyldana alyp.

— Joldaryń bolsyn!

Bul — Salamat. «Synyqtan ózgeniń bári juǵady» degen-aý: kóńiline jelik bitti me, qalaı áńgirleı ún qatty. Aıjan kisi aıaǵy ábden sıregen kósheni jańǵyryqtyra myna jigittiń sóılegenin bir jaǵy jaqtyrmaı, bir jaǵy áldeneden ólerdeı qysylyp tur.

— Aıtqanyń kelsin, — dedi Qaısar Maırany qoltyqtaı uzap bara jatyp.

«Qudaıym, bul erkekterdiń birinen-biriniń ne artyqshylyǵy bar? Bári de — Qýan ǵoı. Quzǵyn da qursaǵy tolsa — toq, peıili aq. Sonda ol aq pa? Jo-joq, ózi toıynsa da, kózi ash. Qaıtkende ilip túsem dep qulqynyn oılaýdan bir tynbaıdy. Qaısardyń da, Salamattyń da táńiri qosqan, tómen etekten ómir-qosaqtary eki kózderi tórt bop osylardyń tirlik jolyna gúl bitse dep moıyndaryna burshaq salyp otyr. Bulardyń júrisi mynaý... Já, Qaısardiki sýǵa ketken tal qarmaıdynyń kebi deıik. Qajyǵan, qaljyraǵan kári keýdeniń sońǵy tuıaq serpisi — jigittiktiń tátti dámin tatyp qalý armanynyń qaraketi. Al, súıip qosylǵan jarynyń bazarly taǵynyń máýe-baǵyn erkin aralap, lázzattanyp úlgermegen Salamatqa ne joryq? Álde qarttar aıta beretin qaıran jıyrma bestiń jeligi me? Tumsa boıdy kernep, basqa shabar qyzý qannyń ishtegi jylan qurty esirip, ińkárlatyp bara ma? Áı, bilmeıim»...

Ol aýyl kóshesiniń qaq ortasymen aqyryn aıańdap kele jatqanyn qazir sezdi; sezýi muń-aq eken, jalǵyzdyǵy jetim kóńildiligi esine túsip, bir túrli jany qulazyp sala bergen, ol eriksiz tóńireginen tirek izdegendeı jaltaqtap qaldy. Aınala kózge túrtkisiz qoıý qarańǵylyq. Lypa jelsiz, typ-tymyq tún. Eki kún boıy tolassyz jaýǵan jańbyr búgin túske jaqyn basylǵan; mıdaı ezilgen sazdy jolda manadan taıǵanaqtaı kele jatqanyn Aıjan endi sezgendeı elegize irkildi; bes qanat úı ornyndaı býaldyrlanyp shalynǵan qaqtyń jıegine toqtaǵanyn da jańa ańdap tur. Sál qarys qadam attasa, túsip ketkendeı edi.

Árıne, ony irkiltken qaq emes. Eki-úsh kúnnen beri ylǵı da oń qoltyǵynan ustap, shyǵaryp salatyn Salamattyń osy qazir janynan tabylmaǵany bolatyn; mynaý túnde jalǵyz qalǵanynan úreılenip keledi. Jańa dúken aldynda jolqosshylyq, bildirip, ilesken sıaqty edi, qaı tusta kóz jazdy soǵan qaıran. Ol erkinen tys tereń kúrsindi. Iá, jalǵyziliktilik te jaman. Ásirese tómen etek áıel zatyna tipten qıyndyǵyn kim bilgen?! Jel ótindegi qańbaqtaı aýyl ósegi bir sony jelbiretip, quryqqa syryq jalǵap áketedi. Kim aıtty, kim qoıdy ony toqtatý da, bilý de tiri azap. Qýannan alǵash bezingen túni ózin bir bostandyqqa jetkendeı sergek sezingen; sóıtse tuqymy qurysyn aldamshy tirlik eken ǵoı. Ekinshi kúni Qýannyń qýatty qushaǵyn, erkektigin saǵynatynyn Fatıha qarıanikinde tań aldynda shoshyp oıanyp sezindi; jyly tóseginen jerinip, qońyr salqyn ózen jaǵasyna kelip, tańǵa deıin kóz ilmeı otyrǵany bar.

El qulaǵy — elý. Bireý sol bir sandalysyn kóripti de, elýi qulaqtanypty. Erteńine-aq gý-gý etisti. «Oıbaı-aý, Aıjan qanshyq eteginen qaǵynypty. Tún uzaǵy ózen jaǵasynda sendelip, jalańaıaq sý keshipti. Jalǵyz neǵyp júr? Jyndanǵannan saý ma? E, munda bir gáp bar árıne?! Anaý jas revızor jigitpen ashyna deıtin. Sonymen bolǵan ǵoı», — desip jónelisti.

«Er namysy — el namysy» degendeı sol bir oshaqtyń joǵyn joqtap, namysyn, abyroıyn jyrtysqandaı syńaılary baıqalady; nıetteri túzý. Shyntýaıtyna kelgende, kesel jasap, ýshyqtyryp keterlerin bilmeıdi. Aýyl peıili — oshaq buzbaı, ádepten aspaý. Ol úshin aýrýdyń keseldisiniń aldyn alǵan lazym. Ózge áıel de kórsin dedi me, Qýandy jaqtap attandasyp, Aıjandy bólektep, kezdesken jerde syrt aınalysyp jatyrqaýdy tapty. Aýyldan sál uzap, mań dalada jalǵyz qalǵanyna moıynusynyp unjyrǵasy múlde túsip ketken Aıjan ózinen quryq tastam sońynda áldekimniń aıaǵyn ilbı basyp jaqyndap qalǵanyn ańdady. Qara kóleńke dalada erbıip, qylańdaı shalynyp keledi, «anyq sonyń júrisi. Árıne, Aıjan onyń ústindegi sholaq, aqshyl plash pen basyndaǵy qońyr qalpaqty ajyrata alǵan joq; áıtse de kúndiz kórip, kózi qanyqqannan ba, bir sát erkinen tys sol ózi biletin beınede elestetip úlgergen edi. Bul jerde kıimniń túr-túsiniń nege qajettiginiń baıybyna baryp, ol túsingeni de, uqpaǵany da aqıqat: úrikken sezim tóńireginde kereksiz eles, oıdyń tegin bolmasyn, sebepsizden-sebepsiz oralmasyna da basyn qatyrmady. Ózińe ińkár jigittiń kıimi turǵan dostaryna shekti ystyq tartyp, kóńil kózine jylyushyrap qoıa beretinin túısingennen ekeni kámil; áıtse de sol plash astynda búlkildeı soǵar jigit júreginiń kúnnen-kúnge bir ózine yntyqtyǵyn uqqan saıyn úreı molaıyp, ári qyzyq ta kórinip barady.

Onyń nesi qyzyq? Aıjan muny aıtyp túsindire almaıdy. Áıteýir Salamattyń ińkárligine tańdana júrip, bóten bireýge qımasyn sezedi. Sezedi de: «betim-aı», — dep uıalǵan da bolady. «Áıeli, bala-shaǵasy bar, basy baılaýly erkek emes pe? Men de ánebir buıdamdy úzip ketken erkin áıelmin be ekem?» — deıtin álgi bir seziminen úrkip. Qazirgi mynaý jigittiń keıinshektep, unjyrǵasy túse, batyldyǵynan aırylǵanyna qýanady; «súıetini ras bolǵany ma?» deıdi múláıim tańdanyspen. «Apyr-aı, á?..

Jeńil, ázil-qaljyńǵa júırik, ashyq aqjarqyn edi?! Aýyldan uzasymen qoltyqtap alatyn. Úzdige sybyrlap, ystyq demimen qulaq túbimdi qytyqtaıtyn. Keshe tún ol múlde bólek minez tanytty ǵoı. İlkide kúldirgi, ádepsiz áńgime shertip ezý jıǵyzbaǵany qaıda... Besqonaqtyń seldete quıǵan jaýynyn da umyttyryp, aýyldan áýdem jer uzatyp áketti. Sonsyn bir qaraýytqan eńsegeı, mol maıanyń yqtasyn betine qaraı bastap: «Jańbyr saıabyrlaǵansha aıaldaıyqshy, Aıjan», — dedi. Ol kez Aıjannyń qarsylyq bildirip: «Qoı, oıbaı, kóldeneń kóp kózdiń birine iligermiz. Maıdanger kúıeýimdi tastap, soqa basymmen shyqqanymdy keshpeı, aýdandyq gazette jazyp, onsyz da masqaralady. Kúnáqar — men, Qýan — taza. Týra aıtpasa da senimen ekeýmizdi qosaqtap, «tegin emes» — dep júrgenip óziń de bilmeısiń be?» — deıtindeı shamasy qalmaǵan. Salqyn sanasyn jaýyn aldyndaǵy aıqaı jel, ala-quıyn qýyp áketip, marǵaý denesin eren qyzý bılep alǵan bir sot; jańbyr da sýytpaı, qaıta otqa quıǵan maıdaı qulyn múshesin ábden qyzdyryp barady. Maıanyń yq betine kep tyǵylyp, saıa tabý ǵalamat bir qyzyq usynys sıaqtanyp jarysa kelip qatarlasa tura qaldy. Qıǵash soqqan jaýyn beımezgil dala kezgen ekeýden kóz jazyp, maıa tóńiregin tysyr-tysyr pispeleı, tinte izdegendeı ǵajap minez tanytqan. Al, ózińe tımeıdi. Ekeýi únsiz. Bir-birine qaraıdy da kúledi. «Jańbyrdy aldan tastadyq aý», — deıtin tárizdi. Endi, mine ekeýi de áldeneden qýystana, aqyryn tizelerin qushaqtaı otyr.

— Aıjan. — dedi Salamat úzdige. «Úni netken bıazy jumsaq edi. Taǵy da aıtsynshy...» — «Aıjantaı...»

«Aıjantaıy» nesi-eı?! Tú-ý, ne degen ersi edi. Sábıdeı erkeletkeni qyzyq.. Álde nazy ma? Qýannan ómiri estimegen sózim. Bir túrli ishimdi jylytyp jiberdi. Endi nege úndemeıdi? Taǵy... Taǵy da aıtsyn da. Alaburtqan kóńilinde úmit te, áldeneden sekemdenip úreılený de bar. İrzalyǵyn sezdire osy qazir burylyp qarasa jigit onyń beıkúná jaýdyraǵan janarynan bárin kórip, ustalyp qalardaı qysylady.

Dala jeli ysqyryp tur. Jaýyn da qurǵaq, ystyq tabaǵa salyp qýyrǵan bıdaıdaı bytyr-bytyr, sytyr-sytyr etedi; qara-kóleńkege úırengen kózi qıǵashtaı soqqan jaýynnyń aq kireýke seldir japqyshtaı qol sozym aldyna kólbeı túsip qalǵanyn shaldy. Bir sát appaq, súırikteı saýsaqtaryn tarashtaı sozyp jańbyr tamshylaryna tosqysy-aq keledi; áıtse de qorqady. Nege? Múmkim mynaý tynyshtyqty buzǵysy kelmeı qınalatyn shyǵar? Álde jigit oıyn bólmesem deı me? Jo-joq, qaıtkende de nazaryn ózine aýdarmasam deıdi. Sekemshil kóńilde úrkektik te, áıelge tán áýestik te bar.

Sezim degen de jumbaq, bir alaquıyn ómir — ystyǵy da, sýyǵy da, kúıinishi de, súıinishi de mol, ápqıly, tipti keıde kereǵar da tirlik. Aıjan sony endi sezindi. «Úmittene qýanyp kelip, renjip qaıtasyń; «apyr-aı, bu jalǵanda táńirge ne jazdym», — dep júrip túńilesiń, kóńilińdi ǵalamat kúırektik jaılaıdy. Nege? «Kórmespin de» deısiń, erkińdi aqylǵa jeńdirip, jaraly júregińdi aıalaı, ábestigińdi munan ári qaıtalamaýǵa bekinip, namysyńdy qaıraısyń ǵoı. Tegi sonyń ózi jalǵan, aldamshy ekenin de bilesiń. Sabyr joq jerde — sana, sara aqyl da dármensiz. Al, tátti sezim aýrýynyń tóńireginde sabyrsyzdyq qashan da arýaqty, erkin istemeıim degenińdi — istetedi, barmaspyn degen jerińe — barǵyzady. Muqalǵan namys, ar da saǵan tosqaýyl emes; qalaı jetip kelgenińdi ańdamaısyń. Taǵy da saǵym synǵan-aq shyǵar deısiń, joq — deıdi ómir (ony sen ol kezde — taǵdyr» deýiń de múmkin), — bir kúıinishtiń — bir qýanyshy bar. Ylǵı qasiret júre bermeıdi, mine saǵan tátti sezim — súıin, shattan, qýan! Ashydan jırenbeı, táttige tushshynbaısyń, qadir-qasıetin bilmeısiń...» Iá, senen ótken sol sátte baqyt ıesi joq.

Qýanmen qansha jyl birge ómir súrse de Aıjan bulaısha daǵdaryp, ári-sári kúı keshpegen edi. Onan ábden jırenip, túńilip, júgen-quryq úzisip ketkeli úsh kún. Úsh kúni — úsh jylǵa bergisizdeı aýyr tıdi; aýyl ashyp aıtpasa da jazǵyratyndaryn sezdire syrt aınaldy. Aıjan ishteı jetimsirep, júdese de syr bermegenimen pendeshilikke urynyp: «Revızıa ótsin, áli-aq ózderiń kelersińder?» — dep el aldynda nyqtanyp júrgen; keshe aýdandyq gazette «Jelikken jeńgeı» degen maqala basylyp, el dúrligisip: «Óı, sen sondaı ma eń?!» — dep tańdanysyp qalǵandaı raılaryn sezdirgende tipten jasyp ketkeni anyq. İlkide bulan-talan ashýlana da almaǵan: «Qudaı, júıkeńdi qurt jesin, ne deıdi? Masqara...» — dedi óz-ózinen syqylyqtaı kúlip.

Orta jasqa jetkende men «jeligippin», «toıyp sekiretin» kórinem. «Ýa, men nege jeligippin? Tórt qyzymdy qutty oryndaryna qondyrǵansha aram tamaqsyń degen sózine de shydadym, taıaǵyna da kóndim. Otymen kirip, kúlimen shyqtym. Mal, aqsha, dúnıe degenderinen ózge ne estidim? «Jeńil júrisim» de joq emes pe qalaı?! Kimmen, qashannan, nege? Buǵan jaýap berilmeıdi, sóz arasy boljam, meńzeý bar. «Bóriktiniń namysy bir», -dep Uly Otan soǵysyna qatysqan el ishindegi eki-úsh Qýan shamalas qurdastarynyń janashyrlyqpen jazdyryp otyrǵanyn Aıjan estip te úlgergen. Bulan-talan keıip, jazyqsyz jazǵyrylǵanyna nalyǵan; keshkisin shaı ústinde Fatıha shesheıge gazetti oqyp berip, dármensizdigine kúıine egil-tegil jylap ta alǵan edi.

Aıjan mań dalada, maıa túbinde kúıeýi Qýanmen emes, beıtanys jas jigitpen ıyq túıise otyrǵanyn múlde umytqan; manaǵy bir tosyn úrkektik te, sekemdik te osy qazir jadynda joq. Jańbyr aralas ókpek jel ys-ys etip ishin tartyp tur. Kóktemniń alǵashqy shýaǵynan kebirsip úlgergen maıanyń mol ylǵaldy boıyna tartyp jupar ıisi muryndy qytyqtap, tynysty keńitip bara jatqanyn da eleýden qalǵan: kóz aldynda sońǵy úsh kúnde kórgen jazyqsyz japasy, yzasy.

Zyǵyrdany qaınap, juqa tanaý jelbezegi dirildeı jelbirep te ketedi. Júzi aqshyldana qýaryp, ózi-ózinen qunysa, jıyrylyp alǵan: «Qulan qudyqqa qulasa, qur baqa qulaǵynda oınar», — degen-aý. Tipti basqa basqa-aq qoı. Maǵan Názıra kúle qarap, keketpek bolǵanyn qaıtersiń. Jáı jyly qabaq tanytyp, sálemdeskenimniń ózin on kún boıy aýzynan tastamaı maqtanyp júretin sorly neme, jetiseıin depti»...

Áli esinde, aldyńǵy kúni ol sútke — «Azyq-túlik dúkenine bardy. Bireý ańsyzda tilin tyǵyp, ashshy shaǵar-aý dep oılamaǵan, beıqam edi. Sekpil bet, bákene, aryq qara qatyn satýshy Názırany ol kópten biletin; «Selhoztehnıkada» isteıtin kúıeýi Bazarbaı ótken jyly alty balasymen qaıyn-jurtyna «juldyzymyz jaraspady» dep úsh márte aparyp tastaǵan. «Apataı, sizdi syılaıdy ǵoı. Ózińiz bir sóılesseńizshi», — dedi emes pe, bitik kózinen jas parlap egil-tegil jylap kelip. Baýyrsaq muryn, qamyt aıaq Bazarbaı: «Qýan aǵa ekeýińiz shaqyryp keltire almaıtyn, ımandaı uııtyn adamymsyńdar. Já, raıymnan qaıtaıyn», — dep et-jeńdi iri denesi irkildeı, mańǵaz kergise de ilkide kóngen. Mine, endi sol eki eli mańdaıy qyrtys-qyrtys, moıny qatpar-qatpar shilmıgen, «r-ǵa tili kelmeıtin kekesh Názıra qyzyl ala kóılek, onyń syrtynan kir-kir aq halat kıip, astynan aq quıqasy kóringen seldir shashyn bastyra kókshil oramal tartyp alǵan:

— Áı, — dedi kelte murnyn pysh-pysh etkizip. Aıjan munyń «áıi» kim degendeı tańdana jan-jaǵyna qarap edi, sóıtse ózine arnalypty. — Aıjan, saǵan aıtam... Tipti kóp toqtatyp qalamaısyń ǵoı, muqym. Jas jigitpen seni... netip bylaı... ashyna deıdi. Lac pa? Seniń ne bilgeniń bal, á?

Aqshasyn tólep, ydysyna sút quıdyryp úlgergeni mundaı abyroı bolar ma?! Áıtpegende syrt aınalyp kýrs beretin; syılas, ár istiń jón-josyǵyn biledi-aý degen ózge de aýyl áıelderiniń mynaý qabaǵyna sál bult úıirilip, kóńili pás kezinde aıaýshylyq sezdirmeı, áldenege aıyzdary qanǵandaı qyzyqtaı eleńdeskenderi: «Á, bálem kekireıip ketip ediń, qalaı eken? Iá, qudaı shoq-shoq!» — deskendeı jymyńdasa qalǵandary janyn túrshiktirip qana ótpeı, shıyrshyq attyryp, zyǵyrdanyn qaınatty.

Kún alabult edi. Sonan ba, tań áldeqashan atsa da aınala kógildir munar tartyp turǵan: dúken aldynda, kóshe jıeginde aq qalaıy flágalardyń ortasynda Názıra: órt shalǵan aǵashtyń butaǵyndaı sıdıǵan, qara-qoshqyl, jińishke bilegindegi kúmis bilezigi, ár saýsaǵyna talǵamsyz tizgen saqınalary jylt-jylt etip, áıelder usynǵan aqshany kir halattyń ezýi yrjıyp ketken qaltasyna súńgitip jiberip, ekinshi qolymen sút quıyp máre-sáre. «Sizder áýlıe kórgen Aıjanyń osy ma? Biz onyń betine uıatyn óstip shyjǵyryp bir-aq basamyz. Ne isteıdi ol maǵan?» — deıtindeı tipten kerdeń. Nebir beren aýyz áıelderdiń mynaý únsizdikteri — moıyndaýlary tárizdi uǵylyp Názırany múlde esirtip jiberdi.

— Áı, qara qanshyq, saǵan da jan biteıin depti ǵoı. Oý, osydan eki apta buryn jyly oshaǵyńnan bezip, tún ortasy aýa mysyqsha mıaýlap, ıtshe qyńsylap kep tabaldyryǵym aldynda: «Jalastyla kól, apataı, jalǵanda jaqsylyǵyńdy umytpaıyn», — degen kim? Sen emes pe eń? Baısyrap men saǵan kelippin be, ne ottap tursyń? Qaıdaǵy, kimmen ashyna bolyppyn? Qudaıǵa shúkir, meni baıym tastaǵan joq. Ketsem de, kelsem de — ózim. Meniń jáıimdi jaılap, kúıimdi kúıleımiz dep qımalaryń qyshymasyn, álde maǵan!.. Ó, nesi-eı, «ashyna» dep kókigeni júziqaranyń. Áı, sen óz baıyńa ıe bop alsaıshy onanda, basqada jumysyń ne?!

Názıra sup-sur qaltıyp qalǵan. Aıjannan tegeýrindi qarsylyq kútpegeni haq. Ári áıelder ózine biraz jel berip: «Názıra kisiniń bet-júzine qaramaıdy ǵoı. Kúl-búlteńdi bilmeıdi, ótkir. Pysh-pyshy joq jan», — dep qoıǵan da, áldeqandaı jaǵdaı týsa qoldaıtyndyqtaryn da ańdatqan tárizdi. Názıra aqyly kelte, oń men solyn túgendeýge; tereń oılaýǵa ker jalqaý edi. Áıtpese, aýyl áıelderiniń Aıjannyń syrtynan ǵaıbattaǵanmen jeme-jemge kelgende olardyń nege syrǵaqsıtyndaryn túsinse kerek. El aldynda Aıjan aq kóńil, qoly ashyq — qonaqjaı adam. Úıiniń tabaldyryǵyn attaǵan tiri pende qara sý men nan aýyz tıip shyqsa da, qoı soıyp qonaqasy jegizgennen beter razy bolatyn, ony Názıra da talaı basynan keshken. Qýannyń tarylyp, jaqtyrmaı otyrǵanynyń ózin ázil-kúlkimen jýyp-shaıyp jiberetinin aýyldyń úlken-kishisi de biledi. Sońǵy kezde Qýan aty ystyq iltıpatpen aýyzǵa Aıjan arqyly túsetin, qurdastary: Ózin qoıshy sonyń, bir atym nasybaıǵa tatymaıtyn. Qýanǵa aqsha berseń jaqsysyń», — dep ájýalaıtyn. Oınasa da oıyndaǵysyn aıtty-aý degendeı sóz tórkini sıyrquıymshaqtanyp ketetin.

Aýyldyń kóri-jasy Aıjandy ýádege beriktigine qaraı da syılaıdy. İzdegenderin dúkennen taýyp alatynyn, ýaǵda etse «bastyqqa kerek edi», ne «bolmaı tur ǵoı» — dep syrǵaqsymaı kómektesýge ázirligin is júzinde dáleldeıtinin jasyrmaıdy, súıine maqtan etedi. Qara ormanynan bir sabaq jip almaı shyqqany da Aıjan basynyń qunyn asyrmasa tómendetken joq. Júrgen jerinde kúıeýi haqynda bóten sóz aıtpaı, aryzdanbaı, sóz tartqaly áldekim «dúnıeqońyz-aý ózi» — dese: «Mańdaı teri, eńbegine alǵan aqynyń ne aıyby bar?» — deıtin. Erkek ataýly ishteı sonysyna tánti. Endi jalǵyzilikti, basy bos bop shyǵa kelgende keshegi syrlas áıelderdiń deni kúıeýleri áýeıilenip, Aıjandy tóńirekteı me dep qaýiptenedi. Árqaısysy qoldarymen ustap, kózderimen kórmese de erikterinen tys onyń ádemiligin, minezge baılyǵyn moıyndaıtyn da qaralaýǵa tyrysatyn. Olary jınala kele, «kóripti», «solaı deıdi ǵoı» — sıaqty gý-gý ósekke aınalyp quryqqa syryq jalǵanyp jatqany anyq. Aıjanǵa, árıne, munyń bári jumbaq. Názıra qylyǵynyń shymbaıyna batyp ketýi de sol sebepti. «Esemdi jibermedim-aý» dese de, áli yzaqorlyǵy janyn qydyrtyp otyr. «Oıpyr-aı, men beıbaq qaısysynyń ala jibin attadym?! Ne jazdym? «Sen» degen jerim káne? Munshalyq óshikkenderi nesi?»

Ol janyn jegideı jegen aýyr oıdyń zapyranyna shydamaı, ózegi órtene qozǵalaqtap, tereń kúrsindi, kóktemniń alǵashqy shaǵyrmaǵynda jel qaǵyp, keýip úlgergen maıanyń shóbi sytyr-sytyr etti. Aıjan áldeneden sekemdene, ańsyz jigit nazaryn ózine burǵanyna ókindi. «Ne istesem? Fatıha shesheı kútip, eki kózi tórt bolǵan shyǵar, Salamat», desem be? Oıpyr-aı, myna jaýyndy tún netken ǵajap, á? Qýan ekeýmiz osyndaı túnde úıden uzap nege qydyrmadyq eken...» Áıtse de kóńilindegi kúdigin emes, Salamat janarynda jylt ete túsken úmit otynan shoshynǵanyn sezdire:

— Jaýyn tańǵa deıin basylmas, — dedi Aıjan úni buzyla dirildep. Júregi lúpil qaǵyp, tynysy tarylǵandaı da bop barady.

— Aıjantaı, tońdyń ba?..

«Úni ne degen jumsaq. Túý-ý, onyń maǵan keregi ne? Beti ashylmaǵan qyzdaı qylymsyp, mıaýlaǵan nemdi alǵan. Salamat tipten batyldanyp ketti ǵoı. Óı, bu qaıtedi-eı?! Qamqorlaǵansyp, qushaqtap belimnen tartqany nesi? Jiber deıinshi... Entigip ne kórindi? «Aıjantaı, janym...» deıdi ǵoı sybyrlap...»

Ol Salamattyń yntyq únimen birge betine ystyq deminiń tıgenin áleýetti qoly moınyna oralyp ta úlgergenin sezindi; ilkide qaramaǵa sypaıy, bıazy minezdi, úsh kúnnen beri ortaq til tabysyp, syılasty bop qalǵan jigittiń tosyn qylyǵyna qalaı, ne isterin bile almady. Keýdesinen ıterip, jaǵynan tartyp jibersem renjıdi-aý dedi me, ón-boıy titirenip, serpile turyp ketpekke tyrysty. Dúleı ińkárlik sanasyn bılegen jigit kelinshektiń qazirgi ári-sári kóńili ortaq bir sheshimge kelmeı alasurǵan sátin dál taýyp, moınyn bosatyp, qypsha, ash belinen ustaı tartyp ózine ystyq, ántek ashyla túsken erninen úzilte súıip qaldy. Jezókshelik minezinde joq, ómirińde Qýannan ózge erkekti bilmeı kelgen Aıjannyń qytyqshyl qulyn múshesi dir etip, júrek túbindegi qysyr jylany oıanyp júre berdi. Ystyq qan betine shyǵyp, basyna shapty...

«Oıbaı-aı, uıat-aı... Mynaý qaıtedi-eı?! Keýdesinen nege ıterip jibermeımin?... Jibershi... Oı...»

Sonan keıin de ekeýi maıa túbinde ún-túnsiz uzaq otyrǵan. Salamat úsh balasymen áıelin tastap, bir aıdan keıin kelip alyp ketkisi keletindigin bildirdi. Aıjan jigit usynysynan bas tartty. «Jo-joq, — dedi ol. — Men Qýannan ózgeni súımeıim...» «Aırylǵanyń ótirik ne?.. «Joq...» «Túsinbedim?» «Sen meni keshir... Pendeshilikpen násip-qumarlyqqa berilermin dep ómiri oılaǵan emes edim. Shyn jigit bolsań, osy bir áıeldik álsizdigimdi eki dúnıede jan balasyna sezdirmessiń deıim. Ótinishim osy... Men seni súıem ǵoı, Aıjan...» «Mende ol sezim joq. Keshir... « Men kútem?!» — dedi.

Qatpar-qatpar adam ishiniń burylys, bultanaǵy kóp-aý. Qýannan op-ońaı qutylyp. basynyń bostyǵyna qýanyp júrse de, jalǵyzdyqtyń aýyrlyǵyn alǵashqy kúni-aq sezgen: ósek-aıań bel alǵanda tipten kúızeldi. «Men kimge kerekpin? Bári de tórt qubylań túgel bolsa — syılaıdy», — degendi jıi aıtatyndy tapty. Mine sondaı jaǵdaıda Salamat: kútem» dep otyr. Áli de bireýlerge kerekpin, adam retinde ǵana emes, áıel haqynda da qadir-qasıetim joǵalmapty-aý», — dedi ishteı qýana, erteńgisin túndegi ýaqıǵany eske alyp...

Ol týflıiniń ushymen jol jıegin shuqylap, uzaq oı ústinde turyp qalǵanyn, Salamattyń ózine jetýin kútip irkilgenin, onyń eki qadam taıaý kelip ún-túnsiz toqtaǵanyn baıqaǵan joq. «Batyl-aq sıaqty edi». Sol túnnen beri quty qashyp, Aıjandy kórse abdyraıtyn Salamat; osy qazir de álsin-áli tamaǵyn keneı jótkirinip qoıady.

«Esep-sanaq ústinde de elpildep, bárin ózi tyndyrǵysy kep: «maǵan ber, eseptep tastaıyn», — deıdi. Endi, mine bir aýyz til qatyp, oıymdy bólýge júregi daýalamaıdy, Úni shyqsa men beıne úrkip, ushyp jóneletin qus tárizdimin. Baıaǵyda jigit kezinde Qýan sondaı edi. Ylǵı úıdiń qasyna kelip sólmıip turatyn. Salamat ta... Buniki de shyn sezim be? Nege til qatsa renjitip alatyndaı batylsyz?..

— Salamat, osy shyǵaryp salǵanyń da jeter. Saǵan raqmet. Qaıta ber, — dedi Aıjan daýystap.

— Qoryqpaısyń ba?

— Joq... Áne, úı de kórinip tur ǵoı.

— Áli de júreıik te, Aıjan...

— Jo-joq, qaıtyńyz, — dedi Aıjan qatqyldaý ún qatyp.

Jigit munan ári qadala túspeı, tez kelisip:

— Maqul... Maqul, Aıjan, — deı berdi.

Ala kóleńke túngi dalada Aıjan ony kózimen uzatyp sap, jylt-jylt jetim shamnyń jaryǵy kóringen úıge qaraı jedel qadymdaı jóneldi. Jaýyn sýy degdı qoımaǵan sary saz balshyq jolda aıaǵy taıǵanaqtap ketip barady. Búgin bir Fatıhanyń keshki shaıyna keshikpeı jetsem deıdi. Tús aýa kelgen Qýannyń áli Fatıha qarıanikinde ekenin ol, árıne, bilgen joq.

* * *

Daǵaradaı keń bólme shymyldyq peshpen ekige bólingen eken; kire-beris aýyzǵy úı aıadaı, tipten shaǵyn-aq. Esik kózine taıaý qazandyq, onan sál joǵary betoramal kólemindeı sharshy tesik qaldyrylypty; sonan túsken býaldyr aq tozańdaı zársiz tórgi bólmeniń jaryǵy qazannyń qara-qoshqyl qaqpaǵyn sıpap ári asyp, kire beris buryshtaǵy beti ashyq, sý toly temir shelektiń ústine baryp uıyp tur.

