InfoHub Logo

Qaladaǵy jalǵyz ulynyń úıine Seısenbaı qarttyń kelgenine búgin besinshi aı.

«Balqan — shyǵam degen taýym ba, basam degen jerim be edi», — depti ǵoı sonaý yqylym zamanda jaýgershilikpen uzap, topyraǵynan qol úzgen bir qart saǵynyshtan kúńirenip. Sol aıtqandaı, Seısenbaı qart shildeniń basynda úsh táýlik poezd ústinde terbelip, yrǵalyp-jyrǵalyp, terlep-tepship, salyǵyp Alataýdyń baýraıyndaǵy jasyl jelekti ásem astanaǵa sapar shegermin dep áste oılamaǵany kámil. «Beý, dúnıe-aý... Dám tartsa, taǵdyr bılese qańbaqtaı domalap, qaıda kep tirelerińdi bilmeıdi ekensiń de», — deıdi ol kóshe betke qaraǵan qonaq bólmeniń terezesiniń aldynda otyryp.

Úsh qatar joǵaryly-tómen aǵylǵan mashına — zý-zý ótip jatyr. Joldyń eki beti qaz-qatar tizilgen bıik emen, shyrsha, qaıyńdardyń jasyl japyraqtary sábı alaqanyndaı shaǵyrmaq kún shýaǵynan aǵarańdaı jalt-jult etip,jybyrlaı, sybdyrlap tur. Jıegi betonmen bekitilip, taýdan tómen tartylǵan aryq júıesinde kóz jasyndaı móldir bulaq qumyǵa kúńkildeı aǵady. Aryq boıyn qaptaldaı salynǵan asfált trotýarmen eki-úsh, ne jalǵyz-jarym ersili-qarsyly júrgen adam aıaǵy da áli bir sıregen joq; biri basyn tómen tuqyryp, aqshyl, qara, kók plashtarynyń etegi jelbireı, óńir ilgekteri aǵytýly dalaqtaı empeleńdese, biri portfel, dorbalary salaqtap, qaıqalańdaı aıandap, búlkektep, jortaq tap barady. Báriniń de alty qatar zańǵar bıik úıdiń ekinshi qabatyndaǵy terezeden at jaqty, alaqandaı beti aǵarańdaǵan sary shalmen isi joq, asyǵys. Bu kúnginiń jasy qaba saqaldy, jebeli murtty kelmese, qartynyń kóbi kese tárizdi ǵoı. Myna qart ta súıegi aýyldan demeseń, anaý ımek, qus murynnyń astyndaǵy qyltanaqty kúnde erteńgisin elektr ustaramen jyp-jylmaǵaı kúzep, túbirin átirmen sylap kúıdirip daǵdylanǵan jan. Tipti erkekten góri áıel zatyna laıyq tompıǵan oımaq aýyzdyń ezýligine jınalǵan up-usaq, tary murt ájim bolmasa, jup-jumyr shoshaıǵan ıekte de saqal belgisi bilinbeıdi; kóp qyrynǵan adamnyń ustara tıgen jeri kógistenip qalýshy edi. Álgi ondaıdan da aman. Shot mańdaıdan ashqan shash aıdarynan asyp jyǵylypty; kópten kólik izi túspeı sıdań, seldir aqseleý basqan eski aıdaý joldyń súrleýi tárizdi. Jaq urtynyń eti sýalyp opyraıyp qalǵan; kóterińki ispek qabaq ústindegi kelte, qalyńdaý — bir-birinen úrikkendeı alshaq qonǵan qasyna da aq sabaq tik júgirip, býryldana bastaǵany da jer ortadan uzap ketkenin ańdatady. «Dúnıe qyrǵynda da qalqan qulaǵym, tegi shandyr ǵoı ózgermes aý», — deıtin; onysy da kárilik belgisin tanytyp, syrǵalyǵy sozyla salbyraı túsipti. Qoı kóz diń qarashyǵynyń jıegine saqınaly kógiljim munar júgirip qalypty.

Seısenbaı qart erteńgisin senedegi shar aınanyń aldynda turyp, osynyń bárin kókirek kózinen ótkizgen; endi, Mine, sol bir óz beınesi ap-aıqyn sanasynda toqylyp úlgergen be elestegi, eriksiz minetedi. «Kúlseń — kárige kúldiń kebi-aý», — deıdi aqyryn kúbirlep. Tórt bólmeli keń úıde ózinen basqa jan joǵyn bilse de, oqys úninen jaltaqtap tyndy. Balasy men kelini — jumysta, eki nemeresi — mektepte, kishisi — aýla bette oınap júr. Bireý estip, «aljasýdan aman ba?» — deıtin tiri pende káne? Tek anaý qabyrǵadaǵy dóńgelek saǵat qana mımyrt aıańynan jańylmaı tyq-tyq etedi. «Prýjınasy myqty, jas jigittiń júregindeı soǵady», — dep ol oǵan súıine, bir jaǵy qamyǵa qarap qoıdy.

İlki kelgende bul qalanyń qyzyǵy mol, ár kúnniń syılar sybaǵasy kóp tárizdi kóringen; ǵylym kandıdaty, hımık qyzy, hırýrg uly, eki kúıeý balasy taıly-taıaǵy jınalyp eki-úsh taksımen osy úıge jetkende jolsoqty sharshaǵanyn umytyp qýtyńdap ketken edi. Sonsyn balasynyń joldas-joralary áıelderin qoltyqtap qaptap berdi deısiń... Aman bol. Túndik jelbirep án shyrqalyp, kúı tartylyp máre-sáre. Ertesine eki qyzynyń úıine shaqyryldy; olardyń da týystary, quda, qudaǵı, balasynyń dostary, kelininiń qurbylary, kúıeý balalarynyń qatary senbi, jeksenbi qurǵatpaı dám berip, tanysamyz dep bir aı qalanyn, Seısenbaı qart barmaǵan qýys-tesigi qalmady-aq. Sonda ol ázil-shyndy, tost kótergende: «Qaraqtarym-aý, qonaqjaılyq aýylda ma desem, úlken shahar astanada da qaımaǵy buzylmapty ǵoı. Qoı bul qazaq ǵaryshqa shyqsa, onda da bir-birin qonaqtap tynym tappas», — dep kúldirgeni bar. Sol-aq eken, til tıdi me kezek shaqyrys tolas tapty. Merekeli kúnderi bolmasa, jınalýlary az.

Seısenbaı qart úı kúzetine aınaldy; bastapqyda syr bermeı uıqy, kitap oqý, teledıdardy jiberip kıno kórýi men kún uzatatyn. Onan da jalyqty. Kesh jatyp, erte tóseginen kóterilse de kóziniń tez ilinýi sırek, kóńil-qoshy da joq. Qarsydaǵy jeti qatar surǵylt úıdiń astyndaǵy dúkennen sút, nan, qant, maı alyp qaıtqannan keıin, eki kóshe ilgeridegi gúlzarǵa seıildep te baıqaǵan, tildeser jan kezdespeı sharshap jetti. Bir ańdaǵany, qalada ózi qaraılas shaldan góri kempir jaǵy kop. Al, tegi áıel zatymen Seısenbaıdyń áńgimesi jas shaǵynda jaraspaǵany anyq; qartaıǵanda onan ne úmit, ne qaıyr?! Sendelip-sendelip úıge keledi de, terezeden dalaǵa osylaı telmirip otyrǵany.

