InfoHub Logo

Kempir qulashtap salyp-salyp qalady. Sabaýdyń butaq tustarynda ǵana qońyraıǵan qabyǵyn tyrnaǵymen álsin-álsin sydyryp tastaıdy. Tal boıyndaǵy jarqynshaq, qabyq, býyn bitken túgel ilip, shashyp bitti: úıdiń ishi túte-túte. Sandyq qyry, kerege kókterine jabysqan jún shókimderi bozǵyldana úlbireıdi. Sodan shyǵar, eki qanat keregeni ıtarqalaı salǵan kóne qos jel úp etse ushyp keterdeı jeńil seziledi.

Kempir sabaýyn týlaqqa tastap jiberip, sarqyla til qatty:

— Sonda naǵyl deısiń o sorlyǵa?

Kelinshek bu syndy týra suraqtyń túbi bir qoıylaryn kútpedi me álde dál, naqty jaýap izdep oılanǵany ma — beımálim, áıteýir aýyzyndaǵy sózdiń sońyn bir kúrsinip juta saldy. Sonsoń men aıtarmyn-aý, átteń, sen túsinbeısiń ǵoı degen keıipte shynashaqtaı qara kempirge saqtana, senimsizdeý kóz tastady. Biraq nazary toqtaǵan joq. Aıadaı qostyń ár zatyn bir sholyp, qydyryp ala jóneldi. Tek eshteńeni kórgen, tústep tanyǵan syńaıy, betinen eshqandaı belgi bilinbedi. Álgi saýalǵa jaýapty aıaǵymen izdep tabatyndaı, qopaly jerdiń aq baýyr sur jylany sýmańdap kirip-shyǵa berdi. Sýsyldap sóılegende erini erinine juqpaıdy. Kenet tura qap myqyn taıana:

— Men eshteńe demeımin, — dedi.

— Al, — Kempir sabaýyn kótergen qalpy, shalqaıyp aldy, qarsysyndaǵy eki surqaı janarǵa shúńirek jalǵyz kóziniń kúlli zárin bir-aq quıyp jibergen syqyldandy; kelinshek uzyn, qoıý kirpikterin qypyń-qypyń etkizdi de, júzin taıdyryp áketti.

— Qaıteıin, ishi tar, ylǵı qara oılaıdy.

— Neni qara oılaıdy?

— Bárin.

— Ulym, jaıyńa otyr, urǵashynyń sharýasynda neń bar. — Kempir bes-alty jastaǵy qalaqaı sary balanyń qolyndaǵy júndi alyp týlaqqa tastady, — Árkim óz paryzyn, óz isin atqarsa jetedi, jumyr basty pándeniń yryzdyǵy sol, artyq baılyq kóz shyǵarady, — dep kúbirledi. Sabaý ustaǵan kári qoldardyń bolar-bolmas dirildep ketkeni baıqaldy. Kelinshektiń kózine bul qubylys anyq shalyndy, oǵan kempirdiń basy da qaltyldaǵan tárizdendi. Qartaıǵany ma?

— Sábı ony qaıdan túsinsin, kishkentaı ǵoı áli.

— Taptyń. Kári kisiniń aqyl aıtqysy kep turatyn ádeti de.

— Sizge erte emes pe!

— Neni aıtasyń?

— Kárilikti aıtam.

— Kárilik menen suramaıdy, qyzym. Qaben qashan keledi?

— Ol da menen suramaıdy. Qara ógiz, sovhoz qaıda aıdasa, sonda júredi.

— Taptyń. Osy sen naǵyl deısiń?

— Ol naǵyl deıdi?

— Seni adam etem deıtin shyǵar?!

— Men kim ekenmin! — Kelinshek myna arada qansha sabyr saqtaǵanymen tabıǵatyna áli jetpedi, qatty shamdanǵanyn bilgizip aldy: murynyn ǵana tyjyrtpaqty, búkil syptyǵyr denesi jıyryń-jıyryń etti.

— İhim-mmi, men kim ekenmin sonda, — dep qaıtalady.

— Taptyń. Kimsiń, báse?

— Týǵan sen, óziń biletin shyǵarsyń.

— Sen, shyraq, keıime, kári kiside aqyl kóp bolmaıdy, al aqyl azaıǵan saıyn sóz kóbeıedi eken. Anań ekenim ras bolsa...