Tórgi bólmege óter esikke taıaý, oń qolda shaǵyn tereze syǵyraıady: onyń alaqandaı shynylarynyń saý tamtyǵy qalmaǵan, shytynaı jarylyp-jarylyp ketipti. Ár qıly qaǵazdan - barmaq eli tilip, jaryqshaqtardy asa úlken uqyptylyqpen jamap-jasqaǵansha da talaı jyl bolǵan sıaqty: aýyl úıiniń kópshiligine tán jeldetkishi joqtyqtan ishten qystyń bozqyraý túnderinde ystyq bý, jylylyq tartyp, syrttan sýyq jel, topyraq keýlep, kir shalyp ystanǵany sonsha aıqysh-uıqysh, sarǵysh ala jamaý, ájimdeı battıyp kózge túrpideı tıdi. Qandaı shýaqty kúnde de jaryq óter sańylaý az; búgingideı bultty, jaýyn-shashyndy kezde múlde óleýsireı, janyńdy qulazyta túsedi. Ashyq kók boıaýmen syrlanǵan jaqtaý aǵashynyń da ár jeri ketilip, qasqyr tistene, astynyń aq eti kórine aqsıyp qalypty. «Bul terezeni soǵystan keıin men salyp bermep pe edim?» MTS-taǵy bir dosynan ólerdegi sózin aıtyp surap alǵan. Sonsyn syrdy aýtkomnyń keńsesin jóndep jatqan jumysshylarǵa jolyǵyp, on somǵa ázer túsirdi. Jetilik maı shamnyń jaryǵymen túnde otyryp syrlap shyqty. Fatıha qarıanyń: «erteń de kún bar ǵoı, uıyqtap tynyqsaıshy», — degenine qaramaı asyǵys istegeni esinde.

Úılengenge deıin Fatıha qarıanyń osy tamyn panalady. Tabıǵatynda elgezek, sharýa bala Qýan az ǵana kúnde qoranyń tóbesin ashyp japty, úıdiń esik, terezesin jóndedi. Óz aldyna oshaq quryp tútin tútetkenge deıin aýyldyń kóp jetimine shapaǵaty mol tógildi. Burynǵy áıelinen náreste kórmegen edi... Keıin Aıjanǵa jolyqty; «Beý, ómir-aı... Ýaqyt ozǵan saıyn seniń túniń de — tań, qysyń da — jaz sıaqty kórinedi eken-aý. Sol kezde senen túńilip, soǵysta nege ólmedim dep oıladym-aý. Tiri tirligin isterin eskermeppin ǵoı. Iá, Aıjan... Aıjannyń ózi bir ómir... mol shýaq ákeldi-aý. Tú-ý, «shýaq ákeldisi» ne? Ne dep baram? Ras, ol kúlegesh, aqjarqyn bolatyn. Ezý tartsa tóńiregi shýaqtana qalatyn... Áýeli jeńil qaljyńdasyp júrdi. Sonsyn sózderi jarasty. Aqyry til tabysty. Fatıha qarıanyń septigi tıgeni de ras. Áıtse de bir qýanyshtyń bir kúıigi bar dep burynǵynyń adamy tegin aıtty deımisiń. Aıjan tabaldyryǵyn attasymen yrysy molaıdy, dóńgelengen sharýa basy quraldy, sábı súıdi. MTS-tan ótkelshilikke aýysyp, úı turǵyzyp aldy. Maılyq, sýlyǵy birdeı Aıjan bilek sybana kirisip, qaımaq bulǵady, irimshik, qurt qaınatty, ony bazarǵa aparyp satyp tıynnan pul qurady, balalar mektepke bardy.

«Oıpyr-aı, ýaqyt shirkin netken júırik edi. Keıde ótkelge keler jolaýshy aıaǵy sırep, parom ústinde otyrǵanynda jazdyń uzaq kúni bir jyljymaı qoıatyn: ol kezde qaıdaǵy-jaıdaǵy oı ıirimine túsip alyp, shıyrlap shyǵa almastaı kórinetin. Sóıtse bári beker bopty. Sonda saǵat tilindeı júregińniń tyqylymen birge jarysyp ýaqyt ta sýsyp jatady eken de. Erteńgisin tósegińnen týra jýynyp, aına aldyna kelgenińde qoıý qara shashyńnyń arasynan kúmis shyrmaýyqtaı jylt etken aq seleýdi janaryń shala qalsa, eriksiz titirkenip, tańdanasyń. Neden qalaı, qashan aǵardy dep taǵy da dalsyń. «E, táıir-aı, — deısiń ózińdi-óziń aldarqatyp, — biz ne kórmedik. Maıdannan aman oraldyń. Ólim men ómirdiń ashshy-tushshysyn tattyq. Ashtyqtyń da, toqtyqtyń da nendeı qıametin sezindik. Náreste súıip, oshaq quryp, tútin tútettik. Shashtyń aǵarmas sharasy káne? Ýaqyt tereze turǵaı qara tasty da mújip taýyspaı ma?..»

— Qýanjan, aınam... tórlet! — degen tórgi bólmedegi Fatıha qarıanyń úni onyń oıyn bólip jiberdi. Ol árıne, qaı tusta aıaǵyn shalys basyp, dúnıeqońyzdyq jolǵa túskenin, sútteı uıyǵan jyly uıasynyń bereke-bazaryn buzyp, qutyn qashyryp alǵanyna mán bermedi. Tabıǵatynda keń minezdi Aıjannyń sońǵy on jylda tuıyqtalyp, kórshi-qolańmen aralasýy, kezikken jerde burynǵydaı shaqyrysyp, qoltyqtasyp ekeýiniń barýy nege sırep ketkenine de tańdanbady; teginde qonaqtyqtyń artynda qaryz júretinin «shaqyrsań — barasyń», — dep áıeline jıi aıtatynyn da umytqan edi. Bir kezde óz týǵan anasyndaı jyly qabaq tanytyp, mynaý jupyny qaqyrasynda toıyn toılap qyzyqtaǵan Fatıha qarıa da sol tusta qaǵajý qalǵany anyq. Tam-tumdap qol ushyn berýi de sıredi. Iá, júdeýshilik kirip terezesine deıin búliner jóni bar. Qyryq jyl az ýaqyt emes...»

Ol tereń kúrsine tórgi bólmege etti. Oń jaq qabyrǵaǵa taqaý bolyskeı temir kereýet tur. Ústinde qyzyl ala japqysh, eki qozy qaryn jastyq, biriniń ústine biri qatarlaı sándi jınalǵan. Tórde mol qarasur, qońyr oıýly órnegi bar tekemet. Qos terezeniń aralyǵynda uzynsha, qyzyl ramaly aına. Tekemet ústinde jasyl sátenmen tystalǵan kórpe, eki ushy tikireıip jastyq jatyr. Quraq kórpe qazan tusyndaǵy tesikke taıaý tóselipti. Ol Fatıha qarıanyń daladan kelgende otyratyn orny; shymyldyq peshke jaýyrynyn taqaı jaıǵasatyn ǵoı. Qýan kózi osynyń bárin áp-sátte sholyp ótti; kópten bas suqpasa da úı-ishiniń qarapaıym jasaýy múlde ózgermegenin kórip, bir sát oǵan da tań. Sol jaq qabyrǵada eki qyzyl jıekti rama: birinde shaly men qarıanyń úlkeıtilgen sýreti, ekinshisinde jypyrlaǵan ár qıly úlkendi-kishili balasy Dáýrenniń klastas qurbylarymen toptanyp, jeke túsken fotosýretteri.

Esikke jetip qalǵan qarıa keri burylyp:

— Qýanjan, men samaýryn qoıaıyn. Áp-sátte qaınaıdy ǵoı. Sen sál damylda, janym, — dedi.

— Maqul, apa...

Keń etek kóılegi kóleńdeı qarıa aýyz úıge shyǵyp ketti. Qýan aqyryn tize búkti de, ústindegi qońyr kostúminiń aldyńǵy qos ilgegin aǵytyp, etegin keıin serpe otyrdy. Penjagynyń astynan kıgen kóıleginiń jaǵasy sary jaǵal kir, qyrtystana esilip tur. Shala jýylyp, ótektelmegen tárizdi: joǵarǵy túımesi aǵytýly eken; óz-ózinen qýystana qol ushymen tartyp, túzetken boldy. Aýyz úıde shaı qamymen kúıbeńdep júrgen Fatıha qarıa kórip qalmasa neǵylsyn degendeı jaltaqtaı, qazandyq tusyndaǵy tesikke kóz júgirtip qoıdy. Sosyn astyndaǵy jasyl sáten kórpe emes, beıne bir shyny sıaqty aıalaı. kústi qolymen sıpaǵan, ystyq alaqany janǵa jaıly sál dymqyl, syzdy sezindi. Aıaǵyn kósile tastan, irgesindegi qus jastyqty aldy da shalqalaı jatty. Ala-kóleńke bólme ishiniń qońyr salqyny qoıý tynyshtyq áldıinen beı-jaı kúı keship qalǵansyn damyldamaq bolǵan; kezi ilinbeı qaıdaǵy-jaıdaǵy ári-sári oı ıirimine túsip ketip, uıqysy shaıdaı ashyla berdi.

Ańdasa, bul úıdi, úı muny tosyrqaıtyndaı ma, qalaı? Áli esinde kenje qyzyn uzatarda Aıjan Fatıha qarıany shaqyraıyq dep ótingen: «Qıyn kezde pana boldy. Sol úıden enshi alyp, tútin tútettik. Balalarymyzdy baǵyp-qaqqan, qolqabys etken joq pa?» — dedi. Sonda Qýan jón-josyqsyz tarylyp: «Oıbaı-aý, basqa qonaq az bop otyr ma? Jeti túnde ózennen ótkizem dep júrem be?» — degeni jadynda. «Ózimizge ózimiz kelip, jetiskensin tanymaǵandaı... mensinbegendeı bul qylyǵymyz uıat qoı». «Meıli, el ne demeıdi. Eki týyp bir qalǵanymyz ba?!» — dep shirengen; qaıta aınalyp soǵarmyn, tabarmyn-aý demedi ǵoı. Endi mine osy qazir áńgimeni qalaı, neden bastaryn bilmeıdi, bu da betke shirkeý, erkindikke, baýyrlastyq sezimine tusaý. «Ótken kúnniń belgisi joq», — deıdi qazaq atamyz. Oý, beker sóz, Bári esepti... Ýa, nege eriksiz qıpaqtaımyn? Fatıha qarıa jyly iltıpat bildirgen saıyn meıirimdi ana júzine týra qaraı almaı qutym qashyp, abdyraımyn? Tiri pende osy úıge bar dep meni zorlaǵan joq. Nege keldim?..

Áıteýir aýyl shetindegi mynaý jetim qaqyra sońǵy kúnderi nazaryn tartyp, kózine jylyushyraýmen bolǵany anyq. Sarala tańnan ekindige shekti ózennen árli-berli jolaýshylardy ótkizip, paromnyń beldeý temir arqanyn shirene tartyp turyp ta qaraıtyn; bir kezde ólerdeı jekkórgen sary qanshyqtyń úrgeni de qulaqqa jaǵymdy. Aıjanǵa jaqyn júrgenniń bárine bólekshe iltıpatyn, yntyzarlyǵyn sezinedi.

Daladaǵy jaýyn tyrs-tyrs tereze shynysyn shertip tur. Aýyz úıden temir shelektiń tutqasynyń shyldyry qazanǵa sýdyń saryldaı quıylǵany estiledi. Fatıha qarıa as qamyna kiriskende, ne is tikkende ózge aýyl áıelderindeı sambyrlap, ne tyqyldap tynym tappaı sóılegendi bilmeıtin; shyjyldaı ándetken samaýryn túbine tize búgip, baıyzdanǵanda ǵana tilge keletin. Kún ekindige aýdy ma, qalaı; ala-keýgim bólme ishi kúńgirttene, burysh-buryshqa qozy quıryq kóleńke úıirilip úlgeripti. Qýan janary úıdiń tóbesin japqan úsh-tórt, ábden qara-kúreńdene ystanǵan, ár jeri yrsıa jarylǵan beldeý bórenelerge aıaldady; áne, onyń ústine baý-baý qamys jigin keltire, qıýlastyra tóselipti. Tóbesine topyraq jaıyp, sylap tastalǵanyn ol kórmese de kóz aldyna elestetip jatyr. Soǵys aldynda barsha úı bitkenniń solaı salynatynyn biletin. «Iá, — dedi ol óz-ózinen kúbirleı kúńk etip. — Mynaý, ortańǵy qara-kúreń beldeý bóreneni qýalaı tartylǵan aq jipteı sym elektr shamyniki. Kóz baılandy emes pe?» Qýan kóńilin aýyz úıden qylańdaı kirgen Fatıha qarıa bólip jiberdi; kenet birdeńe syrt etkendeı bolǵan, bólmeniń orta tusynan sham jarqyraı jandy. «Qaıran jaryq dúnıe-aı... Adamnyń kóńilindeı netken keń ediń. Jańa ǵana qarsydaǵy shymyldyq pesh eki búıirdegi qabyrǵa keýdeni qysyp, anaý kóldeneń tartylǵan bóreneli tóbe de eńseni basyp, tym taryltyp turǵandaı edi; bári-bárisi áp-sátte yǵysyp, bıikteı, shalqaıyp ketti. Qabyrǵadaǵy shynyly ramaǵa salynyp ilingen sýretter de sekirip, joǵary shyǵyp sáýlelene jylt-jylt etip tur.

— Ýf!.. — dedi Qýan erkinen tys kádimgideı tynysy keńigenin sezdirip. Aýyzǵy bólmege qaıta bettegen Fatıha qarıa qonaǵynyń oqys únin qulaǵy shalsa kerek, kúlimdeı burylyp:

— Jalyqtyń-aý, qaraǵym-aı?! Qazir shaı daıyn bolady. Sál shydaǵaısyń, Qýanjan, -dedi. — Kóp keshikpeı Aıjanjan da kelip qalar...

— Eshteńe etpeıdi, apa. Asyqpańyz.

Qýan basyn jastyqtan kóterip, maldasyn qura otyrdy.

— Biz ony kútpeımiz. Bir shaıdyń baby tabylar deımin. Et jaǵy tapshylaý, sóge jamandamassyń apańdy.

— Túý-ý, apa-aı... Tipten mazalanbańyzshy. Shaı da jetedi.

— Já, sál damyldaǵyn. Men birdeńe kóńirsiteıin, — dep qarıa aýyz úıge shyǵyp ketti.

Tilge kelip, biraz baýyrmal sózdiń basyn qaıyryp úlgergenine Qýan jadyrap, aradaǵy kireýke shymyldyq túrilgendeı marqaıyp qaldy. «Bul kisiniń aldynda pálsingendeı ne ótkizip qoıdym. Týǵan anamnan beter «qaraǵym» — dep erkelete ishtartyp, baryn aıamaıdy. Múmkin ol sonaý maıdannan oralmaǵan jalǵyzy Dáýrenin meniń bolmysymnan taýyp qýanatyn da shyǵar? Talaı jyl qarym-qatynasty úzip, óz aıaǵymmen kelsem de jatsynyp, tosyrqamaı qabyldady emes pe?! Nege?.. Keıýana óz bireýler mundaıda syrt aınalyp: «ádiram qal, qajet ediń», — deri kámil. Fatıha qarıada ol joq. Kim biledi, shaı ústinde... kóńirsitip júrmese...» Qýannyń aıaq asty, áp-sátte unjyrǵasy qaıta tústi; óziniń áıelimen «ısha» deskeninen keıingi bir kúnderi ózen jaǵasynda qarıamen kezdesken keleńsiz jaıyn endi eske alyp qobaljyǵany anyq.

Osy aýylda badyraq kóz, maı muryndy kelgen, bir aıaǵy joq, maıdannan Qýannan buryn oralǵan, qyzylshyraıly Ysqaq degen muǵalim bar edi. Etektileý aýzyn ózgeshe bir sánmen búre, oımaqtaı ǵyp kórsetýge tyrysatyn kerbezdikten de quralaqan emes. Ásirese qoıý qara murtyna peıili bólek-aq; jalǵyz sáıgúligin baptap, daıyndaǵan serideı jyltyrata vazelın jaǵyp álek. Qurbylastary: «Yqsaq-aý, dúkenniń bar vazelıni seniń murtyńda, bizge de birdeńe qaldyrsań netti? Synyq súıek qoıdyń quıryq maıy qurymaǵyry saǵan jetpeı me?» — dese jaıyla túsken jaıyn aýzyn jym búrip: «Qurǵaqsı jel tıse jaryla beretin eringe vazelınnen shıpa dárý joq», — deıtin. «Quıryq maı taba almaı jaǵypty dep tiri pende oılamaıdy. Shúkirshilik malymyz bar». Ras, on shaqty qoı-eshkisi, bes-alty sıyry qorasynan arylǵan kezi joq. Ózderi bir kóp aǵaıyndy, ósken áýlet. Aǵa-qaryndastary da osy aýylda mol. Ákesi men sheshesi de tiri, qolynda otyr. Maıdannan kelisimen úsh jyldaı orta mektepte muǵalim bop, dırektormen sıyspaı ústinen aryz jazyp ornynan túsirtip tynǵan; aýdandyq oqý bólimi jańa dırektor jiberedi de, ol bilimdileý, qaısar eken, Ysqaqtyń dáýkestiginen qutylýdyń ońaı jolyn taýypty. Aýdandyq gazetke jýrnalıser ylǵı da jetpeıdi; sondaı bir utyrly sátti paıdalanyp ádebıet pániniń muǵalimi Ysqaqty aýdandyq partıa komıtetiniń úshinshi sekretaryna kirip, tilshilikke usynyp jiberipti. Pysyqsha dırektor óziniń ústinen Ysqaq jazǵan aryzdardy qomaqty papkanyń ishinen bir-birleı shyǵaryp, daýystaı oqyp, kádimgi bir kórkem shyǵarmany talqylaǵandaı jelpinip onyń jazý tásiliniń sheberligine, tiline sekretar aldynda shimirikpeı baǵa beripti-mys.

Sóıtip Ysqaq aýdandyq gazettiń ádebı qyzmetkeri bolady. El kúle áńgimelese de, tilshiligine shek keltirmeıdi. Aqyry sol orynda uzaq jyl istep, jaqynda pensıaǵa shyqty. Endi ortanshy uly jýrnalıs. Qýannyń áıeli Aıjan úıinen bezipti, «áýeıilenipti» degen jylandaı jorǵalaǵan ósek aýyl kezip jónelgende birinshi dúrlikken, «bóriktiniń namysy bir» — dep quryqqa syryq jalǵaı jónelgen osy Ysqaq. Sol kúni-aq ol Qýandy tapty. Keshki shaıyn endi aldyna alǵan Qýan Ysqaq keler-aý dep oılamaǵan; ózindeı maıdangerdiń sóz ańǵaryn sezgende erkektik namysy qozyp, yzadan qylǵyna býlyǵyp qaldy. Ashý — dushpan ne istetpeıdi; ári ylǵı da betine týra kelip, bireý «sen» dep kórmegen Qýan İsqaqqa áıeli jaıynda ashy zapranyn laqyldata tókti-eı deısiń...

«Ákesin tanytamyz», — dedi Ysqaq ádetinshe úırenshikti sózin aýzyna alyp. Qalam, qaǵaz da tabyla ketti. Mashyqty til alǵashqy qarqynda aryz jazýǵa oıysqan, aıaǵy mysqylǵa, ajýaǵa aýysyp júre berdi. İsqaq munyń kóp jyl gazette istep, feleton jazyp mashyqtanǵan aýrýy ekenin kesh ańǵardy. Sol-aq eken eńbegin jaıdaq, domalaq aryzǵa qımaı alasura irkildi. Endeshe ne istegen lazym? Qaǵazǵa ne túrtse de esep-qısaby qatar jarysatyn Ysqaq óńdeý ústinde jýrnalısik baǵy janbaı-aq qoıǵan erinshek, bolbyr balasyn oılady. Keıingi kúnderi redaktor jigit: «Yseke, balańyzdyń jýrnalısik qabyleti joq. Bir oryn izdestiresiz-aý deımin», — degendi jıi qulaqqaǵys etip júrgen. «Á... Endi kórsin... Sol balamnyń atynan bereıin», — dedi ol. Qýan muny da keıin bildi. Ol aryz ǵoı dep oılaǵan. Jelikken jeńgeı», — degen feleton jarq etkende bir-aq kórdi.

Renjýdiń, ne qýanýdyń da jónin tappaı, el aldynda yńǵaısyzdanyp qysylsa da, syr bermeı: «Osynyń ózi durys shyǵar. Aýyl birge kúıinip, qyzynar Aıjanǵa: Aqylǵa kel, óz oshaǵyńdy sýytpa» der dep kútken. Bári kerisinshe shyr aınalyp, alshysynan túspeı, búk boldy.

Muny bıshara-aı... qaıtsyn-aý», — deıtinin, músirkeıtinin oılamaǵan. Qatar-qurby, jekjat-juraǵat qana bolsa birsári, júzi tanys jas ta, kári de kezdesken jerde jalpalaqtaı sálemdesip, aıaýshylyq bildire júzine úńiledi. Bar jaı-jaǵdaıdy óz aýzynan estigisi keletinderin ańdatyp, qyzynysa «qorlatpaımyz», — desedi. Keıi lepirip: «Sizdeı jigit kóshede jatqan joq. Asqaqtaýyn qoımasa, talaq etińiz. Qatyn tabylady, — dep kúıindirdi. Qýannyń áıelin súıetinimen sharýalary joq. Oıpyr-aı, bul el buzylǵan ba, nemene? Bútindeı me desem ushyndyrýǵa áýes qoı», — dedi buǵan túsine almaı. «Neni de bolsa oılanyp, aptyqpaı isteıinshi. Adasýym jetti emes pe?! Aıjanymnan birjola kúder úzdirer túrleri jaman ǵoı», — dese de, aqylǵa salǵany aqymaqtyqqa uryndyryp tyndy. Teginde, kisi óltirgen adam sol zulmattyq jasaǵan jerine bir soqpaı ketpeıdi deıdi. Kim bilsin ras, ótirigin. Qýan kisi óltirip kórmegen. Al, qaı shaıtannyń túrtkenin túsinse ne deısiz, gazette feleton jarıalanǵan kúni, jaýyndy túnde súmireıip Aıjannyń dúkenine jetip barmasy bar ma?! İs-qaǵazdaryna esep-qısaptaryn jazyp, ún-túnsiz otyrǵan tórt jan oryndarynan sozalańdaı kóterilip úreılene, úrpıisip qaldy. Aıjannyń júzi synyq eken. Qýandy kórgende sup-sur bop ketti. İle janary sýyq tartyp:

— Iá, jaı ma? — dedi.

— Aıjan...

— Bilem, meni «jelikken» depsiń. Oqydym... Balalaryń da meniń abyroıymdy asyrǵanyńa qýanyp jatqan da. Raqmet, Qýan... Raqmet... Aldyńnan jarylqasyn, — dep úni dirildeı syrt aınalǵanda, bir aýyz tilge kele almaı shyǵa jónelgeni de osy qazir esinde...

Ótken kúnderdiń elesinen kók jaýyryny shymyrlaı titirenip Qýan basyn jerden julyp aldy. Shymyldyq peshtiń qazandyq tusyndaǵy jaıalyqtaı tesiginen kólkı kirip, jaıyla túsken býdan qýyrdaq ıisin sezip ol jutynyp qoıdy. Azannan beri nár syzbaǵanyn da umytqan; dámdi taǵam ıisi tanaý qurtyn jybyrlatyp, silekeıin shubyrtyp jiberdi. Manaǵy bir Fatıha qarıanyń «Aıjan da kelip qalar» degen jubatý sózi, endi kóńilinde sekemdik týǵyzyp, erterek «qalaı qaramdy joǵaltam» dep otyr. «Tezirek as iship ketsem», — deıdi.

Fatıha qarıa mol etekti kóılegi kóleńdeı kirip, aldyna dastarqan jaıdy. Zamatta týralǵan nandy tárelkege salyp ákep qoıdy: qant, maı da ár kelgeninde shaǵyn dastarqannan oryn taýyp qalyp jatyr. Qýannyń qýyrdaqty kúter tózimi taýsylǵan edi; qarıa aýyz úıge bettesimen qalaıy qasyqty sary maıǵa kósip jiberip, bir japyraq nanǵa jaǵa saldy da, eki urtyn semirte bultyńdatyp jóneldi: áldeqaıdan bireýdiń tańdana, ári jany ashı qarap qalǵanyna mán bermedi. Sál-pál toıat tapqansyn ǵana eńsesin jıǵan da tóńiregine urlana kóz júgirtken; janary qazandyq tusyndaǵy tesikten syǵalap turǵan qarıany shaldy, o da, bu da óz qylyqtarynan ábestik taýyp, júzderin taıdyryp jiberdi.

Úıme tárelke qýyrdaq ta keshikpeı jetti. Samaýryn shyjyldaı kep, dastarqannyń esik jaq etegine táshtıe qonaqtaǵan: onyń qasyna qos búıirindegi tórt buryshty terezesinen ishte janǵan pilteniń qyzyl tili jylt-jylt ete kóringen kerosınka oryn tepti. Peshke jaqyn jatqan kórpeni búktep, astyna basqan qarıa judyryqtaı basyn shalqaq ustap, samaýrynnan aq qumanǵa sý quıyp jatyr. Endi bir aınalysta:

— Qýanjan, qýyrdaqty sýytpaı al... Maǵan qarama, qarǵam, — dedi ol. — Qazir shaı da daıyn bolady.

— «As ıesimen tátti» degen, apa. Ózińiz de aýyz tıseńizshi.

Qýannyń kelgenine qýanyshyn jasyra almaı álsin-álsin súısine kóz tastap qoıady; kópten kórmegen týǵan balasyna degen saǵynysh ón boıyn bılep júrgende tosynnan tabysqandaı máz. Aq qumanǵa shaı salyp, kerosınkanyń ústine qoıyp ta úlgergen edi. Sonsyn ol aqyryn qozǵalaqtaı túsip, aldyndaǵy aǵash qasyqpen tárelkeden qýyrdaqtyń birer túıirin ilip aýyz tıdi. Jiti qımylynda tamaqqa degen tábetinen góri myna qonaǵyn eliktirip, jesinshi, ishsinshi deıtindeı nıet basym. Túski asyn keshteý iship, toqtyǵy áli tarqamaı Qýan kóńiline bola qaýjańdap jatyr.

— Al, qar-raǵym, maǵan qarama. Men álginde ǵana shaı iship, ile túnnen qalǵan sorpa-sýdy da talǵajaý etkem, — dedi ol shalqaıa eńsesin jıyp. Sholaq jeń qara barqyt kamzolynyń janqaltasynan kóldeı mol oramalyn shyǵaryp, ájimdi aqquba júzin, qus murnynyń ústin aqyryn sorǵytty da: — Ibaı-ı, sorpa demekshi... mássaǵan bezgeldek, qoı meni qoı... osy umytshaqtyǵym ba?! Oıbaı-aý, Quttyaıaǵyma nár tatyrmappyn ǵoı! Itaıaǵyna sorpa quıyp, súıek-saıaǵyn berip keleıin. Qazandyqtyń qasyna daıyndap ketip edim. Sen, qaraǵym, erkeksiń qarpı asap jeseıshi. Men qazir qas-qaǵymda oralam...

Fatıha qarıa basyndaǵy jaýlyǵyn qunjyńdaı túzep, eki umtylyp: «Oıbaı, belim», — deı ornynan sozalańdaı kóterildi de, esikke bettedi. Mol etekti kók ala kóılegi kóleńdeı jelbirep aýyz úıge shyqty. Temir kastrúldiń syldyrlata qaqpaǵyn ashqanyn, jerden kóterip alǵanyn Qýan tesikten kórip otyr. Áne, ol syrtqy esikti ashyp, tabaldyryqtan attady.

Aıjan neǵyp keshikti? Qaıtatyn ýaǵy boldy emes pe?» Qýan eki urty búlkildeı qýyrdaqty biraz eńserip te tastady. Toıattaǵannan keıin ǵana qýyrdaqtyń neden jasalǵanyna kózi toqtady. Deni qaryn-quryn, qoıdyń bas quıqasy, úıitilgen tóstik, ultabar, ashshy shek eken. «Iá, qasaptan arzan báske bere salaǵyn qalǵan-qutqan de. Áıtse de qandaı dámdi-eı? Pıazdap, buryshtap ish maıǵa qýyrypty. Tamaq pisirýge tipten sheber-aq. Sol baıaǵy únemshil qalpy. Qaıtsyn-aý... Joqqa júırik jete me?! Birdi-ekili qoıdy soıyp ákelsem be?» — dep oılady da, Qýan taban asty onysynan aınyp, ilki adamgershilik, óz seziminen taıyp ketti.

Dúnıeqońyzdyq úsh-tórt kúnde boıdan arylyp, qulantaza bolar minez be?! Jyldar boıy birtin-birtin sińgen ádet qoı. Ádet... Iá, ol tán jarasyndaı ońaı jazylmaıdy. «Synyqtan ózgeniń bári juǵady», — deıtin ǵoı. Bu neǵyp Aıjanǵa juqpady. Árıne, Qýan bulaı oılaǵan joq.

Jıǵan dáýletińdi talan-tarajǵa salyp, úlestirý ońaı. Myqty ekensiń, káne saqtap kór. Ras, sen onyń raqatyn kórip, zeınetińe jumsasań birsári... İri qaranyń birin satyp, el-jer aralaǵan lazym. Aıjan qudaı jarylqap, jyly oshaǵyna oralar kún týsa, anaý Máskeýde oqyp júrgen Narıman balama qarjy salyp, ne baryp qaıtpaımyz ba? Aıtpaqtaıyn baıaǵy ózimdi gospıtalda emdeıtin Vıktor Petrovıch sol Moskvada turam dep hat jazǵan. Úıden Aıjan bezinetin kúni alǵanmyn. «Biz de sizdiń balańyzbyz, — dep ediń, kelseıshi izdep», — depti. Bıyl jetpis segizge tolatyn kórinedi. «Sen meniń Volodáma uqsaısyń. Aqjarqyn, qonaqjaı, keńsiń. Men seni osy mineziń úshin súıip qalyp edim. Balam, sol kezdegideı ashyqpysyń? «Narıman degen kúıeý-balam Moskvada aspırantýrada oqyp júr», — depsiń ǵoı hatyńda. Bizdiń úıdiń ádiresin nege bermegensiń? Kempirimiz ekeýmiz úsh bólmeli jaqsy jaıda turamyz. Men qazir profesormyn. İship-jemimiz mol. Tipti bizdiń úıse jatyp oqysyn da?! Maǵan nemere emes pe? Densaýlyǵymdy suraısyń, «posylkamen et jibereıin be? — deısiń. Raqmet, nıetińe balam. Et Moskvada da jeterlik. Densaýlyq jaqsy Qazaqstanǵa jolym bıyl túsetin sıaqty. Sondaı jaǵdaıdyń reti kelse, senderge mindetti túrde soǵamyn, balam...» Daladan Fatıha qarıa kirip, Qýannyń kóńili bólinip ketti.