Bir kezde júırik, zymyran ýaqyt toqyrap, aıaǵyna belquly jem túsken attaı shabandaıdy dep kim oılaǵan; mine, endi tipti jyljýy da qıyn. Saǵat onnan jańa asypty, bes mınýt ót ken, jeti saǵattan soń ǵana bul úıdiń turǵyndary jınalady. «Burynǵynyń qarty ár ót ken kúnimen jylap qoshtasady: «Qyzyqsyz, belgisiz ketti», — dep qaıǵyrady, qamyǵady deýshi edi. Men tez ı i.i bolýyna qushtarmyn, ýaqyt ozǵanyna peıildimin Mynaý bir ermek tappaı bos sandalys qajyǵyp, túbi azdyrar bilem», — deıdi ol ári-sári oı ushyn ustaı almaı daǵdaryp.

Osydan bir jyl buryn ómiriniń ashshy-tushshysyn bólisken kempiriniń jylyn ótkizgen; jaman ba, jaqsy ma qazir oılasa jetpistiń ekisine jetkenshe aýylda muǵalim de, MTS-te dırektor da, kolhozda basqarma da, aýdandyq gazette redaktorlyq da qyzmet atqarypty. Sonan beri, bes qyz, bir ul — alty bala ósiripti. Úsheýi — aýylda, úsheýi — qalada. Qarap otyrsa, bári de kózderin jyrtyp asha salysymen-aq, es jıyp,byldyrlaı sóılep, tátti tilimen qýantyp, súıindirip júrip boıjetip, buǵanalary qatyp kógershinderdeı pyr-pyr usha beripti. «Kóke, men, astanaǵa baryp ınstıtýtqa túseıin dep edim. Buǵan qalaı qaraısyz?» — deıdi de kete barady. Áıteýir esinde qalǵany solardy uzatyp salyp, kelesi jyly shildeniń shilińgirinde terlep-tepship qarsylap júrgeni, baqyt ta, qazyq ta alda, qashyqta sıaqty. Sol bir shalǵaıdan jylt etken úmitke birtin-birtin jaqyndap, áne-mine jalynan tartyp minemmen jetkende pensıaǵa da ilindi. «E, Seıseke, sizde ne arman bar. Balań astanada myqty dáriger, ataqty hırýrg, keliniń muǵalıma. Eki qyzyń ǵalymdyq joldy murat etipti. Aýyldaǵy qyzdaryń da birinen-biri ótedi: agronom, ınjener-ekono mıst, dáriger. Bári de oshaq ıesi,órisińiz. Nemereleriń de jeterlik. Kempirińdi qoltyqtap qydyr, qyzyǵyn kór. Jumystyń sizge, sizdiń jumysqa ókpeńiz joq», — dep qatar-qurbyla ry kóńilin aýlasa da gazetten ketpedi. Shyny kerek, jora-joldas sózine elikpegeni ras. Baıaǵy aýdan ortalyǵyndaǵy úsh bólmeli, shaǵyn úıde; aýla ishi baý-baq, segiz sotyq jer. Jumystan keıin keshkisin alty balaǵa basshylyq jasap, ortasyndaǵy alańqaıǵa kóktemde ekken kartop, sábiz, pıaz, qaýyn, qarbyzdarynyń aram shóbin julǵyzyp, shaposhotpen topyraǵyn qopsytyp, túptep, sý jiberip ý-dý bop qaıtýshy edi. Sońǵy jyldary japadan-jalǵyz qalǵanda ǵana, alda, bolashaqtan kútken, úmit etken «baqyt qusy» ótip ketpedi me eken dep oılaǵany da bar. Kelin ustap, nemere de baqqan emes. Ras, bala-kelinderi, nemereleri jaz aılarynda, bir úıilip-tógilip kelip, jıyrma tórt kún oshaq basyn kishigirim jármeńkege aınaldyryp jiberetin;ıá, sanaýly dáýren, sanaýly qyzyq-tuǵyn Sonaý Uly Otan soǵysyna Seısenbaı ózi tilenip baryp, Stalıngrad túbinen jaralanyp oraldy, endi oń tizesi ılikpeıdi, ózge kemshiligi joq. Kempiri kóp aýyrmaı dúnıe salǵanda ǵana ómir qadiri artyp sala berdi; sol jyly bozqyraýda ókpesine salqyn tıip, qatty qulaǵanda jalǵyzdyqtyń jamandyǵyn túsindi. Úsh qyzy kezek kútip, baǵyp-qaqsa da bir kempiriniń qaımaq qatyp, qalampyrlap usynǵan ystyń sháıine jetpeıtinin sezingeni anyq. «Apyr-aı, balalarymdy ósirgen de, kógershindeı ushyrǵan da, oshaq basynyń taýqymetin tartqan da óziń be eń? Men neǵyp bilmedim? Erkin jumys istetip, bir balańdaı kútipsiń-aý... Mine endi, men naǵyz qý jetim!»

Qaladaǵy eki qyz, uldan hat, telegramma da jıilep: «Kóke, bizge kel. Úsheýmiz bir jerdemiz. Tabysymyz mol, qyzyǵymyzdy kórmeımisiz? Aýyryp-syrqasańyz mańdaıyńyzdan ustap, aýzyńyzǵa sý tamyzar kelinińiz, nemereńiz bar», — degen ashshy da bolsa shyrqyraǵan shyndyqty kóldeneń tartyp jatty. Ásirese jalǵyz ulynyń úrdisi, sóz saptasy bólek: «Kóke, tamshy qanyńyz, jaryq dúnıede meniń de júrgenimdi eskerińiz. Meni jora-joldastarymnyń aldynda jerge qaratpaǵaısyz. Adam pendeniń dosy da, qasy da qasynda. Ol — meniń arym, namysym. «Ákeń jalǵyz, qańǵyp qaldy», — demese de sony dostarymnyń kózinen, únsiz qaraǵandarynan sezem. «Jaman aıtpaı jaqsy joq», kóke. Alda-jalda ózińiz den kóz jazyp qalsaq, ony biz kesh estisek — el betine qaıtyn qaraımyz? «Sizderge salmaǵymdy salmaıyn da...» — degenińiz ne sóz? Men bolmasam, salmaq artar, qadirińiz ótken kim bar? Shesheńizdi, bizdiń ájemizdiń qolyn jyly sýǵa salyp qoıyp, óle-ólgenshe kútken kim? Siz emes pe? Sonda siz ne, aýyrlap pa edińiz?

Já, osynsha saýalym da jeter, kóke. Oılanyńyz, perzenttik adal peıilimizdi keri teppe geısiz. Jaqynda respýblıkalyq densaýlyq saqtaý mınıstrligi ortalyqtaǵy sándi, keń kósheniń boıynan alty qatar tamasha bir úı kótergen, sonan maǵan tórt bólmeli jaı berdi. Aýla betke qaraǵan, typ-tynysh, shýaqty bólmeni sizge arnap, kelinińiz jasaýlap júr. Ken je nemereńiz Bolat: «ata ekeýmiz ǵana jatamyz», — dep máz-meıram» — depti.

