InfoHub Logo

Alakóleńke dala tańǵy shyqqa malyna múlgip túr. Tóńirek qulaqqa urǵan tanadaı jym-jyrt. Qalyń quraqtyń arasynda boı tasalana seltıip Qasqaldaq otyr. Ol álsin-áli moınyn sozyp, aınalasyna sezikti kóz tastaıdy. Arakidik ózen jaq betten soqqan samal ǵana «úrke berme, qaýypty dáneńe joq» degendeı qara qamystyń basyn sýsyldata terbep, tolqytyp ketedi. Árıne, Qasqaldaq samalǵa senbeıdi. Óıtkeni ol ázázil. Jyrtqyshtyń sybaılasy. Jaýdyń tónip kep qalǵanyn sıqyrly jel ysqyryp estirtpeıdi. Keshegi... Iá, ekindi áletindegi qandy soıqan osy samaldyń kesirinen bolmap pa edi. Onda da tap qazirgideı qamystyń shashaqty basymen oınap, syrnalata arbap bir Qasqaldaqtyń túbine jetpedi me?!. It tumsyq, uzyn quıryq sary jyrtqysh sýmań etip, tam bergende sorly qar dybyssyz ketken. «Jo-joq. Qasqaldaq saǵan senbeıdi, samal. Qamys basyn terbete sarnaı ber, jelpı ber, tyńdamaıdy».

Qaýyp-qateri mol túngi sezimnen Qasqaldaq áli aryla almaı, qozǵalýǵa qorqyp otyr. Qalyń qamystyń qara kóleńke ár qaltarysynda bir jaý ańdyp turǵandaı. Bir túrli tuńǵıyq, úreıli. Qasqaldaq moınyn qyltyń-qyltyń ońdy-sol sozyp-sozyp qoıdy. «Ys» etip jel aıaq astynan kóterildi. Qara kók, qorǵasyndaı aýyr sý beti qatpar qatpar tolqyndanyp, qamys-quraq sybdyrlaı ándetip ketti.

Kóp uzamaı uıytqyǵan urma jel tyna qaldy. İle samal jelpip, tóńirek taǵy da qaz-qalpyna tústi. Alys. tan álde ne «dúńk» etkendeı bolǵan; Qasqaldaq «qyr» dep úrke qaldy. Áıtse de ornynan qozǵalmady. «Bu ne? Kún kúrkireı me? Aspan ashyq. O nesi, á?» — dep ol tańdanatyn sıaqty.

Taǵy da sol otyrǵan kúıi moınyn soza qaran qoıdy. Kóz jeter mańnan sezikti eshteńe ańdamaǵansyn ba, álde ábden sharshady ma, sál myzǵyp ketkendeı buıyǵy qalyptan ol shoshyna basyn kóterip aldy. Eki qanatynyń astynda tynymsyz jybyrlap, jemsaýyn túrtkishteı bergen balapandaryna kirjińdeı: «tıysh otyryńdar» degendeı «qyr-qyr» etti.

Samal tyna qaldy. Aýa tymyrsyq tartyn, qamys arasyn shirkeı men sary masa býyp ketti. Kún shyǵar aldyndaǵy tylsym tynyshtyq edi bul. Ár shegirtkeniń beımaza shyryly estiledi. Qylańdaǵan aq qanat kóbelek te quraq ústinen kórinip qalady. Ózen jaq betkeı de damyldap jatqandaı typ-tynysh. Bal arasy ǵana erkin. Qamys-quraqty boılaı ósken shyrmaýyq gúline qonyp, shyryn alyn júr. Eńbekqor jándikte úreı, qorqynysh joq. Ol tipti Qasqaldaqtyń janynan ǵana emes, kóz aldynan yzyndaı ushyp ótedi. Áne, bireýi tipti ústine qonyp, synaǵandaı uzaq otyrdy. Qasqaldaq oǵan miz baqpady. Sol sátinde shóp tústes sur shegirtke syryldaı kep, beıkúná qustyń tumsyq astyna qona qaldy. O da bal arasyna eliktegen sıaqty; tımes dedi me kim biledi?! Artqy uzyn aıaǵyn kótere, qaıta sekirem degenshe bolǵan joq, ótkir tumsyq ony jerge qaǵyp túsirdi.