— Oıpyr-oı, myna besqonaqtyń sylbyr jaýyny tolastar bolmady-aý, — dedi titirene silkinip qarıa. Samaýryn túbine júreleı tize búge jaıǵasyp jatyr. — Mashınanyń ishine tas tústi me, qaınamapty ǵoı...

Ol prımýstyń ústindegi aq qumannyń qaqpaǵyn ashyp moınyn soza ishine úńildi de, syldyr etkize qaıta japty kóıleginiń uzyn, keń jeńi túrile, sińirli, taramys qoly shalynǵany sol edi; álgi prımýstyń tetigine qaraı baryp qaldy. Zamatynda prımýstiń búıirindegi sirińke qorabyndaı terezesinen pilteniń kóterilip, ystyqtyń molaıǵany ańdaldy: qas qaǵymdaı-aq qımyl, al, Qýanǵa osy bir kórinistiń ózi sylbyr, ólerdeı baıaý sıaqtandy. Júris-turysy shıraq qarıanyń tipten kárilik jeńip, shabandanyp, bolbyr kúıge túskenin de Qýan jańa ańdaǵandaı edi. Jańaǵy bir «ishine tas tústi me, qaınamapty ǵoı», — dep onyń taryqqan úni de Qýanǵa jat. «Iá, ózi de burynǵydaı qaǵylezdiginen aıyrylǵanyn moıyndaıdy eken ay... Ýaqyt shirkin de qatygez», — dep oılady ol. Sonaý Qýan soǵystan kelgen jyly da Fatıha qarıa buǵan mosqal tárizdi seziletin. Endi eseptese, otyzdyń ishinde ekende Aqjarqyn, ázilqoı tuǵyn. Birde jaǵadaǵy qańsyǵan qara qaıyǵyn jamap-jasqap jatqan Qýandy baıqamady ma, qalaı, ózenge sý alǵaly bet alǵan ol aıaq astynan daýryǵa daýystap: «Áı, Málish babýshka, shoshqa Jaıyq ne gonı, jardan qulaıdy. Sýǵa ketedi de propal bolady. Sonsyn úlken skandal, beda krıchat qylasyń?» — dedi.

Kún kókjıekten qylań bergen tańǵy shaqta daýsy jańǵyryǵyp, ózen boıyn qýalap baratqanymen isi joq. Iinaǵashynyń basyndaǵy bos, temir shelegi syldyr-syldyr etip, aq kóılegi jelbireı, tik jarqabaqtan ózi bir qyryndaı túse berdi. Tómendegi qaırańda turǵan Kúni onyń kimge daýystaǵanyn alǵashynda ańdamaǵan, eńsesin jıyp árirek kóz júgirtip edi, eki-úsh toraıyn ertken iri shoshqany qyzyl jyńǵyl shybyqpen qaıyrmalap júrgen tomashadaı aqsary qarıany shaldy.

Kórshiles, qolynda kelini, úsh-tórt nemeresi bar seksenniń bel ortasyndaǵy orys kempiri... «At, aıdar taǵýǵa sheber qaıran aýyl-aı?!» — degen sonda Qýan eriksiz ezý tartyp. Edilbaı qoıyndaı emes, málish appaq, kishileý, názik. Álgi qarıa aýyldastarynyń ázil-qaljyńyna úırengennen be, mynaý Fatıhanyń saqtandyra «málish babýshkasyna» mán bermedi, qýtyńdaı «kısh-kısh, okaıannys» - dep shińkildeı, shoshqany jarqabaqtan keri qýyp júr. Artem degen shaly ótken jyly dúnıe salǵan. Úsh balasy da maıdanda... El bul qarıany qurmet tutyp, syılaıtyn. Kúzgi soǵymdyqtarynan ótkelshi Artemdikine»- dep sybaǵa beretin. Artemdi Qýan da kóre qalǵan; bala jasynan qazaq ishinde ósken ol el dástúrin qatty qasterlep, tilge júırik edi. Ózenge qashan kelme, Artem ýaqytpen sanaspaı arǵy betke ótkizil salatyn, sonda Qýan kúnderdiń-kúni men osynyń ornyn basarmyn-aý dep oılamaǵany kámil. Mine, ózi de endi ótkelshi...

Áıtse de Qýan oıy munan ári tuıaq serippedi. «Men nege Artemdeı elge jaıly, syıly emespin»,- demedi. Onyń kishige «qaraq» dep turatyny, úlkenge «aǵasy», qatar-qurbysyna «aý, tamyr», — deıtindeı jyly sózi kóp-tin. Qýan men Aıjannyń toıynda bastan-aıaq otyryp, Jaıyq kazak-orystarynyń ánin de salǵan edi. Jańaǵy «málish babýshkanyń» úni ǵajap súıkimdi tuǵyn. Artem de dúnıeden ótti. «Beý, ǵumyr-aı...» Balalary sol jyldary maıdannan oralǵan, qazir qalada turady. Balaly-shaǵaly, din aman dep estigen. Tabıǵatynda tuıyq, saıaq minezdi Qýannyń o bastan pálendeı olarmen aralasy joq. Ras, Artemniń úlken uly Iýrıı áskerden kelgen jyly MTS-ta istedi; táýir mehanık edi. Alty aıdan keıin qaladaǵy iri zavodqa ornalasyp, úıin kóshirip áketti. Sol az ǵana merzimde jumystas bolsa da Qýan onymen til tabysyp, shúıirkelesip kete almaǵany ras. Bári osynyń Fatıha qarıanyń mosqal tartyp, qımyl-qozǵalysynyń marǵaýlyǵynan oıǵa oralyp otyr. «Iá, kárilik te kúlgenge jaqsy...» Qýan aqyryn basyn kóterip, kóz qıyǵyn urlana, samaýryn túbinde keselerdi súrtip alańdaǵan qarıaǵa júgirtip jiberdi.

Kóz shirkinniń de ýyty bólek-aý. Beıqam Fatıha qarıa bireýdiń ózine qadala qalǵanyn denesimen sezgendeı jaltaqtaı túsip, Qýan janaryn ustap úlgerdi; jigit aǵasy yńǵaısyzdana júzin taıdyryp aldy. Áıtse de qarıa áp-sátte sabyrly qalpynan tez aıyǵyp, asyǵa, basyndaǵy qaqyradaı jaýlyǵynyń tamaq astynan oraı tartqan ushyn bosatyp jatyr. Jaltaqtaı, tóńiregin sál qarmandy da:

- Qýanjan, qýyrdaq sýyp qaldy ma? Qaıta ysytaıynshy... Tipti jemepsiń ǵoı. Sen Aıjanǵa qarama, óz nesibesi qazan túbinde bar, qar-raǵym, — dedi ol.

— Raqmet, apa... Mazalanbańyzshy, toıdym...

— E, qar-raǵym, senderge mazasyzdanbaǵanda bul tynyshtyqtyń maǵan qajeti ne? Tirlikte adamǵa sergektik kerek. Boıkúıez, beıqamdyqtan saqtasyn, qoıý tynyshtyq molaǵa ǵana jarasqan, qaraǵym. Oshaqtyń oty óship jaryǵy sónbesin de. Úıdiń sáni — shańyraq asty toly sábı úni, kelimdi-ketimdi qonaqtardyń abyr-sabyry. Tilegim osy edi... jete aldym ba, Qýanjan?! Eldiń bir kádesine jaramaı, kereksizdigińdi sezip, elenbegen jaman. Aıjan ekeýleriń ishseńder, jeseńder, qoldaryń qalt etkende tóbe kórsetip tursańdar maǵan sol jaqsy, — dep qarıa kerosınka ústindegi shúmeginen, qaqpaǵynyń arasynan aq sharyq jipteı býy burqyraı bastaǵan aqqumandy oramalmen ustaı túsirip, samaýryn aldyna qoıdy. Qaqpaǵyn ashyp eseleı sý quıdy. — Tek mazasyzdyq qandy qara bastyń qamyna aınalyp, asqynbaǵany lazym. El úshin, kóp úshin mazasyzdyq — áz tirlik. Onan qorqyp, tuıyqtalyp, saıaqtansa ǵana adam pendeshilikke urynady. Marqum shalym, osy úıdiń kisisin aıtam da, ylǵı: «Áı, Fatıha, anaý baǵlannyń etin balamyz úsheýmiz jeı beremiz be? Kóńirsitip qazan kótergensin esiktes kórshi-qolań bas kórsetispeı me eken. Soǵymǵa deıin talaı bar. Qoı tarylma, shaqyr... Elmen birge tatalyq, kóp bolyp yrysymyzdy ishpes», — deıtin ǵoı. Qatyn baıǵustyń bóten ne oıy, ne esebi júrgen. Kúıeýi men balasy qyzylsyrap qalmasyn, sorpa-sýlap birazǵa jetkizeıin degen onyń tyshqan tirligin shal túsinbeıdi emes, baıaǵy qonaqjaılyq ádeti. I-ı, qar-ra-ǵym-aı, sóıtken shal da, bala da jalǵannan ótti. Qatqan nan men qatyqsyz qara shaı ishsek te kúlkimiz ben oıyn-qaljyńymyz arylmaıtyn. Allaý, anaý jetpeıdi, mynaý joq degen sóz estilmeı qańǵyr-kúńgir júrýshi edik.

— Ras aıtasyz, apa... Qazirgi adamdar ǵoı «jetpeı dilep» otyratyn. Bári bar. Ne ishem, ne kıem deıtindeı zaman ba?!

Qýan erkinen tys áńgimeniń bir ushy ózine tıip keterin sezip, qarıa bastaǵan syrdyń betin qyzdaryna, Aıjanǵa qaraı qalaı bura jónelgenin ilkide ózi baıqamady. Adam ishteı óziniń ábestigin sezinip, qysylys tapqanda búkil jan-dúnıesi tutas bir qomaqty urshyqpen ıirilip tastalǵan jipteı júıkege aınalady eken de. Sonsyn ol tóńiregindegi qybyr etken qubylystyń bárin terisimen de qabyldaıtyndaı sergektikke jetedi. Keıde sol beıne qatty buralǵan dombyra shegindeı de eles beredi; sál daýys kóterseńiz, ne oqys jótkirinseńiz bolǵany, qabyrǵada qybyr etpeı súıeýli tupsa da «zyń-zyńdaı» dybys shalmaýshy ma edi: Qýan da bu kúnde sondaı bir sezimtal sekemshil kúıde. Qarıa áńgimesine ilese, erkekten góri áıelge tán sóıleý maqymyna urynǵanyn kesh ańdap, ezýin jıyp aldy. Qazaq qatyn sózin aıtqan erkekti syılamaı, syrt aınalady; ony usaqtyqqa, qasıetsizdikke balaıdy. Fatıha qarıa Qýannyń taban asty óz-ózinen qýystanyp, únsiz qalǵanyn túsindi de:

- Qar-raǵym, shaı ishseıshi... Tamaq ta almadyń, — dedi keseni usynyp. Sóıtip ol balasyndaı Qýandy jaısyz kúıden qutqaryp jiberdi: dáneńe de oıyna kelmegendeı. baıqamaǵandaı raı tanytyp, qonaǵyn eliktire ystyq shaıdy soraptaı ishýge kiristi. — Túý, sen kelip bir jasap qaldym-aý, Táńirim-aý, japadan-jalǵyz otyryp shaı ishýdiń ózi-aq qıyn. Talaı jyl bolsa da úırene almaı-aq qoıǵanym. Aıjan keldi bir jasap qaldym, qaraǵym. Áıtpese kórshilerge baryp, ne shaqyryp shát-shálekeıim shyǵatyn.

- Tú-ý, ne degenińiz? Ras, aıtasyz, apa.

Qarıa Aıjannyń qazirgi keshigýin jaı qydyrys, kelgen revızorlarǵa qonaqjaılyq bildirý etip, eleýsizdeý ótkizip jibergenine Qýan jadyrap qaldy: «Bóten oıǵa joryma, senen basqa kimi bar?» — degendeı kóńil kirbińine jubanysh aıtý ǵana emes, janashyrynyń aqtyǵyna sińimdiligin qońyr únimen de, sabyrly da salmaqty sózimen de ańdatyp ótti. Qýan kóńilinde áıeliniń beti beri qaraǵandaı úmit oty oıanyp, arqasy keńip otyr. Úsh-tórt kúnnen beri áıelsiz jalǵyziliktilikten jalyǵyp, ábden júdegen ol arakidik kúrsinip: «Osydan aman-esen qaıta tabysar kún týsa, aı mańdaıyna jel bop tımespin-aý», — dep júrgen. Endi myna qarıanyń ornyqty áńgimesi ústinde, balalaryna aqsha jibermekke bekinip qalǵany kámil. Keıingi jyldary nesıe soqyr tıyny shetinese, ishi ıt tyrnaǵandaı ýdaı ashyp qoıa beretin ǵoı. Qazirgi keńdigine ózi de aıran-asyr. Áıtkenmen ony oılap, minez-qubylysyn kúıitteýge enjar-aq. Álgi bir úmit elesin joǵaltyp almas úshin sóz tórkinin basqa salaǵa bura turmaqqa oıysty:

— Apa, baıaǵyda meni ólim aýzynan qutqaryp alǵan dáriger týrasynda ózińizge aıtyp em-aý? Esińizde me? — dedi kesesin qaıyra usynyp jatyp.

— Iá?... — Fatıha qarıa oılana kózin jypylyqtatty. Árıne, esinde joq. Áıtkenmen júzinde bilsem degendeı áýestik bar. Qýanǵa sonysy da jeterlik, kep qınalmaı sózin onan ári sabaqtap ketti.

— Vıktor Petrovıch degen... «Meniń Volodáma uqsaısyń», — dep meni bólekshe jaqsy kóredi. Moskvada turady dedim ǵoı. Sol kisi meniń adresimdi taýyp hat salypty. Aman-jaýaby da keldi. Ózi qazir dóı, úlken profesor...

— Iá, baıǵus-aı... Umytpaǵan eken de. Áne, «ulyq bolsań, kishik bol», — degen sol.

— Ras, aıtasyz, apa. Kishik jan. Kúıeý balam Narımannyń sonda aspırantýrada oqyp júrgenin jazǵanmyn ǵoı. «Ol nege meniń úıime túspeıdi. Seniń balań, meniń nemerem emes pe? Kempirim ekeýmiz ǵana turamyz. Kelsin», — depti hatynda. Ne derimdi bilmeı júrmin, apa?!

Qýan qarıanyń «qar-raǵym» degen úninen bir erkindik, qoldaý tapqandaı jadyrap, qýanyp otyrǵanyn kópten mundaı baýyrmal sózdi estimeı tipten saǵynǵanyn da jańa uqty. Úsh-tórt kese shaıdy da terlep-tepship raqattana iship tastaǵanyn sezgen joq. Jaǵasy jaılaý, aıaǵyn bir jaǵyna kósile, jambastaı jatty. Kópten kisi únin estip syrlaspaǵannan ba, qarıanyń qoshtaı sóılep, úlken iltıpatpen tyńdaǵany sherin tarqatyp jelpindirip jibergen edi, ol ara-kidik eńsesin jıyp, shalqaıa túsip: «Ras aıtasyz, apa... deıdi de kúledi. Mine, osy kezde esik ashylyp, bireý aýyz úıge kirdi. Áńgime úzildi.

Ekeýi de jalt qaraǵan, áıtse de qazandyq tusyndaǵy sharshy tesikten kimniń kelgenin ańdaǵan joq.

— Bu kim? — Fatıha qarıa eleńdep otyr. — Aıjantaı, senbisiń, qar-raǵym?

— Iá, menmin, apataı...

* * *

Aıjannyń ashýy úsh táýlikten keıin qaıtty. Al, besqonaqtyń sylbyr jaýyny men jel-quzy áli tynshyǵar emes. Jańbyr saıabyrsysa, qara sýyq ishin tartyp turyp alady; plashynyń shalǵaıynan qabaǵan ıtteı tisteleı julqyp, sál ashylǵan jerden tánińe sýyq saýsaǵyn júgirtip titirentedi. Jyly úıden, ystyq aýqat iship shyqqan Aıjan qarsydan soqqan jelge asa shimirikpeı bir qyryndap keledi. Jer mol ylǵaldan ybylsyp jatyr. Tegi bıyl degdip, qatpastaı qara-qoshqyl bylamyq. Rezına etik kıgen aıaǵyn qaı jerge salmasyn tobyǵyna deıin bylq etip kirip ketedi de, tońǵa jetip keri syrǵanaıdy; toń beıne aına da, balshyq onyń betine jaqqan sabyn ba dersiń. Aspan aıasy da qaınaǵan qorǵasyn kóbigindeı qoshqyldanyp tur. Ár qıly aýyl úıi, aǵash qaqpalary, samannan soqqan sur qaqyralardyń arasyn jalǵastyrar bákene shym aýlalar úsh kúngi jaýynda, jartymsyz jaǵylǵan ákteri múlde jýylyp ketken, qara kúreń, aıǵyz-aıǵyz. Aıjan kóńiliniń aq sharqatyn da osy besqonaqtyń jańbyry lastap, satalaqtap tastaǵandaı ma, qalaı?! Eńsesin jaza almaı eńkeleńdep keledi.

Erteńgisin óriske malyn aıdaı aýyl syrtyna bettegen bes-alty jan búgin jaıdary sálemdesip, «aman ba?», «esenbisiz?!» — dep jatyr. Kúndegiden únderi de bólek. İİİamasy munyń úıinen bezgenin keshirip barady. Adam ylǵı da jamandyq oılap, ókpesin uzaq umytpaı júre almaıdy eken de... ústeleı, qyıampurystyǵyńdy tamyzyqtaı tastap otyrsań ǵana qyrǵı-qabaqtyqtan arylýyń ekitalaı. Áıtpese keleńsiz qylyǵyńdy adam keshedi. Kekshildik qylyq — júıke qurty. Bildirmeı ishten jep, tozdyrady. Ókpe, naz degenińiz de osyndaı sezimniń tórkini.

Aıjan úlken kósheniń bir búıirinen kep bastaý alǵan, ashshy shekteı shubalǵan, ensiz, jel-quzsyz saıabyr kóshege tústi, etek-jeńin júre túzep, esin jıdy. Endi bir júz qadamnan soń shaǵyn alańǵa aıaǵy iligedi de, dúkenge jetedi. Bul Qýansyz ómiriniń tórtinshi kúni. Aıjan úshin tórt jylǵa bergisiz alaquıyn tirlikteı edi. Myna ǵajapty qarańyz, ol osy jerde ǵana óziniń kúıeýine renishi taýsylyp, ishteı aıap kele jatqanyn sezinip irkile berdi. «Nege?» El aldynda ósekke tańyp, gazetke de jazyp masqaralady emes pe? Aýyldastary syrtynan topyraq shashyp, jerge túkirgennen ózge ne istemedi? Sonda meniń ne kúıge túskenimdi oılap pa?

Máskeýdegi qyzymnan basqasy tóńiregimizde, olar da el betine qaraýdan qalsa she? Bári de ákesinen kórmeıdi deımisiń? Qatygez, dúnıeqońyzdyqtyń aqyry bulaı bitýi zańdy ǵoı. Jo-joq, kúnákar bolmaıynshy... Qatygez emes ol. Dúnıeqońyzdyǵyn qaıtesiń, qalaı jasyrasyń? Aıjan shoshyna jaltaqtap qaldy: abyroı bergende áıteýir kóshede kózge tiri pende shalynbaǵan. Áıtpese kóshede seltıip, japadan-jalǵyz turǵanyn kóldeneń bireý kórse qaıtty, aqyl-esten aıyrylypty-aý deýden júzjanbas.

Ol aqyryn júrip keledi. Ár jerde kezikken qaq-soqqa túsip ketpeıin dep, ańsyn-ańdaǵan janǵa usaıdy. «Dúnıeqońyz... Ony kim, qalaı túsinedi? Aýqatty turǵandy jekkórem be? Endeshe úıimnen bezgenim, qalaǵa da ketpek bolǵanym ne? Iá, meniki kóldeneń kózge toıyp sekirý. Aýyl solaı uǵyp otyr. Ádirá qalsyn bári de... Nemenege kúıip-pisem? Ashtan ólip, kóshten... Tú-ý, taǵy ne dep baram!» — Ol oı ústinde aqyryn ilbip kóldeneń kóshege tústi...

Endi eshteńe oılamaýǵa bekinip keledi. «Mine, anaý kóshege shyqqasyn týra alańǵa tartam. Sol jerde dúken, áride aýdandyq partıa komıtetiniń eńseli úıi...»

— Shyraq, esensiz be?..

Aıjan jerden basyn kóterip aldy; oıy bólinip, daýystaǵan adamǵa kóz toqtatty. Atjaqty, iri qońqaq muryn qart janyna jaqyn kep aq taıaǵyna qos qolyn arta búkjıe qarap tur. Basynda túlki tymaq, ústinde mol, syrmalaı qazaq ádebimen tikken, jaǵasyz shapan. Belin áskerı tórt eli bylǵary belbeýmen býyp alǵan, teke saqaly jelbireı:

— Tanymadyń ba, qyzym? — dedi ol.

Keıingi kezde Aıjan bir minez tapty. Tosyn ázilge, ne saýalǵa jaýapty buryn tez qaıyratyn ǵoı. Qazir qatty qysylsa óz-ózinen ishteı tyǵylyp, tilden aıyrylyp máńgirip qalady; sonsyn bylaı shyǵa, oıyna utymdy jaýap sózdiń ne qıly túri oralyp ókinedi. Osy aýyldan jeti-segiz jyldyń tóńireginde Almatyǵa kóship ketken mynaý qarıany erteńgilik aýyl kóshesinde keziktirermin dep kútpegendiki me; aty da esinen tars shyǵyp, tuıyqqa tiregen edi. Balasy Beket ózimen birge oqyǵan. Uzyn qarasur jigit esep sabaǵyna qabiletti bolatyn; mektepten soń áskerge alyndy. Azamattyq mindetin ótep qaıtqansyn Almatyǵa oqýǵa attandy. Ákesindeı emes, mańdaıy jazyq, dóńgelek júzdi, tildi, ótkir tuǵyn. Aıjanǵa talaı márte hat jazyp, kóńilin bildirgen: aýyl sharýashylyq ınstıtýtynyń mehfaginde stýdent ekenin de jazǵan... «Meni kút...» — dep edi, Aıjan Qýandy súıetinin aıtyp betin qaıtardy... Hat úzildi. Umytpasa, Bekettiń mynaý qart atasy. Óz ákesi maıdannan oralǵan joq. Sheshesi kúıeýge tıip, qalaǵa aýysqan. Kempir-shaldyń qolynda tárbıelendi... Qarttyń esimi... Qara... Qarabek, joq... Qarataı. Iá-ıá, Qarataı...

— Nege tanymaıyn, ata... Tanydym, — dedi Aıjan burylyp kelip, kórise qos qolyn birdeı usynyp.

Sál munar tartqan Qarataı qarttyń sińiri, eti qashqan iri qolyn ustaı alǵanda Aıjan óz atasy oıǵa oralyp, qolqasyna ashshy jas kepteldi: baıansyz ári-sári tirligi, qorǵansyz jetim kóńili, jalǵyzsyrap júrgeni ózegin órtep barady. Bir túrli atasyn kórgen mynaý Qarataı qartqa muńyn shaǵa jazdap, ózin shaqqa ustap úlgerdi; onyń da sebebi bar. Aýyl-aımaq munyń nemeresiniń Aıjanǵa ińkárligin biletin ǵoı. Demek, shal da ony sezetini kámil. İshteı kelinimiz bolar dep úmittenbedi deımisiń dep oılaıdy da, olardyń aldynda ózin kúnáli sanaıdy. «Apyr-aý, bu kisi aýylǵa qashan keldi? Aǵaıyn-týmalaryna soǵyp, qonaqtan júr me?..»

— Oh, aıdalaıyn, tanydym de...

Qarataı qart baıaǵydan «aınalaıyn» degendi buzyp «aıdalaıyn» deıtin; túk ózgermegen, sol qalpy. Qulaqqa jyly shalynar osy bir sóz qazir Aıjan janyn sergitip tastaǵan edi. Áli esinde, mektep bitirip jumys istep júrgen; at jekken eki aıaqty arbamen tús aýa Qarataı qart ferma basyna keldi. Ferma aýdannan alty shaqyrym Saryqoǵa sovhozynda, pálendeı alys emes. Úsh-tórt kekse saýyqshylarmen sóılesip, solardy sońynan shubyrta ilestirip, Qarataı qart shaǵyn fermanyń úıine kirdi. Bulardyń menen bólinip, kúbir-sybyrǵa kóshkenderi qalaı dep Aıjan tańdana, izderin shala úıge bas suqqan, Qarataı qart qasynan oryndyq usynyp, qamqorlaı arqasynan qaǵyp: «Aıdalaıyn, Aıjantaı», — dedi. Qamshysymen etiginiń qonyshyn sabalaı túsip, tereń kúrsindi de:

— Ómir degen de bir bozsholaq atty boq dúnıe ǵoı. Onyń ótkeli buzylmaıdy, kúttirmeıdi. Aıjantaı... Zyrqyrap ótip jatqanyń sol. Mine, sen de es bilip, etek-jeńińdi jıdyń. Bireýge — úlken, bireýge — kishisiń. Mynaý apalaryńnyń da saǵan degende qoıarǵa jandary joq. Aqyldy, sabyrly bala desip otyr. Men seniń osynyńa úmit artam, — dep toqtady. Etik qonyshyna tynymsyz tyrs-tyrs tıgen qamshy da kenet, bir sátke jansyz kúıge túsip tyıylǵan, tórt órmeniń jylanbas ushy aǵash edende sozyla, ıreleńdep jatyr. «Myna kisi ne dep barady? Ómir — baıansyz deı me? Ótkeli nesi?» Qarataı qarıa saqalyn taramdaı sıpap, tamaǵyn kenedi. Aıjan kóńili bólinip ketti. — Aıdalaıyn, bárimiz de pendemiz. Jaryq dúnıeniń qonaǵymyz ǵoı, qaraǵym. Bireýge erte, bireýge kesh keledi ýaqyt beıbaq, qaıtemiz alla ámiri solaı... Balam, atańnyń saǵaty boldy...

Erteńgisin jumysqa keterde atasy «basym aýyrady, qaıtedi», — dep qalǵan: Aıjan oǵan pálendeı mán bermegen de, sál-pál tymaýratyp otyrǵan-aý dep oılaǵan. Talaı márte estigen sózi. Keshkisin jumystan oralǵanda shaıdiki bilem, pátshaǵar qurystaýyn qoıdy-eı», — deıtin. Búgin: «Ata, men jumysqa barmasam qaıtedi?» — degeni de esinde, qarıa kúlimdeı: «Úırenshikti tirlik qoı. Alańdama, janym. Qazir-aq turyp ketem», — dep esik kózine shekti shyǵaryp salǵan edi.

«...Saǵaty boldysy» nesi? Ólgeni me? Baqyldasa almadym-aý»... Aıjan kózinen jastyń qalaı ytqyp-ytqyp ketkenin de sezbedi. Daýys shyǵara almaı, túsi qasha selt etpeı qalǵan; sonan keshkisin egil-tegil eńiredi. Mynaý mine, sol qart.

— Iá, Qýan, balalar aman ba?

— Aman, aǵa... Shúkirmiz.

— Bárekeldi, aıdalaıyn. Eldi saǵynyp, qonaqqa keldim. Erteń júrem. Beketjan da, kishkentaı nemereler de aman. Qalalyq adam bop kettik, ıá...

— Ábden jaqsy...

— Al, aman bol, balam. Sizderdi osylaı bir kórgenniń ózi bizge bir ǵumyr. — dep Qarataı qart ilgeri júrip ketti.

Aıjan úıine shaqyra almaǵanyna ókine, sońynan qarap tur. «Qaıda, qalaı qonaq etem? Ózi de meniń qazirgi jaǵdaıymdy týma-týystarynan estigendi de... Árıne Almatyǵa barǵansyn Beketke de aıtady. O da aıaǵan syńaı tanytyp: «Eı, beıbaq-aı», — der, músirker. Kóńilinde maǵan tımegende tapqanyń jetistiripti degendeı tabalaý, toqmeıilsý de jatar. Meıli ǵoı...» Aıjan osy jerde eriksiz Qýandy oılap, bir túrli onyń da namysyn jyrtyp aıap ketti. «Báribir Qýan men úshin senen... Beket maǵan jaqsy. Súıgenim ras. Ol sen bilgende qandaı edi? Esińde me? Aqjarqyn, kóptiń syılasy bolatyn. Kezdeskende kúldirgi áńgime aıtyp, ezý jıǵyzbaıtyn. Talaı ret jaraqattanyp, san qıly aýrýhanalardy adaqtap júrgende estigen ázil-qaljyńdaryn qalaı jyr ǵyp jetkizetin. Ras, qazirgi Qýan bóten...» MTS-te — Qýan, fermada — Aıjan. Keshkisin bastaryn túıistirip, qara nan men shaı ishse de máz kúnder ótti. «Nege ótti?»

Ol burylyp ilgeri júrip keledi. Jańaǵy shal kóńilin álem-jálem etip, kúıeýine degen burynǵy bir ashý-yzasyn umyttyryp ózgeshe arnaǵa túsirip jibergen tárizdi. «Oý, nege ótti? Ólgen eshkim joq. Barmyz... Tirimiz. Qýan meni súıedi. Keshe kesh, Fatıha qarıanikinde: «Keshir meni, Aıjantaı. Men sensiz ómir súre almaımyn», — dep erkek basymen kózine jas alǵanda ne isterimdi bilmegenmin. Oǵan da shúkir... «Jazyǵym ne? Óltirseń de aıtyp óltir. Iá, gazet jarıalar-aý dep oılamaǵanmyn. Adastym. Frontovık dosym ǵoı degen úmitpen ol ıtke shaǵynǵanym bar. Aryzben áıel betin qaıtaram deýim beker ekenin túsindim. Ashý — dushpan ne istetpeıdi. Úıge qaıt. Mine, ákemdeı bolǵan, ólimnen alyp qalǵan Petrovıchtan taǵy da hat aldym. Ekeýmizdiń atymyzdan jazǵanmyn, soǵan jaýaby. Narımandy bizdikine jiber, sen maǵan balam bolǵanda, ol nemerem emes pe?!» — deıdi. «Jolym tússe, habarlap mazalamaı ózim soǵam», — depti.

Teginde men qatty adammyn. İshim qanjylap tursa da, bedireıip: «malyń men úıiń ıesiz ǵoı. Bar. Qaıt... Jeter osy qorlaǵanyń da», — dedim emes pe?! «Ekeýiń de tileýleriń aldyńdaǵy azamatsyńdar. Balalyqtaryńdy qoısańdarshy. Aıjantaı. Anaý estıar qyzdaryńnyń jaǵdaıyn oılamaımysyńdar. Osylaryń ne júris», — dep Fatıha qarıa meni Qýan ketkennen keıin biraz jerledi. Men oǵan da ılikpedim. Áıtse de áldenege ókinip, túnimen kirpik ilmedim. «Bári neden boldy? Iá, ekeýmiz qosylǵansyn kóp keshikpeı áke, sheshe ataldyq. Etimiz úırenise kele elge eliktep dúnıe jıdyq. Birde Qýan oıyndy-shyndy qaljyńdap: «mahra» kóbeıdi me? Anaý jetpeıdi, mynaý joq deı beretinsiń, endi qalaı?» — deıdi bes metr alabajaq sáten ákelip.