Seısenbaı qart jalǵyz uly Seriktiń ornyqty sózinen bir sýyp, bir ysyp ezý tartyp otyr. «Balam-aı, sen de eseıip qalypsyń-aý. Ájeńniń áńgime ertegisine, jyr-hıssasyna eltip, aýzyńdy ashyp, kózińdi jumyp tyńdaǵanyńa talaı qýanǵanym esimde. Bárindi ana tilińde oqytyp, utyldym ba desem utqanymdy bilmeppin ǵoı. Mynadaı ýájdi maıyn tamyzyp aıtqanyńnyń ózi tóbemdi kókke jetkizip tastady emes pe? Sóziń ótti. Tek sen meni janym. «Ákem kergidi-aý, — deme. Elý jyldyń ústinde jyly uıam bolǵan úıimniń túndigin sheshelerińniń kózi jumylysymen jaýyp, esigin shegelep tastap jónelý maǵan da ońaı ma? Qalaı qıam?.. Aptasyna bir apalarynyń basyna kim barady? «Áı, Seıseke, qaıda joǵaldyń?,- dese, ne deımin? Kemdi-kún oılanaıyn, Serikjan pursat ber. Jo-joq, úıdi satpaımyn. Esik jaqtaýynda senderdiń sábı qoldaryń tıgen belgi taby, boılaryńdy ólshegen syzyqshalar áli óshpegen. Aýla ishinde ózderiń tigip, ósirgen alma aǵashy, aq qaıyń, shyrsha da tipi. Saqyrlaǵan sary aıazda aıalaı talaı sıpap kórgem,budyrly qabyǵy alaqanyma sizderdiń mańdaılaryndaı jumsaq, jyp-jyly tıdi. Olardy qaıtip kózim qıady, janym-aý. Aımanǵa qaldyrsam deımin. Ol egis basynda júr. Aı, kónbeıdi-aý.. Zeınep erteń keledi. Endigi úmitim bir sonda, kelisse jınalarmyn», — dedi ol jaýap hatynda qınalyp.

Taǵdyr shirkinniń daýasyzdyǵyn bilse de, sharasyzdyq kúıge túsirer-aý dep áste oılaǵan emes edi. Kórmeımisiz, tarazynyń bir basyna — týǵan jer, kindik-kesken topyraq, qara ormany túsip, ekinshi basyna — baýyr eti, jalǵyz uldy salyp: «Tańdaǵan jaǵyńa aýys, qabyl al.Qaısysy qymbat», — deıdi taǵdyr mizbaqpaı telmirip. Al, Seısenbaı ómiri óziniń qandy qara basyn kúıttep, bap tilegen jan ba? Kómýsiz qalmaıtynyn da biledi. Amal ne? Sóıtip, ol Serikke jetti...

Uzaq oıdan salyǵyp, aqqan juldyzdaı zý-zý etken kóshedegi júrdek mashınalardyń jyldamdyǵynan kózi qaryǵyp Seısenbaı qart ornynan aýyr kóterilip, aqyryn aıańdap aýla bettegi óz bólmesine aýysty. Shalqaıma arqalyǵy bar oryndyǵyn tereze aldyna ákep, áne, soǵan jaıǵasyp jatyr. Terezeden tógilgen mol sáýle qarsydaǵy áktelgen appaq qabyrǵaǵa túsip, shaǵylysa qubylyp bólme tóbesin de bıiktete kóterip jibergendeı eken; Seısenbaı qart manadan kóleńkeli kóshe betti qyzyqtap, aýla jaqtyń ashyq, ǵalamattaı jaryqtyǵyn baıqamaǵanyna osy qazir sál-pál ókinishti; basyn sıpaı qýtyńdap, kúlimdeı qalypty. Áıteýir bir túrli tynysy keńip, jany serigenin sezip máz.

Kelgeli beri bir andaǵany qalanyń kóshesi oqtaı túzý, ári jasyl aǵashynyń qısapsyz kóptigi. Mine, ıyq súıese tórt jaqqa qaraǵan jaıdyń ortasy at shaptyrym alań. Kádimgi qaqpa tárizdi mashına etkendeı keı úıdiń ortasyńda úńireıgen tesik bar. Jaǵalaı shyrsha, qaıyń, úıeńki. qara tal tigilgen. Aǵashtary bıik, japyraǵy sybdyrlaı jelbireıdi. Alty qanat kıiz úıdiń ornyndaı ortada sarǵysh qum-topyraq tógilgen, balalar oınaıtyn saıaly oryn tazbastana shalynady. Temir álpenshek, syrǵanaq, aǵashtan jasalǵan sańyraýqulaq ta sol jerde. Beride jasyl syrly, uzynsha, eki oryndyq tur. Úı men úıdiń arasyn jalǵastyra týra, qıǵashtaı tartylǵan asfált aıaqjol da aıqysh-uıqysh. Olardy da jaǵa laı jas shybyq tigilipti. Anaý eki oryndyqqa Seısenbaı qart keshkisin talaı maımańdap baryp, ezimen jasy qaraılas bir shal kezdeser degen úmitpen uzaq-uzaq otyrǵan; tegi joly bolmaı-aq qoıdy. Ylǵı shójesin ilestirgen taýyqtaı nemerelerimen shubyrǵan kempir-sampyr qaptap beredi.

Zerikken Seısenbaı qart: «Ýá, qyzdar, jigitteriń qaıda? Mamyrlap, sypandap jalǵyz-jalǵyz neǵyp júrsiz der-eı?!» — dep qaljyńdaı qaǵytqan, tiri pálege qaldy. Etjeńdi kelgen, maı muryn sary kempir qalt irkilip, basyndaǵy jaýlyǵyn túzep, munyń boı-soıyn adaqtaı qarap ótip: «sen kimsiń ózi?» — dedi. Suraǵy sumpaıy, ári qaýipti-aq. «Adam myn da...» «Sýretsiń ǵoı. Já, qabaǵyndy kirjıtpe...» «Óı sýretiń ne endeshe?» «Erkektiń degenim de...» «Qap, anturǵan-aı, qatyrdyń-aý...» Ózi múlde kúlmeıdi, shamasy kelinimen ajyń-ujyń uryssyp shyǵyp, maǵan tap keltirmese neǵylsyn.

Qaıta aryq, jasamys, piste muryn qara kempir: «Tý-ý, apa, bu qaı sóziń?! Bizdi «qyz dar», — dep marapattap jatsa tarpa bas salǵanyńyz ne? «Qyzdar» degendi estimegeli qashan?» — dedi. Kúlimdeı jaqyndap qasyna kep jaıǵasty. «Yrjańdap borbaıyńdy sıpaı berýińe qaraǵanda kelinshegiń jırenip tastap ketken-aý, á?» — dep bitik kózi jumyla sary kempirdiń áýeni jumsaryp qaldy. «Kempiriń» demeı, «kelinshegiń» deıdi; sypaıylaı ılikken túri. «Jırenip» degeni de áli yzǵarly. «Bizdiń jigit keshegi soǵystan oralmady. Qyryq birde ketken. Ol bolsa bylaı tentireımiz be? Myna «mamyrlap» júrgenniń kóbi sol jyly «jigitterinen» kóz jazyp qalǵan kóksaldar ǵoı», — dep sary kempir bir qoıdy.