— Qyr! — dedi Qasqaldaq. Qanat astynan «shıq-shıq» ete júgire shyqqan qos balapan shala-jansar shegirtkege ashqaraqtana tap berdi.

Ekeýi bólise almaı tartqyshtap jatyr. Aq moınaq balapan qanaǵatshyl eken. Shegirtkeniń sirińke talyndaı bir aıaǵy tıip edi azyrqanbady. Tisteı qashty. Onysy da jarasymdy. Qyzǵanyshtyń emes, sypaıylyǵy tárizdi. Surǵylt balapandaı bas almaı qylǵyp jatqan joq. Eki shuqyp bir qarap, tyń-tyńdaıdy. Bunysy kádimgi úlken qasqaldaqtarǵa eliktegeni.

«Tyrs etip qý qamys synyp ketti. Úlken bir báıterek qulaǵandaı qorqynyshty estildi. Qasqaldaq tynyshsyzdana, qanatyn qomdaı bastady. Jan-jaǵyna úrke qarap tur. Aq moınaq balapan óz úlesin qylǵyp sap, ana baýyryna umtylyp keledi. Qasqaldaq qomdaı túsken qanatyn jıyp, «balapanym jolynda óz janym sadaǵa» degendeı «qyr-qyrlaı» bastady. Surǵylt áli sol baıaǵy ıir shegirtkemen áýre edi; «qyr-qyrlaı» ony da qanat astyna aldy. Balasyna zilsiz urysqandaı qorbańdap, baıaý «qyr» dedi. Ornynan shubatyla turyp, balapandaryn sezikti dybystan ári qaýypsyz, ózen jaǵasyna qaraı bastap berdi. Úsh qus dybyssyz, óte saq.

Balapandary júzip júrgen kógildir sý beti aqshyl tartyp baryp, qyzǵylt reńge aýysty. Qamys kóleńkesi qara syzyqtana jol-jol bop, ózen betine túskende ǵana qasqaldaq basyń kótere, taǵy da moınyn sozyp-.sozyp qoıdy. Álginde qupıaly sybdyrlap turǵan qamys-quraq adam tanyǵysyzdaı ózgerip, ásem laǵyl-marjan taǵynypty. Móldiregen tańǵy shyq kúnmen shaǵylysa qyzǵylt, kók, jasyl bop, quraqpen qamys taldaryna iline qubylyp tur. Qara jer de shóp kóleńkesinen jolbarys jonyndaı shubarlanyp qalypty. Boıyna jan bitkendeı býsanyp jatyr.

Kún shyqty...

Qasqaldaq jerden jep-jeńil kóterildi. Sezikti dybystyń tusyn betke alyp keledi. Bozǵylt tútini kókke órgen meken-jaı qanatynyń astynda qalyp barady. Shapalaqtap jarysa úrgen haıýandardyń dybysy: móńiregeni, mańyraǵany, shurqyraı tebiskeni es tiledi.

— Ýa, sıyryńdy saýsań tabynǵa qossańshy. Taǵy ta sandalyp, egiske túsip júrer. Bolsańshy endi! — deıdi bir daýys.

— Jaý keldilemeı mursat bershi osy. Qosamyz ǵoı. Nemenege janyǵasyń...

Ol bul sózdiń birine de túsingen joq. Áıteýir osy daýystyń ıelerinen qatty qorqady. Jalǵyz júrse munyń birinen de yǵyspas edi, qanaty qatpaǵan balapan taǵdyry ǵoı ony jipsiz baılap otyrǵan. Árıne, Qasqaldaq jyrtqyshtyń túrin de, túsin de, aıla-sharǵysyn da biledi. Talaı ret olardyń qandy sheńgeline iline de jazdaǵan. İlinip, ólim aýzynan da qaıtqan. Sonyń bárinde janyn aman ap qalǵan — saqtyq. Iá, saqtyq qana. Balapandaryma úıretsem be deıtini de sol... saqtyq!..

