InfoHub Logo

Ánshi Jánibek Kármenov arýaǵyna baǵyshtaımyn.

Avtor.

...Qazybek kóz ilgen joq.

* * *

Kóz iletin de jóni joq.

Beldeýdegi besikteı yrǵalǵan vagonnyń nar tósegi men tarsyldaǵan temir dońǵalaǵy bir jaqtan, ótken jyly jolyqqan Arqa arýy Aqtilekke degen alań kóńil ekinshi jaqtan mazasyn aldy.

Tústikten ashshy ishekteı shubatyla shyǵyp, Almatyǵa asyqqan poezǵa ánshi keshe keshigip qala jazdaǵan. Apta boıy alaqanynda qondyrǵan tústik óńir azamattary da poez ornynan endi qozǵalyp bara jatqanda mingizip jiberdi.

Qońyr bylǵary qapty dombyrasy men kók sómkesin kóterip, kýpege kirgende eńgezerdeı qara shal men qara kózi kúlgen qara tory boıjetken buny únsiz qarsy aldy. Shal bákene boıly buǵan birtúrli mensinińkiremeı, odyraıa qarap qoıdy. Bul da biraq syr bergen joq. Astydaǵy eki oryndy da buryn kirip jaılap alǵan jandarǵa sypaıy ǵana sálemdesip, sómkesin joǵaryǵa qoıyp, dombyrasyn ústidegi bos orynǵa uzynynan tastady.

Bul kirgeli qara shaldyń qasyna barǵan aýyraıaq, betine noǵala túsken kelinshek – bálkim, aqsaqaldyń kelini ıakı qyzy – ımenińkirep qaldy. Qara tory óńin áldeqandaı uıattyń taby shalyp, narttaı kúreń tartty. Kózi kúlip, adamdy ózine tartyp turatyn myna kelinshekke kelgen boıda nazar salǵanyna endi ózi qysyldy.

Tershigen ájimsiz, sarǵysh júzine qyzyl reń paıda boldy. Óz-ózin biraq tez bılep aldy. Mamyrdyń sońǵy kúnderiniń ońtústiktegi óńirdi áýirlete qyzdyryp turǵan shaǵy edi. Terezesin sál tómen túsire ashyp, jeıdemen jeleń otyrsa da kýpe ishi kúpi búrkengendeı qapyryq-ty. Qol oramalyn alyp betin, moınyn súrtti.

Buǵan barlaı qarap otyrǵan qara shal:

— Qarlyǵash, shaı ákelesiń-aý, — dedi eleýsizdeý ǵana.

Bul júkti jas kelinshektiń “Qarlyǵash” esimdi ekenin esine tutty, ári tuǵyrdaǵy tomaǵasyz búrkitteı aınalasyn baǵyp otyrǵan qarttyń áldene aıtý úshin Qarlyǵashty shyǵaryp jibergenin túsindi.

— Balam, Qarlyǵash jeńgeń bolady, — degende, suńǵyla ánshi jigit aqyryn ǵana jymıdy.

Shal da kúlip jiberdi. Kirgennen aıdynyn syrt salǵan aqsaqaldyń óńi jibip sala berdi.

— Balalar ósip ketip, tósek jańǵyrtýǵa týra keldi, — dep sál-pál aqtalǵandaı kep tanytqan.

— Jón, aqsaqal! — Bul quptaǵan syńaı bildirdi. — Sizderdeı adam az qaldy ǵoı... Degenmen zaman ózgerip keledi. Qazaqtyń buıdasy óz qolyna tıdi, bolashaǵy buldyr bolmas.

— Sóziń túzý, óńiń jyly ul ekensiń. Qazir esti adam da qalmaı barady... Qaı aýyldansyń? Qazaqpyz ǵoı, jón bilise otyraıyq, — dep shal sheshile bastady.