Orystardyń kóılek-kónshekke áýes áıelderin kelekelep: «mahra; jınaǵysh degenin estigenim bar. «Mahrasy » — mata. Aıjan aıaq asty ashýlanyp, «mahranyń» balalaryna qajettigin aıtyp, úıdiń tarlyǵyn, saýyn maldarynyń joqtyǵyn Qýannyń betine salyq etti. Balalaryn fermadan maıy alynǵan kók sútpen asyrap kele jatqanyn da qaldyrmady: «Oshaq basyńa paıdań joq, qyrsyzsyń. Ózińdeı eldiń er-azamaty dóńgelengen sharýa», — dep tyndy. Kóp keshikpeı Qýan MTS-tan ketip, ótkelshi bolatynyn aıtty. Tynym-tynyshtyq tappaı ózenniń arǵy betinen, orman ishinen jer alyp úı soqty. Bul sózin ótkizgenine, jeńiske jetkendeı qýandy. Mal basy da qurala bastady. Kúzdikte qasapqa mal aıdaǵandarmen til tabysyp, toqtysyn qoıǵa, baspaǵyn saýyn sıyrǵa aıyrbastady. Kimge puldylaý ǵyp ótkizsem dep júrgen taı-ógiziniń qazyǵy bosap turǵan, onysy da jelini jer syzǵan kórshi kolhozdyń sıyrynyń ornyna etke ótti. Botaly ingendi Almatyǵa kóshkeli jatqan Qarataı qarttan arzan báske alyp, ol keıin tórteý boldy...

Oı ústinde dúkenge qalaı tez kelip qalǵanyn ańǵarmaǵan Aıjan basyn jerden kóterip aldy. Esik qulyptaýly, áli Salamattar joq. «Apyr-aı, bular neǵyp keshigip jatyr». Ol saǵatyna qarady: «segizden bes mınýt ótipti. «Tym erte shyǵyppyn-aý. Qoı, olarsyz esik ashpaıyn, esep-qısap bitkensin bolmasa, qazir kóńilderinde sekemdik týar. Mynaý ne?» Aıjan esiktiń qasynda jatqan bos, eski aǵash shereni qabyrǵaǵa súıep qoıyp, soǵan jaıǵasty. «Jazyǵym ne?» — dedi-aý. Manaǵy bir oı taǵy da san túrli shıyrǵa bastap jónedi. Baıaǵyda osyndaı bir saýalyn aıaq asty Qýannyń qoıyp qalǵany bar. Ol kezde tórt qubylasy túgel. Oǵan ánebir mán bermegeni anyq. Toı-tomalaq, shildehana, múshel toıdyń kóp ýaǵy ǵoı.

Soǵystan keıin, eldiń esin jıyp, eńsesin kótergen shaǵy. Qonaqtyqtan álekeıdeı ańqyldap shyǵyp, qańyraǵan túngi aýyl kóshesin yzy-qıqý kúlki, ázil-qaljyń, shalqyǵan erke ánge toǵytyp jiberýshi edi. Qyz-kelinshektiń ortasynda — Qýan, jigit-jeleń arasynda — Aıjan. Úıden shyǵa ózderin qoshemetshilerdiń qalaı bólip áketetinin áli kúnge Aıjan túsingen emes. Keıde Aıjan qımastaı, bir asyl dúnıesin keshede umyt qaldyrǵandaı da bolatyn; onysy — Qýannyń ǵalamattaı ázilqoı, aqjarqyndyǵy tuǵyn; qulpyra kúlimdep, qaljyń áńgimeni biriniń sońynan birin izin sýytpaı tógiltkende eldi úıirip áketetin sondaıda ol áıelge tán ańǵaldyǵymen úıge kelgende jańaǵy shadyman kúıdi joqtaı, ári ony tap basyp aıta almaı qınalatyn, bir jaǵy kúıeýiniń oqtaý jutqandaı siresip úndemegenine qynjylyp:

— Áı, sen nemenege tymyraıyp júrsiń? Bireýdiń áıelderi men qyzdarynyń aldynda jeldeı esip, erniń-ernińe juqpaıdy. Qudaıdyń joǵyn taýyp aıtyp, ezý jıǵyzbaısyń. Syrtyńnan baıqastap kele jatyp: «Apyr-aı, mynaý burynǵy Qýan ǵoı. Shyn sol ma?» — dep eriksiz tańdandym. İshteı súıindim de, qyzǵandym da. Qazir mine, sende sonyń biri joq. Káne, maǵan da syryńdy jyrdaı ǵyp shertshi. Men olardan kemmin be? — dedi.

— Saǵan ba?

— Iá, maǵan. E, oǵan nemenege tańdandyń-eı? «Saǵan basy» nesi!

— Sen tyńdaımysyń?

— E, nege tyńdamaıym, — dep tósek salyp bolyp, kúıeýine tańyrqaı buryldy. — Ózge qatynda bar qulaq mende joq pa eken?

— Saǵan qaıtyp aıtam? Aýzymdy ashsam bolǵany, qaqpaılap jyrtyq shalbar, balalardyń kıimi, maldyń pisheni, sypyrǵysh, «et pen maı, shaı, qant, kóılek-kónshek te joq bul úıde», — dep sarnap qoıa beresiń. Adam keıde turmystyń kákir-shúkirin umytqysy keletinin sen oılamaısyń. Sony taýyp alyp, kóldeneń tartasyń. Ázil-qaljyńnyń da sıqyrly áńgimeniń de tamyzyǵy — jelpinis, shattyq. Kebek sóz aralasqansyn-aq kóńil júdeıdi. Jańaǵydaı seniń jarapazanyńnan keıin qaıtyp kúlkili jaıdy shertesiń...

Kúıeýiniń myna sózine qapelimde oryndy jaýap qata almaı, ishteı moıyndaǵandaı sál kúmiljip:

— Qoı ári, qur dalbasańdy! — dep shorshyp tústi. Áıel bitkenniń qarsy shabýyl — utys kepili degendeı rásimimen: — Jas ıiske kózim toqtap, áýeıilenip júrmin deseıshi...

— Aıjan...

— Ketshi ári, — dep tynǵany esinde. Endi oılasa, Qýan ózgerisine óziniń de az keseli bolmapty. «Aqjarqyn raıynan tez qaıtyp, tuıyq kúıge túskende nege oılanbadym? «Jazyǵym ne?» — degendi talaı aıtyp edi ǵoı. Nege durystap bir sóılespedim? Keshegim de jónsiz, artyq sózdi asyrdym... «Malyń shyǵyndansa janyń shyǵar», — dedim-aý. «İri qaranyń bir-ekeýin satyp, Máskeý baraıyq. Jer kórelik te», — dese onysy aıyp pa?»

— Oý, Aı-eke, uıyqtap kettińiz be? Bu jerde neǵyp otyrsyz? — dedi tosyn erkek ún.

Aıjan jalt qarady. Aldynda Salamat tur. Kúlim-kúlim etedi. Dúken esigi ashylǵan.

— Qatty oıǵa ketipsiz... «Aıjan» deımin, «Aı-eke» deımin estimeısiz. Esenbisiz?

— Shúkir...

— Júrińiz, ishke kirelik. Mine, qyzyq, — dep Salamat basynan qalpaǵyn alyp, jol bergendeı qolymen esik kózin ısharalap tur.

Aıjan etegin qaǵyna ornynan turyp, esikke bet aldy.

* * *

Dala azynaǵan jel. Úıden shyǵa irkilgen Qýan ózen betten soqqan yzǵyryqqa alaýlaǵan júzin tosyp qaldy: qara-kók munaıdaı qoımaljyń tún janaryn jaýyp, ashylar emes. Qarys qadam attasa osy qazir shyńyraý túbine quldyrap jónelerdeı sanasynda sekemdik, úreı bar. Áne, qoıý qarańǵylyqtyń etegine ıne jasýyndaı bozań sáýle ilindi; mine sol birtin-birtin jaıylyp surǵylttana berdi: úńireıip eń áýeli aýla tórindegi qora, sonsyn shıq-shıq etip, topsasy dattanǵan qaqpanyń kisi kiretin esigi jelmen terbelip, qylańdaıdy. Kózi qarańǵylyqqa úırenip, aıaq-jolyn ábden shalǵandaı bolǵansyn ol ilgeri júrdi. «Meıliń, bilgenińdi iste... Erińdi baýyryńa alyp týlaý ózińe unasa ne shara. Ómiri tiri pendeniń...»

Arsyldaı umtylǵan sary qanshyqtyń ashshy úni selk etkizip, oıyn bólip jiberdi. Qýan bul úıde ıttiń baryn múlde umytqan, jańa ǵana Fatıha qarıa qaqpa syrtyna deıin shyǵaryp salaıyn degende: «salqyn tıer, apa, qaıtesiz?!» — dep mazalanbaýyn ótingen; sonda mynaý sary qanshyqtan seziktengen eken ǵoı. Qýan tisin aqsıtyp balaqtan ala túspek bop, tónip qalǵan ıtke jalt buryla qaraǵan, anaý keıin yrshyp ketti.

Shamasy áldenemen urar dep jasqansa kerek. Oý basta qoly batyp, yǵyrtyp tastaǵany haq. Haıýan ekesh o da jábir-japa, taıaqty sanasymen emes terisimen sezip betteı almaı arsyldap tur. «Aıjan ántektigimdi keshpedi-aý deımin. Qalaı ǵana tez umytsyn. Tipti jaman sary qanshyqtyń qylyǵy mynaý, qatynǵa ne daýa?» Qýan sary qanshyqtyń eki qadam jerde, qulaǵyn jymyp, jelke júnin kúdireıte shajyldap kep úrgennen ózge bitireri joq, dármensizdigin kórip bir túrli aıap ketti.

Adamǵa osyndaıda orynsyz oı keledi: «Keshirimdi men Aıjannan emes, myna senen surasamshy»... Ol erkinen tys eljirep, plashynyń janqaltasyna qolyn saldy; esh úmitsiz, dalbasa tirlik. Áıteýir birdeńe berip, sary qanshyqtyń bir ashýyn qıdyrsam deıdi. Haıýannyń da, adamnyń da betin qaıtarý ońaı, ózińe degen senimine ıe bolý — qıyn: dobaldaı qolynyń badanadaı iri saýsaqtaryna usaq tıyndar, sary japyraqtaı sýdyraǵan qaǵaz bir somdyqtar iline berdi: sapyryp, ýystaı tastaıdy. «Árıne, bulardyń saǵan qadir-qasıeti joq. Áıtpese alaqanyńdy toltyrar edim-aý. Adam shirkin ǵoı, muny kisiligine de, kúshtiligine de, seriligine de jumsaıtyn...» Qýan bir sátke kúni búginge deıin ózi de baılyǵyn raqatyna jaratpaǵanyn oılap, kóńili álgindeı bolmaı, júdep qalǵanyn sezindi.

Dúnıede pendeshiligin moıyndaıtyn da, qyńyraıyp qıys ketetin de kisi bar, áıteýir qoldan kelse boıyndaǵy kem-ketigin basqaǵa aýdara salýǵa beıim, ózinikin aqyldylyqqa saıatyn da adam az emes. Ótkelshide sol sońǵy minez mol edi: «Aqsha qudiretin Aıjan ekeýiń bilmeı-aq ótersizder-aý. Bireýiń tym — aqjúreksiń, biriń — sanasyz haıýansyń. Meniń qazirgi kúıimdi túsinseń bulaı shabalaqtamas eń... Áı, táńir atqyr-aý, sonaý kóktemde kók muz ústinde, esh dármensiz yǵyp bara jatqanda men kóz qıyǵyma ilmesem qaıtersiń? Men emes ne ajal aýzynan sýyryp alǵan? Janaryńdy jyrtyp ashyp ta úlgermesten tuńǵıyqqa batyp, endigi súıegiń de qýrap jatatyn. Men seni muzdan kóterip, bıalaıyma tyǵyp jylytqam. Azýyńa saýsaǵymdy synastaı suǵyn, kómeıińdi úrledim. Jyly sút tamyzdym. «Quttyaıaq», — dep úsh márte aıqaılap atyńdy qoıdym... Sonyń bárin áp-sátte umytyp, meniń bir ashýymdy keshpeı úrisiń mynaý. Búıtpeseń sanasyz haıýan bolarmysyń...»

Ótkelshiniń ún-túnsiz, ózinen kózin almaı qadalyp turǵanyna tańdandy ma, joq álde qarsylyq kórmegensin úre-úre qajydy ma qalaı: quıryǵyn jymqyra shoqıyp otyr. Basyn qısaıta qarap, Qýan sál qozǵalsa yr-yr etip aıbat shegip qoıady. Plashynyń bar janqaltasyn adaqtap, jigit aǵasy endi kostúmyn qarmana berip, ańyra qaldy; janary jarq etip, kúlimdeı:

— Áı, Quttyaıaq, aýzyń netken salymdy, á?! — dedi. — Tú-ý, bátshaǵar tars esinen shyǵyp ketipti ǵoı. Erteńgisin alaqandaı nannyń betine qoıdyń tońazyǵan quıryq maıyn qyl elideı ǵyp kesip salyp, ashyqqanda júrek jalǵaǵaly qaǵazǵa orap edim. Mine, endi táńiri jarylqasyn, saǵan buıyrypty. Oılap istesem de bulaı bolmas...

Sary qanshyq aıbat shegip, yryldaýyn qoıǵan: «Mynaý eńgezerdeı neme taǵy ne istegeli tur», — degendeı sekemdene ornynan kóterilip, tanaýyn jelge dóptep ıis aldy. Qýan sytyrlata qaǵazdyń búkteýin jazyp jatyr. Qol basyndaı qoıdyń quıryq maıy men nandy jerge, Quttyaıaqtyń aıaq astyna laqtyrýǵa obalsynyp:

— Má, jeı ǵoı, kúshigim, — dedi.

Sary qanshyq ol kútkendeı quıryǵyn shıpaqtatyp erkelegen joq. Tóńiregine jaltaqtaı sheginip, yryldap tisin aqsıtyp aıbat shekti, mosqal jan onysynan qaımyqpaı jaqyndap keledi. Adam kóziniń ýyty, qandaı qabaǵan degen ıttiń pysyn basady dep beker aıtpasa kerek. Quttyaıaq shoqıyp otyryp aldy da, úrgenge bergisiz, áldebir dármensizdikten qyńsylap, jalanyp qoıdy. Jel jaǵynan jaqyndaǵan óńkıgen iri, narkes jigittiń qolyndaǵy maı ıisi qolqasyn jybyrlatyp, silekeıin shubyrttyryp, jutyndyryp qaldy. Jipsiz baılap, jigerin qum etip, qulqynyn múlde bılep úlgergen edi. Barmaq basyndaı jyltyr qara, shyryn tumsyqqa dámdi taǵam taqalǵanda sary qanshyqtyń taǵaty taýsyldy; ashý, kek ornyn — ashqaraqtyq jeńdi. Qýan qolynan asa bir úlken eptilikpen nan men maıdy jerge túsirmeı qaqshyp, quıryǵyn bulǵaqtatyp qaýjańdaýǵa kiristi. Ótkelshi munan ári Quttyaıaqtan iltıpat kútpeı, senimine ne bolǵanyna kózi endi jetken jandaı burylyp, qaqpaǵa qaraı bet túzedi; qaıyrylyp sońyna kóz de tastamady. Ózenniń jarqabaǵyna jaqyndaǵanda óziniń haıýannyń jelkesinen, basynan sıpamaǵanyna ókindi; álgi bir ázirde quıryq maıǵa tumsyǵy tıgende ol beıbaqtyń aıbat sheger dármeni qalmaǵan sátin jiberip alǵanyna renjip keledi. «Iá, Aıjan sary qanshyq ǵurly bolmady-aý, syılaǵandy bilmedi. Taǵy da betbaqtyrmady. Ýa, ne jazdym-eı?!» — dedi ol, jarqabaqqa jete kúsheıe túsken jel ótinen yqpaı toqtap. Óńir ilgegin ilip, plashyn qaýsyrynbaǵanyn jańa baıqady; ilkide jyly úıden shyqqandiki me, dalada pálendeı sýyq sezilmegen edi. Boıy tońazyp, qurystansa da, óńir ilgekterin salyp qaýsyrynbaı: «Eı, táıir qaıter deısiń», — dep tur. «Anaý arǵy bettegi orman ústindegi qalyń qara bult tegin emes. Buıra jaldanyp, egegi jer sypyryp keledi ǵoı?! Silbirep tańǵa shekti egiletin-aq shyǵarsyń», — dep oılady Qýan jarqabaqtan bir qyryndaı jaǵaǵa túskeli yńǵaılanyp. Siresken jaraqat aıaǵyn aqyryn alǵa tastap, tıanaq, tirek izdep tómen jyljyp keledi. «Mine, qara qaıyq ta jaqyn...» Bolmashy tolqynnan terbelip, lyqsyp jaǵany súzip oınaıdy. Qaıqy, súıir basy ántek kóterilip, ile keıin serpiledi. Qýan eńkeıip, ysyldap-pysyldap qaıyqtyń shynjyryn shyldyrlatyp, kiltin ashty da, saldyrlatyp ústine tastady; úlken bir is tyndyrǵandaı eńsesin jıyp, jarqabaqqa kóz júgirtti. «Mine, ǵajap... Judyryqtaı bop qarańdap Quttyaıaq tur. Sońymnan ilesip kelgen-aý, á?! Keshkeni ǵoı... Sháýildeı úrmeıdi de, onysy nesi? Shaqyrsam ba?!»

Tik jarqabaqtyń ústinde — sary qanshyq, tómende qara qaıyqtyń qasynda — jigit. Álginde orman jaqtan kóringen qalyń bult alashubar aspan aıasyn kómkere jaýyp jyljyp keledi. Qýan jaltaqtaı kókke bir, ıtke bir qaraı berdi: ári qýanyp, ári ketip qalmasa ıgi edi, — dep úreılenip álek. Ras, osy qazir bar jan-dúnıesimen kóz jazyp aırylmasam dep tileıdi.

— Quttyaıaq! — dedi ol ózen boıyn jańǵyryqtyra daýystap. Úninde pálendeı senim bolmaǵanmen, áldebir qýanysh, shadymandyq seziledi.

Sary qanshyq shoqıyp otyrǵan, eleńdeı ornynan ushyp turdy. «Mańq», — etip bir úrdi de, quıryǵyn bulǵaqtatyp, umsynyp qap irkildi. Jańaǵy dámdi taǵamnyń kesiri me, joq jigit janarynan ózinshe uqqan burynǵy, kúshik kúnindegi jyly iltıpattyń qudireti me, kim bilsin; áıteýir bir tylsym kúshtiń jaǵaǵa tarta bergeni aqıqat. Ótkelshi shaqyrar-aý dep kútpegeni de anyq; daýysty qulaǵy shalǵanda qıbyjyqtap, qýansa da júgire jónelýge júregi daýalamaıtyn tárizdi. Úre túsedi de, aıaǵy qımastyqpen qyńsylaýǵa ulasady.

— Kúshim... Kúshim-aý, — dedi Qýan baıaý kúbirlep.

Sary qanshyq jigittiń osynysyn estidi me, qalaı, jarqabaqtyń túıetaıly jerinen quldyraı tómen domalady.

Qýan da onyń mundaı qylyǵyn kútpegen, qarsy júrdi. Quttyaıaq kele arsalańdaı sekirip, sháýildeı úrip, qyńsylap shyrq aınalyp júr. Jigit te talaı jyl kórmegen ıtimen endi tabysyp, saǵynysyp qalǵandaı qushaǵyn jaıyp qalbalaqtap jatyr. Qalyń jaýynnyń aldy seldireı sý betin sabalap ótkende ekeýi tańdanǵandaı ańyra irkilgen edi. Qýan óziniń ersi qylyǵyn endi sezgendeı jalt burylyn kep, qaıyqty tumsyǵynan kótere, shirene ıterip sýǵa túsirdi. Ózi minip:

— Quttyaıaq, ká!.. Kel, úıge qaıtaıyq! — dedi. Kádimgi bir adam tilin túsinetin janmen suqpattasqandaı áńgirledi.

Sary qanshyq qıpaqtaı typyrshydy da, sekirip qaıyqqa tústi. Ótkelshi eskektiń birin alyp, ushyn jaǵaǵa tireı ıterip jiberdi. Plashynyń sý qaǵaryn kıip, qaýsyryna ilgekterin asyǵa salyp jatyr. Quttyaıaq qaıyqtyń ústinde de tynym-tynyshtyq tappady. Qýannyń aıaǵyna oralyn, sekirip qolyn jalap, júgirip qaıyqtyń basyna shyǵyp, arakidik sháýildeı úrip te qoıady. Onysy: «Meni kórdińder me? Qaıyqqa mindim ǵoı. Óz úıime qaıtyp baram», — degeni tárizdi. Qýan buryn qolyn jalasa jırenip, tyjyrynýshy edi: bu joly óz-ózinen keńkildeı kúlip: «Eı, bátshaǵar, saǵynǵan ekensiń de...» — deıdi.

Qara qaıyq ózen ortasyna jetkende júgen quryq tımegen qunandaı týlap, kúreń tolqyndy tumsyǵymen súze aq ezýlene jóneldi. Eńsegeı jigittiń qulashtaı tastap, shirene tartqan eskeginiń qalaq basy qara sıa sý betinde qozy quıryq buıra tolqyndy, ıirip tastap, ıirip tastap barady...

* * *

Aqyry dúkenniń esep-qısaby da bitti. Abyroı bolǵanda bári de oıdaǵydaı ótip, ádettegideı jetimsizdik, kemkettik tabylmady. İs-qaǵazdary da daıyn. Jańa, eski dúnıe sórelerge qaıta jınalyp hattaldy: mosqal Qaısardaı emes, Salamat sanaq isine zerek. Maıra men Qaısar «mynaý prıhodnoı order qaıdan júr?» dep, áldeneden sekemdene qalsa, «toqtaı tur, ol oblpotrebsoıýzdiki ǵoı», - deıdi de, dál taýyp ornyna jaıǵaıdy: ret sanyn, ýaqyt merzimin tyńǵylyqty tekserip, jaýapker jandardyń qoltańbasyna shekti salystyryp shyǵady. Bir áńgimeniń ıininde Qaısar: «Áı, Salamat, jap-jas bop osynsha muqıattylyqty, esep-qısapqa júrdektikti qaıdan úırenip júrsiń», — dep shyn tańdanǵany da bar. Qazir oılasa Aıjan Salamattyń iskerliginen, asyǵyp-aptyqpaıtyn sabyrlylyǵynan talaı tálim alypty. Alǵashynda onyń árbir eskertpesi kóńiline tıip, sál renish týǵyzǵandaı da edi; úırenise kele ózi túsinbeı, ne salaqtyqtan tastaı salǵan qaǵazdarynyń biri de joǵalmaı kádege asqanyna shúkirlik etedi: munan bylaı saqtyqtyń, uqyptylyqtyń qajettigine kózi jetip, qýanyp ta júr. Álginde aýdandyq tutynýshylar qoǵamy basqarmasynyń predsedateli kelip, sanaqtyń daý-damaısyz, jaqsy ótkenimen quttyqtap ketken edi. Ol oblystyq ýákil — Salamattyń jergilikti Qaısardyń, Maıranyń qoldaryn qysyp raqmet aıtty. Ásirese Aıjanǵa yrzalyǵyn bildirdi.

«Esep-qısap bitti, endigi jumys Aıjannyń ózinik» — demeı Maıra dúken ishin jýyp-súrtisip, aýyr júkterdi Salamat pen Qaısarǵa kótertti. Tús aýa dúken ishi rettelip, erteń saǵat toǵyzda ashylýǵa daıyn boldy. Ortadaǵy stol janyndaǵy oryndyqtyń birine sylq etip otyra ketken Qaısar:

— Ýf... Men bittim. Ábden qaljyradym, — dedi.

— Sizderdi bilmeıim, al meniń ishegim shurqyrap, qarnym ashty.

— Áı, Salamat, ishegiń shurqyrasa anaý aıaǵyńnyń astyndaǵy bylǵary sómkeni beri al, — dedi Maıra sát arasynda úni bir túrli bir bıazylyq taýyp, qoıýlana qalyp. Sonsyn basyndaǵy ár tinine kúmis jip júgirtken qyzǵylt kúreń oramalyn sheship, esikke qaraı qaǵyp-qaǵyp jiberdi de, álgini moınyna bos saldy. Júris turysynda, qımyl-qozǵalysynda erkindik seziledi, shamasy búgingi dastarqan máziretin, syı-qurmettiń qojalyǵyn ózi alyp, daıyndalyp kelgeni ańdalady.

Jańa dúken ishin jınastyryp, ydys-aıaqtardyń shańyn súlgimen súrtken kezde juqa, kúlgin tústi jumys halatyn kıgen; ony sheship oqshaý turǵan oryndyq arqalyǵyna kóldeneń tastaǵanda ústindegi qynama bel, jasyl barqyt, uzyn jeń kóılegi kórindi. Bul kúnderi áıel bitkenniń armanyna aınalǵan, sáni esepti matadan tigilgen kóılekke Qaısar kózi suqtana qadalǵan: «áı, mynaý velúrdi qaıdan tapty-eı?!» — dep oılady. Áıtse de erkek basymen qyzylshyldyq tanytyp, suraýǵa uıaldy. Ábden súrtilip tazalanǵan prılavkanyń ústinde aıaǵyn tómen salbyratyp otyrǵan Salamat sekirip túsip, jerdegi bylǵary sómkeni stolǵa shyǵaryp úlgerip edi, Maıra:

— Áýeli gazet jaısańshy... Sonsyn ishindegisin bir-birlep shyǵara ber, — dedi kúlimdeı.

Áıel jany sezimtal-aý. Salamattyń myna sándi kóılegine kózi túspegenine kóńili sál qońyltaqsyǵanmen, Qaısardyń suqtana qalǵanyna qýanyp ketti. Ár kúıinishtiń — bir qýanyshy bar degen beker emes-aý. Ol endi qara kózi jylt etip, jaltaqtaı Aıjandy izdep qaldy. Ózine tıesili is-qaǵazdarynyń bir danasyn dúkenniń buryshyndaǵy sary syrmen boıalǵan seıfke salyp Aıjan kilttep jatqan. Onyń ústinde jeńi sholaq, tyqyr qara kóılek astynan qaıyrma jaǵa, uzyn jeń qyzyl jibek jeıde kıipti, aıaǵynda qara rezına jyltyr etik. Toq baltyryna qonyshy jarasymdy qabysyp, kóılektiń eteginiń astynan kóz tartady. Qara shashyn jylmıta, keıin qarata tarap, burymyn tostaǵandaı etip jelkesine úsh orap túıip tastapty. Beri qaraı júre túsip edi, appaq moınyna taqqan jip-jińishke altyn shynjyrly, qyzǵylt jaqut tasty — boıtumar dúken ortasyndaǵy úlken shamnyń jaryǵynan jylt-jylt ete túskende Maıranyń jaılaý kóńiline ury mysyqtaı ókinish kirdi: «Qap, áttegen-aı... osyndaı baýly, ıantarym bar-tyn. Umytyp ketkenimdi qarashy», — dep oılap úlgerdi. Aıjan da tegi qurbysynyń júzinen belgi bergen bolmashy kireýkeni shalyp qalsa kerek; onyń túsinigi basqasha sezildi:

— Máke-aý, mynaý bitken istiń jaýapkeri ózim emes pe? Qýanyshymdy sen jýmaq bolǵanyń qalaı?! Nege mazalandyńyz?.. İrgedegi dúkenge júgirip baryp ákele qoıaıyn da, — dedi ol Maıra ishteı shyǵyndanǵanyna ókinip tur ma degendeı kire-beriste shegege ilýli plashyn qolyna alyp.

Erteńgisin ashyq aspan sáskelik nildeı buzylyp, jaýyn sirkireı bastaǵan edi. Dúkenniń úlken tórt terezesine tıgen jańbyr tamshysy tyrs-tyrs etip jatyr.

— Sen, Aıjan, sál sabyr et. — Maıra kóılegi kóleńdeı qasyna kelip, Aıjan nazaryn ózine burdy. Kóz asty bolmashy kóleńke úıirip, qaltalanyp ketipti. Júzi de solǵyn, kádimgideı qajyǵany seziledi.

Iá, ol ótken tún bir migir tappaı shyqqan. Jaqynda soıǵan qoıynyń súbeli jerinen et pisirip, qonaq-qopsyǵa dep saqtaǵan qazy-qartasyn, tipti tuzdalǵan qıary men baýyrsaǵyna deıin tańǵa jaqyn daıyndap, sómkesine salyp úlgergen de tósegine kıimsheń qulaı ketken; sonan uıqyly-oıaý, ári-sári kúı keship saǵat segizde ornynan kóterildi. Samaýryn qoıdy, azyn-aýlaq malyn jaılap, óriske aıdap tastady; mektepke baratyn balalarynyń tamaǵyn berdi de, endi búgingi keshke kıetin mynaý kóılegin útiktedi.

Árıne bunyń birde-birin jigitter de. Aıjan da bilgen joq. Kútpegen de jaılary. Maıranyń óz esebi ózinde. Túsindirmese, aıtpasa olardyń da ne oılaryn kim biledi?!

— Máke, nege úndemeı qaldyńyz? Myna velúr kóılegińiz ózińizge ǵajap qonymdy eken, — dedi Aıjan súıine qarap.

Maıra kóńili bólinip ketti. Maqtaǵandy bóten kóretin áıel balasy bolsa she?! Sharshap-shaldyqqanyn da áp-sátte umytyp, álginde ǵana surlanǵan júzi bal-bul janyp júre berdi; ishteı osyndaı bir maqtaýdy kútse de, estigen kezde tosyn shalynyp, kádimgideı yńǵaısyz kúıge túsirdi:

— Oı, sen de aıtasyń-aý, Aıjan... — dep kúmiljidi.

— «Aǵash kórki — japyraq, adam kórki — shúberek» demeýshi me edi, Máke. Velúrsiz de óz kórkińiz kóz toıattarlyqtaı ǵoı. Ár nárseniń de óz sáni bar. Sheber qoldan shyqqanyna tańdanǵanym edi de. Kim tikti?..

— E, táıir-aı... Eptep-septep ózimniń dombaılaǵanym ǵoı.

— E, dombaıyńyz mynaý bolsa, shabyttana tikkenińiz qandaı? Endeshe meni de umytpaǵaısyz, Máke, — dedi Aıjan Maıranyń aldy-artyna shyǵyp, suqtana kóıleginen kóz almaı aınalshaqtap. — Ǵajap...

— Oý, aǵaıyn, endi qashan otyramyz? Shegimiz shurqyrap óler boldyq ǵoı-eı... — Salamat úni shydamsyzdana, úzdige estildi.

Ortadaǵy stol ústine áspettep gazet jaıyp qoıypty.