Qasqaldaq oılasa ómirde eki-aq tirlik bar. Ol kúshti men álsiz tirligi, tartysy. Ómir úshin tartys. Ras, álsiz jeńbeıdi, saqtanady. Saqtyqsyz tirlik te joq qoı. It-tumsyq, quıryǵy uzyn qyzyldan ózge bul dúnıede jyrtqysh az ba?!. Jo-joq, óte kóp! Kóp-aq! Kók táńirisi qara búrkit, qarshyǵa, qyrǵı sıaqtynyń ýly tyrnaǵynan qutylý ońaı ma eken? Ushyp kókte, júgirip jerde tirshilik etkizbes qyzyl kóz páleketter emes pe? Betin aýlaq qylsyn táńirim. Ańysyn ańdamasa qaı beldiń astynan tan bererin kim bilipti?!. Qasqaldaq ózennen uzap ketken, shoshyna keri buryldy. Janushyra balapandaryna asyǵyp keledi. Ózi oılaǵan jyrtqyshtyń barshasy osy qazir uıasyn oırandap jatqandaı kórindi. Múmkin ol solaı da shyǵar?..

Jer baýyrlaı ushqan Qasqaldaq qalyń qamysqa jete bere, úreılene jalt buryldy. Oq tıgendeı qalbalaqtap, qanatyn qaǵa turyp qaldy... Manaǵy dybys tegin emes eken.

Kók qyrany qanatymen jer sabalap, moıyrylyp jatyr. Aınalasy qan josa; otty kózi ǵana sónbegen, jalyn atady. Bir qanaty súıretile, jıýsyz eski jer-oshaq ústinde jaıy lyp qalǵan. Imek tumsyǵyn zorǵa kóterip, alara qarap qoıady. Ózinen úsh-tórt qadamdaı jerde álsireýin kútip, telmirgen ıttumsyq, uzyn quıryqqa aıbat shege umsyna túsedi. Áli de susty. Kózi jumylmaı, jaýyna ońaı beriletin túri joq. Dármensiz kúıi ǵana jasytyp tastaǵandaı. «Buny otty taıaǵy bar adamdar jaraqattaǵan? Olardan kúshti kim bar?» Qasqaldaq ózen jaǵasyndaǵy shóptiń arasynda qyltyńdap júrgen bala pandaryn kórgende ǵana kóńili sap bolǵandaı tynyshtalaıyn dedi. Áp-sáttiń arasynda bári de umytyldy. Shóptegi móldir shyqty shuqyp, sony qyzyqtaǵan balapan tirshiligi ana janyn baýrap aldy. Shegirtke, shóp qońyzy, qyzǵylt jaýyn qurtyn ustap balapandaryn tamaqtandyra ózennen uzap barady. Oıdym-oıdym boz jýsap, aqsary ajyryq, shoq ósken japyraqty mıanyń tań aldynda usynary kóp-aq eken. Jupar ıisin aıtpaǵanda qanshama qurt-qumyrysqaǵa baı. Aq moınaq qyzyl jyń arasynan tuńǵysh ret ana kómeginsiz, álde qandaı jándikti kishkene tumsyǵymen qaǵyp túsirip, jep aldy. «Shıq-shıq» etip, soǵan'.da máz...

Kenet... O, sumdyq-aı!.. Qasqaldaq qaltıyp turdy da qaldy. Balapandary janushyra qashyp kep, baýyryna tyǵylyp jatyr. Dir-dir etedi.

Jolǵa jaqyn oıańnan shyǵa kelgen ekeýdiń biri otty aıaǵyn kezenip tur. Úńireıgen aýzy qandaı sýyq edi. Álginde ózi kórgen qaraqusty da sulatqan osy bolmasa ne qylsyn. Býyn-býyny quryp, qaltyratyp alyp barady.«Endi qaıttym? Ne istedim jazǵan basym? Qor bolýǵa jarap pa ediń?!.» Qasqaldaqtyń kishkene júregi qatty soqty. Tula boıyn bir erik siz diril bılep júre berdi.

— Jarqynym-aý, endi qashan? Ushyp ketsin dep turdyń ba?!. Ózi de bozańnyń túbinen qyltyńdap, kórinbeıdi ǵoı. Úsheý me? — dedi ekeýdiń qara murttysy. Qasqaldaq muny «otty taıaqtan jalyn at ta, óltir myna beıbaqty» dep ómir etti eken degendeı boldy. İle qulaq tundyra jer-dúnıe solq etip, qabyrǵasy sógilgendeı kúrkirep ketti. Qasqaldaq aıaǵy óz-ózinen búgile berdi.