Qyryqtan asyp ketken azamattyń bir dombyra, bir sómkemen júrgenin jaqtyrmaı, o basta jel qýyp, jelik býyp júrgen bireý me dep qalǵanyn qart bir-aq aýyz sózben qaıyryp ketkenin bul da baıqady.

— Nyspym — Qazybek, Semeı jaǵynanmyn.

— E-e, — dep qarıa tamaǵyn kenep aldy. — Dýlat pen Abaı týǵan jerdenmin de, báse! Shákerim qajyny qudyqqa kómgen jer de... — Shal taǵy bir shalyp ótti.

Qazybek bul shaldyń túbi tegin emes, zerdeli ekenin uqty.

Salmaqty sózdiń sońyn kútti.

— Ulym, ǵapý et! Men bir Artyq degen aljyǵan shalmyn, ózińdi endi tanydym. Qajynyń aty aýzyma túskende tanydym, balam, arýaǵyńnan aınalaıyn qajy!.. — Shal ánshi Qazybekti endi jyǵa tanyp, qajynyń atyn aýzyna alǵannan daýysy jaryqshaqtandy.

Osy kezde ishke Qarlyǵash kirdi, Qazybek te qozǵalaqtap qaldy.

Jolǵa dep jigitter salyp bergen qazy-qarta men et, bir qumyra “armán” konágyn kók sómkeden shyǵaryp, “meniń barym osy” degendeı Qarlyǵashqa kúlimsireı qarap ústel ústine qoıdy. Sol boıda kýpeden uzyn dálizge shyqty. Dálizde adam az eken. Tysqa kóz tikti. Aı tolysyp, maýsym ortalap qalsa da temir joldyń qaptalyndaǵy jyp-jylmaǵaı jazyq tap-taqyr. Kókekte kóterilgen kógi de qýań. Uzyn jolǵa jeńildenip kıgen sport dambaly qaltasynan múıiz shaqshasyn alyp, kókbuıra nasybaıdan erini astyna lyp etkizip tastap jiberdi. Qýaty kúshti nasybaı atqannan ba, qaradaı qushyrlandy.

Qarlyǵash daýystap shaıǵa shaqyrdy. Úni jumsaq eken. Esine sap etip Aqtilek oraldy... Tula boıy shymyr ete qaldy. Erneýi tómen túsirilgen terezeden erin astyndaǵy nasybaıdy shynashaǵymen atyp jiberdi. Sondaı bir epti qımyl burynnan qalyptasqany kórinip-aq tur. Kelip qara shaldyń qasyna jaıǵasty. Shaı quıý úshin qarsy otyryp qalǵan Qarlyǵash kese usynǵanda taǵy qysyldy. Qazybektiń oıyna Aqtilek taǵy tústi.

— Qarlyǵash, — dedi qara shal qońyr daýyspen, — sen qysylmaı otyr. Qudaı jolymyzdy ońǵarady eken, qasymyzǵa Qazybekteı qazaqqa belgili uldy qońsy etken. Qaıta qaınyńa kóz sala otyr, anaý jylbysqa mundaı janǵa tartsa jaman bolmas...

— O ne degenińiz, ákesi-aý! Bu kisideı-aq bolsyn!.

Qazybektiń kóńili endi ǵana jaılandy. Áıtpese qysyla bergen “jas jeńgeıden” aqsaqaldyń aldynda bul da ózin qolaısyz sezinip, qaradaı qýystanǵan. Osynyń bárin kózben sholyp, tilmen shalyp otyrǵan shaldyń op-ońaı-aq jaımalap jibergenine bul da rıza boldy.

— Aqsaqal, mynaý jalpaq dúnıede ashshy-tushshyny tatyp, jaman-jaqsyny bir kisideı kórgen-bilgen adamǵa uqsaısyz. Aıyp etpeseńiz sýsynǵa sary qymyz bolmasa da, sarysýdan ala otyrǵanǵa qalaısyz, — Qazybek erkeleı sóıledi. Álgindegi tekirektegen tili de sheshileıin degen syńaıly.