Ústindegi kónetoz, qońyr, er adamnyń penjegi; onyń astynan kıgeni qyzyl-ala, jyly kóılek, aıaǵynda shulyq, baýyn alyp tastaǵan, baqabas qara báteńke. Shamasy penjeginiń jeńi qysqa, sonysyn sezdirmeıin dep shyntaǵyna jaqyn túrip tastapty. Óziniń bolmys, bitiminde tákapparlyq, órlik te joq emes. Sózderi bir-bir eser esek baılar qazyqtaı iri-iri. Keıde saýaly men májin ajyratyp, andaý qıyn. Anaý ózge qarıalardyń nemerelerin tóńirektep, úıirip, shashaý shyǵarmaı bizdiń janymyzdan yǵystap ketýi de osy kisiniń susynan emeı, nemene deısiń?! Tek mynaý aryq qara ǵana «apalap» qaıyryp, ták-táktep otyr. Al, mynaý maı muryn sarynyń qylyǵy arystannyń mysyqty erkeletip, erkin ústine sekirtip, moınyńa mingizip qoıǵan keńdigi tárizdi; ózge bireý, «tý-ý, apa aı...» dese, bul erin baýyryna alyp týlap: «áı,betime nege túkiresiń-eı», — der edi, buǵan kelgende myrǵaý.

Kim biledi, bozdaqtarymyzdyń erte ketkenderi de durys pa?! Shaly ólgen kempirler ıtjandy sıaqty. Mıyldap júrip uzaq jasaıdy ǵoı. Káne, kez-kelgeninen «Deni-qarnyń saý ma, qurdas?» — dep surap kórshi... Jer-dúnıedegi bar aýrýdy bir ǵana óz boıynan atap bersin. Tóndire aıtqanda janyńnan túńilersiń. Al, shaly tirilerge qarasań ózgeshe kúı tanısyń. «Ie, alla...» — dep kúıbeńdep júrip, ún-túnsiz ketip jatyr, — dedi qarıa Seısenbaı qartqa shekesinen qarap. — Shaldary mynaý ury mysyqtaı syǵyrańdaǵan... Tipti ómirsheń-aq...

Qap, myna qaqsaldyń tilin-aı. Qyrshańqy nemeniń sózi netken ashshy edi. Ómir týraly pálsapasynyń túrin qara da...» Seısenbaı qart oqyǵan, ıntellıgenttik izetten asa almaı ishteı túıilip úndemedi.

— Tý-ý, apaı-aı, bu kisiniń jazyǵy ne? Tıispeseńizshi dedi aryq qara shyr etip.

— E, táıiri... Bundaǵy jumysym ne?! Tek siráǵysyn aıtam da. Az jasasaq ta «jigitterimiz diń» amandyǵyna ne jetsin. Buıyrtpady ǵoı. Ókingensin de pendeshilikpen . sandalamyz da. Já, Ásıa, men dúkenge soǵyp qaıtaıyn. Qazir oralam... Kógershinderime jem alaıyn dep shyǵyp edim.

Sary kempir kóıleginiń mol etegin qaǵyn, qarsydaǵy aqsur úıdiń astyndaǵy dúkenge qaraı tartty. Seısenbaı qart tańdaı qaǵyp, basyn shaıqap birinshi ret kórgen beıtanys qarıanyń sózine ǵajaptana kózimen uzatyp salyp otyr.

— Siz, anaý hırýrg bala — Seriktiń ákesisiz be?- dedi aryq qara Seısenbaıdyń tańyrqaǵanyna mán bermeı ún qatyp.

— Iá, ákesimin.

— Ym... Sheshesiniń ýaqyty boldy dep júrgen el.

— Iá, dúnıeden ótti ǵoı. Kempirim... Serikjannyń sheshesiniń arqasynda azamat ekenbiz. Endi túsindik-aý, — dep Seısenbaı qart óz jaıynan biraz syr shertip ketti. Kópten sheshilip sóılemeı ishqustalyqtan jalyqty ma, joq álde myna jasamys Ásıa qarıanyń bala-kelinin maqtaǵany tolqytyp, qozǵady ma úrim-butaq, záý-zatyna deıin jaıyp saldy.

Árıne, ol osy jasqa kelgenshe joldas, dos qadirin bilgen; jigit-aǵasy atalǵanda birinen ushynyp, jırendi; birimen baýyr basyp, qýanysh, kúıinishin bóliskeni de kámil. Aıtatyn ne bar — bárine de tarazy taǵdyr. Áıtse de kúnderdiń kúni áıel zatynyń aldynda aǵyl-tegil áńgime aıtyp, suqpat qurarmyn-aý dep oılamaǵany aqıqat. «Balanyń sózin aıtyp, úlkenniń asyn ishetin» dárejege jetpegensin kóńildiń kók dóneni elegizip, osynym qalaı degizbeıdi; bir kezde qatyn-dalash, bala-shaǵa serigińe aınalar dese qorlanar-aq edi; qazir sondaı taǵdyr átkenshegine minip terbelip qalǵanyn sezgen joq. Jańaǵy sary kempir uzasymen úsh-tórt qarıa nemerelerin tóńirekteýdi qoıyp, jaqyndap áńgimege aralasty. «Suraı kele qaryp bóle bop shyqty» degendeı Ásıa Seısenbaı qartqa «qaryndas» atalyp ta úlgerdi.

Uzyntura, aqsary kempir Ásıanyń sary kempirdi maqtaǵanyn jaqtyrmaı: «tórt bala synyń birin qolyna ustamaı, bárin bezindirý qaıbir jaqsylyq deısiń», — dep saldy. Seısenbaı qarttyń baıqaǵany mynaý qarıalardyń sózi balalarynyń ataq, dárejesine qaraı iri, usaq eken. Aqsarynyń uly úlken qyzmetker, sondyqtan bılik, jón bildirý tizgini de oǵan talassyz tıgen tárizdi. «Osy mańdaǵy kempirler arakidik ózdi-ózimen jınalyp bir shaı isherimiz bar. Balalarymyzdyń arqasy, qyzyǵyn kórmeımiz be? Jalǵyzdyq ońaı emes, — dep elep Marjandy da shaqyrsaq, kelmeı kergıdi kep... Ne ol muqym? Ministr me? Sáskelik kógershinderge jem shashyp, balalarynyń atymen shaqyryp jyndy adamdaı sóılep júrgeni de oǵan dáreje. «Balmuzdaq jep, qaǵazyn aýla ishine nege tastaısyń? Nege jınamaısyń? Shkolda senderge tazalyq úıretpeı me? — dep kenje nemereme eskertý jasapty. Kúıinip ketip: «Áı, Marjan, balamen bala bolma. Tıispe... Jynyńdy qaǵyp alam. Ákesiniń kim ekenin bilemisiń, á?» — dedim.

— Qurdas durys aıtady, Marjan kádimgideı jýasyp, yǵystap qaldy, — dep qasyndaǵy qyzylshyraıly, manadan úndemeı turǵan jasyl jempirli kempir uzynturany qoshtap qoıdy.

Aqsary qarıanyń oǵan tanaýy jelbirep, tipten kergı shalqaıdy; úsh kempirge alma-kezek kóz tastap Seısenbaı qart otyr. Ásıanyń ǵana áldenege kóńili tolmaǵan tárizdi; umsyna birdeńe degeli oqtalyp irkildi. Tegi balasynyń dárejesi tómendeý me, joq álde bir isi tústi me, kim biledi?! Áıteýir júzinen pushaımandyq sezildi.