— Ótirik deseń óziń bil.

— ... menen jasyrma. Aıtshy, sen ekeýińe ne jetpeıdi?

— Aıttym ǵoı, qyzǵanshaq, qara oılaıdy dep.

— Qara oı degeniń ne, sony túsindirshi?

— Qara oı, — dedi kelinshek kenet báseń bıazy qalypqa túsip, — Qara oı... qalaı aıtsam bolady sizge, mysaly, men... maǵan bireýdiń kózi tústi deıik. Bylaısha, men de oǵan birer kúlip qoıdym, kózim bolǵan soń kúletin shyǵarmyn, oǵan meniń osym unamaıdy. Aınalaıyn, apa eke-aý, óziń aıtshy, «tıip ketse, qıyp ketti» kóredi. Naǵyz fıodal deımin, fıodal! — Sheshesiniń sońǵy sózderdiń mánin túsinbeıtinin kelinshek ile túısine qaldy, teris buzylyp, kúńk etti. — Siz sekildi kisiler ne biledi! — Kempir júnniń juqa jerin ádeıi tańdap alǵandaı, týlaqty tars-tars urdy. Sosyn asyqty qaıta-qaıta ıirip alshy túsire almaı ózi-ózinen burtańdap otyrǵan nemeresiniń aldyndaǵy saqaǵa qolyn sozdy.

— Ulym, búıtip shıyr, asyqty da oınaı bilgen maqul. Túte almaǵan kisi jibekti de jún qylady, alshy turmaıtyn asyq bolmaıdy, áne, kórdiń be?! — Kempir alshyny balaǵa ustatty, sosyn týlaqtaǵy, sabaýǵa jazylmaı qalǵan pushpaq-júnderdi terip tútip ketti. Álgi sózderden keıin ún-túnsiz shabynyp alǵan qyzyna júzin de burǵan joq.

— A-aal, — dedi bir kezde qarıa sabaýdy qaıta ustap, — a-aal, jaraıdy, bireý saǵan qarap kúledi eken, sen de jymıdyń, solaı ma? Sol úshin erkek kináli me? Erkek degen ıtte kiná bola ma osy? Óziń oılamaısyń ba? Já, já, tyrjyńdama, saǵan aqyl úıretip áýrege túspen.

Asyly, azamatyńnyń kóńilin myqtap qaldyrǵanǵa uqsaısyń, saq bol, qyzym.

— Ádira ǵasyn, azamat, azamat. Ol azamat ta, óńge jurt qazanat pa, al men áıelmin, basqada sharýam shamaly.

— Erkek emessiń, árıne.

— Jigittiń ne súleıi júr qazir. Tym qursa, qoly bútin erkek te buıyrmady. Qudyq qazyp, qaýǵa da tarta almaıdy. Anada aplatqa tıgen alty baspaǵynyń úsheýin burynǵy qatyn-balasyna berdi, álementke. Sondaı erkek bola ma! — Kelinshek bu tusta erek ydyrynyp, ekilenip ketti. Qaıqań-qaıqań basyp, qabynyp sóıleıdi. Arakidik sheshesiniń kózine suq saýsaǵyn ońtaılap, baǵjań qaǵady; qarıa shúńgil, in túbinde jatqan, ári kishkene kózge saýsaqtan qaýip kelmesin sezetindeı, sabyrly, salqyn. Ol syzdaǵan saıyn mynanyń degbiri qashady. Qazir shap-shap ursysatyn bireý shyqsa, shirkin, julyp jer edi!

— Oı, dúnıe-oı, — dedi kempir nemeresiniń tostaǵan qarynyn jartylaı jaýyp turǵan kir-kir atylas kóılekti sozǵylaı otyryp, — Seniń atań, ulym, at baptap, án salǵannan bóten eshteńe tyndyrmaǵan kisi edi, el qydyryp, jumalap joǵalyp júrdi, sonda da úıi orynynda, sharýasy shalqaq-tuǵyn. Azamat degen atynyń ózi asyraıtyn. Oıboı, dúnıe-aı, sonyń aldynan shyǵyp, atynyń aıaǵyn tusaýdyń ózi bir ǵanıbet bop, aýyl-úı, abysyn-ajynǵa qyr kórsetip, bir jasap qalýshy edik. Bórikti baıǵus, baǵyń taıǵan eken, seniń kúniń ne bolar, uly-ym.