— E-e, balam, sendeı adammen aýyz tıispeı bálsinetin men kim edim? Quı kápirdiń “asynan”! — Daýysy myǵym shyqty. — Bálkim, únińdi estip qalarmyz, – dep til túıinin buǵan tastady, “endi sen bálsinip kórshi” deıtin sıaqty, túıindi óziń tarqat degen salmaq jatyr.

— Apyrym-aı, aqsaqal-aı, oıdan oraǵytyp, qyrdan qaǵasyz-aý! — Qazybek qatpary mol qara shalǵa dán razy. — Til men jaqty aıyrǵan ádebıetshi ustazsyz-aý...

— Ustaz qaıdan bolaıyn, men bir qazaqtyń qyrt shalymyn ǵoı, — dep qashyrtty. — Sózdiń sonysyn sezinbesek te, sonardan iz shalýǵa qumartatynymyz ras. Bizdiki et pen teriniń arasyndaǵy jalqaqtaı sóz saýǵan shalyq qoı, kóńilińe alma, ulym!

— Degenmen aqsaqal, qara sózge qara jaıaý emessiz.

— E-e, ulym-aý, qazaqtyń qara sózge qara jaıaýy bar ma? Bári de qý sózden qýyrdaq qýyryp, qýsań qumalaq túsirmeı tur ǵoı, bul kúnde, — dep nalyp ta aldy.

— Onyńyz ras-ras! — Qazybek moıyndaı berdi.

Sóz arasynda kýpeniń qapyryǵyna qaramastan konáktan ekeýi alyp ta qoıdy. Kóńil kóterilip, oı tıanaq tapty.

— Qazybek, balam, — dedi shal buǵan ala kózin tóńkere, — ana bir jyly Seleýli degen jazýshy ekeýiń televızordan qazaqtyń áni týraly oıly habar jasadyńdar. Sen de bir sulý ándi bozdattyń.

Ásirese qajynyń ánderin aıtsańshy!.. Jaryqtyqty qalaı ǵana alla taǵala jaratty eken? Búkil el sol habarǵa áli sýsap júr.

— Iá, aqsaqal, ol ózi aıaq astynan týǵan oıdan bastaý alǵan, myqty ádebıetshi ǵalym aǵamyz Nurymǵalıdyń sózinen týyndap edi...

Qazybek áńgimeni ári qaraı qozǵamady. Qarttyń alystan oraǵytqan oıyn túsinip, qolyna úkili, sholaq, sheten aǵashynan shabylǵan dombyrasyn alyp, kúıleýge kóshti. Daýysym erkin shyqsyn dedi me, ornynan kóterilip, qapyryqtaý kýpeniń terezesin tómen qaraı barynsha túsirip qoıdy. Sol-aq eken kúpi kıgen kýpeniń ishin jel gýlep, janǵa jaıly qońyr salqyn bılep, otyrǵandardyń tynysy ashyldy. Qazybek alań-ashyq esikti de jarym-jartylaı japty.

Qolyna qalaqtaı jeńil, qazyqtaı qysqa dombyrasyn qaıyra aldy.

Qajynyń áni baıaý bastaldy. Qazybek tynysyn keń ala, tamaǵyn keneı tereńge tarta, tuńǵıyqqa bata aıtýǵa daıarlanǵandaı. Ánshi ánniń qaıyrmasyna kelgende keneýli oıdyń ashyla túsip, túsinikti bolýy úshin burma-burmasyna dendeı daýys saldy. Daýys jaryqshaqsyz shyǵyp, qalyqtaı syzyldy.

Oramdy oı men salmaqty sóz syńǵyraǵan daýys yrǵaǵymen bıikteı kóterilip, qalyqtaı baryp qonady. Baıyrqalaǵan barshyn ún baıaýlap baryp qaıta kúsh alady, biraq kúshenbeıdi. Qorǵasyndaı aýyr qońyr daýys sybyzǵydaı syzyla shyǵady da, symǵa tartqandaı qalyppen baıaýlamastan shyrqala kóteriledi.