— Muqym úndemeseń basynyń, meımanasy asyp ketti dedi uzyntura arynyn tejep.

Ásıanyń shydamy osy jerde úzildi. Kúlimdeı jalaqtap qozǵalaqtaı berdi de:

— Jalǵan, apa... Keshirersiz meni. Marjan eshkimnen yǵyspaıdy. Ol sizge týra qarap: «Áı, sen balańmen meni qorqytpa. Balań da mendeı komýnıs. Men osy tórt úıdiń turǵyn darynyń komıtetiniń múshesimin. Aýla ishi taza, tártipti bolsyn desem aıyptymyn ba? Sen meniń kógershinderge jem shashyp, kóktemde aýlamyzǵa shybyq tigýge shaqyrǵanymdy da zerikken, aqymaq kisiniń qylyǵyna balaıtyn kórinesiń. Bári sonyń kim úshin? Bilemi siń? Sol nemereleriń úshin. Tabıǵatqa jaqyn bolsyn, úı tóńiregine de óz múlkindeı jany ashyp, ardaqtap óssin deımin.

Sen tákapparlanyp, kerdendeımin dep balańa qalaı zıan tıgizgenińdi bilmeı qalyp júr me. Tártipke nemerelerińdi shaqyra almaıdy ekensiń, men ony balańnan talap etem. Týra bastyǵynyń aldyna shaqyrtyp, kózinshe aıtam», — degende, siz: «Oıbaı, qar... Mynaý ne deıdi?» dep tura jónelgensiz. Esińizde me?» — dedi Ásıa.

— Áı, Ásıa, saǵan ne joq-eı? — Qyzylshyraıly uzyntura jaǵyna shyǵyp aradan kılikti.

Shyndyq kerek. Nege qınalyp ótirik aıtamyz?

— Qoı ári... Advokat bola qalýyn.

— Marjanshylyn qaıtersiń, — dedi uzyntura ernin sylp etkizip. — Adasqan qar, ol seni jetistirer, kósegeńdi kógerter...

Eki qarıa syrt aınalyp, Ásıadan birjola túńilgenderin sezdire júrip ketti. «Jalǵannyń jaryǵynda ulyly-kishili osyndaı da shyndyq, ádildik, aqtyq jolynda tartys,kúres toqtamaıtyn qubylys eken de. Nemere baqqan pensıoner kempirlerge ne tirelip jatyr? Bul ne?Tabıǵat, ómir zańy ma? Ásıa ıtarshylqqa barmaı, úndemeı tynsa she? Ne búlinip, ne ózgerer edi? Nege dúrdirazdyqqa basyn tikti?» Seısenbaı qart tandana Ásıaǵa kóz toqtatty.

Jańaǵy áńgimeden soń Ásıa reńi múlde ózgeshe: júzinen shýaq esip, moınynan ǵalamat bir aýyr júk túskendeı sergek, jeńildengeni seziledi; úlken kisige ǵana tán bıazylyq, ustamdylyqta munar shalǵan janarynan qadalady. Shamasy talaı márge álgiler Marjandy syrtynan dattap, jazyqsyz jazǵyrǵandaryna ashynsa da, kópke topyraq shasha almaı sharasyz kúı keship kep, osy qazir uıatty, bóten kóz Seısenbaı qartty arqalanyp, kókeıindegisin aqtaryp salǵanyna dán razy. Talaıdan beri erkinen tys qurbysynyń aldynda kúnáliligi de janyn jegideı jel, ishqusalyq azapty az shekpese kerek. Sonyń bárinen endi qutylyp, ary tazarǵanyna shat tárizdi. «Iá, bul Ásıanyń ózi úshin de asa qajet edi. Qasıetsizdik jaman ǵoı», — dep oılady Seısenbaı qart aryq qara qarıadan júzin taıdyryp. Plashyn qaýsyryna qymtanyp, qozǵalaqtap qoıdy da únsizdikti buza:

— Ásıa qaraǵym, Marjan kim ózi? — dedi.

— Marjan kádimgi siz ben bizdeı adam. Kórgeni kóp... Áke, sheshesinen erte aırylyp, jamaǵaıyn bir týysynyń úıinde ósipti. Bertinde esin jıyp, oń men solyn tanyǵanda qý jetimge pana tabylmaıdy. Kóz túrtkige túsedi... Súımeıtin adamyna jamaǵaıyndardyń bermek nıetin sezip, amalsyzdan qalaǵa qashypty.

«Bireý — toıyp sekiredi, bireý — tońyp sekiredi» demeı me? Marjandiki — tońyp sekirý. Jaratylysy bólek, eti tiri, on jetige jańa tolǵan boıjetkenge taǵdyr shirkin aıaýshylyq jasap, táýir, adal sút emgen jandardy kezdes tire beripti. Onyń ústine Sovet ókimeti ornap jatqan kezi eken. Bireý zavodqa ornalastyryp, jataqhana áperipti. Komsomolǵa ótipti. Lıkbezge túsip kózi qara tanıdy. Zavod rabfakqa jiberipti. Ózi de alǵyr, ótkir bolsa kerek; ári zerdeli, eńbekqor. Tynym, tynyshtyq tappaı júrip, bilimin ushtapty. Partıaǵa alynady. Muǵalimdik oqý bitiredi. Mektepke oqý bóliminiń meńgerýshisi, sonsyn dırektorlyq dárejege deıin kóteriledi. Dala, el dástúrin umytyp, tikbaqaılaý ósipti. Keı minezi qazaqtan góri orysqa jaqyn qalyptasady.

Ózi aıtsa, kúıeýi ashyq, aqjarqyn jan. Tek óńi jumsaq bilem. Ákesi men sheshesine Marjan jaqsy kelip kóringensin kóp ersi minezine mán bermeıtin bolady. Onan beride tort balpanaqtaı sábı súıdiredi: eki ul, eki qyz. Kempir-shal nemerelerin tárbıelep, ósiripti. Bul sol baıaǵy arsyń-gúrsiń minez, tabysyn ákelip ata-enesine bergeni bolmasa kún, tún demeı shapqylap, qoǵamı jumyspen júripti. Tipti kúıeýi birde: «Sen osy áıelmisiń, joq erkekpisiń», — dep renish te bildiripti. Ózi aıtsa, oǵan da toqtamapty. Bir jaqsysy «ún demeı qutylýshy edim», — dep kúledi. Hosh deńiz... Soǵys bastalyp, kúıeýi Lenıngrad túbinde qaza taýypty. Kempir-shal, balalardy ózi baǵady. Keıin enesi men atasy araǵa jyl salyp dúnıeden ótedi. Úlken uly men eki qyzyna joǵarǵy bilim berin, kenjesiniń tárbıesi ózine qalady. Eki qyzdy uzatyp, tuńǵyshyn úılendiredi. «Bári kókem men apamnyń arqasy eken. Qadirine jetpeppin ǵoı. Jańǵyz kenjeni tárbıeleý maǵan qıyn tıdi... Mektep bitirse de ınstıtýtke barmady, jumys ta istemedi. İshkilikke salyndy. On bes sótkege de qamaldy. Aqyry jasy áskerge tolyp, azamattyq paryzyn ótep, túzelip qaıtty», — deıdi.