Úsh qustap árirektegi jyńǵyl túbiniń topyraǵy aq tozańdap «burq» etti. Taıaqtyń aýzynan shyqqan kógildir tútin seıilip barady. «Qashaıyqshy, balapandarym...» Qasqaldaqtyń jan tolqynyn túsinbedi me, joq álde ábden úreıleri ushyp ketkennen be, balapandary tapjylmady. Aq moınaǵy ózinen qorǵan izdegendeı tyǵyla túsedi. Oǵan tipti osy sát eki janyndaǵy bozań da alasara, qorǵan bolýdan qalǵan tárizdi. Adamdar kúbirlese ot shashatyn taıaǵyn qaıtadan syqyrlatyp oqtap jatqan sıaqty. «Bittik... Meni atsa da senderdi... Senderdi aman jiberse ıgi edi. Joq. Bulardan qutyla almassyń»...

— Oıbaı-aý, dostym, mynaý... Mynaý degeniń qasqaldaq qoı...

— E, qasqaldaq bolsa she? Men qoı eken dep túr deımisiń!

— Toqta deıim-eı!.. Atpa! Bektas, estımisiń?!. Anaý janyndaǵy qanaty qatpaǵan balapandary ǵoı, kóremisiń? — dedi ekeýdiń qara murttysy aqsary Bektas atalsap, jigittiń jeńinen tartyp.

— Endeshe tirileı ustap alaıyq. Káne, men ony... — Bektas qolyndaǵy myltyqty murttyǵa ustatsa, tapyraqtaı qýa jóneldi.

Qanaty qatpaǵan balapandaryn ilestire qasqaldaq ta bezinip barady. Aýyq-aýyq tura qap qarsy júgiredi. Áne, Bektas jaqyndap ta qaldy. Qasqaldaq balapandaryn qashyryp jiberip, ony kidirtkeli qarsy umtyldy. O, jany qurǵyrdyń táttisi-aı! Umtyla bergen jigittiń qol astynan ol shydaı almaı taǵy da qashyp shyqty. Shıqyldap eki balapanynyń ústinde shybyn shirkeı bop júr.

Janushyra qashqan eki balapandy qyzyqtap, Bektas atalǵan jigit ustaı almaı álek. Kishkene aıaqtary shalynysyp omaqasa qulaıdy da, ile-shala ushyp turyp, shıyq-shıyq qasha jóneledi. Ásirese anaý bóline, bir bólek qaraýytqan alabotaǵa qaraı bet alǵan aq moınaǵy tipten súıkimdi-aq. Jigit jete bere, qolyn sozyp edi, bult etin ustatpaı keri qaraı qashty. Sorly ana... Súıikti aq moınaǵyna qaýyp tóngende óz basynyń da qyl ústinde turǵanyn umytty-aý; shyryldap kep eki araǵa qondy da, oǵan tap berdi.

Muny kútpegen jigit sál sheginshekteı túsip, judyryqtaı surǵylt qusqa tandana qarady. Qolyndaǵy bir balapandy jibersem dep oılanyp ta qalǵandaı. Joq... Ol aq moıyn bala pandy ustamaı qoımaıdy. Qasqaldaq ta qarsy júre tústi de, jaýynyń qaıtpasyn bilgensin, ushyp ketti. Áıtse de uzaı almaı balapanynyń ústinde shyr aınalyp júr.

Sábı qaıda da sábı-aý. Ózin kórmeıdi dedi me, álgi aq moıyn eki qadam jerdegi bozańnyń túbine boı tasalanyp tyǵyla qaldy. Monshaqtaı momaqan kózderi jylt-jylt etip jatyr. Aýyr aıaq dúsiri taıalǵan saıyn dirilden, kishkene moınyn buǵa túsedi.

Aspandaǵy qasqaldaq úni ashshy, jan daýsyndaı. Áne, ol quldyraı aǵyp kep, shyrqyraı qaı ta kóterilip barady. «O, toba! Ana degen osyndaı ma edi...»