Qaıran,

Qaıǵysyz, qamsyz kúnderim,

Saıran,

Saýyqty, raqat túnderim!

Senderden ne paıda?

Ánshi “noqtaly bas, aǵyzyp jas” degen sátte qara shaldyń janaryna jas tyǵyldy. Qarlyǵash únsiz kúıde aıap, ishteı eljirep ketti. Qazybek biraq munyń birin de ańǵarǵan joq. Aq jeıdesiniń óńiri ashyla, kózin juma, bar dúnıeni umyta úzildire ún shyǵardy.

Jastyq,

Jalynsam jáne keler me,

Mastyq,

Deneme qyzý berer me?

Sýynǵan tula boı.

Osy tusqa kelgende Qazybek bir tynys almastan úzdikti-aı kep... Óleńniń sózi men ánshi áýenindegi sezim astasyp ketti.

Maǵan,

Qarama, kóńilim, muńaıyp,

Saǵan,

Jetkizbes ketken ol ǵaıyp.

Jas ómir – ótken toı...

Qazybek “Jas ómir — ótken toı...” dep óz-ózine jubatý aıtyp jatqandaı oqys baıaýlaı berdi. Qarlyǵash ta, qara shal da keýdeleri bosap, oıǵa qaldy.

Ánshi ári qaraı qaıyra shyrqaı jóneldi...

Qazybek daýysy pyshaq kesti tyıylǵanda jartylaı jabyq kýpe esigi jaıymen syrǵı aıqara ashyldy. Jolserik jigit eken. Onyń ar jaǵynda taǵy da tórt-bes kóz tinte qaraıdy. Ánshiniń tómen jaǵyna jolserik tize búgip jatyp: “Entelemeńder-eı! Qapyryq bop ketedi. Dálizden tyńdasańdar da jetedi ǵoı. Kereń emes shyǵarsyńdar” dep, óziniń qojaıyn ekenin tanytyp tastady.

— Aǵa, — dedi sosyn, — Almatyǵa deıin qasyńyzǵa jan balasyn jatqyzbaımyn. Sizderdi bilemin ǵoı... Shyrqaı berińiz!

Jolserik jas jigittiń jorta “bileminin” Qazybek te ishteı túsinip, jyly ǵana ezý tartty. Aq boryq alqymyn, myǵym da qysqa moınyn aq oramalmen súrtindi. Kýpe ishin úrgen qaryndaı jel keýlep tursa da, áldeqandaı ystyq tap tándi tershite beredi.

Shákerim qajynyń qorǵasyndaı quıylyp túsken tunba tirkesti, áýezi qajyrly, ókinish pen nalýy joq, tek tanymǵa tereńdeı salmaq salyp, jan dúnıeńdi jaıly bir jumaq, jumbaq kúıge baıyrqalatar ániniń áýeni áli de tar kýpeniń ishin keýlep, keýzep turǵan... Ańqyldaq minezdi aptyqpalaý jolseriktiń de eser, elikpe kúıin álde qajy ániniń áýeni, álde ánshiniń mysy basty, ol da bir mezet tosylyp, jaýtańdap qaldy. Ala kózdi qara shal men kúlim kóz kelinshek te tym-tyrys.

Bir sát buıyqqan jym-jyrttyqty Qazybek qaqqan shek úni buzdy. Ánshi asyqpastan tyńq-tyńq kúılep otyrdy da, qajynyń taǵy bir tymyq ta tyń áýezin qozǵady. Kelte dombyranyń qý shanaǵy qaıyra kúmbirledi.

İshten kúsh alǵan áýendi ún de áýeleı berdi.

Anadan alǵash týǵanymda,

Jyladym nege dybystap?

Kindikti kesip qınaǵanda,

Anamnan kettim alystap...