Mine, sonan bastap balalaryn jeke otaý etip shyǵaryp, jalǵyz turady bilem. «Men kelin tilin taba almadym ǵoı», — dep kúledi. Osy tóńirektegi kempirler anda-sanda jınalyp, bas qosamyz; shaı iship, syr shertisemiz. Ylǵı úı sharý asy, nemere baǵý jalyqtyrady ǵoı, aǵa. Sondaıda ony da ortamyzǵa shaqyramyz. Kelmeıdi. «E,-e?» — deımiz tańdanyp. — «Aıtatyndaryń bos sóz, ósek. Balalaryńnyń dárejesin salystyryp kókısińder, — dep tyjyrynady. «Oıbaı-aý, jáı sher tarqatyp, syrlasý emes pe? Dám aýyz tıemiz, soǵym ýaǵy...» «Men ne, ash júrmin be?» — deıdi siresip. Bar ermegi kógershinder... Sáskelik solarǵa tary, bıdaı shashyp, sóılesip, ursyp júredi. Kádimgi qıalı adamnyń tirligi. Qurby larym onysyn áýish jannyń qylyǵyna balaıdy. Keıde álgilerdiń sózine nanasyń-aq. Áıtpese aqshyl kógershinderdi: «Aıjan, Aıdar-aý», — dep daýystaı shaqyryp, kógildirin «áı, Qumar, ákeńdeı Sársenge tıme, soqtyqpa! Ári ket , — deıdi aqyryp. Sonsyn etegi jelbireı dalbalaqtap arasyna kirip ketedi, úrkitedi, ursady. Sársen qaıyn atasy ǵoı. Arýaqty syılamaǵany qalaı? Atyn ataǵandy kim kórgen? Alaıda Marjanǵa sot joq...

— Áı, Nurjan!.. O sotqar neme! — dep qara kempir áńgimesin úzip tastap, qarsydaǵy úıdiń úshinshi qabatyndaǵy balkonǵa qarap aıqaılady. Seısenbaı qart sol tusqa kóz júgirtip, byttıǵan jalbyr shashty balanyń tómende ótip bara jatqan bireýge joǵarydan áldeneni laqtyrǵanyn baıqap qaldy. — Áı, kázzáp! Marjanǵa aıtam!..

Sábı asyǵa, aptyǵa balkon esigin sart etkize ashyp ishke kirip ketti.

— Jańaǵy uzyn, aqsarynyń nemeresi ǵoı. Keshe bir táýir kıimdi úlken kisige jumyrtqa laqtyryp ústi-basyn búldirgen. Endi, mine, shirigen pomıdor tastap tur. Kógershinderge tas atyp Marjannan syıyn alǵaly qoıǵan. Jaman ádetin taǵy bastaǵanyn kóremisiz, — dedi Ásıa ornynan kóterile túsip, qaıta jaılanyp.

— Marjannyń balalary qatynaı ma?

— Sırek keledi.

— Nege?

— Birde balasy nemerelerin alyp kep: «apa, biz teatrǵa baratyn edik. Qaraı turyńyzshy», — dese: «Hvatıt,.. Ózderińdi baqqanym da jeter», — dep qýyp shyǵypty. Kórshisi sóıdeıdi, ras bolsa sumdyq.

— Jáı - sóz de...

— Múmkin. Ótkende eki nemeresimen kógershinderge jem shashyp júrgenin kórgem. Álgilerdi aınalyp-tolǵanyp qushaqtap, súıip te qoıǵan.

— E, báse, solaı de.

— Áne, ózi de kelip qaldy. Bul kisi jyldam júretin, shat qımyldyń adamy ǵoı.

Marjan er adamdaı qaryshtaı qadymdap kep, Ásıanyń ekinshi jaǵynan otyrdy.

— Apa, myna kisi meniń aǵam, — dedi Ásıa kúlimdep.

— Aǵam da, kúıeýim de maıdanda eldi demediń be? Nemene tirilip ketti me?

— Joǵy... Óı, siz de aıtasyz-aý. Rýlaspyz da. Ólgen adam tirilýshi me edi?

— Siz anaý kishi nemereńiz Bolatqa kóz salyńyz. Kelinińizge eskertkenmin.

— Neni? Ne jazdy sábı, qurdas?

— Jas suraspaı erkek ataýlynyń, «qurdastyqqa» áýesi nesi? Men sizden úlkenmin, inishek. Baıqańyz, shesheńiz bop júrmeıin.

— Tý-ý, Máke-aı, tek tıise ketetinińiz ne? — Ásıa qabaǵyn kirjıtti. — Tanysyp úlgertpeı úrkitesiz.

— Qaı jylǵysyz? — dedi Seısenbaı.

— Men besinshi jyly týǵanmyn.

— Iá, on jasy úlken eken aǵa. Keshirersiz...

— Mine, kórdiń be «keshirim» de surap úlgerdi. «Ne jazdy sábı» deısiz. Aıtaıyn... Mynaý balalardyń oıanatyn, demalatyn jeri. Qaı ýaqytta da taza, jınaqy turýǵa tıis. Ol tek aýla ishin sypyratyn komýnaldyq qyzmetshilerdiń mindeti emes, búkil turǵyndardyń paryzy.

— Álbette durys. Qudaı sózindeı týra.

— Joq!.. Uran sózindeı deńiz. Siz komýnıs be?

— Iá...

— Kelgeli esepke tirkeldińiz be?

— Árıne.

— Endeshe turǵyndar komıtetine sizdi de tartamyz. Tazalyq úshin kúresemiz. Aramyzda erkek az. Sizdiń Bolat nemereńiz qaýyn tiligin, pırojkıdi oraǵan qaǵazdy kez-kelgen jerge tastaıdy. Tórt úıde pálenbaı bala bar. Bári sony istese aýla ishi ne bolar edi? Keshe tipti besedkige qarbyz ákep jarypty da, jınamaı shashyp ketipti. Úıretý, eskertý jón, — dedi Marjan Seısenbaı qartty uıaltyp.

Mine, terezeden sol Marjandy kózimen izden otyr. Keshe de biraz telmirgen edi. Kórinbeıdi. Kógershinder árli-berli ushyp júr. Kúnde sáskelik olarǵa jem shashyp, bosaǵan temir shelektiń túbin qaǵyp «asqa shaqyratyn», ortasynda qalqıyp turatyn. Aýla ishi sol kisimen jandanyp, tolatyndaı da sıaqty-tuǵyn. Qazir qańyrap, qulazı júdep qalypty. «Aýyryp, tósek tartyp jatyr-aý», — dep oılady ol. Ras, sol joly úıge kelisimen keshki as ústinde kelin-balasynyń kózinshe óziniń beıtanys, jasy úlken qarıadan eskertý alǵanyn, qatty qysylǵanyn aıtty; bir kórmegen kelisti piste muryn, aqquba kelini de osy syn-saǵatta baıqamaı, shytyrlaı qyzaraqtap, namystanyp shyqsa, oǵan balasy qosylsa solaryn tilge tıek etip, saǵynyp júrgen aýlyna qaıtyp ketýdi oılap qalǵany anyq. Esh ókpe artpaı, «tatý-tátti turyńdar, qaraqtarym. Men aralaryńa temir tikenek bolmaıyn. Qala maǵan qol emes eken. Aýnap-qýnap biraz tynyqtym. Qazir zaman tynysh. Samolet degeniń anaý, eki-úsh saǵatta zymyratyp jetkizedi. Topyrlap bir úıde úıirilýdiń qajeti ne? Ata-anasyn bala asyraıdy deıtin ne bar. Pensıam ózime jetedi», — dep ulyqsat suramaq edi.