Bektastyń qolynda eki balapan. Joǵary kóterip týr. Kúlimdeı basyn shaıqap qoıady. Nege máz bop turǵanyn da túsiný qıyn. Múmkin oǵan ana janynyń kúıinishi, azaby qyzyq shyǵar? Bul árıne qus qana, adam emes. Áıtse de onyń júregi bar ǵoı. Júrektiń, úlken, kishisi bola ma eken?!.

— Oý, jarqynym-aý jiberseńshi. Shyryldatyp óltiremisiń! — dedi qara murtty mosqal adam shydaı almaı.

— Úıdegi kishkentaılarǵa aparam. Senimen ekeýmiz jezde, endi qus atyp dáneńe bitirmespiz. Siz bolmasańyz meniń mandytpaıtynym ózińizge aıan.

«Qyt-qyttaı» shyr aınala ushyp júrgen qasqaldaq mynaý qanypezer eki balapanymdy syǵyp óltirem deı me degendeı, mosqal adamǵa týra kep, qaq aldynan zaýlam ótti. Úninde jalynysh bar. Qara murtty sony túsindi me:

— Áı, aqmaq-aý, seniń balań bar emes pe? Anany qaıtesiń? — - dedi ushyp júrgen qasqal daqty meńzep.

— E, táıir-aı, ıt-qus ta jep ketpeı me? Já, qınamady-aý deseńiz, ózin de tartyp jiberelik.

Oıyna eldiń asa qımas nársesin «qasqaldaqtyń qanyna teńeıtini tústi me, joq álde Bektastyń bunysyn kóp qyljaǵynyń biri dedi me:

— Qoı ári, — dep qaldy murtty zilsiz.

— Ony qınaldyrmaý ońaı ǵoı degenim edi da.

Bektas arsalańdap kep, eki balapandy jerge qoıdy da,qalpaǵymen ústinen jaba saldy. «Ne istegeli júr? Mynaý jyndanǵan shyǵar? O, nesi-eı bu?» Ańyryp, tańdana qarap turǵan qara murttynyń qolynan myltyqty julyp alyp, Bektas ushyp júrgen judyryqtaı qusty qabaq shytpastan qaraqshyǵa ala bastady. «Sumdyq-aý, balapany bar qusty atqandy kim kórgen! Masqara ǵoı...» Manadan balapandardyń záre-qutyn alyp bolǵan Bektasqa murtty taban asty ashý shaqyra tap berdi:

— Tasta! Jyndandyń ba? Óltiremisiń, ana ǵoı! — dep onyń qarynan qaǵyp jiberdi.

Otty taıaq gúrs etti!.. Qara murtty sup-sur bop tur dýlyǵa:

— Aqymaq! — dedi.

— Tıgen joq qoı... — Munan ezge sóz Bektastyń aýzyna túspedi. Ol syrt aınalyp, qalpaqtyń astynda kpzderi móldirep, búrisip jatqan eki balapandy qoıa berdi. Ilkide olar qasha almaı jasqansa, sál boıy úırengensin quldyrańdaı jónedi. Sonadaı jerde qonyp otyrǵan qasqaldaq ózine qaraı qyltyńdap, júgirip kele jatqan balapandaryna qarsy umtyldy. Qanatyn jaıa dirdiktep keledi. Tynymsyz jany osy eki balapanynyń ústinde sıaqty; shydamsyzdana: «shıq-shıq» etip qoıady. Úni de manaǵydaı emes, birtúrli jaǵymdy, ashyq jarqyn estiledi.

Áne, olar tabysty. Úlken qasqaldaq moınyn sozyp qarap tur. Quldyrańdaı, júgire jónep, bir túp bozańnyń arasynan basy taǵy da kórindi. uzap ketken, endi qyltyńdap qyzyl jyńǵyldyń tasasynan shyǵa keldi. Áli qozǵalatyn emes. Seltıip tur. Iá, ol mynaý eki jandy túsinbeı qaldy. «Adam jany keń bolǵany ma? Aıaǵany ma bizdi?..» — deıtin sıaqty ol ár bozańnyń túbinen moınyn sozyp, qyltyńdaı qaraǵan saıyn... «Múmkin emes... múmkin... Aıady ma, aıady...» dep qyt-qyt etedi.

---