Astarly sóz, aǵymdy oı al degennen astasa jóneldi. Al degennen ánshi tyńdaýshysyna túre tıdi. Jaryq jalǵannyń opasyzdyǵyn shyr etip kelip, shesheden jerip, kindigiń qanaı kesilip, qaıyrymsyz qatal ómirge kelgenińdi uqtyra oıǵa salady.

Aq buıymǵa orap alǵanynda,

Qundaqqa qoıdy tańyp sap.

Jyp-jyly sýǵa salǵanynda,

Denemdi ábden arýlap.

Osy “arýlaǵan” sábı kúngi tiri qundaq pen aqymǵa túser aq arýly óli qundaq arasyndaǵy ólshemdi ómirdiń uly syny otyrǵandar men dálizde turǵandardyń janaryn jasqap, júregin sýyntty.

Qajy qamyǵa sóılep, jubata jaýap qaıyrady. Ánshi árin keltire jetkizedi. Otyrǵandar únsiz kúıde demderin tarta qystyǵady. Qystyqpaı qıandy sharlaı áýeletetin Qazybek qana.

Tabylmas anyq azat adam,

Jaralys bıler zamandy.

... Tartqyzar ómir jazańdy.

Kárilik kelse aıaý bilmeı,

Jas ómir kelmes qaıtadan.

Qajy oıyna Qazybek te qaıyra oraldy. Jalǵan dúnıege jaýap qatty. Jumyr basty pendeniń aldamshy ómirdi aldanysh eterin bek túısintedi.

Kindikti kesip tastamaǵy –

Jas ómir súıtip qıylǵan.

Aq buıymǵa oraı bastamaǵy –

Kebiniń sondaı buıymnan.

Qýystap salsa qundaǵyna,

Kiretin kórge usamaq.

Taǵdyr joq ólmeı turmaǵyna,

Ómirdi ólim tusamaq...

“Tusamys — ólim tusaǵan ómir-aı!..” Qara shal qara tastaı qatyp-aq otyrsa da, syr berip aldy. Bitelgen bulaq kózindeı burq etken ystyq jas eriksiz saýlaı jóneldi. Kózin jumǵan ánshi daýysy biraq buzylǵan joq. Dúr-dúnıeni dirilsiz bılegen daýys qana sap-sap kúıi...

Aldaýǵa kúlip, qýanǵanyń –

Aldanyp ótpek adam ol.

Ashyǵyp emse, ýanǵanyń –

Ómirde kórmek isiń sol.

Besiktegi aldaýǵa kónip ýanyp, óskendegi arbaýǵa kónip, jubanyp óter qysqa ǵumyrǵa nalyma arly adam dep basý aıtady qajy. Sózimen sabyrǵa keltirip, ánimen jibekteı jeńil muńǵa batyrady. Ánshi de saıabyrlap baryp solyǵyn basty.

Taǵy da tynyshtyq bıledi...

Álden ýaqytta janaryn jas jýǵan qara shal:

— Qaraǵym-aı, til-kózden aman bolǵaı! — dep ornynan qoparyla kelip, qarsy otyrǵan qumaıdaı ǵana ánshini alyp baýyryna basty. Qyryqtyń qyrqasyna ilikken Qazybek kómilip qaldy. Qarlyǵash denesi aýyrlap qalsa da, osy bir mezetti paıdalanyp, sháınekti ala lyp etip kóterile bergen.

Dálizdegiler de japsyrma esikke úımelese qapty.

— Oı, aǵa, eńirettińiz ǵoı! — dep jolserik jigit te súısinip jatyr.

Basqalar da:

— Ánińiz án-aq eken!

— Daýysty aıtsańshy, sybyzǵydaı sozylyp, bir talýdy bilseshi!

— Ómirimde ánge aıyzym qanǵany osy shyǵar.

— Oı, sen de, bul kisi ataqty ánshi emes pe... Baıaǵyda komsomoldyń syılyǵyn alǵan, — desti dúrligisip.