— Papataı, ol kisiniń eskertýi az. Bizge uryssa da erikti. Moıyndaımyz. Bolat, estidiń ǵoı? Endi dalaǵa daıyndalyp shyq. Qaǵaz, qaýyn, qarbyzdyń qabyǵyn tastaýshy bolma. Sen úshin biz ǵana emes ata da uıalmasyn. Uqtyń ba?! — dedi kelini kóz astynan kúlimdeı qarap.

Bolat aýzyn bultıta tompaıtyp, murnyn qısaıta bir tartyp basyn ızedi. Marqum kempiri osy úsh jasar kenje nemeresin alǵash kórgende meıirlene qushaqtaı súıip, baýyryna basyp otyryp: «Seıseke, beri moıyn burshy. Apyr-aı, á... Mine, soıyp qaptap qoıǵandaı týra sen. Ókpelep bultıǵanyna sheıin aınymaıdy-eı. Kúlshi, Bolat... Káne kúlshi. Áne, dál sen», — degeni bar. Ómir qosaǵynyń sol bir sózi osy qazir esine túsip, ol nemeresiniń basynan sıpap qaldy. Bolat atasynyń aıaq astynan nege jylylyq tanytyp, eljireı qaraǵanyn árıne bilmedi; kúlimdeı qarttyń qoltyǵyna basyn tyǵyp, byttıǵan sábı qolyn moınyna artty.

— Bir kezde bizdiń aýlamyzdyń ishi yǵy-jyǵy, úlkendi-kishili temir garaj bolatyn. Qalalyq atqarý komıtetiniń qaýlysy shyǵyp, kópshiligin sypyryp ala bastaǵanda Marjan shesheı qyzý aralasyp tazarttyrǵan. Anaý jasalǵan aıaq-jol, jaǵalaı tigilgen jas shybyq, septirilgen qum, álpenshek, besedka, oryndyq sol kisiniń arqasynda keltirilgen, — dep kelin Marjan qarıaǵa yrzalyǵyn bildirdi. — Dostarymyzdyń úılerine qonaqqa baryp júrmiz ǵoı, papa...

— Tý-ý, aıtpa... — dedi uly sháıin urttap qoıyp. — Ybyrsyǵan qaǵaz, qıqym, konservi qutysy, shólmek, shirigen kartop, pomıdorma-aý aıaǵyńdy ázer alyp júresiń. Kire beris podezderiniń ózi las. Árıne erteńgisin aýla ishin tazalaıtyndar sypyryp, tazalap ketedi ǵoı. Sonsyn keshke deıin turǵyndardyń nastyǵynan adam kórgisiz kúıge túsedi. Jarylǵan trýbadan aqqan sý, balshyq, topsasy úzilgen esik, qabyrǵalary satalaq jazý, kir. Marjan shesheniń qadirin biz sonda bildik, kóke. Ol kisi búkil qalamyzdyń anasy eken de.

— «Qalamyzdyń anasy», — dep jaqsy aıttyń-aý, — dedi kelini tamsana tańdaı qaǵyp.

Muǵalimge ǵana tán «jaqsy aıttyń», «óte durys», «qate», — dep baǵalaý ádeti jeńip, kelininiń ańdamaı aradan kılikkenine Seısenbaı qart ezý tartty; áıtse de sózge qonaq berip úndemedi. Ulymen ekeýiniń tatý-tátti shúıirkelesýi, shynshyl, ádildikteri, Marjan peıilin túsinetindikteri qýantyp tastaǵan edi. «Ótken kúnde belgi joq» deıdi. Nege? Ol beker. Adam jasaǵan adal istiń elenbeı qalýy múmkin emes. Mine, Marjan qarıanyń ótken árbir kúni týrasynda qozǵalǵan áńgime, qadirin uǵý — belgi. Jyldar ozǵan saıyn eskirmeı balasynyń, kelininiń, nemereleriniń aýzymen aıtylady», — deıdi ol oıǵa qalyp. Seısenbaı qarttyń ózi de aýylda jazǵy shabyndyq kezinde bir zamanda kolhoz bolǵan, keıin sovhozǵa aınalǵan sharýashylyqtyń jumysyna qolqabys etken. «Pensıadaǵy adammyn. Maǵan onyń keregi ne?» — dep nemquraılylyq tanytpaı qyzý kiriskeni esinde.

Áńgime ózenniń arǵy betindegi túbektiń shóbin shabýǵa baılanysty kóterilgen; jas dırektor oı-shuńqyrly, jyra-jyqpyldy ol jerdiń shóbin jaıylymǵa qaldyryn, traktor men orýǵa kelmeıdi, shalǵymen shabý qymbatqa túsedi dep syrǵaqsıtynyn estip Seısenbaı qart izdep bardy. Sovhoz aýdan ortalyǵynan alty shaqyrym bolatyn. Qaramaǵa ıman júzdi, uzyn boıly kelgen jigit eken. Mamandyǵy — mal dárigeri. Bir jaman ádeti qısaıǵan jaǵynan túzelýi qıyn, qyńyr sıaqty. «Balam, sonaý soǵys ýaǵynyń ozinde biz ol túbekten bes maıa shóp túsirip júrdik. Bes otarǵa qystyq azyq-tuǵyn. Jazyqtyń shóbi qýań, qurǵaq qoı. Shaýyp, jınap, maıalaǵansha jartysy kúl-kúbirge aınalady. Qunary da az. Túbekte shyryshty mıa, qoıaq-qarta, maqpaldaı jumsaq, bıik óser jýsan, dymqyly mol jerge ósken quraq qys ortasyna sheıin túsin buzbaıdy, ıisi ketpeıdi. Sen erteń malǵa «aqıar», «rentabeldi jumys» jegizbeısiń, shóp beresiń, astyń dámdisi arqaý degenge deıin aıtyp, sózin ótkize almady. Aqyrynda eregisip aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretaryna soǵyp, komýnıs retinde másele qoıdy. Sóıtip dırektordy kóndirgeni bar. «Óı, saǵan ne joq?», «Sholaq belsendiliktiń keregi ne?», «Jaqsatty bolmaqpysyń?» — degender de ony alǵan betinen qaıtarýǵa kúsh- teri jetpegen edi. Obaly ne, jas dırektor ádeıi izdep kóp raqmet aıtyp ketti. Sovhozyna shaqyryp, «jeńildeý» bir jumys taýyp berýge de ázirligin bildirdi emes pe? Qarap otyrsa ózi de elde Marjan tárizdi «tynyshsyz» kisi bolypty-aý... Oqys «shar» etken qońyraý úni Seısenbaı qarttyń oıyn bólip jiberdi.