— O zaman basqa, bu zaman...

— Zamanda jumysyń bolmasyn, qyzym. Qıt etse zaman, zaman deısiń, túge, zamandy qaıtesiń, oshaǵyńdy qazyp, otyńdy jaqsań, qaı zamannyń da shańyraǵynan tútin shyǵady...

— Túsindim. Qara qazannyń tórt qulaǵyna qur baılap, qamyt qyp kı de tarta ber. Aıtpaǵyń osy ǵoı. Solaı ma? Ol ýaqyt ótken. O kezde áıeldi er asyraıtyn, qazir erkektiń erkegi...

— Qazir de solaı, qyzym.

— Joq, jańsaq, men eshkimge asyraý emespin. Qaıta mensiz ashtan qatar edi ol. Sen uqpaısyń, áıtkenmen áńgime bir qozǵalǵan eken, aqyryna sheıin aqtarylaıyn: búkil Qoshalaq dúkenindegi taýar ataýly meniki, astyq, sháı, seker — janyńa ne kerek, bárin alam. Men surasam pirkáshik kómeıindegini sýyryp beredi. Al naǵylasyń? Oǵan ba, máh, mynany...

— Taptyń. Tuq eteri: o sorlyǵa naǵyl deısiń, sony aıtshy?

— Oıbaı-aý, manadan beri saǵyz shaınap turmyn ba men? Arjaǵyn ózin túsinbeısiń be?

— Neni túsinem? Pirkáshik seniń qalaǵanyńdy tabady eken, al?

— Qalaǵanymdy aldyma jaıady.

— Al? Sosyn?

— Men úshin tappaıtyny joq. — Myna sózderdi aıtqanda kelinshektiń júzi qubylyp sala qoıdy, juqa, surqaı erininde jymıý, tipti meıirimge uqsaǵan jyp-jyly sáýle oıanǵan, biraq ol tez óshti.

— Áne, erkek sol, solar, — dedi, sodan soń qaıtadan, ilez kógerip aldy. Muny estigende kempirdiń oń qasy ántek kóterilip ketti, tańdana, ári shoshyna qaraǵan tárizdendi. Álgiden beri qyzynyń júzine tiktep kóz salǵany da osy-tyn. Ábden sarqylǵan, tosylǵan jannyń keıpinde, meń-zeń otyr. Osy mezet dalanyń shaıpaý jeli uıtqyp kep, týlaqtaǵy ulpa kúzemdi keýlep áketti, qalaqaı sary bala ár shókim júndi qýyp máz bop qaldy, kempir salqyn ǵana ezý tartty:

— Ee-eı, ulym-aı, jeńiltek, tym turlaýsyz týmasań neǵysyn. Qorǵasyn-saqańdy atyp uryp, qylshyq qýǵanyń ne? Dalanyń lyp etken lebi saıyn bókseń búlkise, sirá, ornyǵyp jarymassyń.

Kelinshekke Qazı-aq jaqpady áıteýir. «Otyrsa — opaq, tursa — sopaq».

— Taptyń. Áserlengish, ergishtik — erdiń minezi emes. Kózi qyzǵannyń kóńili de tez aýady. Ondaı jan opa kórmeıdi, qyzym.

— Bunyń sábıge qandaı qatysy bar?!

— Beker olaı oılaısyń. Sen meniń bu sózderimdi sháı pisirimnen keıin umyt qylasyń, Qazıdyń qulaǵy ǵumyr boıy saqtaıdy. Uǵynar, uǵynbas, — o jaǵyn Alla biler, al jadynda saqtary haq. «Imanshartty» bastaǵanda men de osy qarar edim. Ásirese, alǵashqy betterdiń árbir harpi kóz aldymda, úni kókeıimde. Keıin oqyǵan «Qurannyń» kóp aıatyn shatastyryp appyn... Sonymen qaıtesińder endi?

— Qaıteıin, búıtip qadirime jetpeı qaraıta berse...