— Áı, aǵa-aı, kóńildi bir kóterip tastadyńyz-aý! — Jolserik aqjarma minezimen aıylyn jıar emes. — Mynandaı ánnen keıin alý kerek. Almaý – kúná... Maǵan jumys... áı, sonda da siz úshin! — Ol ózi bılep-tóstep konáktan tartyp jiberdi.

Jolserik jas jigittiń erkindigin ersi kórgen bilem, qara shal: “Qazybek, balam, jol ústi mazańdy aldyq. Poez da ystyq. Shaı iship, tynyǵyp al, — dep jurtqa qarady. — Sender de baryńdar, dem alyńdar!”

— Jaqsy, aǵa, sháı-páı iship alyńyzdar. Meni de serigim izdep jatqan shyǵar, baǵana brıgadırge ketip edi, — dep jolserik jigit te jiti ańdap, ornynan turdy.

Qarlyǵash ta sháınekti qaınaq sýmen ústep, shaı salyp demdep ákeldi. Qara shal men Qazybek te jaılana otyrysqan. Qajynyń áninen keıin kóńil tolqyp, biraq salmaqty bir sezim bılegen.

Qarlyǵash sút qatyp, qoıýlap úndi shaıyn quıǵan.

Ol budan urlana qara shaldaı qosaǵyna qarap qoıady. Kózinde shymyrlaǵan meıirim bar. Yqylaspen qaraǵan kúlim kózdiń shaly aldynda qymsynǵanyna deıin shynaıy. Kishkene ǵana keseniń ózin usynǵanda Qazybekke shynashaǵyn janastyrmaı-aq otyr. Qımyl-qozǵalysy men qoıý kirpigin tómen túsirýinde de, áldebir áıel zaty kórseter ábes qylyq nemese jasandylyq joq.

Qordaly qazaq aýylynan shyqqan naǵyz dala qyzyna tán qas qımyl men minsiz minez, ımandy ıbalylyq Qazybekti tánti etti.

Munyń ǵumyr boıy qadirlep óteri de osyndaı ornyqty, aınymasy joq sezim edi ǵoı... Ózi de ónerge qandaı shyn berilgen, adal bolsa, áıel atty urǵashynyń da sezimi selkeý-siz, sypaıy da shynaıy bolǵanyn qalaıtyn.

Ómirge ókinishi joq. Qajy atasy aıtqan “qaıǵysyz, qamsyz kúnderdiń, saýyqty, raqat túnderdiń” kýágeri boldy. Allaǵa shúkir, halqynyń aqyqtaı móldir, almastaı ótkir yqylasyna da bólendi.

Ónerin murat tutyp, janyn jubat qylyp keledi.

Qarlyǵashtaı asyl zattyǵa da san jolyqqan bul... Sonda sábıdiń rıasyz erkeligindeı saf sezimdi bul da bastan keshken. Oılap qarasa, ol da alys. Kókjıekteı kómeski... Kómeski tartyp bara jatqandaı. Aqtilekpen aradaǵy saǵymdaı sýsyǵan sezim taza edi!..

Arqadaǵy aqjarma kúnder, kógildir kól boıyn qydyrǵan túnder – bári-bári býryl tartyp barady. Ómiriniń ózi býryl. Jo-joq, býryl emes, býaldyr...

...Únsiz, syzylta soryp shaı da ishildi. Áńgime arqaýy jalǵana qoımady. Oıpyl-toıpyl kóńil Qazybekti qaırańǵa qaraı tarta berdi.

Qaradaı demi tarylyp, shyǵa beris tambýr-dálizge shyǵyp nasybaı atty.

Kún de uıasyna eńkeıip qalǵan. Mazasy bolmaı kelip, uzyn dálizdegi úmitpen karaǵan jurtqa da qaramaı jatyp qaldy. Tósegin Qarlyǵash salyp qoıypty. Kýpe ishin jel gýlep, qońyr kesh tússe de demalys aýa tar, álde ne basyp turǵandaı. Qońyr kúnmen qońyrqaı tartqan dala da muńly, momaqan bop kórindi buǵan.