— Áı, Aıjan, shynynda da biz ekeýmiz... páli uıat-aı. Káne, sózdi doǵaralyq. Sen dúkenge baram dep dikekteme. Anaý bylǵary sómkedegi jetedi, — dedi de, Maıra Aıjandy áı-shaıǵa qaratpaı qoltyqtaı stolǵa bettedi.

Aq kóıleginiń joǵarǵy ilgegin aǵytyp, qyzyl-kúreń galstýgin bosatty da, Salamat bylǵary sómkeniń ishindegisin shyǵara bastady. Sarǵysh, juqa qaǵazǵa oralǵan qoı eti, maıly qazy-qarta, bódene baýyrsaq, plasmas dorbaǵa salǵan tuzdalǵan qıar, qant-mánpásıge deıin tóbe kórsetip, stol ústinde sán túzep jatyr. Qaısar kózi taǵamda. Búgin ol galstýksiz, tamaq ilgegi aǵytýly toqyma kóılek kıgen eken. Erkinen tys tamsana túsip, jutynyp edi — jutqynshaǵynda qoıantobyqtaı dóńes árli-berli syrǵanady. Salamattyń qoly bylǵary sómkege kirgen saıyn áıteýir «bir oljasyz» oralmaıdy. Mine, endi jasyl taqıaly konák pen sarǵysh qaqpaqty araq ta sylańdaı shalynǵanda Qaısar sur kostúmniń etegin keıin serpe:

— Áı, mynaýyńnyń ózi túpsiz shyńyraý ma, bitpedi ǵoı. Kózge qorash kóringenmen ǵalamat sıymdy bilem, a?! — dedi Qaısar oryndyǵyn syqyrlata shalqaıyp.

— «Shyńyraý», «túpsiz», — dep Qake, sizdiń kózińiz tıdi-aý deımin. Al, bitti, — Salamat óz kózine ózi senbegendeı bylǵary sómkeniń opyraıyp qalǵan aýzyn ashyp, ishine úńilgen. Qaısar oǵan keńkildep uzaq kúldi. Pálendeı ezý tartarlyq is emestigin bilse de, ózin-ózi toqtata alǵan joq. Maıra da oǵan elige eriksiz ezý tartty.

Aıjan ǵana ne isterin bilmeı dal:

— Oıpyr-aı, tipten yńǵaısyz boldy-aý. Ret-jónge baqqanda meniń qonaqjaılyq tanytar-aq jolym. Revızıa sátti aıaqtaldy. Bastyqtan maqtaý da estidik. Osy qýanyshty ózim jýýym kerek qoı, baýyrlarym-aý, — dedi ol qysylyp.

— Jo-joq, Aıjantaı, olaı deme. Bul jolyńdy, janym, maǵan qı, — dep Maıra Aıjannyń jaýyrynynan qaǵyp, ıyǵyna qolyn saldy. — Kemdi-kún dámdes júrdik. Úıge shaqyryp bir shaı berer jol meniki, Aıjan. Sol úshin túnimen máre-sáre daıyndalyp keldim. Qalaly jerde bolsaq úıimdi kórseter edim, kimniń kelip, kimniń ketip jatqanynda eldiń sende, seniń elde sharýań joq. Al, bizde jaǵdaı múlde basqa, jigitter. Sizder aıyp etpeńder... Soqtaldaı eki azamatty qonaq etsem, kórshi-qolań tóńirektiń kúni erteń ne derin bilem? Dúnıede, atasyna naǵylet, qańqý sóz jaman. Jegideı jep, dińkeletip bitedi. Jesir de — jel ótinde turǵan bir qańbaq qoı. Lúp etken jelden qańǵalaqtaı dóńgelenip jóneledi. Qaı saıǵa, qaı jyqpylǵa tirelip toqtaryn bir qudaı biledi. Shet jaǵasyn ózderiń de kórdińder ǵoı, sizderge nesine túsindirip álektenem.

Al, sen, Aıjan, meniń kóńilimdi durys uq. Mynaý jumysqa kiriskeli bizdiń túski, keshki aýqattarymyzdyń aýyrtpalyǵyn «qylsha moınym talsha», — dep bir óziń kóterdiń. Qolyńdy qaqqanymyz joq. Bergeniń quıryq-baýyr, et, maı, ne sháı-páı dedik ne? Kergidik pe, ne kelispedik pe? Pálsinýdi de bilmedik. Belquly bizdiń aldymyzda mindetiń bardaı shabylyp-shashylyp, qura-qushtyń. Onyńdy da pálendeı ábestik kórip, «bu qalaı?» — demedik. Nege? Sonshalyq biz kisi aıamas qaskúnembiz be? Saǵan janymyzdyń ashymaǵany ma? Álde jumys babyn paıdalanǵanymyz ba? Áne, sen qarsylyq bildirip, basyńdy shaıqaısyń. Durys... Durys qoı... Deı turǵanmen qonaqjaılyqtyń da shegi bar. Áıtpese samaýrynyńdy aqshamen qaınatyp júrmegenińdi, jalaqyńnyń da shama-sharqyn biz bilmeıdi emespiz.

Aıjanjan, munyń bári, endi oılasam, saǵan degen senimimizdiń bir belgisi eken. Seniń adaldyǵyńa, kisiligińe alǵashqy kúnnen tánti bop, tonnyń ishki baýyndaı baýyr tartyp ózimsinip ketkenbiz ǵoı. Solaı emes pe, jigitter?

Janqaltasynan bákisin shyǵaryp, maıly qazyny dóńgelete týraýǵa kirisken Qaısar:

— Álbette... Sózińniń bir bótendigi joq, — dedi moınyn buryp.

— Áı, Mákeń bizdiń týra fılosof qoı. Bárimizdiń kókeıimizdegini qalaı-qalaı jetkizdi-aı. — Salamat álginde shydaı almaı, kúndegi erke, erkin minezine baǵyp qazynyń maıly bir tiligin aýzyna salǵan; sony qaýjańdaı túsip, tańdanǵandyq raı bildire basyn shaıqady: — Aıjan-aý, bunyń ózi jýǵan emeı nemene? Osy kúnderi bir úıdiń balasyndaı bop ketpedik pe? Seniki, meniki deıtin ne bar. Mákeń de óziń. Jolyńdy ber...

Árıne Aıjan Maıra ýájin teris kórmeıdi. Ol buǵan shekti qonaqjaılyq tanyttym-aý dep, tipti oılaǵan joq. Ári Maıra aıtqandaı «quraq ushyp», «shabylyp, shashylǵanyn» da sezbegen; ras, jumys toqtamasynshy dep tamaq daıyndaı qoıýdy ádetke aınaldyrǵany anyq. İlkide ýaqyttan utýdy ǵana oılaǵan; úırenise kele olarsyz jalǵyz otyryp, aýqattana almaıtynyn, boıyna as batpaıtynyn baıqady. Táıiri onda turǵan ne bar. «Salamattiki durys... Biz bir úıdiń balasyndaı bop kettik. Tek onyń «seniki», «meniki» deıtin... degen sózi, qalaı?! Ańǵaldyǵy ma, joq aqylsyzdyǵy ma? Iá, uıatymdy attadym... Erkek basymen sony erligi sanaı ma? Múmkin betin qaıtaryp: «Saǵan tımeıim, kúıeýimdi súıem», — degenime qarymtasy ma?»

— Aıjantaı, qabaǵyń túsip ketti ǵoı. Taǵy ne oılap qaldyń? Kel... stolǵa otyraıyq, — dep Maıra Aıjannyń kóńilin bólip jiberdi. — «Ret», «jón», «jol» degen ne? Dastarqandy kim jaıǵanda ma eken áńgime? Seni birinshi ret tanymaı qap turmyn. Ne boldy? Áldeqalaı ańsyz sóılep, ókpeletip aldyq pa? Nege úndemeısiń, Aıjan?

Tosyn saýal qashan da qıyn, qandaı adamdy da eriksiz tuıyqqa tireıdi. Ásirese jańaǵydaı oıǵa berilip, ishteı qýystanyp júrgende: — «meniki», «seniki» deıtin ne bar? degen sóz Aıjanǵa tipten yńǵaısyz tıgeni kámil. Oǵan sol sátinde Qaısar tómen qarap, ezý tartqandaı da kóringen:

«Saǵan Salamat óz jigitshiligin aıtqan-aý. Netken ımansyz edi», — dep Aıjan jası júzin tómen saldy. Eki beti dý etip, qulaǵyna deıin shymyrlaı qyzaryp bara jatqanyn sezindi. Urlana Maıraǵa kóz júgirtken, ol buǵan tańdana qarap qalypty. «Á... Bul beıhabar», — dep oılady kóńili sál ornyǵyp. Áıtse de janary áli jasyn, sekemshil ózin kúnáli sanap, yǵystaýǵa beıim jaltaq. «Meni jolyn bergisi kelmeı qınalyp tur», — dese kerek. Qıdym saǵan...»

- Máke, jolymdy sizge qıdym, — dedi ol serpile, zorlana ezý tartyp. Jáne de bir uqqany osy qazir irkilmeı sóılep, ishtegi ári-sári sezim arpalysyn jeńýi lazym.

- Bárekeldi... Mine, tamasha! — Qaısar ornynan ushyp turdy.

- Áı, báse, Aıjan neǵyp keńdik tanytpady deımin-aý. Bul kisi er ǵoı. — Salamat kósheli bir sóz aıtqandaı mardymsyp oryndyǵynan sozalańdaı kóterildi. Qasyndaǵy ústeldi ózine qaraı daryldata súırep, jaqyndatyp qoıdy, «kel, janyma», — degendeı oryndyq arqalyǵynan ustap tur.

Aıjan marǵaý kóńilin jelpindire túskisi kelgendeı sebepsiz sylqyldaı kúlip, stol basyna Maırany qoltyqtaı ilestirdi de:

— Men Qaısekeńniń qasyna jaıǵasaıyn. Maıra, siz tórge, Salamat janyna otyryńyz, — dedi.

— Aıjan-aý...

Máke, «as ıesimen — tátti» — degen. Órleńiz tórge...

- Maqul.

Maıra bulańdaı qylymsyp Salamat qasyndaǵy oryndyqqa kóıleginiń keń etegin qaǵa, qyrtystanbasyn dep qolymen shalǵaıyn túzeı jaıǵasty. Aıjan kózi stol ústindegi taǵamǵa aıaldap ótti.

Myna jigitter dastarqan mázeretin retteýge sunaqty-aý deımin. Qaı ýaqytta týrap, ár taǵamdy sánimen ornalastyrǵan?! Qala erkeginiń áıel isine de ıkemdigi bar ma?!» — dep Aıjan eriksiz kebek oıǵa túsip bara jatqanyn taǵy sezip:

— Máke, jigitter, tamaq alsańdarshy, — dedi.

— Álbette... — Qaısar osy bir óziniń súıikti sózin, bul joly ketigin taýyp, oryndy qalap jibergenine dán rıza, onysy maıly qoı etine baýyrsaq aralastyra asap, stol basyndaǵylarǵa jaltaqtaı kóz júgirtip jibergeninen ańdalǵan edi.

Salamat ta, Maıra da júrekteri sazyp, ashyǵyp qalǵandaryn sezse de asyqpaı saýsaq ushymen, úlken eptilikpen baýyrsaqtyń shetinen bir-birleı alyp aýyz tıdi. Sonsyn Aıjan dastarqan shetinde tynyshtyq taýyp otyrýdy bilmeıtin elgezek áıel daǵdysymen ornynan aqyryn kóterilip elektr samaýryndy toqqa qosyp qaıtty. Manaǵy bir bastala túsken áńgimeniń sıyrquıymshaqtana bitkeni jadynda, endi mynaý únsizdikti ózi buzǵysy kelip:

— Qudaı biledi, men sizderdi qımaı kúızelip júrmin. «Nege úndemeısiń? Ne boldy?» — dep jatyrsyzdar. Buǵan qaıtyp jaýap berersiń? — dedi.

Boıyn ábden bılep alǵan enjarlyqtan qutylý jón: neden, qalaı kóńiliniń qoshy joq, Aıjan ony túsinbeıdi. «Apyr-aý, maǵan ne boldy? Talaı jyl ómirdiń ashshy-tushshysyn birge tatysyp, bólisken Qýannyń osy qazir qasymnan tabylmaǵanynan ba? Ony Maıra, Salamat, Qaısarlarǵa qalaı sezdirem. Úndemeý de uıat... «Sizderdi qımaımyn», — deýim de uıat... «Sizderdi qımaımyn», — deýim tilge tıek emes pe? Árıne, bu da qur dalbasa, áıtkenmen aradaǵy kireýkeni serpiltti. Birtúrli suqpattasqym keletin de sıaqty; óz erkimmen, erkin syrlassam deımin».

— Jylǵa jýyq istegen jumysyńnyń qortyndysy sátti aıaqtalǵanynyń ózi de — qýanysh. Qýanysh deý de ábestik shyǵar, jeńis dese de bolar. Áıtpese qaı dúkenshi bulaı qulan-taza qutylyp jatyr. Mundaı revızıadan keıin áıteýir bir jetpestik tabylary haq. Al meniń jaıym múlde bólek... Ǵajap. Tipten tilden aırylyp, máńgirip qaldym...

— Aıjan-aý, ol seniń iskerligiń, adaldyǵyńnyń arqasy ǵoı, — dedi Qaısar tershigen mańdaıyn alaqandaı aq qaǵazben súrtip.

— Esep-qısapty uqypty júrgizip otyrǵansyń. — Bul Salamat.

— Dúkenge túsken zat óz baǵasymen satylǵanyna dáleldi aqsha bar. Kvıtansıalar orny-ornynda bolsa saǵan ne dep pále jabamyz?! Aıjan, sen molodchınasyń, — dedi Maıra kúlimdep qurbysynyń júzine úńile eńkeıip.

— Oı, degenmen de... Súrinbes tuıaq káne?!.

— Oý, Máke, siz bir tos aıtyp jiberińizshi, — dedi Salamat ańqyldap. — Áıtpese, baıqaıym... Aıjan aqtalyp, biz maqtap áýrege túser túrimiz bar. Sizdiń syrly sózińizdi tyńdaıyq ta.

— Ie, sóıtseńshi, Máke. Siz sheshen jansyz, taýyp aıtasyz, — dep Qaısar da aradan kılikti. — Araq, sharap iship jatqanymyz joq. Eń bolmasa erkin bir syrlasaıyq ta.

— Oı, sender de bir... Qadalǵan jerden qan alatyn... óńkeı pálesińder. — Maıra zilsiz qabaq shytyp, yńǵaısyzdana saýsaqtaryn tarashtaı kúlimdep otyr. Ernin shúıirip, aýzyn tompaıtyp, erketotaı sábı minezge tústi: «raılaryńnan qaıtpaısyńdar-e-e?» — degendeı jaýtańdaı, janarynda oıynsaq ushqyn jylt berip, judyryqtaı basyn tákkappar kekjeń etkizdi.

«Súıkimdi qylyq. Naq osylaı men istesem, kelispes-aq edi-aý. Ózine tipten jarasyp tur. Bireýlerge eliktegennen týǵan emes, tabıǵı minez. Adam keıde erek qımyl-qozǵalysymen de kórikti, ásem. Men Maıranyń kúıeýin keziktirgenim joq. Eldiń aıtýynsha ázilqoı, aqjarqyn dep estigem. Mynadaı kelinshektiń janynda shynynda da qaljyńqoı, syrbaz jigit baqytty. Sonda ǵana jańaǵydaı tátti qylyǵynan sýsyndaısyń, kóziń toıattaıdy. Ol úshin qaıtymy jyldam erke áıelińdi sál renjitip, sál qýant. Qaısar men Salamat qalaı? Muny túsine me? Ekeýi de kúlimdeı qaraıdy», — dep oılady Aıjan.

— Eliktiń laǵyndaı... montan, tunyq kózin... kózin qarashy, — dedi Qaısar tóńiregine jaýtańdaı qýtyńdap. — Sıqyrly tuńǵıyq dersiń...

— Taıyz eken dep baryp, qoıyp ketseń aman bol... qaıtyp shyǵýyń neǵaıbyl shyǵar. — Salamattyń tanaýy jelbirep ketti.

Maıra onan ári júzi nurlana qysylyp, súırikteı saýsaǵymen kóz astyn, betin sıpap qaldy. Basyn jerden jalt kóterip aldy da:

— O, jyndylar! — dedi. — Jaraıdy, aıtaıyn... Aıjan, baýyrym, áńgime dastarqandy kim jaıǵanda emes. Ony menen buryn myna eki jyndy da istemek bolǵan. Sen bilmeısiń, árıne, men olardy ázer raılarynan qaıtarǵanmyn. Kemdi-kún tanystyǵymyz, ári jolaıaǵymyzdyń reti ǵoı dep qıylǵan, kónbedim... Iá, áli talaı adammen kezdesermiz. Áıtkenmen solarmen dámdes te, tuzdas ta júrip túsinisip, dostasyp keterimiz ekitalaı. Eń myqtaǵanda tanysymyzdyń sany artar, joldas tabarmyz. Ómirde ózderiń bilesińder joldas kóp. Al, dos az...

— Álbette...

— Qaısekeń durys aıtady, — dep Salamat Qaısardy qoshtap, Maıra sózin bólip jiberdi. Aıjan tyjyrynyp qalǵan, Maıra oǵan irkilgen joq, áńgimesin onan ári sabaqtap ketti:

— Mine, biz shyn maǵynasynda — dospyz. Bárimizdiń de osy kúnderde kórgenimiz de, bilgenimiz de mol. Saǵat tilimen jarysyp, belgili bir merzimmen shektelsek — revızıamyz áli eki-úsh kúnsiz bitpesi haq. Ýaqytpen sanaspadyq. Erte kelip, kesh qaıtqan kezderimizde qabaq shytpadyq. Aramyzǵa qara mysyqtaı kúdik, sekemdik kirgen deı de sátterdi basymyzdan keshtik emes pe? Sonda biz beıtarap qalmaı, bir-birimizdiń kúıigimizdi jeńildetýge tyrystyq, aýyrtpalyǵymyzdy bólistik. Munyń bárin úndemeı, ishteı sezine júrip istedik. Jumysymyz bir mysqal da toqtaǵan joq. Munyń ózi endi oılasaq, Aıjantaı ózińe degen, bir-birimizge degen qurmet, izet, senim, qaltqysyz yltıpatymyzdan eken. Aqyry mine bárimiz de oljalymyz. Ol oljamyz — dostyq! Baýyrlarym, kóp sózdiń qajeti ne?! Dostyq úshin kóterip qoıalyqshy!..

— Áı, bárekeldi. Mine, naǵyz dostyń sózi. Aıtpadym ba, «Mákeń bizdiń taýyp sóıleıdi» dep! — Salamat ornynan ushyp turdy.

— Álbette!.. — Qaısar sozalańdaı, erinshektene kóterilip rúmkasyn áriptesterimen soǵystyryp, qaıta otyrdy.

— Tamasha!.. Jaraısyń, Maıra... — Aıjan astyndaǵy oryndyǵyn keıin daryldata ysyryp, Maıranyń qasyna baryp qushaqtaı betinen súıdi, arqasynan qaqty.

Dámdi taǵam, bapty shaı talaı tildiń tıegin aǵytty.

Et qyzyp, ystyq qan basqa shyqty. Aıjan da, Salamat ta, Qaısar da jelpinisip ketti. Alǵashqy osy tostan keıin aıtylǵan sóz de, qaljyń da, ázil de janǵa jaıly, júrekke jyly tıip jatty. Ábden razy bop ketkende aýyzǵa iligetin: «Álbette», «O, jyndy» degen sóz jarqyn-jarqyn estilip, aıaǵy jamyrama kúlkige aınalyp barady.

Shaǵyn qonaqtyq besinge deıin sozyldy. Shaı ishilip, ydys-aıaq jınaldy. Qaısar men Salamat ózimsingensip: «Betińnen súıgizshi...» — degendeı odaǵaı minez tanytyp, ókpe artyp keter me dep Aıjan úrikken, álgiler Maıra ekeýiniń qoldarynan súıip, úlken mádenı izet bildirip ótti. «Joldaryń bolsyn!.. Bir-birimizdiń qýanysh, qyzyǵymyzda kezdeseıik», — desip Maıra men Aıjan olardy dalaǵa shyǵaryp saldy.

Dala tastaı qarańǵy. Qara jańbyr uryp tur. Eki jigit kózden tasa bolǵanda bular júgirip dúkenge qaıta kirdi. Taǵamnyń qalǵan qaldyǵyn gazetke orap, ydys-aıaqtardy súrtip úlgergen Aıjannyń janyna Maıra keldi.

«Kúzi solǵyn, kóńilsiz. Birden úıge qaıtyp ketkisi joq sıaqty. Aýyq-aýyq daladaǵy jaýynnyń tereze shynysyna tıgen tyqyryna qulaq túre seltıip qalady. Sálden soń tereń kúrsinip:

— Aıjantaı, — dedi Maıra.

— O ne, Maıra? Bir jeriń aýyryp turǵan joq pa? Túsiń qashyp barady ǵoı.

— Jo-joq, baýyrym... Tek... Álgi jyndylardy, ózińdi qımaı qınalam. Bul meniń bir qashannanǵy ıt minezim. Tez baýyr basyp qalam da, saǵynyp, kóp ýaqyt umyta almaıym. Seni jolyńnan qaldyryp turǵanym joq pa? Asyǵys emespisiń? — dedi ol Aıjan júzine úńile kóz aıaldatyp.

— Joq... Ýaqytym jeterlik. Nege asyǵaıyn...

— Endeshe ekeýmiz shaı iship, az-kem syrlassaq qaıtedi, á?

— Maqul. Máke. Men stoldaǵy basy artyq qalǵan-qutqandy jınap tastaıyn, — dedi Aıjan samaýryn sýyn eseleı quıyp, toqqa qosyp. Júrisi shıraq; gazetke oralǵan kákir-shúkir birdeńelerdi dúkenniń buryshyndaǵy muzdatqyshqa aparyp salyp manpásı alyp qaıtty.

Qýannan ketkeli túski asyn osynda dúkende iship, úzilis kezinde kerek-jaraǵyn jınastyryp qoıý ádetine aınalǵan; qazir de muzdatqyshynda shaıǵa talǵajaý eterlikteı tátti tort, keks barshylyq edi. Júgirip júrip solaryn ákelip, dastarqan mázeretin jańǵyrtyp jatyr. Sýy sarqylǵan aqqumannyń shamasyn dalaǵa shyǵyp tógip keldi. Manaǵy bir boıkúıezdik joq, kóńildi, sergek. Aqquba júzi bal-bul jana alaýlap ketken: bos oryndyqtyń birinde súlesoqtana otyrǵan Maırany kádimgideı eliktire qaljyńdap ta ótedi. Maıra bolsa talaı kúnnen beri revızıa múshelerine eti úırenip, jalǵyziliktiligin múlde umytqan ǵoı. Álginde eki jigit dúkenniń tabaldyryǵyn attaǵanda ǵana Maıra olardyń endi múlde oralmasyna kózi anyq jetkendeı dármensizdigin sezindi, kóńili qulazyp sala berdi. Erkinen tys marqum kúıeýin esine túsirip:

— Aıjan, — dedi Maıra, — búgin kúnuzaǵyna bizdiń úıdegi kisini oılaýmen boldym. Tú-ý, seniń mynaý mazasyzdanýyńa qarap qajyp kettim ǵoı, kel otyrshy. Birer shyny shaı iship syrlasaıyq dep edim.

— Mine, mine boldym, — Aıjan samaýryn ústine býy burqyraǵan aq qumandy ornyqtyryp, Maıranyń qasyna jaıǵasty. — Máke-aý, asyǵatyn ne bar?..

— Tipten júgirisiń kóbeıip, ábden sarsylttyń-aý...

— Keshire gór. Máke... — Aıjan eki kesege sút quıyp, aqqumandy qolyna aldy. Sonsyn ol ystyq shaıdy bir urttap: «Ýf... jan-aı», — dedi, talaı jerden myqshyńdaı, tobyǵy maıysa, tizesi dirildeı kóterip jetken zil batpan júgin ıyǵynan jerge tastaı salǵandaı tereń kúrsinip. — Apyr-aı, shaı degenniń ne pále qasıeti bar, á? Kóz kireýkesin ashyp jibergenin qarashy...

— Iá, áńgimemen jóndi shaı da ishpegenbiz ǵoı.

— Solaı-aý deımin...

— Jańaǵy deımin-aý... jyndyny aıtam-aý...

— E?.. — Aıjan qurbysyna eleńdeı qarap qaldy.

— Erteń kempirlerimizge jetemiz dep qoı júrekteri lúpildesip, jastyqtaryn qushaqtasyp jatyr, á? — dedi Maıra Qaısar men Salamattyń qazirgi jaǵdaılaryn kórip, jany ashyp otyrǵandaı qupıaly kúlip. — Birde Qaısar jyndy meni adam sıaqty shyǵaryp salyp turyp, betimnen súıip aldy. «E, meıli she, kim kóripti», — dep pálendeı qarsylyq bildirmegenmin ǵoı. Al, tiri pálege qalaıyn, — dep Maıra ernin shúıirip, betin shymshylady. Onysy: bul bul ma, sumdyǵy áli alda». — degeni tárizdi. — Jyndy neme ernimnen súıgisi kep, al, óńireńdesin. «Qudaı kóktemegir, ketshi ári, qytyǵymdy keltirmeı», — desem, tipti yqpaıdy. Tas keneshe jabysyp, ábden rásýamdy shyǵarsyn. Alasy mol kózi aqıyp ketken, eminiń alaq-julaq etedi. «Kórshi-qolań bireýler kórip qalar-aý», — dep jaltaqtaımyn, zárem joq. «Mezgilsiz ýaq qoı, Qaıseke, qaıtyńyz», — deımin entige kúbirlep. Estimeı me, bilmeımin, ábden esirip alǵan, qarsylyǵymdy shybyn shaqqan ǵurly elemeıdi. Qattyraq ún qatýǵa qorqam. Tóńirek tastaı qarańǵy. Jańbyr bolsa mynaý, eńirep tur. Ári tart, beri jyqpen» aýla ishine de kirdik.

Qudaı-ı toba-aı, bireý kórip qalmasa ıgi edi», — deımin. Qoranyń qaltarys buryshyna qalaı jetkenimizdi bilmeıim: áıteýir bir baıqaǵanym jaýyrynym qabyrǵaǵa tirelipti. Aldymda Qaısar, janyshtap jiberetin emes.

Endi qaıttym? Qatty sóz aıtsam, kóńili qalady . Ál-dármen quryǵan. Masqara-aı...

İshpeı-jemeı aq ter, kók termiz. Sonsyn bar ǵoı, Aıjan-aý bir túrli tizem dirildesin. Ne boldy maǵan dep oılaımyn. Araq sasysa da erkek deminiń... allaý bir qudyretin sezindim. Qarsylasqym kelmeı beı-jaı kúıge túseıin. İlki tosyrqaý, aza boıym qaza turyp titirený degennen de adamyn. Áldeqandaı qursaý da jazylyp del-salmyn. Uıattaǵy... Eltigendeımin de me, qalaı? Ury mysyqtaı suǵanaq sýyq qol bir erkindikti sezgendeı búlkil qaqqan tamyrdy dál taýyp basady, keýdeme kirip, timsiktenip, myjǵylap, endi myqynyma da baryp qaldy. «Ketshi qurǵyr» — degim de keledi; tis jara almaımyn. Esim durys, sanam bar. Tek ál-dármen joq. Masqara... Uıat-aı... Tisimiz... Ha-ha-ha... Qudaı kóktemegir deımin-aý, munshalyq ospadarsyz bolar ma? Tisimiz... Ha-ha-ha... tisimiz tisimizge tıip saq etti. Ha-ha-ha... Maǵan belquly qarańǵy aýla ishin jańǵyryqtyryp jibergendeı estildi. «Uıattaǵy, oıbaı!» — deppin ǵoı. Ha-ha-ha...

Ol ol ma? Sol kezde aýzynan kúńsi bir ıis burq etti. Sumdyq jıirkenip, keýdesinen ıterip kep qalaıyn... Baıǵus ańsyz turdy ma, joq álde ózi de qaýqarsyz ba, ántek sheginshekteı berdi de, eki qoly erbeńdeı shalqasynan... ha-xa-xa... shalshyq sýǵa shalp etip qulady... «Oıbaı, kótek, munysy ne?» — deppin ǵoı sasqanymnan. Daýsym jaryqshaqtana qatty shyqty. Ańdaýsyz aıqaılap qalǵanymnan shoshyna, ári uıala úıge zyp berdim. Ha-ha-ha...

Súıisýdi men umytsam, Aıjan-aý, daǵdyrdyń buıryǵy. Tulypqa talaıdan móńirep júrgen jesirmiz; onyki ne deımin-aý. Sen tek maǵan kúlme, jaraı ma? Jaı otyrǵansha ýaqyt ozdyraıyn dep aıtqan syrym ǵoı...

— Siz de qyzyqsyz-aý, Máke. Kúlip ne kórinipti maǵan. Bu da ómir emes pe? Men bireýge syr shashypty dep estimegen shyǵarsyz. Estigenim estigen jerde qalady.

— Dáneńe de bolǵan joq, Aıjan... Senen nesin jasyraıyn, onyki de pendeshilik. Kúlki úshin ǵoı...

Já, qoıshy qysyr sózdi. Bilmeıim ne pálege ushyraǵanymdy. Kesheli-berli kúıeýim esime túsip kóńilsizbin. Múmkin Qaısarlardyń endi ketetinine kózim jetkensin solaımyn ba, áıteýir áldenege atańdaı berem. O ne, ózim túsinbeıim. Ǵajap... Kúıeýim meni ólerdeı súıetin. Erteńgisin jumysqa keterde, keshke kelgende begimnen aqyryn bir óbetin, — dedi Maıra bosaǵan kesesin stol ústine qoıyp.

Qyzyl shyraıly júziniń qany qashyp, qabaǵy túsip ketken. Kózinde aýyr, qorǵasyn muń. «Adam degen de tabıǵat taqylettes-aý: birde — kúz, birde — kóktem» — dep oılady Aıjan Maıraǵa qadala qarap. O basta syrlasyp, áńgimeleskisi kelgende onyń aıtpaǵy manaǵy Qaısarǵa baılanysty yńǵaısyz jaı emestigin de Aıjan, endi ańdaǵan. Sonysyna Maıra mine jańa jetti.