— Shynym, qyzym, ekeýińniń arańdaǵy ámpeılikti ilki sezgenimde men seni aıap edim, endi ony aıap otyrmyn. Sorly, qyryqqa kelgende taǵy qaı urǵashynyń jolyn tosady! Óz áıeli...

— Meni aıamaısyń ba?

— Seniń obal-saýabyń ózińe. Qatyn-balasynyń kóz jasyna qalasyń, aýlaq júr dedim, bolmadyń. Ras, ol áskerden aman kelgen tuńǵysh bórikti edi. Birden kishi basqarma boldy. Qazir brıgad. Qaıtsin endi. Keıin eldiń ketkeni kelip, kemtigi tolǵanda betiniń ári de túserin oılap pa jazǵan. Jarly baıymaǵanmen, jas ósti. Seni aıamaıtynym: onan bir múshel kishisiń, ajarlysyń...

— Mine, mine, o mıqurt so qadirimdi bilip otyr ma!

— Qaıtip aıtaryńdy bilmeı júr eń, utyryn bir keltirdiń-aý, — kempir sózin taǵy da Qazıǵa qaratty, — Sen de at jalyn tartarsyń, ulym, Qudaı esińdi almasa, betin bul tutqan urǵashyǵa jo-lamaǵaısyń. Ydys-aıaǵyńnyń adaldyǵyn qalasań, súıt, shyraq. Allataǵala baǵyńdy ashqaı. Úıdiń qurymy tozdy, úı tikkenshe qosta otyrmyz, qolqabys et! Men jazǵan qaıdan bileıin, jalǵyzilikti adam, úlgere almaı otyr ǵoı dep kelip em. Baqsam, erin silep, ózin bileýge shaqyrǵan eken de. Bul úıdiń jyrtyǵy tym kóp kórinedi, men basqan alaqandaı kıiz bútindeı almas! — dep toqtady. Qazı saqany tastaı sap, topaı aldy. Topaıdyń jalpaq basynda keri baılaǵan aq oramal bar, kımeshek kıgen naǵashy ájesine bir, topaıǵa bir qarap, aq tartqan myna eki basty qalaı salystyrsa da, bir-birine uqsata almaıtyn sıaqty, ózimen ózi, oramal qansha qısaısa da, kımeshekke usamaıdy. Qarıa sábıdiń shyn pıǵylyn kórgende kúlip jiberdi. Kelinshekti bul kúlki myqtap tyjyryntty: umtylyp kep ulynyń jaǵynan bir jaqty da, topaıdy syrtqa atty. Sonsoń:

— Sábıdiń qylyǵyn da bular menen kórýge dúz janbas, — dep aqtaldy.

— Qolyńdy syndyrar ma edi, qyzym, a! Taǵy qaıdan taptyń myna ónerdi? Aıtpaqshy, bularyń kim?

— Siz, sen. Ózi ashyǵan mıdy shiritip, túkke túsinbeıdi de, birdeńeni tuspaldaıdy kep, — sóziniń áserin baıqaý ma, basqa ma, kim biledi, áıteýir, bir sát sheshesiniń betine qadaldy, pálendeı ózgeris baıqalmaǵan soń sózin ári qaraı jalǵap áketti. — Qúıeý balań ekeýińniń bir topyraqtan jaralǵandaryńdy bilýshi em, o da sol, jumbaqtaıdy da otyrady. Tapa-tal túste túsin aıtady. Áneýgúni: «Sen túsime engen kún — bir renishsiz ótken emes», — dep byljyraıdy. Keshke úıge ólesi mas bop oraldy. Shamasy, soǵan kórinipti. Aqymaq, demeshi, qane! Meıli, obaly ózine. Meniń nem quraıdy?! — Sonsoń ózinen ózi kijine, tistene kúbirledi, — kúıe tús, esýas, kúı, tapqan ekensiń ana qoj-qoj tomar murynyńa qany qatqan jaman qatyndy! Kórersiń áli! Saǵan da sulý kerek eken ǵoı, sasyq ıt. Erkek, azamat. Súrttim men seniń bórkińmen! «Keshikpeı, Alla qossa, birinshi basqarmańnyń ózi bolarmyz». Sóıtip kergidiń-aý sen?! Bıshara, bıshara. Tabyssyz erkek — tul, tul qalmaǵan jaıyń qaısy, — dep myrs etkende nurly janary ushqyn shashty, jeti atasynan beri alynbaǵan kekti ózi qaıtarǵan esil sabazdaı empildep bara jatqanyn ilez seze, ári tym aqtarylyp, ashylyp ketkenin mınýtynda uǵyp, dereý qymtana qoıdy: — Qaıt deısiń maǵan, baqytsyz boldym men, erkek zálim buzady ǵoı, buzady, — dep eńirep jiberdi.