Ol apalaqtaı ornynan asyǵa kóterilip, aıaǵynyń basyna ilgen sharyǵyn syrp-syrp súırete aýyz úıge bet alyp barady. Áne, ol esiktiń tabaldyryǵyn attap, senege ótti. Álde neni umytqandaı jaltaqtap tur. Shamasy jańaǵy esiktiń qońyraý shyldyry ma, joq álde telefon ba, qaısysy dybys bergenin ańdamaı irkilgen tárizdi. Qolyna telefon trýbkasyn ustap qulaǵyna tosty da, tastaı salyp esikke umtyldy. «Qalanyń osy kilttenip otyratyn ádeti qurysyn-aı», — deıdi Seısenbaı qart kúńkildeı ashyp jatyp.

Árıne, ol Ásıa keler dep áste oılaǵan joq. Tomashadaı, aryq qara kempirdi kórgende jasyl taqıaly qaýyn basyn bir jaǵyna qısaıta, ispek kózin syǵyraıta qadala uzaq irkildi.

— Sálematsyz ba, aǵa?!

— Esenbisiz... Tórletińiz. Shaı qoıaıyn. Qap, kelgenińiz mundaı jaqsy bolar ma? İshqusalyqtan ne isterimdi bilmeı...

— Jo-joq, aǵa, kirmeımin. Men asyǵyspyn.

— Ie, jaı ma?

— Jaı emes...

— E, ne deıdi?

— Marjan dúnıe saldy.

— Qashan? Imandy bolǵaı...

— Keshe, aǵa. Búgin qoıady.

— Balalaryna habarlanyp pa?

— Kenjesi men kelini, qyzdary, kúıeý, nemereleri

keldi. Úlken uly týrısik joldamamen shetelde júrgen kórinedi. Al, aǵa, tez jetińiz. Men kettim.

— Qazir kelin-balama telefon soǵaıyn. Álgi Bolatjanymdy dalaǵa oınaýǵa jibergenmin. Taýyp alyp baram, — dedi ol Ásıany kózimen uzatyp salyp, esigin jaýyp.

Ol nemeresin ertip jetkende Marjan qarıamen qoshtasqaly jınalǵan shaǵyn top eki mashınaǵa bólinip, mingeli jatqan edi. Beıtanys kópshilik ishinen Seısenbaı qart balasy men kelinin shaldy. «Taksı» ustap, soǵan aıaq artyp úlgergen eken ǵoı, — dep oılady ol qaraly elge kóz júgirtip qalyp. «Áne, keshegi nemerelerin qyzǵyshtaı qoryǵan qarıalar. Marjandy ápende sanaǵan beıbaqtar da túgel kelipti. Túsingeni de. Áıtpese kim zorlady? Iá, áli marqumnyń qadiri artar-aý. Tirisinde bilip, syılas bolǵanǵa ne jetedi deısiń?!»

Zıratqa barar jol ústinde de, jerlenip aıat oqylǵannan keıin de Seısenbaı qart bir ókinish qushaǵynan shyǵa almaı-aq qoıdy. Kóńil qoshy da kelmeı eń sońyn ala mashınalarǵa bettegen edi, nemeresi Bolat qolynan julyna aıqaılap:

— Ata... Atashka, anań qara! Onda emes, aspanǵa... Kógershinder! Áı, kógershin! Áı, ájeniń kógershinderi beri. Mynda ol! — dedi.

Sábıdiń oqys, shat úni, kúlkisi jol jıegindegi mashınaǵa jetip, esik tutqasyna qol sozyp qalǵandardy da, zırat arasynda qarańdaǵan birli-jarym kisini de selk etkizip, kókke erik siz kóz tiktirdi. Bytyraǵan el ekeý-úsheýden bas qosyp, uıysyp tańyrqaı aspanǵa qarap tur. Seısenbaı qart shyn qýanyp, qolyn shapalaqtap, sekirip «ýralaǵan» nemeresin tynyshtandyryp jatyr:

— Áı, «turǵan» ne? Zırat basynda adam bulaı qkýana ma? Ájeńniń ólgenine shattanamysyń? — O, maqulyq, — dedi renjip.

— Golýb... Kógershinder umytpaı keldi ǵoı.

— Kelse she?

Seısenbaı qart munan ári digirlep, nemeresine eskertý jasap, qabaq shytýyn orynsyz kórip úndemedi; qolynan talaı adal dán jep, yqylasyna bólengen qustardyń qarıany aqyrǵy saparǵa shyǵaryp salýǵa kelgenine ózi de razy edi. «Kezdeısoq kelgen...» «Ol baqqan kógershinder emes», — degen keleńsiz sózdiń pushpaǵy, kúńkil-súńkil qulaǵyna shalynyp, ol tyjyryna basyn shaıqap tur.

«Oý, adamdar, osyny da Marjan marqumǵa kóp kóresizder me? Qısańdarshy baıǵusqa... Ras, haıýanda jylqy, túıe, ıt esti. Oǵan kimniń daýy bar? Al, judyryqtaı qusta sol bir sezim bolsa she? Tabıǵatta adam balasy túsinbes syr az ba?! Neniń kúshi, ámiri bastan keldi?

Marjan qarıa bárimizdi de kógershini kóretin. Qanatymyzdyń qataıýyn tileýshi edi. Biz ne jaqsylyq ótkizdik. Kimbiz ózi? Qus qurly qadirin bildik pe? Ana meıiri aýsa — qara tas ta ıip, jibıdi demeı me? Olaı bolsa tirshilik ıesi kógershinderdiń umytpaýy, sezinýi, peıil tanytýy nege ersi, nege sendirmeıdi ?» — deıdi ol ashyq aspan kógine kóz tastap.

Qalyń kógershin toby dalanyń tentek quıyny kótergen juqa, qara-ala jibek oramaldaı tolqı jelbirep, uıytqyp ushyp júr. Birde sharyqtaı qalyqtap, birde quldyraı qulap sýsyldaı jelpip ótedi. Shalqaıa uzap, qaıyryla qaıtyp keledi. Áne, olar qańǵyr-kúńgir til qatysqan adamdardan qaımyqpaı japyrlaı kep jas qabyrdyń etegine qonyp jatyr. Óli bireýi zırat ústine shyqpaı shyr aınalyp, ersili-qarsyly «qur-qurlaı» sendeledi.

Árqıly qus qaýyrsynynyń túsinen jer alashubarlatyp, aıaq astynan ózine beıne bir jan bitkendeı búlkildep qozǵalyp ketti. Sap-sary taqıadaı qabyr ortada. «Mynalardy úrkitip jibermeıin», — dep ol ádeıi qybyr etpeıtin tárizdi. Seısenbaı qarttyń múkis qulaǵyna alystan jetken saryndaı bir ún: «kógershinderim-aý, keldińder me? Esti eken derińdi bildim ǵoı. Ómirge ókinishim joq. Tirimde qaıyrsyz is jasamaǵanmyn. Yrzamyn sizderge», — degendeı kúmbirlep qoıa berdi.

Mine, dúr etip, qanattary sypyldap kógershinder aspanǵa uıysa, qalyqtaı kóterildi de, zırat ústinen bir aınalyp munartqan qalaǵa qaraı bet túzep barady. Ún-túnsiz tynǵan el qaıta jandanyp kúbirlese mashınalarǵa aıaq arta bastady.

Seısenbaı qart erkinen tys bir kúrsinip:

— Kógershinim-aý, qaıtaıyq ta, — dedi tomsyraıyp qalǵan nemeresiniń qolynan tartyp.

1984 j.

---