— Qansha jyl birge turdyq. Náreste súıdik. Úırenisin keterdeı de ýaq boldy. «Sen-aq eljireısiń de júresiń. Qoıshy, ári», — dep nazdanǵan da kez este. Sóıtse tońyp sekirmeı, toıyp sekirippin. Arada eki jyl ótkende túsindim ǵoı... Áli esimde, birde tún ortasynda oıanyp ketip uıyqtaı almadym. Eser jandaı úı ishinde sendelip júrmin. Birdeńe joǵaltqandaı, al kep, áldeneni izdeıin. Balalarymnyń tósegin jóndep, kereýetterinen jerge túsip ketken jamylǵylaryn japtym. Júregim óz-ózinen órekpip, kúıip-janam; salqyn tıip aýyryp qalmasam ıgi edi dep te oılaımyn. Sup-sýyq jastyǵymnan bezinip, jalań aıaq kóshege shyǵyp ta ketkim keledi... Aqyry taǵat taýsyldy. İzdegenim úmitsiz, jumbaq dúnıe tabylmasyn sezem. Terezeni aıqara ashyp tastadym da, ish kóılegimmen qarsy aldynda turyp aldym. Salqyn dala jeli de, aıly túndegi aýyl kóshesi de kóńilimdi sergitip, tynysymdy keńitpedi. Qaıta qapyryq eken deıim, órtenip baram. «O, qudaı, men saǵan ne jazdym», — dep aıqaılaǵym keledi. Qanǵa sińgen uıat jibermeıdi. Qudaıdaǵy jumysym ne? Bári jan qysylǵansyn da...

Bizdiń úıdiń qarsysynda Seksenbaı qart turady ǵoı. Qudaıy kórshim... Sen ony bilesiń. Aıjan, eki balasy da shofer. Ózi ótken jyly dúnıe saldy. Kelin-balalary ǵajap izetti, tárbıeli. Kempiri de kúni búginge deıin maǵan meıirban: «aman ba, janym», — dep júredi. Sol Seksenbaı qart bir kúni maǵan ózen jaǵasynda kezdesti: ıinaǵashpen sý alǵaly barǵam. Ol at sýǵarǵaly kelipti.

— Maırashjan, aınam... Sen bir mezgil qalaǵa shyq, qydyr, áli tym jassyń ǵoı. Úı kúshiktenip jatyp alma. — dedi.

Ne derimdi bilmedim. Meniń tún jarasy aýa tereze aldynda sileıip turǵanymdy talaı kórgen boldy. Aýrýly adamnyń qaıbir uıqysy túzik. Sondaı bir qınalyp, úıiniń syrtyna shyǵyp otyrǵanda baıqaǵanyn sezdim. Ári uıalyp qalǵanymdy ańdap, marqum:

— Qysylma, balam... Ózimnen basqa tiri jan bilmeıdi. Bárimiz de adambyz... Ondaı-ondaıdy qorek te kórmedik, bilsek te bilmedik. İshte ketedi. Úıge tyǵyla berme, elge kórin, qydyr, seıil... Anaý japyraq kóz kishkentaılar úshin sóıt... — dep jatyr.

Mine, eldiń bári jesir jaıyn osy kisideı túsinse ǵoı. Qandaı ǵajap jan. Men lám-mım deı almaı, burylyp júre berdim. Keıin óz sezimimdi tejep, saq bolýǵa tyrystym. Dúnıede erkek baryn umyttym. Álginde Qaısar qylyǵyn aıtyp, kúlip aldyq, Aıjan. Sonyń ózi de áne, ómir... Qaıta tirilip ketti kúıeýim desem sener me eń?

— Qalaısha?

— Áne, ańǵalsyń... Tipti shıkisiń-aý, qaraǵym-aı. Men áıel ekenimdi sezindim. Kúnde erteńgisin ústime qarap, sándenýdi taptym. Anaý túnde de, úıge qashyp kirgenmen de berekeli kóz ilmedim. Qaısar izimshe qýyp kelip, esigimdi soqsa... ózimdi-ózim ustaı almastaı kúıde edim. Qaıta tirildim degenim sol. Ondaıda aqyl, sana joldastyqqa jaramaıdy. Basqa kúsh, qudyret quzyryndasyń... Ol erkińdi bılep-tósteıdi. Kóp jaǵdaıda baǵymdy baılaıtyn marqum kúıeýim.

— Kúıeýim deımisiń? — Aıjan aıran-asyr: «Ólgen baıy qalaı «baǵyn» baılaıdy? Ne dep otyr? O neǵylǵan baq?» Bóten erkekpen ashyna bolǵan da baq pa?..»

— Sen, Qýandy súıemisiń? — dedi ol Aıjannyń áldenege daǵdyrǵanyn tap basyp, kóńilin bólip.

— E, onyń bu jerge qatysy ne?

— Úrikpe... Jaýap ber. Súıemisiń? Bóten adam joq qorqatyn. Ekeýmiz emespiz be? Aıt...

— Súıem...

— Mine, men de kúıeýimdi súıgem. Onan ózge erkek kindikti bilmegenmin. Qınalǵanda bir sonan keshirim ótinem. Arýaǵyn attamasam deımin. Al, jaratylysyńnyń, tabıǵatymnyń tilegi basqa... Men eki ottyń ortasynda shyj-byj bop kelem, Aıjan. Ýa, shydamnyń da shegi káne? Ol óz ińkárligimen meni tutqyndap, basqaǵa buıyrma dep dýalap ketken sıaqty, — dedi Maıra daýsy buzylyp. Kózinen qos tamshy yrshyp tústi.

— Máke, qoıyńyz... Onyńyz ne?

Maıra alasapyran sezim ústinde álsizdigin baıqatyp alǵanyn, tym aǵynan jarylam dep, ishtegi kúıigin syrtqa shyǵaryp únsiz qaldy. Áıteýir túbi bireýmen osylaı erkin syrlasýy abzaldyǵyn biletin de, ret-jónin keltire qoıýdyń qısynyn tappaıtyn. Aýylda áıel kóp. Áıtse de qaısysyna sengendeı, al, Aıjan bolsa olardan bólek jan. Mynaý revızıalyq jumys taǵdyry tabystyrdy, túsinistirdi. «Jo-joq, Aıjanǵa bar syrymdy jaıyp saldym-aý», — dep ol ókinbeıdi. Tek úırenisken Qaısar men Salamatty qımaı, solardan bir sátte kóz jazyp qalǵanyna qınalǵannan týǵan sezim kúshi ekenin biledi: ony Aıjanǵa túsindirý múmkin emes. Mundaıda áńgime baǵytyn marqum kúıeýine degen saǵynyshqa qaraı buryp, aıaǵyn jýyp-shaıyp jibergen jón.

Ol oryndyq arqalyǵyna ilýli bos bylǵary sómkeniń syrtqy tósqaltasynan sharshy aq oramaldy alyp, betin-kózin súrtti de:

— Ýf... — dedi kúrsine. — Kúıeýim ólerinen bir kún buryn meni esik kózinen qarsylap: «Sharshadyń-aý, Mákeshtaı, maǵan bershi», — dep qolymdaǵy nan, maı, qant, shaımen syqa tolǵan tordy ózi aldy. Betimnen súıdi.

Ac ishtik. Tósek saldym. Jatpaı maǵan qarap otyr.

— Mákeshtaı, ekeýmiz bir erkin syrlasaıyqshy. Men keshe sen joqta sandyqtan belinen rezın jippen býylǵan on shaqty hat taptym, — dedi.

— E, ol seniń Almatyda oqýda júrgende maǵan jazǵan hattaryń ǵoı. Onyń nesi tańsyq?

— Ol hat emes, Mákesh, mahabbat jyry. Oılasam men sondaǵymnan da qazir seni tipti ǵajap súıem. Qudaı biledi, menen baqytty jan joq. Qyzdyń da keremetteı qoıannyń kójegindeıin ilip túsippin-aý.

— Soq ótirikti...

— Ras aıtam, janym.

Sol kúni biz tún ortasy aýa jattyq. Tańǵa jaqyn tús kórdim. Úıdiń ishinde japadan-jalǵyz júr ekem deımin. Tóbede hrýstaldy lústra, jarqyraı janyp tur. Qabyrǵada kúreń-qyzyl gúldi kilem. Kúıeýimniń jumystan qaıtatyn da ýaqyty taıalǵan sıaqty. Asyǵa kútem. Tezirek kelse mynaý jańadan alǵan asyl dúnıemizdi kórsetip maqtansam deımin. Balalar tórgi bólmede oınap otyr.

Kenet...

Áldeqaıdan kóz aldymdy tutas tumshalaı qara shymyldyq sart ete tústi. «Óı, bunysy nesi?» — dep abdyraı álgini keıin serpem degenimde, saýsaǵymdaǵy altyn saqınam sypyrylyp, jerge shyldyr ete qaldy. Al, izdeıin edendi sıpalap. Qaıdaǵy bir túıme, shege, qudaıǵa kerek emes kákir-shúkirdi tabam, saqına úshti-kúıde joq. Shoshyna oıandym...

Balalarym men kúıeýimdi tamaqtandyryp shyǵaryp saldym. Kúıeýim artyna qaıyrylyp:

— Túsiń qashyp ketipti, Mákesh aýryp júrgeniń joq pa? Sol jumysqa búginshe barmaı-aq qoısań qaıtedi, — dedi esik kózine jete bere.

— Uıqynyki ǵoı. Eshteńe de emes. Men de qazir shyǵam, — dep ezý tarttym. Erkekter úshin túkke qajetsiz túsimdi áńgimelep qaıtem.

Jumystas bir kekse áıelge shydamaı túsimdi aıttym. Ol basyn shaıqap, qabaǵyn túıip oılandy da:

— Qıyn tús eken. Búgin ózi dúısenbi ǵoı... Dúısenbige qaraǵan tús kelmeıdi de, jorylmaıdy da, — dedi.

Kúıeýim jumysta, sáskelikte, stolda otyrǵan kúıi júrip ketipti. Iá... Dám taýsylǵansyn oǵan ne shara. Tek onyń ólerdeı jalynyp, jastyq kezde jazǵan hattaryn birge, bas túıistire, daýystap oqıyqshy degen tilegine mán bermeı ázilge jeńdirip kónbegenime ókinem. «Arman edi ǵoı. Nege shiltıip, sirestim», — deımin ózime-ózim yzalanyp.

Maıra Aıjannyń kózine jas úıirip, qatty tolqyp ketkenin endi baıqady. Sol-aq eken ózegine ashshy jas tyǵylyp, janary sýlanyp júre berdi: árıne bul kúıeýin joqtap, saǵynǵannan týǵan sezim emes edi. Maıra alǵashqy jyldary, jetisi, qyrqy, jyly ótkenge deıin marqumnyń kisiligin, ózine degen ińkárligin, adaldyǵyn, minez-qulqyn eńiretip áńgimeleıtin; qaıyry bolsynyn bildirip, bata oqyǵaly kelgen jaqyn-jýyq, jamaǵaıyndardyń kózine jas almaı shyǵatyny az tuǵyn. Bertinde jalǵyzdyqqa ózi de úırenip, eti ólip, kúıeýiniń beınesi solǵyn tarta bastaǵany kámil; múlde umytty deý qıyn, deı turǵanmen Maıraǵa keıde sonyń jaryq dúnıede bolǵanynyń ózi shúbá týǵyzyp, ertede kórgen bir túsi sıaqtanady. Áıteýir, anaý jaýdyr kóz sábıleri aldynda qarańdap júrgensin amalsyz moıyndaıtyn da tárizdi me, qalaı? Álginde kúıeýiniń dúnıeden qalaı ótkenin Aıjanǵa syr ǵyp shertkende pálendeı egilmeı, qulyqsyz aıtqany da sonan; qurbysyna áser eter-aý dep, tipti de oılaǵan joq.

Kisiniń jandúnıesin qas-qabaǵynan tanıtyn Maıra múlt ketkenin sezip úlgerdi: jaıshylyqta ol mundaı qatelik istemesi haq, ıe... Áıtpese Aıjannyń Qýannan aıyrylyp otyrǵanyna áli bir apta da tolmaǵanyn, jarasynyń qany shyǵyp, bite qoımaǵanyn eskerse kerek-tin; jańaǵy syry dóp tıip, Aıjannyń ásershil qıal kóziniń aldyna qyzdaı qosylǵan, ystyq-sýyqty birge kórip, talaı jyl dámdes kúıeýin ákelip kóldeneń tartyp kólbeńdeterin ańdamady. Ony endi uqty; uqty da maǵan ne boldy «aljasyp» dep oılady. Sonsyn jańa ǵana ol oryndyq arqalyǵynda ilýli turǵan bylǵary sómkeniń syrtqy, shaǵyn qaltasynan alǵan sharshy, aq qoloramalmen kóz jasyn súrtip otyryp: aljastyrǵan da, ózegine ashshy jas úıiriltken de Maıranyń kúnuzaǵynǵy áldenege degen ókinish, toǵaıyn júrgen kóńildiń búgin kesh qulazyp qalǵanynan, jumys arasynda urlana qulaǵyna: «Máke, qulaq túbinen... syrǵalyǵyńnan bir ıiskeıinshi... netken sulý eń... allaý, balapan buǵaǵyńnan óbip ótsem qaıtersiń...» — dep yntyǵa sybyrlaıtyn saıqymazaq Qaısardy qımastyqtan týǵan sezim edi. Ol endi qaıtyp oralmas dáýren, taǵy da bir jan kezigip kóńiliniń qytyǵyn shaqyrmasyn búkil aýyldan ondaı adamnyń tabylmasyn,t júdeý, jetim júregin lúpildetip eljiretpesin, baıyrǵy jesirliktiń kebin kıerin, tań saz bere jyly tóseginen kóterilip, keshke súrine qulap júrerin oılap «aljasqany» anyq; qolqasyna ashshy zapyran tyǵylyp, egile jylaǵany sonan. Aıjan paqyr ony qaıdan bilsin; bilmegesin de túsinedi deımisiń. Al, túsindirem dep aram ter bolýdyń taǵy jóni de, kelisi de joq. Onan úmittený múlde ábestik. Ol úshin Aıjan da Maıranyń kebin kıgen, jesirliktiń taýqymetin ábden tartyp kúızelgen, qýanyshtyń ózin talǵap, ylǵı da birden senbeı kóp tolǵanyp baryp qabyldaıtyndaı sekemshil, sergek bolmaǵy lazym.

Biraz únsizdikten soń Maıra shıryǵa, mundaıda tez eńsesin jıyp úırengen daǵdysymen, ózge kúıeýi bar áıelderdeı ezilip egilmeı, abdyramaı keń dúken ishin jaılaǵan boıkúıez tynyshtyqty buzyp ún qatty:

— Já, birimiz tirideı, birimiz taǵdyrdyń buıryǵymen kúıeýlerimizden aıyrylyp, jer sabap qalǵan ekenbiz dep jylap-syqtamaıyq, — dedi ol julqyna, basyn kekjeń etkize jerden kóterip. — Salymyz sýǵa ketip, júnjigenimizden keler paıda joq. Munymyz tyrash tirlik. Oý, jaman yrym bastap, seniki ne? Nemenege syǵyrańdaısyń maǵan erip... Sen toıyp, men tońyp sekirip otyrǵanymyzdy bilemisiń? Aǵymnan jarylyp syrymdy shertsem, ishqustalyǵymnan qutylaıyn, tyńdar quıma qulaq taptym dep istedim. Oılansyn, tálim etsin dedim...

— Máke-aý... — Aıjan ystyq jastan beti isinip, kóziniń aq eti qyzyl tamyrlana Maıraǵa batylsyz qarady; qarsy aıtar daýy, dáleli azdyǵy júzinen bilinip tur.

Ádette Maıra mynaý Aıjandaı qatyndardyń bos, bolbyr, tereń oılaýǵa ker jalqaý, bolmashydan qaıǵy-qasiretti jasap, ózi soǵan batpaqtap, kúıeýin ushyndyryp, oshaǵyn buzyp, qalaı quraýdyń, basyn biriktirýdiń qısynyn keltirýdiń ornyna onan ári iritip, shat-shálekeıge túsetinderdiń osy aýylda talaıyn kórgen: sondaıda sara aqylyn ortaǵa salyp, qıystyryp jiberse Maıranyń árıne eshteńesi ketpesi ras. Kózge shalynbas, kóńilmen ǵana kóriner bir ilgeshekke ilinip qalǵanyn, úp etken jelden úzilgeli turǵanyn sezse de bildirmeı: «Kúıeýinen aırylsa jany menen artyq pa? Keshe edi ǵoı kerdeńdep, maǵan shekesinen qaraǵany... Múláıimsýin. Ólmeseń órem qap... Shirik neme, ana bir joly toıda kúıeýińdi qyzǵanyp torsańdaǵanyńdy men umytty deımisiń. Kerek tuǵyn seniń mojan-topaı baıyń», — dep, únsiz, ishteı jerlep ótetin de, ańǵal, aqkóńil áıelderdiń qalpyna kóship, «óziń bilesiń» deı salatyn. Álgi áıelge «óziń bilesiń» degensin bitti, shoshtańdap, bıshara jaıyn múlde umytyp, sholaq aqylyna jol beretin ǵoı; aqyry nasyrǵa shaýyp, oshaǵy kúırep, el-aman jurt tynyshta shańyraǵy ortasyna túsedi.

Maıra buǵan pálendeı kúızelmeıtin. «Meılishi...» deı salatyn, óıtkeni anaý áıel «sen maǵan durys aqylyńdy qımadyń», — dep jazǵyrmaıdy, ózindeı kóredi. Bul mineziniń oryndylyǵyna Maıranyń kózi Aıjan basy sózdi bolǵanda ábden jetti: «Erli-zaıyptynyń arasyna shaıtan júredi!» — deıdi. Men de qaıbir jetisken janmyn. Kúıeýińdi men bilmeımin. Neden, qalaı bastalǵanyn óziń syr ǵyp sherttiń. Árıne, seniń adaldyǵyńa shúbám joq. Seniki jón», — dep Maıra shyǵaryp salǵan áıelge, bir kezde Aıjan aqylyn aıtyp, arashashy bolǵan, búlingeli tóbesi qısaıyp, úıiniń túndigi jelbireı bastaǵanda qutqaryp otyr. Mine, sol áıel Aıjan basyna kóleńke úıirilgende syrt aınalyp qana ketpeı, sút alǵaly kelgen ony tálkektedi emes pe?

Al, qazirgi jaǵdaı múlde bólek. Bir aýylda júrse de Maıra pálendeı ish tartyp Aıjandy jaqsy bilmepti, salmaqty, sabyrly eken. Ár nárseni orynsyz sapyryp soǵyp, bireýdi jazǵyrý, qaralaý degenge joq adal sút emgendigin túsindi; kisiniń jan-kúıin qabaǵynan sezedi, ári kóńili keń. Sózge de berik. Bolashaqta syrlasar bireý — Maıraǵa da qajet. Sol kisi, senimdi qurbysy Aıjan. «Munyń oshaǵynyń bútindigin men tilemegende, kim bar? Fatıha qarıa ma? Ol búkil aýylǵa ortaq áz adam... Ondaı kisiniń sózi arzan; óıtkeni aýzyn ashsa kómeıi kórinedi. Bitýajalyqqa jańa, kóp ustalyp qol jaýlyqqa aınalmaǵan jumbaqtaý kisiniń sózi ótimdi».

Maıra óziniń oıynan bir túrli marqaıyp qalǵanyn sezdi. Aıjannyń ornynan turyp ketip, betin salqyn jańbyrǵa tosyp jýyp qaıtqanyn, júzine qan júgirip ózine-ózi kelgenin, shaı quıyp alyp, ony qulyqsyz ishkenmen janaryna oı uıyǵanyn baıqap otyr. Mine, osy bir sát edi Maıranyń da kútkeni:

— Sen, qyz, Qýandy shyn súıesiń. Súımeseń áldeqashanǵy... marqum meniń kúıeýimdi joqtap jylamaısyń... Toqta, sózdi qoı. Meni tyńda... sonsyn aıtarsyń. Ne derińdi bilem. Ómirde qaı adam aıaǵyn shalys baspaıdy?! Ashý-dushpan adastyrǵan da... Qadirin bilip, keshirim etý de aqyldylyqty kerek etedi. Al, onyń aqyly az delik. Seniki qaıda? Kósemdigiń káni? Sol dárejede emespisiń? Oılashy óziń?.. — dedi. Aıjan shaıyn iship, kesesin stolǵa aqyryn qoıdy. Júzin tómen saldy. Maıra dittegen sóziniń qurbysynyń kókeıine jetkenine ishteı qýanyp qaldy. — Qýanǵa qatyn tabylady. Eń myqtaǵanda eki jyl kúter sonsyn?.. Erkektiń qasıetti basyn aıaǵyńa urǵyzyp, jasyta berme, Aıjan. Ol seni súıgendikten de keshirim surap júr. O da erkekke ońaı emes. Bulaı kergı berseń burynǵy Qýanyńnan shyn aırylasyń...

— O ne degenińiz? — dedi Aıjan jasqana, ári tańdana qarap.

— Keshirim suraýdyń aıaǵy ýádeshildikke aýysady. Bárin de isteıtin sezim kúshi. Qýan ázir ondaı jolǵa túspegen, ábden kúızelgende ýádege kóshedi, ol ádetke aınalady. Ýádeniń oryndalýyna jaǵdaı qysastyq jasar. Sonsyn ol ótirikke, kólgirsýge qaraı aıaq artar. Qýan da et pen súıekten jaralǵan jan, pende emes pe? Árbir seniń qaqpaıyńa jańa, tyń ótirik tappaı ma? O da óziniń múlde ózgergenin sezbes, bilmes. Tán jarasynan jan jarasy aýyr, Aıjan. Sóıtip sen jasyq, ótirikshi, eki júzdi pátýasyz kúıeý tabasyń. Sondaı kúıge túsiretin de ózimiz, áıel zatynan... Iá-ıá... Sol kezde sen onyń shapalaqpen bir tartqanyn saǵynbasyńa kim kepil? Bárimiz de áıelmiz ǵoı, Aıjan, bul jerde, bóten adam joq. Qýan qatty keıigende aqyryp, ne julqyp qalyp, ne ıterip jibermeı ún-túnsiz túńile burylyp, úıden shyǵa jónelgeninen qoryq. Sonda ol ózgerdi dep bil. Ótirikti joldas etkeni aralaryńa qara mysyqtyń kirgeni de. Ómirimde bireýge bolsyn dep shyn keńes berip, aqyl aıtyp otyrǵanym osy, Aıjan. Ózi zańy mundaıdan qashqaqtap júretin adammyn; teginde bul bir opa taptyrmaıtyn sharýa ǵoı. Táıir ony sen de basyńnan ótkerdiń bilesiń... Al, sen men úshin kóz kórgen kóp qurbynyń biri emessiń, jalǵyz dosymsyń. Áıtpese, ne jasyratyny bar, aqjúrektik meniń tabıǵatyma jat. Iá-ıá, múlde jat minez...

— Oı, Máke, siz de qyzyqsyz, — dedi Aıjan Maıranyń aǵynan jarylyp, shyn peıilin sezdirip qalǵanyn ishteı uqsa da «qattylyqqa» qımaıtynyn ańdatyp.

— Qyzyq dáneńem joq. Kúlbiltesiz naǵyz shynym osy, ıe... Tileýiń ne deısiń de? Tileýim — Qýandy seniń keshirgeniń. Iá-ıá, sen basyńdy shaıqama. Ol seni súıedi. Kórgemin dep keshikpe, men senen góri jalǵyzdyqtyń ashshy zapyranyn mol jutqan beıbaqpyn, túsingin janym... Tátti sezim de — kinámshil qonaq. Kóp kúttirseń ketip qalar, jarqynym, zaryqtyrmashy, — dep Maıra meıirlene, Aıjan júzine úńile, qamqor qolyn ıyǵyna artty.

Jetim kóńil Aıjan qurbysynyń jyly tileýine eljireı:

— Máke, sizdi kesh tanyǵanyma ókinem, — dedi.

— Men de, Aıjan... Beri qarashy, osy sen Qýan ekeýiń aldaǵy senbide bizdikine kelseńder qaıtedi, á?! Saǵat altyǵa kútem. Sózdi qoı... Tyńdamaımyn...

— Máke-aý...

— Já, meni de bir tyńdasaıshy, Aıjan... Báli, men kishi balalarymdy múlde umytyppyn ǵoı. Jınal, qaıtalyq, — dep Maıra qol saǵatyna kóz júgirtti de, serpile ornynan kóterildi. Osy kezde tóbedegi qos lústranyń shamy jalp etip sónip, qaıta jandy. — Kótek... Mynaý qaıtedi-aı?

— Zamykanıe ǵoı. Qazir... Tez jınalmasaq, shynynda qarańǵyda qalarmyz. — Aıjan asyǵa, ydys-aıaqty shyldyrlata jınaýǵa kiristi. — Daladaǵy jańbyrdyń keseli shyǵar bul. Oıpyr-aı, bir tolastamaı-aq qoıdy-aý, á?!

* * *

Qýan buryn úı-ishiniń kúıbeń tirligine ıkemsiz edi, qus tumsyq, qarasur óńdi ol aýyzǵy as úıge engende toqty-torymnyń arasyna áldeqalaı kirip ketken túıedeı óńireıip turatyn; ıilmeıtin jaraqat aıaǵyn syrp-syrp súırete basyp, sálden soń qazandyq jaqqa qaraı jyljıtyn: Onysyna biri qamyr ılep, biri pıaz, kartop arshyp, biri et týrap, biri samaýrynǵa shoq salyp keshki astyń qamymen máre-sáre bolǵan áıeli men qyzdary mán bermeıdi. Óıtkeni Qýannyń nege kelgenin ishteri sezedi; áıeli bir uly joqtyǵyna kúıeýiniń aldynda qýystansa, qyzdary násiline tartyp, sheshesin tóńirektep ketkenin, qalaı jalǵyzsyratyp tastaǵandaryn baıqamaǵandaryna ókinise úndemeıdi. Áıtpese sábı shaqtarynda mynaý ákeniń moınyna, ıyǵyna, tizesine talasa, shińkildese atsha minip, tórgi bólmeni bastaryna kóterisetin edi; byldyrlap anany, mynany jamyraı surasatyn. Qýan kúndizgi aýyr jumystan shalyǵyp kelgenin múlde umytyp, tátti sábı tiline raqattana kúletin.

«Balaly úı — bazar, balasyz úı — qý mazar», — dep te beker aıtpady-aý, Aıjan. Botaqandarymmen shúńkildesip, aı, bir jasap qaldym-aý», — dep Qýan besingi shaı ústinde júzi kúreńite samaýryn túbindegi áıeline meıirlene qaraıtyn da, dastarqannyń eki jaq qaptalynda qazdyń balapanyndaı tizilip otyrǵan qyzdaryn kózimen súısine súzip ótetin. Sóıtip júrgende arasy alshaq baǵandarǵa tartylǵan symǵa kóktemgi qarlyǵashtaı jyldar kep qondy. Byldyrlaǵan botaqandary aına aldynda aıaldap, etek-jeńin túzedi, kún batyp, ekindi qarańǵylyǵy úıirilse áke qasynan sypyryla birtin-birtin aýyz úıge ótip, sheshelerin aınalshyqtaıtyndy tapty. Qýan buǵan renjip, ne tańdanyp: «Bátir-aý, bu qalaı? Qadirimniń qaıtqany ma?» — degen joq. Tabıǵat zańy: tumaq ta, óspek te, tipti óshpek te» — tek bir sonyń qudyreti ekenin túsingen de, ýaqyty kelgende jatyrqamaǵan.

Iá, kútken daǵdyr isi bolsa da, kóshpilikke úırengen daǵdyly ádet ony elegizitip, janyn qulazytyp, tórgi bólmede uzaq aıańdatpaı as úıge tarta berdi... «Barǵanda ne aıtam? Jalǵyzsyradym, ishim pysty deımin be? Meni kórip Aıjan kúıinedi ǵoı. Balalar da sheshesimen syrlasyp, shyqylyqtasyp jatsa men kirgende búgejektesin, únnen aırylady. Shamasy meniń qulaǵyma jaqpaıtyn da, aqylym jetpeıtin de bir syr», — dep ózin-ózi ol tizgindep baǵatyn. Áıtse de sol kezde ne istep, ne qoıǵanyn bilmeı, sereıgen jaraqat aıaǵyn ilgeri ytqyta tastap, as úıdiń tabaldyryǵyna qalaı attaǵanyn baıqamaı qalatyn; ishke engesin jerde uıalǵan tek turmastyń kerin keltirip sózge tartpaǵy lazym. O da ońaı sharýa emes, talaı márte kóńilindegi ádemi ázil, erkeleter erkin qaljyń osyndaıda ajaryn keltirer boıaý, árinen aırylyp, áńgimege aınalyp, sıyrquıymshaqtana úzilgeni bar.

Tórgi bólmeden ala shyqqan júzindegi beıqam sábı erkeligin sezdirerdeı jyly kúlki taby ǵana seıilmeı qatyp qalǵandaı kórinetin de, bul ózin-ózi ólerdeı aıap, áldeneden qorlanatyn. Sonsyn ol sol túnde búkil tirligin kózine elestetetin... Qazandyqqa jaqyndaǵanda Aıjan: «Oıbaı, Qýan, ári júr! Taǵy birdeńeni búldiresiń, qıratasyń, — dep shajyldaǵan, oǵan úıelmeli-súıelmeli qyzdary qosylyp: «Papashy, papa... aıaq astyńda sý toly shelek... Qazir súrinesiń endi», — degenshe ol kelisaptaı siresken aıaqtyń dobal ilgeshek basynda jumyr bir nárse tirelip, apalaqtaı attap ótem degende álgi aýnap ketip shalp ete qalar edi: bul bolsa, sasqalaqtap bosaǵan temir shelekti onan ári, erkinen tys teýip úlgeretin ǵoı. «Qap, búldirdim-aý», — dep qıpalaqtaı shegingende, «túıe ústinen sıraq úıitkendeı netken ebedeısizsiń-aı?! Shyqshy ári, solpımaı», — deıdi Aıjan dańǵyrlap dóńgeleı jónelgen shelektiń syldyryna qosyla shińkildep. «Papa... Papa, sheginseıshi aıaq astyń sý ǵoı kólkigen... Áne, qazir basasyń...» desedi qyzdary qańqyldasyp, Qýannyń tipten quty qashady. Dabyr-dubyrdan esi shyqqan ol yǵystaı berip, qazandyq keneresinde uzyn tutqasy shoshaıyp turǵan temir ojaýdy shyntaǵymen qaǵa qulatyp esikke umtylady: «Tú-ý, Qýan-aı, isiń bar bolsyn...» — deıdi Aıjan shaldyr ete qalǵan, ojaýdy jerden kóterip jatyp.

Kelgen sharýasy osymen támámdalǵandaı ol aýyz úıdiń tabaldyryǵyn attasymen esiktiń qaıyrylysyndaǵy kıim ilgishten plashyn alyp, túıejún kúrteshesiniń syrtynan jeleń jamylyp dalaǵa bet túzeıdi. Qaqyrynyp túkirinip alakeýgim aýla ishinde sendelip seıildeıdi, bozdatyp shylym shegedi. Sonan úıdegilerdiń abyr-sabyry basylǵan soń terezesiniń jeldetkishi saqyr-suqyr ashylyp qarańdaı Aıjannyń ystyqtan albyraǵan júzi kórinedi. Qýan qaltıa aýla ortasyna irkiledi de, jaryq, ári jyly da shaǵyn jeldetkishten shyqqan bozǵyl býǵa qadala qalady: «Aýqat daıyn, úıge kir», — degenin áıeliniń estimese de ol bilip, bir ıyǵynan sýsyp túse bergen plashyn túzeı, tamaǵyn qyra jótkirinip qoıady. Aıjannyń úni kóbine-kóp osy kezde estilmeıdi; áıtse de Qýan úıge bet alady.