— Naǵyl deıdi-aı myna qanshyq, shatasqannan saýmysyń óziń? Ana Balqaımaq ózinen jıyrma bes jas úlken shalǵa tıgen, o da Qudaıyna myń márte shúkir aıtady, sen...

— Mássaǵan, kim qaraıdy oǵan?

— Alda betbaq-aı, solaı de. Álgi quqymettiń zańy, jek kórgen kisińmen zorlanyp turma degen...

— Bar.

— Endi nege júrsiń? Myna pıǵylyńmen?

— Onyń maǵan keseli shamaly.

— A-aa?

— Qyzǵanyp, kúńkildegennen basqa ne bitiredi ol!

— Qaraý oılaıdy demep pe ediń jańa?

— Dedim.

— A-aal?

— Sharýamdy shaıqar jaıym joq.

— Talaq tastasa qaıtesiń?

— Ha-ha! Artyna qarasyn!

— Qaramasa shy?

— Meıli, óz obaly ózine. Oǵan kúıse, maǵan pisti.

— Ol seni jaqsy kóredi, qyzym. — Kelinshek erinin burtıtyp ákelip, yńǵaısyzdaý bir dybys shyǵarǵan, Qazı sanyn shapaqtap, saq-saq kúldi: má-má, mamamdy qara, nánbaı bolyp...

— Sıqyr ǵoı o jaman, súıtip bylyǵyp júrip alyp aramdyǵy qandaı deısiń, túıe boılamaıdy. Biraq naǵyz aqymaq, aqymaqtyń syry meniń alaqanymda — qalaı qaraǵanyn bilem, sondyqtan senbeımin.

— Joq, sen oǵan emes, ózińe senbeısiń.

— Men anamyn!

— Onyńdy álgi qulyp pa, jınalys pa, soǵan baryp aıt. Sen ǵoı anada basynan tómen qaraı sybadyń, sonda bylq etpedi-aý azamatyń. Áı, ózińde de qan joq eken qasqanyń.

— Uram dep talaı qoqańdaǵan.

— Urmady ma?

— Urý qaıda, qorqady.

— Senen be?

— Men onyń qolynda ólem. Sol sholaqtan taıaq jep jer basyp júrsem-aý.

— Asylyq sóıleme, qyzym. Altyn basty áıelden baqyr basty erkek artyq degen. Azamatty qorlap, ujmaqqa barǵan urǵashyny estigen emen.

— Siz túsinbeısiz. Maǵan tirliktiń lázzaty qymbat, ólgen soń k... kóje pisirsin — erki, al jumaǵyńa seni kúıeý balań arqalap aparar. — Qarıa aq eti qantalaǵan kózimen shanshyla bir qaraǵan, qyzy taıqyp, nazaryn tómen saldy. Sytylyp shyǵyp ketkeli yńǵaılanyp edi, kempir ózi tar jerge sabaýyn kóldeneń ustady.

— Kóp jasa, qyzym, shynyńdy aıttyń! — dedi. Daýysy álem- tapyryq, tarǵyldanyp estildi. Sińili, kári sheńgeldiń kóılek eteginen qalaı búrgenin kelinshek sezip úlgermedi, janar oty bir jarq etti de, arjaǵynda dúıim dúnıe qyp-qyzyl bop, yzyńdap erip júre berdi...

* * *

Sút pisirimnen soń kirgen orta boıly ádemishe adam shyrqyrap qoıa berdi:

— Apeke-aı, jaýyz ekensiz ǵoı ózińiz, jazyǵy ne edi sormań-daıdyń, — dep, talaıdan meshel, keshe ǵana arqalap engizgen ardaqty enesiniń qolyndaǵy sabaýdyń qos tutam tuqylyn julyp laqtyrdy da, súıiktisiniń qan jýǵan bet-júzin aımalap eńk-eńk etti.

---