Mynaý sol as úı. Tóbedegi sham jarqyraı janyp tur. Aıjan ketken kúni ortadaǵy stoldy terezege jaqyn ysyryp qoıǵan: jańa ǵana daladaǵy malyn jaılap, sary qapshyqtyń ıt-aıaǵyna túnnen qalǵan kespe quıyp, súıek-saıaq salyp qaıtty. «Basqa tússe baspaqshy», — dep Qýan Aıjansyz úsh-tórt kúnniń aıasynda úı-ishiniń sharýasyna ıkemdelip úlgergen edi; as iship, ál jınaǵannan keıin daladaǵy jaýynnan malmandaı sý bolǵan kerzi etigi men plashyn qazandyqqa jaqyn birin ilip, birin qatarlap qoıǵan. Tórgi bólmege ótip, syrtyndaǵy aqshyl konverti múlde tútilgen eki hatty alyp keldi. Tereze shynysyna tıgen beımaza jańbyr tysyrynan ózge dybys joq, shaǵyn bólme ishi jyp-jyly, typ-tynysh. Buryn Qýan keshkisin eptep kitap oqıtyn; onysyn osy qazir múlde umytqan. Mynadaı ońashalyqta samaýryn esikke jaqyn ándetip turatyn da, bul tórde astyna kórpeni eki búkteı salyp, jambastaı jatyp qolyna kitap alatyn edi.

«Iá...» — dedi ol qolyndaǵy konvert ishinen eki paraq sálem hatty shyǵarmaı irkilip.

Bul «ıá-synyń qaı ıá...» ekeni de jumbaq, tegi ótken kúnniń shýaqty bir sáti me, joq álde saǵynysh pa kim biledi. Qaq mańdaıdan ekige jarylyp, ósińkireı jalbyrap jetken qalyń shashyn áleýet qolymen kúreı keıin qaıyryp qoıdy. Samaýrynnyń shyj-shyj etip, kóńilge toqtyq uıalatatyny, Aıjannyń aýyz úıden kep dastarqan jaıyp, sýsyldaǵan jibek halaty jelbireı qasynan ótkeni, zilsiz ázili arqa-basyn keńitip jadyratyp jiberetin.

«Iá...» — dedi ol kúbirleı taǵy qozǵalaqtaı túsip.

Bir sát qasynda Aıjan bardaı kúı keship, jaltaqtaı qaldy; shamy sóngen qara kóleńke tórgi bólmeniń ashyq esigine kózi tirelgen, álgi kórdeı úńireıip janyn qulazytyp tastady. «Nemenege sony oılaımyn? Dúnıe, tirlik ataýlynyń kindigi me ol?...»

«Iá... — deseıshi», — dep daýsyn shyǵaryp aldy.

Qolyndaǵy konvertti stol ústine tastaı salyp, ornynan serpile kóterildi; shaǵyn as úıdiń ishinde torǵa túsken kók bórideı sendelip júr. Mana ol óziniń burynǵy ebedeısizdigine nege tańdanǵanyn, qazir sharýaǵa qylap jan bop tóselip ketkenin qalaı esine alǵanyn bári-bárisin umytqan: «Ókpeshilin qaıtersiń? E, men nege renjimeıim-eı? «Qatyny tastapty» degen qańqý sóz maǵan jeńil tıip pe? Fatıha qarıanyń kózinshe minez kórsetip, túńilgenin de sezdirmedi me? Sonda men nege jarylmaımyn, nege ushynbaıym, á? O, beıbaq! Sen kergip kekireıdi eken dep ólýim kerek pe? Qudaıǵa shúkir bir qatyn maǵan da tabylar... Talaq etsem be ózin, á? Muqym, o nesi-eı!»

«Iá — deımin-aý...»

Qýan ózine bir kúsh bitip, áldekimnen esesi qaıtqandaı alaburtqan kóńili jaılanǵanyn sezdi; sezdi de sonyń áserimen stol janyndaǵy oryndyqqa sylq otyra ketti. Konverttiń ishinen eki paraq qaǵazdy shyǵaryp, búktesinin jazdy da oqýǵa kiristi: «Balam, Qýan, soǵys bitkeli de mine otyz segiz jyl. Apyr-aı, ýaqyt netken júırik, á?.. Sen ol kezde ashań júzdi, soqtaldaı jigit ediń. Shyǵys jigitteriniń kóbi bákene, tórtbaq keletin. Sen súıekti iri, boıshań boldyń. Áli kóz aldymda sol beıneń... Qýan, esinde me, seni dala gospıtalindegi úlken kenep shatyrǵa tań sibirlep kele jatqanda ákeldi. Ústi-basyń balshyq-balshyq. Oń aıaǵyń tizeden tómen siresken qan, mylja-mylja. Sol búıiriń de qan. Shınelińdi bireý sheship ústińe jaýypty. Ózińniń atjaqty júziń qup-qý, shashyń buıra ma edi, qazir esimde joq, áıteýir qalyń dýdyrap ketipti.

Sonyń aldynda ǵana úsh-tórt operasıa jasap, qaljyrap turǵam. Medsestraǵa ıek qaǵyp, stolǵa salyńdar dedim. Óziń bilesiń ol kezde men qyryqqa jańa ǵana tolǵan qylshyldaǵan jaspyn. Kúnine otyz operasıaǵa deıin jasaı berem. Sen túsetin kúni on segizdegi Volodám maıdanǵa kirisimen jaralanyp qolymda qaza balǵan. Seniń qan-sólsiz qýań júziń, qus muryn, keń mańdaıyń... Keshir, kóz jasym tamyp ketip jazýymnyń sıasyn qustyryp jiberdi. Jetpistiń segizine kelgen shaldyń osyndaı, janym, sentımentaldyǵy... eljirektigi bolady.

Ter sińip, jýyla-jýyla túsi ońǵan gımnasterkińniń ár qyrtysyna deıin jadymda saqtalǵany da sol Volodáma uqsaǵanyńnan eken. Keýdeńdegi orden, medaldaryńdy qoloramalyńa orap, tósqaltańa saldym.

— Joldas, hırýrg! — dedi medsestra kóńilimdi bólip. Men seniń mańdaı shashyńdy keıin qaıyra sıpap turǵam. — Tizesi kúl-parsha. Aıaǵyn ampýtırovat etý kerek.

Men shoshyna jalt burylyp:

— Nege? — deppin ǵoı.

— Kórińiz, — dedi medsestra etigińniń qonyshyn, shalbaryńnyń balaǵyn tizeden joǵary asyra tilip, ashyp tastap. Únim qatqyl shyqty ma, ózi meniń oqys minezimnen yǵystaı jaýtańdap tur. Tegi men medpersonalǵa qatań qaraǵan tárizdimin...»

«Iá, — dedi ol hattan sól kózin taıdyryp, óz-ózinen kúbirleı ezý tartyp. Júzinde: «Onyńyzdy bilemiz, Vıktor Petrovıch», — degendeı raı bar.

Qýan hatqa qaıta úńildi: «Qarasam... Shynynda tizeden joǵary kesip tastaýdan ózge amal qalmapty. Jaraqat gangrenaǵa aınalýy asa qaýipti. Al, sen men úshin sol sátte Volodámsyń. Ne isteý jón? Bir jaqsysy búıirińdegi jaraqat jeńil bop shyqty; eki qabyrǵańdy qaqshyp tastadym. Basqa amalyn tappadym ǵoı qaıteıin... Snarádtyń jaryqshaǵy tilip ótipti: ony jýyp, tige saldyq. Iá, munan buryn da hırýrg pyshaǵy tánińizge az iz túsirmegen eken. Qalaı tórt saǵat aıaǵymnan tik turyp, operasıa jasaǵanymdy ańdamadym. Kúl-parshasy shyqqan tize súıegin túıirleı jınap, bárin oryn-ornyna qıystyra keltirip aıaǵyńyzdy aman alyp qaldym. Iá, ol búgýge jaramaıdy, degenmen de óz tániń, aǵash emes...»

— Iá, ol ras... Raqmet, sizge Vıktor Petrovıch, — dedi Qýan, qasynda sol bir abzal jan turǵandaı kúńk etip.

Ol, árıne, ákesindeı meıirimin aıamaǵan dárigerdi kóp jyldar boıy umytqan joq. Áıtse de kúndelikti tirlik, áp saǵattyń kákir-shúkiri sońǵy jyldary biriniń ústine biri jamalyp kóz jazdyryp jibergeni ras: úı-ishi, bala-shaǵa, sharýa-qamy dedi... Bireýim — ekeý, ekeýim — tórteý bolsa dep júrip mal jıdy. «Kimge, nege? Sony Aıjan bildi me, túsindi me? Ne qyzyǵyn kórdi? İri qaranyń biri-ekeýin satyp, bıyl jaz Vıktor Petrovıchke baryp qaıtarmyn-aý... Oǵan deıin Aıjan isi ne búge, ne shige sheshiler. Ózim de ońbaıym... «Aıjan deıtin qyzyńyz, to estkelinińizben tanystyram» dep jazǵanymdy aıtam-aý». Oý, kelin káne? Jalǵyzsyń ǵoı», — dese ne deıim endi? «Menen saǵan mal qymbat, dúnıeqońyzsyń. Balalaryńa qaraılasýǵa joq sarańsyń», — dep tastap ketti dermin...

«Iá», — dedi ol taǵy da daýsyn shyǵaryp.

Bu jolǵy «Ia-sy kerisinshe, juldyzymyz jaraspady» degeni edi. Qýan oryndyqty salmaǵymen janyshtaı syqyrlatyp, hattyń sońǵy jaǵyna qaıta úńildi. «Sizder jaqqa saparǵa shyǵatyndaı sát týǵaly tur. Ras, áli túbegeıli sheshilmegen jaı. Áıteýir reti kelse, sizdiń aýylǵa qalaı da soǵam. Balam, ózińdi bir kórsem deımin. Munan bylaı jol júrýdi aýyrsyna berer túrim bar, shamasy jastyqtyń bazaryn tarqatyp alsam kerek...» — depti. «Ázili qandaı jyly... Aıjan ony bilmeıdi ǵoı...»

Áldekimniń bekitýli aǵash qaqpany dúsirlete soqqanyn Qýan endi ǵana qulaǵy shalyp, eleńdeı ornynan kóterildi. «Bu kim-aı jeti túnde tentirep júrgen?» Aıjanǵa renjip otyrǵan oǵan mynaý beımezgil mazalaǵan jan tipten bir qaskúnem, ózinen basqa adamnyń demalys saǵatymen sanaspaıtyn eser sıaqty bop yzasyn keltirdi. Sary qanshyq aýla ishinde arsyldap jatyr; anaý ony eler emes. «Dúrs-dúrs... Dúrs-dúrs...» — qaqpany toqpaqtap, tepkilep ketti... «Qap, mynaý ońbaǵan basyna ma kisini, qaıtedi-aı?! Jaýyndy túnde meni tósegimnen sýyryp almaı, tynyshtyq taptyrmaıyn deı me? Áýseleńdi kóreıin seniń», — dep ol hatty stol ústine tastaı salyp, keýip úlgermegen kerzi etigin qońyltaıaq shulǵaýsyz kıip, dymqyl plashyn jamylyp esikke bet aldy.

Dalanyń syzdy aýasy, tolassyz jaýynnyń ıisi úıdegideı tymyrsyq kórinbeı tynysyn keńitip sala berse de, ol álgi bir adýyn ashýyn basa almaı qaqpaǵa qaraı moıyn sozyp toqtady. Sary qanshyq úı ıesiniń syryqtaı bop óńkıip shyqqanyn arqalanyp, qaqpaǵa dyzaqtaı baryp shańq-shańq etti.

— Ýa, bu qaıyssyń-eı? — dedi baspaldaqtan dúrs-dúrs attaı, qaqpaǵa jaqyndap. — Quttyaıaq... Quttyaıaq, ká!.. Keri qaıt, jat!..

Saryqanshyq bir-eki sháý-sháý etti de, yryldaı ıt kúrkesine, qora betke qaraı yǵystap barady; jaltaqtaı búrseńdep, quıryǵyn shıpańdatady. İri jańbyr tamshysynan qorǵanshaqtap Qýan plashyn qolymen joǵary kóterip, basyna búrkenip aldy. «Adam degende bir uıat, aıarlyq joq-aý. Jeti túnde tentirep júrgen neǵylǵan jandar-aı?! Qudaıdyń jaryq kúni az ba bularǵa? «Jaý keldilep» jyly tósekterinen ózderi bezingenimen qoımaı» elge tynyshtyq, tynym bermedim-aý, — dep bir oılamaı ma? Ylǵı da almaǵy bar kisideı mindetsı sóılep, ıt jynyńa tıetinderin qaıtersiń. Al, esikti ashpadym, shyqpadym. Zańshylsyńdar ǵoı. Aryzdanyńdar... Men de ol jaǵynan qara jaıaý emespin. Jeti saǵat jumysymnan keıin demalýǵa tıispin... Báli, mynaǵan birdeńe kóringen shyǵar?! Belquly qaqpamdy qıratardaı tepkileıdi ǵoı. Alla ǵana atańa naǵylet-aı... Úndemegen saıyn bular óstip basynady-aý, á? Ne istesem!» — Qýan tútigip ketti. sabyrlylyq pen manaǵy bir salqyn qandylyqtan múlde aıyrylyp ta úlgergeni anyq; ón-boıyn burqyraǵan sasyq ashý bılep, tanaýy qýsyryla empeleńdep keledi.

Kele bıik aǵash qaqpanyń kisi kiretin aıadaı esiginiń temir ilgeshegin julqylaı, tez asham degende oń qolynyń suq saýsaǵynyń terisin ońdyrmaı sydyrtyp aldy; byrsh ete qalǵan tiri jaraǵa jaýyn tamshysy emes, músátir ertindisi tıgendeı ýdaı ashyp barady: «Tú-ý, atańa naǵylet!» — dedi ol kúbirleı jaraqatyn aýyrsyna qolyn silkilep. Beımezgil mazalaǵan jan osy kez sál sabyr saqtap kúte turǵany lázim edi; taǵy da taǵatsyzdana qaqpany aıaǵymen tepkilep jiberdi. Onysy ádeıi istelgendeı Qýan yzasyn ushyqtyryp tyndy:

— Áı, sizderge ózi ne kerek? — dedi ol esikti julqa ashyp jiberip. — Ne ákelerińniń quny bar mende!..

«Áı-sháısyz», sálemsiz úı ıesiniń esigin asha sala dúrse qoıa bererin kútpegendeı me, qalaı; qarańdaǵan eki-úsh adam qaqpadan keıin serpile úrpıisip tur. İri jańbyr tamshysy Qýannyń basynan ıyǵyna sýsyp ketken plashyn ańdaǵandaı tóbesine, betine tyrs-tyrs tıip mup-muzdaı bop moınyna da quıylyp júre berdi; ol titirene qymtana túskeli qansha qarmansa da mol jaýynnyń dymqylynan málmirep plashy ıkemge kelmeı-aq qoıdy.

— Áı, tilderińnen aıryldyńdar ma? Nege úndemeısińder-eı?! Áıtpese esikti jabam...

— Aǵaı... Qýan aǵa, — degen shińkildek jas jigit úni shyr etti.

— E, nemene?..

— Beri kelińiz, aǵataı, ózińizge ótinishimiz bar...

«Qonaq úıdiń lústraly shamyn jaǵyp shyqqanym qandaı jaqsy boldy. Aýla ishin tutas sáýlelendirip, qaqpaǵa deıin jetip jyǵylǵanyn qarashy», — degen orynsyz oı Qýan kóńilinde osy sát jylt etse de, álgi jalynyshty, jasyq jigit úni erkinen tys qaqpaǵa tartyp, amalsyz esik kózine jaqyndady. Byjynaǵan boz shybyndaı besqonaqtyń uıtqyǵan iri jańbyry sarǵysh sáýlede qylańdaı ushyp júr. Qýannyń kózi álgindeı emes qarańǵylyqqa úırenip esikten áridegi eki-úsh adamnyń nobaıyn shamalaǵan. «Qorqyp ketti demesin», — dep ol namystana, jaýyn sýynan boıy titirense de syr bermeı qasqaıa kep úńildi.

Qarasa...

Sur plashty, qalpaq syrtynan kapúshonyn kıgen, aıaǵynda baqabas kerzi etigi bar shombal, qus tumsyqty mosqal jan mólıe qarap qalypty. Onyń tý syrtynda qyzǵylt oramaldy qara bolonı plash jamylǵan, aq týflıi balshyq-balshyq boıjetken men qara kostúm syrtynan aqshyl plash kıgen, ashań júzdi, qalpaqty jigit shalyndy. Qýannyń tesile uzaq kóz toqtatqany sonsha, uıaly janary jypylyqtap jigit júzin taıdyryp aldy.

— Iá, jaı ma? Eldi bórliktirip tún balasy nege tentirep júrsizder? — dedi Qýan óz ústemdigin, mynalardyń kiriptarlyǵyn birden sezinip. Pendeshilikke urynyp astamshylyq tanytqanyn da baıqaǵan joq.

Teginde adam óz minezin, qylyǵyn bile bermeıdi: «Meniń de bireýge tıgizer shapaǵatym bar shyǵar», — dep oılaýy da az. Jaıshylyqta Qýan erin baýyryna alyp bulaı týlamas edi, aqylǵa jeńdirip, kisilik, izgilik tanytary kámil. Al, qazirgi arsyń-gúrsiń sózinde myna beımezgil jandardyń sharasyzdyǵynan lázzátti kúı keship qalǵany anyq. Keıingi úsh-tórt jyl aýdan ortalyǵyna elektr, gaz jetip osy betten otyndyq aǵash suraýshy kiriptarlar sıregen de, bul óziniń elenbegenine kúıinetin; qajetin kúndizgi jaryqtan qalmaı ótkizip úlgerýge el tyrysyp baǵatyn ǵoı. Sonan ba, ol qazir qas-qaǵymdyq, arbasýdan óziniń baǵasy artyp sala bergenine raqattana:

— Áı, nege úndemeısizder? — dedi.

— Aǵa, men... — dedi qalpaqty jigit áli bir jaq ashyp, lám demegen shombal qaranyń aldyna shyǵyp. — Myna Beriktastan kelin... qalyńdyǵymdy ákelem. Ózim Almatyda bylaı... netip oqımyn. Bir aptaǵa «úılenem» dep... netip suranǵanmyn. Qaıdan bileıin qyrsyq shalyp, tórt kúnim sol netip... bylaı jol men qudalarǵa soǵýyma ketedi eken dep... Jarym jolda mashınamyz buzylyp netip álgi... buzylyp, eki shaqyrym búıirdegi bólemdikine netip... túıe arbamen jetkenimiz osy, ıá...

Qýanǵa mynaý stýdent jigit tipten unamady. Árıne, onyń jasaǵan jamandyǵy joq. Buryn bilgen de emes, tanymaıdy da. Keıde adamdy sondaı bir orynsyz, beıkúná janǵa degen keleńsiz sezim býyp, qaradan-qarap jekkóretiniń bolady ǵoı. Áıtpese jazyǵy ne? Kelte tanaý astyndaǵy qara murty unamaı ma? Músápir kúıine jany ashysa kerek-ti. Al, aıtyp turǵanynyń birde-biri qulaǵyn eleńdetpeı, yza shaqyrady. Qaıta anaý tý syrtyńda qalǵan shombal dóńgelek júzdi, qıyq kóz qara oǵan qyzyq, jumbaq. Áldekim kóterip ákelip: «Osylaı qaltıyp, mizbaqpa!» — dep shegelep ketkendeı selt etpeıdi. «Quddy tas qudaı», — dedi ol ishteı tańdana, qalaı dál at taýyp qoıǵanyn ózi de ańdamaı. Ótkelshiniń kóńilinde aıaýshylyq bir sezim týǵyzyp, «já, qyzmet kórseteıin» degen kelisimin alýǵa tyrysqan stýdent jigittiń jalynyshty úni kekesindi estilip, aq kóılegi, qyzyl galstýgine deıin mynaý laısań, jaýyndy túnde bir túrli ájýalaǵandaı kórinip barady.

— Aýylymyz arǵy bette, jıekte edi, aǵa...

Jıek dep otyrǵany sortań, aq taqyr dalanyń ózen boıynan uzap, qalyń nar órkesh «Keteshaǵyl» qumymen tumsyq tireser tús ekenin Qýan biletin ǵoı. Álginde temir ilgeshekti ebedeısiz, tez asham dep saýsaǵyn ońdyrmaı sydyrtyp alyp, sonysy sý tıip syzdady ma, joq bolmasa uzaq aıaldap, ábden malmandaı jaýraǵanyna kúıindi me:

— Aýylyńnyń maǵan qajeti ne? — dedi.

Stýdent jigit sál múdire túsip, qara murtynyń eteginen appaq tisi aqsıa shalynyp sóılep ketti:

— Soǵan tańǵa deıin jetip jyǵylsaq dep edim. Áke-shesheme kelinderin tabystap, bir kún tynyǵyp Almatyǵa assam degenim ǵoı, aǵa. Ýaqytyńyzdy qıyp, bizderdi ótkizseńiz...

— Ýa, maǵan ýaqyt, tynyǵý qajetsiz be? Myna jaýyndy túnde paromdy qalaı tartam?

— Aınalaıyn, aǵataı, aqyńyzdy jemeımiz ǵoı...

Ótkelshiniń selt etip, eńsesin tez nege jıyp ala qoıǵanyn, nelikten qalyń eki qara qastyń arasyna tereń qos qyrtystyń qystyryla qalǵanyn jaýyndy túnde stýdent jigit baıqamady árıne, ol: «Qýannyń naǵyz shamyna tıer sózdi qalaı aıttym-aı», — dep qınalyp, qysylǵan da joq. Qalanyń keıbir taksısteri jol aqysyn molyraq tóleseń kóp kergimeıtinin astanalyq stýdent jaqsy biletin de, eń utymdy, ótimdi saýal, tilek osy «qarjy» shyǵar dep ańdamaı uryndy.

Al, Qýan she? Qýan tipten ytyrynyp, shorshyp tústi: «Aqyńyzdy jemeımiz ǵoı» deıdi. Buǵan shekti bireýlerde meniń «aqym» ketip, bar aýyrtpalyǵy ózine tıip júrgendeı qalaı-qalaı sóıleıdi-eı?! «Ýa, sen meniń joqshym, jarylqaýshym ba eń? Belquly Qýan aryn arlap shalyqqandaı tantyǵany nesi? Iá, sen aqymdy jemeıdi eken dep, men osy qazir balshyqqa batpaqtap júgire jónelermin. Kút... Iá, kút meni... O, nesi-aı, jeti túnde jyly tósegimnen bezdirgenimen qoımaı, tálkektegeni ?! «Aqsha dese óledi. Dúnıeqońyz ózi dep bireýler syrtymnan muny da uǵyndyryp jibermesin? Sózi tym iri eken...» Qýan manadan jaq jappaǵan jigitke sekemdene qarady; ár qıly oımen laılanǵan sanasyna stýdent sózi endi enip, qulaǵyn eriksiz túrdi.

— Aǵataı, mine... Mine, on som... Myna altyn saǵatymdy da bereıin. Barym osy... Netip álgi, oqý bitirip, elge oralsam, jaqsylyǵyńyzdy umytpaspyn. «Er moınynda — qyl arqan shirimes» deıdi ǵoı. Mynadaı túnde... álgi netip, bas saýǵalaý qıyn... Nege úndemeısiz? — dedi ol.

— Oý, jigitim, sen meni aqshaǵa satyp almaqpysyń-eı?! Bu ne qorlaýyń, kózińdi ashyp qara... Artyq tólesem júgire jóneledi deımisiń? — dep Qýan yzalana qaqpanyń kisi kiretin esigin japqaly qolyn sozdy.

Ún-túnsiz shálkem-shalys sózderdiń artyn baǵyp qalǵan «tas qudaıy» osy kez qozǵalyp ketip:

— Ýa, zamandas, túsinseńizshi, — dedi saqal-murtsyz jyp-jyltyr erin ústi, ıegi búlkildep. — Myna kelinge salqyn tıer-aý dep oılasańyzshy. Netken meıirimsiz jansyz, á?

— Aǵataı, esigińizdi jappańyzshy... ótinem. — Orta boıly, taldyrmash aq kóılekti qalyndyq ta shyr etti.

«Báli men «meıirimsiz» ekem ǵoı. Bulardy birinshi ret kórdim be dep tursam, meniń kisiligimdi de, jamanshylyǵymdy da biletinder tabyldy ǵoı. Túkirdim sizderdiń «meıirimderińe». Yzalana Qýan esikti jaýyp jiberdi, kúńkildeı búgejektep úıine bet aldy. Sońynan qýa jetken jalynyshty únge qaırylmady.

Daladan ábden jaýrap, jyly úıge engen Qýan sheshinip, stol ústinde jatqan hattardy jınastyrdy. Tońazyǵan boıy sál-pál jylynsa da, álgi bir ózine kiriptar úsh jannyń jalynyshty únderi qulaǵynan ketpeı qoıdy. Tórgi bólmege ótip, temir kereýetke qulap edi, uzaq ýaqyt kózi ilinbedi. «Aqyńyzdy jemeımiz ǵoı», — deıdi. Ol az deseń, ana bir sólkıgeni «meıirimsiz» dep qorlaıdy. Durys sóz aýyzdaryna túspeı qaǵynǵan ózderi emes pe? Jaı ótinish etse de jetpeıtin be edi? Bir túngi uıqymdy qıar em ǵoı. Men ne, túk bilmeıtin, sezbeıtin adammyn ba? «Meıirimsiz» deıdi. Ondaı minezimdi qaıdan kóripti?» İshteı moıyndamasa da, Qýan kóńilinde «nege bara salmadym. El estise yńǵaısyz-aý... Tipti uıat ta sıaqty ma, qalaı», — degendeı qaıyrsyz ashý ornyn ókinish bılep jóneldi. Ne bolsa sodan ilik izdep, óz namysyn nemenege sonshalyq janyp ushynǵanyn da túsine almaı álek.

Shaıtan túrtti me, nege eregestim? Qyrsyq shalaıyn dese ózi op-ońaı eken ǵoı. Jańa beti beri qarap, ish tarta bastaǵan eldi taǵy úrkitpesem neǵylsyn?!»

Oı qajytyp, ábden shalyqqan Qýannyń kózi tań saz bere ilindi; bir ádeti qandaı kesh jatpasyn daǵdyly ýaqytynda oıanatyn. Baıaǵy soǵys kezinen qalǵan tirlik; eki-úsh kúndik shabýyldan soń, jaýdy óksheleı qýyp kele jatyp sapta sál súrinip ketkendeı kóz shyrymyn alsa, qur atqa mingendeı tyńaıyp júre beretin edi. Sol mynaý beıbit kúnde de umytylmaǵan serigi. Áli bir ezilip, tal-túske deıin uıyqtaǵan emes. Búgin de ol tez oıandy. Malyn, úı-ishin jaılap, shaıyn asyqpaı ishkenniń ózinde kók jıek tek bolmashy qan qyzyl araıǵa bólengen. Sary qanshyqtyń ıt-aıaǵyna túnnen qalǵan kespeni quıyp úıge qaıta kirdi de, asyqpaı kıindi. Qalyń túıejún svıteriniń syrtynan plashyn, basyna qalpaǵyn, aıaǵyna kerzi etikti shulyqsyz shulǵaý orap suǵa saldy: bir baıqaǵany ózi kádimgideı asyǵyp, keshikkeninen yńǵaısyzdanyp júr.

Qap, kóp kúttirdim-aý. Ózderi de tipten jaýrap, kóz ilmegen bolar. Nege úıge kirińder demedim? Qonaqjaı qazaqshylyqtan aırylǵanym ba? Boı jylytyp, es jıǵansyn da aqyldasyp, mámilege keler edik. Tú-ý, netken esýastyq...» Qýan dalaǵa qalaı atyp shyǵyp, esikti kilttep, qoranyń ishindegi eki eskekti qalaq basyn joǵary qarata juptastyra ustap ıyǵyna artqanyn baıqamady; orman ishimen qaryshtaı adymdap tartyp keledi. Sary qanshyq birde aldyna túsip, birde aǵash arasyna súńgı joǵalyp arsalańdap barady.

Jaýyn basylǵan, aspan ashyq. Araılana atqan tań shapaǵynan aǵash ishi bozǵyl jabaǵy bulttan munar belbeý tartyp alypty. Qalyń qaraǵaı, emen, qaıyńnyń sıdań butaqtaryna qonaqtaǵan bóritpe bıdaıdaı iri jańbyr tamshylary bolmashy samaldan tógilip ketip tur. «Jańbyr bir jaýsa, terek eki jaýady» degen osy-ay», — dep oılady ol, kúpti kóńilin aldarqata.

Aǵash sırep, qyzyl jyńǵyl ár jerde shoqtana kezigip, jer reńi týsyraı sarǵyshtana, bozaryp keledi. Birtin-birtin saz aıaǵy qumdaýytqa aınalyp, kerzi etik tobyqqa deıin bata tústi. «Mine, jaǵa...» — dedi Qýan kúbirleı. Iilmeıtin jaraqat oń aıaǵy qum betin syza jyljymaı, jyrta irkildi. Iyqtan túsken juptaı ustalǵan qos eskektiń qol teri sińgen jumyr eki tutqasy dik etip sol aıaqtyń janyna shanshyla kirdi.

Ózen kógildirlene, shymyrlaı aǵyp jatyr. Sarǵysh araı arǵy bettegi bıik jarqabaqty, qarańdaǵan adam, at-arba, mashınalardy Qýannyń kóz aldyna kóldeneń tarta berdi. Mine, bergi bette tóbesin alyp tastaǵan, tórtburyshty buzaý qoradaı qańyraıyp, qalqıyp parom tur. Onan beride irdýan arba shalynady: eki jaq qaptalyna málmirete odeıalo, aqshyl mata ilinipti. «Túndegi jaýynda arbanyń astyna kirip, bas saýǵalaǵan-aý, á?! Qýan túndegi qylyǵynyń tipten er-azamattyń kisiligine jatpaıtyn ersiligine endi ábden kózi jetse de, keri-ezý toń-torystyǵyna baǵyp: «Jeti túnde tentireńder» degen men emes dep óz-ózinen kúbir etti.

Áne, ózenniń qumdaýyt, qaırań jaǵasynda shiderleýli sary atan mańqıa qaraıdy; túndegi alasapyran jaýyn, jel-quzdyń tań saz bere pyshaq keskendeı tıylyp, kúnniń jarqyraı shyqqanyna, aspannyń ashyqtyǵyna sener-senbesin bilmeıtin tárizdi. Arbanyń bir jaq qaptalyndaǵy mata túrilip, astynan aq kóılekti boıjetken men uzyn jigit kórindi; stýdent jalańbas, eńkeıip arba astynan áldeneni aldy da, syrt aınalyp, búkteýin jazyp, qaǵyp jatyr. Mine, ol qara plashty qalyńdyǵynyń ıyǵyna japty da, jaýyrynynan aımalaı aıaldap qaldy. Qyz kóldeneń kózden qymsyna qushaǵynan sytyla shyǵyp, jigit meıirine kóleńke túsirmeıin dedi me, kúlimdeı áldene bir ázil aıtsa kerek. Stýdent jigit shalqaqtaı kúlip jiberdi; úni beımaza túndegideı jasyq emes eken: shıraq estilip, ózen ústimen syrǵanaı syńǵyrlap jóneldi de, jańǵyryǵa berip, qumyǵa basyldy.

«Bir kezde Aıjan ekeýmiz de osylardaı edik-aý. Sál kózden tasa ketsek, kóriskenshe taǵat tappaıtynbyz. Allaý, kúndesin-kúnde ne taýyp aıtatynymyzdy qaıdam, áıteýir, áńgimemiz bir bitpeıtin. Kúlkimiz de mol. Ne bolsa sol tilge tıek, ezý jıǵyzbastaı qyzyq. Qazir oılasań, túkke turǵysyz-aq sóz. Al, kep kúlemiz. Ár sózdiń sıqyry bar, kózi qısyq. Bógde adamnyń aýzynan shyqsa deni durys ýáj, naz. Biz bir-birimizdiń janarymyzdan sýsyndap, meıirimiz qana tis jarsaq tilimizdiń múkisi sezilip, sóz bitken ne shoınańdap, ne astaryna syr búkkendeı ekiudaı estilerin qaıtersiń. «Aıjantaı, qabaǵyńa sary masa qondy ǵoı. Zárli sıaqty ma, qalaı? Shaǵyp ketpegeı edi», — deımin men. Ol jelpine túsip, ushyp úlgergen masany ańdamaıdy da: «Renjip qaldyń-aý. Ne jazdym? Qabaǵyń qyzarǵandaı ashýshań ba eń», — degeniń be edi, deıdi nurlana, shýaq úıirgen badana kózi bir sát botalaı muń jıyp. «Jo-joq, Aıjantaı, masanyń qonǵany ras». «E, qonsa óltirmeımisiń?» «Oıbaı-aý, óltirem dep jumsaǵan qolym múlt ketip júrse she? «Qudaıdyń joq masasyn dálel etip, jaǵymnyń otyn jandyrdyń-aý. Ýá, kúnám ne? Bu qaı qorlyǵyń», — demesińe kim kepil», — deýshi edim de, qosyla kúletinbiz...»

Qýannyń tátti oıyn sary qanshyqtyń dyzyqtaı kep úrgeni bólip jiberdi. Ol selt etip, jerden basyn kóterip aldy. Kún jıekten túlki quıryqtana tóbesin kórsetip qalǵan eken; arǵy bettegi álgindegi sarǵysh, tik jarqabaq qyzǵylt nur tartyp, jaqyndaı túskendeı eken. Sary qanshyq moıyn júnin kúdireıte orta boıly, ústinde surǵylt plashy bar, dóńgelek bórik kıgen, býryl, teke saqal shalǵa qaraı ars-ars etedi. Shal parom aldynda eki qolyn shalystyra artyna ustap, ersili-qarsyly júr. Tipti anaý ıttiń shabalaqtaǵanyn eler emes. Arba tóńiregi abyr-sabyr. Eki qaptalyndaǵy málmiregen álgindegi ilýli mata, endi zym-zıa. Beride, basyna qaqyradaı aq jaýlyq tartyp, jasyl beshpet kıgen tomashadaı kúpeıkeli qarıa astynan uzyn etek qyzyl-ala kóılegi kórinip, búgejektep áldeneni túıip, baılastyryp jatqan tolyqsha kelinshekke basshylyq ete shirenip tur.

Sosyn Qýan kózimen izdep sary atandy tapty: moınyna syrty qara bylǵarymen tystalǵan qamyt kıgizilip, arbaǵa bet túzep, muryndyǵynan jetelenip keledi. «Iá, ıá, mynaý sol. Naq ózi...» Qýan shombal jigit aǵasyn tanı ketti. Túndegi «tas qudaı» atalǵan jan. Sary atan basyn tómen sap: «Buıdamdy bosatshy, tanaýymdy jyrtyp barady ǵoı. Nege asyǵasyń, jaı júrseıshi-aı», — deıtin tárizdi surǵylt plashty, kók bórik kıgen «tas qudaıyna». «Tas qudaıy» Qýandy mana baıqaǵan, áıtse de onyń shóleıt dalanyń saryshunaǵyndaı aldyńǵy aıaǵyn baýyryna jıyp, artqy aıaǵymen tip-tik, qaqqan qazyqtaı qaltıyp qalǵanyna tańdanǵan joq. Tisi aýyrǵandaı «ı-ı...» dep bir tyjyryndy da, sary atanmen boldy.

Qýan munan ári alystan baǵdarlaýdy qoıyp, paromǵa qaraı tartty. Iesiniń jaqyndaǵanyn arqalanyp, sary qanshyq ersili-qarsyly júrisinen tanbaǵan dóńgelek bórikti shalǵa úrýin údetti: Qus tumsyq, qyzyl shyraıly qarttyń qasynan Qýan óte bere:

— Salaýmaǵaleıkým!.. Áı, Quttyaıaq, kó... ket, — dedi, uıalǵan tek turmastyń kebin istep, ıtin birese shaqyryp, birese keri teýip.

Shal aq eti qyzyl tamyrlanyp, munarlaǵan qoı kózin oqtaı, shanshylta qadap qalt tura qaldy. Qýan shydaı almaı júzin taıdyryp jiberdi. İshteı óz isiniń keleńsizdigin sezip, qýystanyp kelgende qarttyń sýyq janarynyń suǵy júregin qanjylatyp, betine jırenishpen bylsh etkize túkirip ótkendeı boldy. Qany qasha surlanyp Qýan paromǵa jetti de, qos eskekti parom ústine saldyrlata laqtyryp tastady. Jaǵada jatqan zil batpan baspaldaq taqtaıdy ashýǵa býlyǵa júrip, shalt kóterip, bir ushyn paromnyń jıegine artty da, sergek qımylmen yrǵyp ústine shyqty.

Aınala tartylǵan beldeý aǵashqa súıene jaǵadaǵylarǵa kóz tastap tur. Túrinde: «Oı, nemenege maǵan mindetsısińder. Túnde men de tynyǵýǵa tıispin. Jónsiz laqpańdar. Ó, nesi-aı, kergigenderi... Al, kelińder...» — degendeı qasarystyq bar. «Tas qudaıdaı» shombal qara aýyr túıin shekti ıyǵyna arta dirdektep keledi; aldynda aqsary, kózildirik kıgen, jasyl beshpetti qarıa. Uıaly dóp-dóńgelek, sábı kózi shyny astynan jylt-jylt etedi. Úlbiregen beti ıne ushymen syzyp, shımaılaǵandaı ájim-ájim. Piste muryn, mańdaıy jazyq. Sońynda kúpeıkeli, aıaǵyna qyzyl rezına etik kıgen appaq kelinshek. Túbit shálisi keıin ysyrylyp, jylmıta taralǵan shashyn kórsete kópsı moınyna jınalyp qalypty. «Tas qudaıdyń» kelinshegi-aý shamasy. Aýzynyń salymdysyn qarashy...» Qýan oıyn bulardyń aldyn oraı paromǵa ótken jigit pen aq kóılekti qalyńdyq bóldi. «Boıjetkenniń qarıadan bir aıyrmasy tanaýy, sál ımekteý me, qalaı? Ádemi eken. Bári týys»...

— Sáýlesh, qaraǵym, — dedi qarıa qaltyldaǵan baspaldaqtan júreksine irkilip, artyna qaıyrylyp. — Joǵary ótip, qolushyńdy bershi...

«Apyr-aı, ózi meniń apamnan aınymaıdy ǵoı», — dep Qýan oılap ta úlgergen edi; jaǵymdy únin estigende qalaı umtylyp kep qolyn usynǵanyn baıqamaı qaldy. Qarıa baǵdarlaı Qýan júzine kóz toqtatty da kelisti kelinshektiń jetegimen joǵary kóterile berdi; ótkelshiniń qoly erbeńdeı aýa qarmap, uıatty qaıtty. Qatty qysylǵan Qýan ne isterin bilmeı jerge sekirip tústi: boıyn bir dármensizdik, qorlyq bılep qalshyldap barady. «Nege meni balaǵattap uryspaıdy? Ne dese de kóner edim ǵoı. Úndemegenderi, adam ǵurly kórmegenderi nesi? Já, moıyndaıyn-aq... Kemshilik menen. Oılanbappyn. Súrinbeıtin tuıaq joq... Adasqan shyǵarmyn. Ýa, men quryǵan, bitken adam emespin. Maıdangermin... Elge aman oralsam, aýyldastaryma qolymnan kelgen jaqsylyǵymdy aıamaspyn degem. Alǵashqy jyldary báriń de meni «Qýan», «Qýash» demeýshi me eńder? Endi ne jazdym? Ýa, ala jipterińdi ataǵan jerim káne»?.. İshtegi qyjyl ózegin órtep, Qýan paromnyń jaǵadaǵy kómýli ıakorǵa orap kilttengen shynjyryn ashyp, jınastyryp jatyr.

Arba men parom arasynda júk tasyp sabylǵan shombal qara mańdaı terin qolynyń syrtymen súrtip, Qýannyń qasyna keldi. Qunjyńdaı janqaltasynan aqsha shyǵaryp, qyzyl qulaqtyń birin ótkelshiniń qolyna ustata saldy da:

— Aǵa, men berdim, — dedi parom ústindegi qartqa ıek qaǵyp. Teke saqal, dóńgelek bórikti shal qara-qurym etiktiń syrtynan galosh kıgen aıaǵyn súırete basyp Qýannyń qulaq-shekesiniń tusyna, parom jıegine kep turdy da:

— Myrzash, aýylǵa sálem aıt. Aǵam soqpaı ketti dep renjimesin, — dedi.

Kisi basy jıyrma tıynnan bılet kesip júkke otyz tıyn dep, segiz som toqsan tıyndy qaıtyp bergeli Qýan oqtalǵanda Myrzash atalǵan shombal qara janynda joq bop shyqty. Qalaı tez ketip, sary atannyń tizginin qolyna alyp, arbaǵa jaıǵasyp úlgergenin ótkelshi ańdamaǵan edi. Parom ústindegi qalyńdyq qasyndaǵy jigitten nazaryn taıdyryp:

— Sáýle-apa, saý bol! — dedi daýystap. Arbanyń artqy dóńgeleginiń shybyǵyna aıaǵyn artyp, mingeli jaqtaý taqtaıdan ustaǵan qolyn kúpeıkeli kelinshek bir sát bosatyp alyp:

— Baqyt tileımin, Erkejan! — dep qolyn bulǵady.

Qýan baspaldaqty túsirip, parom ústine bir yrǵyp shyqty da shaldyń qasyna baryp, usaq tıyn aralas qaǵaz aqshany ýystap:

— Aqsaqal, balańyz ba, inińiz be bilmeıim. Maǵan on som bergen. Myna sdachasyn alyńyz, — dedi usynyp.

Shal betine ajyraıa qarap:

— Qajeti joq... Ózińde qalsyn, qaıyr-sadaqa bolǵaı, — dedi qyrystana tý syrtyn bere burylyp.

— Qaıyr-sadaqalaryń ózderińe. Men qaıyrshy emespin, — dep Qýan boıjetken men stýdentke usynǵan, olar da almady. Ábden yzalanyp qup-qý bop ketken ótkelshiniń óreskel iske bararyn sezgen, manadan jumsaq júktiń ústinde ún-túnsiz otyrǵan qarıa jaqyn kelip:

— Balam, — dedi. — Sen renjime, ókpeń orynsyz. Aqylǵa kel... Seni de bir qazaqtyń adal sút emgen anasy tapqan shyǵar. Tileýleri aldynda eki jas bas qosqan...

«Toı shashý» dep alǵyn...

— Apataı-aý...

— Túsinip tursyń ǵoı. «Saparlaryń oń bolsyn», — dep al da, bazarymyzdyń qyzyǵyn, saǵatyn, sátin buzbaǵyn, janym. Tek «aǵalap» barǵandaryńda keýilderin qaıtaryp, qýanyshtaryn laılaǵanyń jaramady. Besqonaqtyń jaýyn-shashynynan eshkim úsip ólmes-aý, úlkenge degen senimderin joǵalttyń ba dep qorqam. Sende de naq osylardaı búldirshinder bolsa, oılanǵanyń lazym. Júrelik endi.

Qýan ne derin bilmeı unjyrǵasy túse keri burylyp, paromnyń arǵy betpen jalǵastyrǵan sym-temirin shirene tartty. Qalqıǵan parom selk etip, boıyna jan bitkendeı qozǵalyp shymyrlap, aınadaı jaltyrap jatqan sý betine aq kóbik iz tastap syrǵı jóneldi. Boıdaǵy ókinish, yza, dármensizdikten týǵan ashýdyń esesin Qýan beldeý symnan alǵysy kelgendeı eptiliginen jańylyp ústi-ústine tartyp yrs-yrs etti. Qaltasyndaǵy segiz som, toqsan tıyn qorlap, kúıdirip keledi. Áne, ózen ortasynan da asty. Qýannyń muryn ústi ǵana emes, endi mańdaıynan da tary túıir ter bóritip qas jıegin qýalaı kep, kóz uıasyna irkilip ashyta bastady.

Bir qaltarysta ol shydamaı mańdaıyn, kóz ústin plashynyń jeńimen súrtip ótti. Endi ǵana Qýan paromnyń tumsyǵynda shoqıyp, arǵy betke kóz tigip qalǵan sary qanshyqty kózi shaldy. Sarǵysh tik jarqabaq qaıyrlaǵan úlken kemeniń tabanyndaı úńireıip taıalǵanyn, mashına, at-arba arasynan qarańdaǵan adamdardyń dabyrlasqan únderi de anyq estile bastady.

— Ábdir-aý, sen qaıdaǵyny aıtpa. Besqonaq bir kúnde bitpeıdi. Sonaý batys bettegi qozy-quıryqty kóremisiń?

— Kóketaı-aý, ol jabaǵy bult myna shaqyraıǵan kúnniń jumyryna juq bolmaıdy ǵoı.

— Tú-ý, aıtady-aq ekensiń?! — dedi jýan daýys gúr etip. Úninde beseneden belgili jaıdy áriptesine uqtyra almaǵanyna kúıinish, túńilis bar. — Qudaı shirkin, balapan taýyqqa úıretkensin ne joryq. Oý, qyryq jyl sahı saharańnyń qas-qabaǵyna qarap, sonan tisimiz sarǵaıdy emes pe? Al, sen basybaıly bir otarǵa ıelik etkenińe mine... tórt jyl. Neshe márte qoıyńmen boranda yqtyń? Umyttyń ba?

— Ábeke, áıteýir talassaq jas qaraılastyǵyn kóldeneń tartasyz. Mynaý orys sizden de úlken ǵoı. Júginip kórelik...

— Tapqan ekensiń ara aǵaıyndy. Bul kisi qala adamy, áńgime baǵdarynan sezbeısiń be?! — dedi Ábdir atalǵan lekite kúlip.

Shińkildek daýysty jasamys kúbirleı bireýmen oryssha sóılesti de, sálden soń únsiz qaldy: Qýanǵa jaǵadaǵylardyń qajasqandary biraz ermek bop, kádimgideı eleńdep, aqyryn kútti. Parom kútkenderdiń deni qum jıegindegi irgeles shopandar: ony Qýan mana túsinip, bilgen edi; bastary toqaılasqan jerde tájirıbe almasqandaı kerildespese ishkenderi boıyna taramaıtyndaı qashanǵy ádetteri.

— Áı, ara aǵaıynyń ne dedi? — dedi jýan ún gúr etip.

— Sizdikin jón kóredi...

— Dálelin aıt, sen. Qala adamy, oqyǵan kisiniń sóz tórkinin bilelik te. Áńgime jeńgen, jeńilgende me? Qysyr keńes — ýaqyt ozdyrǵanǵa jaqsy.

— Endeshe qulaq qoıyńyz... Anaý jabaǵy bult óz aldyna, mynaý kún qan sáskede dymqyly mol jerdi biraz býsandyryp, bý bultqa aınalady. Jelsiz tymyqta qaz baýyr bult besinge deıin kólkip, salqyn túse qaıta jabýǵa tıis kórinedi, — dep shińkildek daýys qulyqsyz, sóz aıaǵyn sıyrquıymshaqtandyryp jiberdi.

— Áne, tórkini bir sóz osy.

— Parom jaqyndady ǵoı, tómen túselik. Qaıran Ábekeń-aı, bilmeıtini joq-aý.

— Ábeke, deımin-aý... Qaz baýyr bultta samolet usha ma? Nurlan erteń astana asady deısiz, jol azabyn kórmegeı, — dedi álgi bir shińkildek daýys mosqal shopanmen mámilege keler ýaqyttyń jaqyndaǵanyn ańdap. — Meniń Zaıda ápkem anada on eki saǵat kútip, ázer ushqan...

— Áı, sen endi áńgime betin tyń shıyrǵa salma. Tynyshtyq kerek. Áldeneniń ushtyǵyn shyǵaryp, qyzyl keńirdek qyp qoıýǵa qandaı sunaqtysyń-eı?! Túnimen qıqyldastyq...

— Qoıdym, oıbaı... Qoıdym...

Sary qanshyq typyrshı túsip, sháý-sháý etti, Qýan onyń nege úrgenine mán bermeı, tez boıyn jıyp aldy. Parom ózen ortasynan asyp, jaǵaǵa jaqyndaǵanda aǵyspen yǵyp, qıǵash ketetin ǵoı. Shamasy essiz haıýan ony bilmeı qaýip kórip, tynyshsyzdanyp tur. Beldeý aǵashqa asyla ózen betine qarap, shúıirkelesken eki jas sary qanshyqqa kóz tastap; «aqymaqsyń...» — degendeı ezý tartysyp qoıdy.

«Iá, — dedi Qýan ishinen jastarǵa janaryn aıaldatyp. — Qazir qos aqqýdaısyzdar. Erteń oshaq qurasyzdar, tútin tútetesizder. Joldas-jora, aǵaıyn-týys at izin salady. «Anaý jetpedi», «mynaý joq» degen shymshyma sóz, túrtpekil oı bastalady. «Kerek» — deıtin de sóz bar.

Shúkirshilik umytylady. Shyny-aıaq shyldyrlaıdy. «Úımiz», «náreste keldi» delinedi. Ekiniń biri syr búger, shydar-aq. Túbi biri qabaq shytary haq qoı. Biz de osylaı bastaǵanbyz...» Qýan óziniń surǵylt keleńsiz oıǵa qalaı, nege yryq bergenin sezbedi; aqylǵa salsa, ómir jolyn jańa bastaǵaly qol ustasqan eki jasqa shýaqty, bazarly kúnder tilemegi jón-aq. Áıtpese bunysy qaı taba? «Tabalaǵandaı olar ne jazdy maǵan!? Jo-joq?» — dedi ol shoshyna kóńil kirbińiniń qalaı, neden týǵanyn dál basyp, dáleldeı almaı shıyrshyq atyp. Al shynynda anaý jaǵadaǵy qarsy alǵaly jınalǵan qalyń nópirdiń ishinen ózin jerlep, balaǵattar birer jannyń tabylaryn sezip oılamaýǵa tyrysqan dalbasasy edi.

Parom tumsyǵy qıyrshyq jaǵany súze jyrtyp, solq etti. Qýan tartpa symdy tastaı salyp, sekirip jerge tústi de, mashyqty qımylmen shynjyr arqandy qazyqqa ilip, baspaldaqty yrǵaı kóterip parom keneresine tiredi. Ózi ústine shyǵyp, beriktigin tekserip sekirip-sekirip qoıdy da paromǵa ótti. Sonsyn ol aqyryn kóz astynan urlana jarqabaqtan tómen aǵylǵan: aq, qara, kók bórikti, jaýlyqty azanǵy kún nurynda san túske bólengen topqa qarady. «Ólimnen uıat kúshti» deıtin qazaq emes pe, toı ıeleriniń biri suqty kózin qadap, súıekten óter sózin bezep ketedi-aý dep qylpyldap tur. Mundaıda sezigin sezdirmeı, syr bermeı baǵý qıyn; ol qol ushy óz-ózinen dirildeı janqaltasynan shylymyn shyǵardy da asyǵa tutatyp qushyrlana sordy. Qalyń top dúsirleı, aıaqtaryn taltańdaı basyp, paromǵa kóterilip jatyr. Qýan qıbyjyqtaı, elenbeýge tyrysyp syrt aınaldy.

— Ýa, aǵa, ana, sapar oń bolǵaı! Saý-sálematsyzdar ma?! Kóz kórip, qulaq estir jerden — qolushyn bere almadyq — kúnálimiz, — dedi jýan ún synyp.

— E, qudaıdyń kúnine daýa ne?! Besqonaq túnine urynyp qalǵanymyz ǵoı.

— Tabıǵat shirkinge ne shara. Adamnyń besqonaǵyn aıt ta... Ýa, Qýan, táńir atqyr, beri qara!..

«Tanys ún. Bu kim?» Qýan ońaı qutylmasyn sezip, qolyndaǵy shylym tuqylyn saýsaq ushymen sherte sýǵa ytqytyp jiberip buryldy. Parom ortasynda bákene, qıyq kóz, sary jalpaq bet mosqal adam tur. Basynda qońyr qalpaq, ústinde surǵylt plash. Plash eteginen qara shalbardyń balshyq-balshyq balaǵy, ádemi kúreń botınka kórinedi. Qozy qaryny tompaıyp ketken, anaý baýyrsaq muryn men etekti erin, suıyq qasy sol baıaǵy qalpy... «Ábdir Seısenov pe? Mekteptes dos. Bu qaıdan júr? Soǵystan jaraqattanyp, eki qabyrǵamdy berip qaıttym deıtin. Kúlegesh, saıqymazaq edi. Bir aýdannyń aıasynda júrip, kórispegeli qashan?! Iá, ıá, bul sol...»

— Áı, betsiz-aý, sen balańdy ótkizbegenińdi bilemisiń? Talaı Aıjan ekeýińniń qolyńnan qaspaq jegeni qaıda? Aı, ońbassyń sen!.. Jigitter, júkti... júkti kóterińder. Júrelik...

— Ábdir, qudaı aqy...

— Qoı ári, «aqy», «aqsha», «mal» dep baramysyń? Elge senbeıtinmin, beker aıtpaǵan eken ǵoı, — dedi de, Ábdir syrt aınala jerge túkirip júre berdi.

Seń soqqandaı Qýan qup-qý bop turyp qaldy: «Ýa, bu qý taǵdyrǵa ne jazdym-eı?! İlgeri basqan aıaǵym keri ketetini nesi? Áıel anaý... bary, joǵy beımálim. Balalar da óli-tirimnen habarsyz, menen kúder úzip ushynǵandaı zym-qaıym. Qarajattyq mal, aqsha ustatsam — ákemin de, yńǵaı tanytpasam — jatpyn ba? Álde óńkeı qyz, bóten bosaǵalyǵyna baǵa ma? O, bastan-aq taǵdyr shirkin, maǵan myrzalyǵyńdy kórsetpep eń. Áıtpese bir erkek kindik qımastaı jazyǵym káne! Ómirmen ylǵı kinálastyrar ne jóniń bar? Men de anaý Ábdirdeı nege asqaq sóılep, dańǵyrlamaımyn...»

Qudandaly mol shoǵyr jarqabaqqa qumyrsqadaı bir-biriniń artynan quıryq tistese kóterilip barady. Jipke tizip, joǵarydan tómen eski soqpaqty qýalaı sozylta tastaǵan ár qıly: aq, kók, sary, qyzyl tústi monshaqtaı kún shýaǵynan qubyla shalynady. Áne, olar mashına, at-arba, salt atqa bytyraı jaıylyp, jaıǵasyp jatyr. Bulardan sál qaǵajý áskerı plashty, basynda sur papahasy bar, uzyn bireý tur. Ábdir soǵan bet aldy, qolyn usyndy.

— Potom... Potom, Abdır, prıedý... Nepremenno! — dedi álgi oryssha. — Jelaıý molodym schastá!..

«Bu kim? Neǵylǵan orys. Jergilikti orystardaı: «ba, chto govorısh» joq. Bir túrli úni bıazy, sabyrlylyq seziledi. Ábdirmen týysyp alǵandaı qushaqtasyp ta qoıdy. Burynnan biletin shamasy»... Mashınalar dúrildeı ot alyp, kógildir tútinge orana qozǵaldy. Kisinesken jylqy úni de shalyndy. Mine, bári de ketti. Tiri pende kelmegendeı tóńirek typ-tynysh. «Sary qanshyq qaıda? Jelókpe qatyndaı jańaǵylarǵa ilesti me? E, Fatıha qarıanikine tartqan da. «It toıǵan jerine»... degendeı haıýan emes pe? Aıjan ony kórip, Qýansyz jalǵyz keldi ǵoı. Aýyryp qalmaǵaı?!» — dep múmkin úıge soǵar? Ashýy qaıtyp, beti beri qaraǵandaı edi... Óı, mynaý orys qaıtedi-eı? Arǵy betke óter bolsa túspeı me? Itteı yryldasqan bizdi qyzyqtaýǵa kelgendeı kergıdi ǵoı. Á, solaı ma?» — Ol beıtanys orystyń túıe-taıly jarqabaqtan bir búıirleı túse bastaǵanyn ańdap irkildi.

«Ózi qupıaly kúlimdeı me, qaıtedi? Tisi kúnmen shaǵylysa jylt etti, shamasy bir-eki tisi altyn. Murtty, dóńgelek shoqsha saqaly býryl ádemi bastyrylǵan. Murny etti, iri, qońqaq bilem»... Qýan ótkelshi bolǵaly bir ádet tapqan edi. Jolaýshy bitkenniń bet-beınesin jadynda saqtap, qabaǵyna qarap minezin boljap álektenedi. «Salmaqty adam-aý» dep oılaǵany, kerisinshe sabyrsyz, dyzaqtaǵan kúıgelek, aqyldy-aý degeni túısiksizdeý kórinip, túńildirýi kóp. Áıtse de ol bul bir minezinen qaıtqan emes. Óıtkeni osy tóńirektiń adamynda qupıa az, al, beıtanys kisiler endi qaıtyp kórinbeıdi. «Kózi shúńirekteý me, qalaı?» — dep sol bir ádetine baǵyp tur. «Eti qashyp, terisi juqarǵan... demek talaı jasqa kelgen... Toqta... Oı, mynaý...» Ol kózin ýqalap jiberip qadaldy. «Kókem-aý, men neǵyp baıqamaǵam... Sol... I-ıá, qoı... Múmkin emes. Jo-joq, ózi... Vıktor Petrovıch pe?» Qýan júgirip paromnan tústi de, ańyra qarap qaldy. Býyn-býynyn bir usaq diril bılep barady.

— Synok... kak eto tak... Neýjelı ne ýznal?

Úni dirildeı qyzylshyraıly júzi aqshyldana, kókpeńbek janary móldireı saǵynyshpen, meıirlene qaraǵan mynaý jan dúnıedegi eń bir qımasy, ólimnen qutqaryp qana qoımaı, aıaǵyn aman saqtaǵan qart ekenin kórip tursa da sanasyna jetpeı dal: «Kelýi múmkin be? Aldyn ala habarlaspaǵany nesi? Mazalamaıyn degeni me?»

— Ný... Idı ko mne, synok...

— Otes, dorogoı, — dep Qýan jaraly, ılikpeıtin aıaǵymen qumdaýyt jaǵanyń topyraǵyn kúreı, shoqańdaı umtyldy.

Deneli iri orys qushaqtaı betinen súıip, baýyryna basqanda Qýannyń jetim kóńili eljireı bosap, bir túrli shaǵynǵandaı janarynan ytqyp ketken sortań jasty irke almady. Qolqasyna ashshy óksik tyǵylǵandaı da tárizdi, ún joq. Erkinen tys shyqqan móldir shyq júzin aıǵyzdap, ishtegi derttiń ýytyn qaıtaryp barady. Jasyqtyǵyn kórsetpeı qýanyshyn sezdirgisi kep ezý tartqan edi, bet-álpeti álem-tapyryq jylaǵanǵa bergisiz qubylyp júre bergenin ańdady, óıtkeni Vıktor Petrovıch janarynda aıaýshylyq jylt shalyndy.

— Kýan, chto ty, ne nado, — dedi.

Qýan boıyn jıyp syrt aınaldy. Jeńimen kóz uıasyn sıpap ótti. Kól, sál otyralyq parom shetine. Shylym shegeıik», - dedi Vıktor Petrovıch. Ekeýi bir sát únsiz shylym shekti. Aýyq-aýyq kúlimdeı kóz tastasyp qoıady. Uzaq jyl kórispeı, saǵynyshtan sarǵaıǵan áke men bala tárizdi. Boı-soılaryna urlana kóz júgirtisip, janarlary toqaılasa qalsa kúlimdeı qýanysady.

— Áke, — dedi Qýan aqyryn meıirlenip. Úıge qaıtalyq. Men qazir...

Vıktor Petrovıch keliskendeı plashynyń etegin qaǵyp, ornynan kóterildi. Qýan elpildeı paromǵa tirkeýli súıir tumsyq qara qaıyqty sheship, jaǵaǵa tartyp jatyr. Qos eskekti ornyqtyryp, qartqa qolyn usyndy da, qaıyqtyń ortasyndaǵy beldeý oryndyqqa jaıǵastyrdy.

Shirene esip ózen ortasyna shyqqanda ǵana:

— Qudaıym-aý, Vıktor Petrovıch, nege telegramma salmadyńyz? Qaladan qarsylaıtyn edim ǵoı, — dedi.

— Biz maıdangerler emespiz be?!

— Árıne, degenmen de...

— Sen, balam, ózgermepsiń? Áli jigitsiń, myqty. Aıaq qalaı? Bultty kúnderi mazalamaı ma?

— Azdap...

— Qaralý kerek. Jazda Moskvaǵa kel, emdeımiz...

— Vıktor Petrovıch, bu jerge qashan keldińiz? — dedi Qýan kúlimdeı, beıqam qart júzine súıine úńile qarap.

— Túnde... Qaladaǵy áriptesterim teńizge alyp shyǵyp, qonaqasy bergen, solardyń kóńilin qımaı keshikkenim. Áıtpegende parom jabylǵansha úlgeretin-aq edim. Á, meıli... Eshteme emes, biraz adammen tanystym. Koster jaqtyq, áńgime aıttyq. Tamasha boldy. Ábdir 102 dıvızıadan eken ǵoı. Ornyqty, aqyldy jigit. Soǵystyń kesirinen oqymaı qalǵan sıaqty. Naǵyz ǵalymǵa tán qasıeti mol. Tabıǵat qubylysyn, mal jaıyn keremet biledi. Ǵajap!..

— Toqtańyz... Qalaısha? Túnimen... Jaýyn astynda otyrdyńyz ba? — dedi Qýan ábden qysylyp.

— Iá, túnimen...

Qýan eskekti esýdi qoıyp, júzin tómen saldy, ókinish ózegin órtep, kúızele unjyrǵasy túsip ketken edi.

Qaıyq aqyryn aǵyspen yǵyp barady.

1983 j.

---