Kózin qansha jumsa da ilinbeı-aq qoıdy. Ymyrt jabylyp, tún túndigi basa qara shaldyń aıaǵyn Qarlyǵash shylapshynǵa jýyp, ekeýara sybyr-kúbir sóılesip, jatyp ta qaldy. Osynyń bárin sezse de, Qazybek uıyqtaǵan bop teris qarap jata berdi. Sál ǵana ashyp qoıǵan terezeden bolat dóńgelekter júrekteı dúrsildep, keıde tanaýǵa kómir ysy kelip, kózi ilinbeı-aq qoıdy.

Kóp keshikpeı-aq tómendegiler qamsyz, raqat uıqyǵa ketti. Qamyryq kóńildi, uıqysyz túndi bul ǵana.

* * *

Saýmal kóńili sabadaı tolqıdy...

Qarańǵylyq búrkegen kógis dalada quıyn-peren jyljyǵan poezd da tolqyn urǵan kemedeı terbeledi. Terbelgen saıyn tolqyǵan kóńilmen qat-qabat oı keledi. Qapas túndeı qarańǵy oı emes, sáýleli oı. Synyq sezim emes, salbýryn sezim.

Sáýleli oı men salbýryn sezim ánshini alys Arqadaǵy kógildir kól jaǵasynan bir-aq shyǵardy.

...Aspanda ala bult aýnaıdy. Kógildir kól beti jybyrlaıdy.

Jylandaı jer baýyrlaǵan dińdi aq qaıyńdar qorshaǵan tepseńde alty qanat aq boz úıler tigilgen. Jaz ortalaǵan jaıly mezgil.

Túrilgen torkóz irgeden jelemik jelpip ótedi.

Tórdegi qos aqsaqaldan tómen, qarasaqaldarmen tize qaǵysa, keń-mol otyrǵan Qazybek ánge áýkesin sozǵan. Kógildir kóldiń ústinde án qalyqtaǵan. Kól sýy da tynyp qalǵan. Aspandaǵy ala bult ta asyǵa aýyp kete almaı, aq shańqan kıiz úılerdiń ústin aınalǵan. Jer súze júzgen kóleńkesin jel de qýmaǵan.

Tynysy tarylmas, daýysy dańǵyraı jarylmas juǵymdy ún júrekterdi terbeı, kóterilgen kókirekterdi kerneı qubylmasyz shyqqan. Án áýeni tóńirekti uıytyp alǵan edi.

Jaz bolsa jarqyraǵan kóldiń beti,

Kógerip tolqyndaıdy,

ıapýr-aı, alys sheti...

Áldebir álsiz ókinish, sabyrly kúıinish bar. Biraq dirilsiz daýys sarǵaıǵan saǵynyshty basqandaı. Jasýsyz jan, tasýsyz qan jabyrqaýdan ada, jalynyshtan jyraq. Balqyǵan qorǵasyn tekti sabyr sarqylýly. Ánshi kóńili alańsyz, júregi jarasyz.

Arqanyń janǵa daýa aýasyn jutyp, dalıǵan dalasyn kórip kerilgen Qazybek baýyryn jazyp, qoltyǵyn sókken syńaıly. Án artynan án quıylyp, daýysy da dalanyń keń tynysty kıigindeı barlyǵý degendi bilmeıdi. Jarylǵapberdiniń “Shamasynan” shamyrqanǵan ún sharyqtap ketti. Jel tynyp, jetim bult jýyqtady. Otyrǵandar “páli!..” dep ún shyǵara almaı, tynystary taldy...

“Aqbaqaı” men “Eki jıren” Qazybektiń kermesinen qara úzdi.

Kóshkende jylqy aıdaımyn alamenen,

Aýlyńa barýshy edim dalamenen.

Túskende sen esime, beý, qaraǵym,

Saǵynyp sarǵaıamyn sanamenen...

Ánshi sóreden seldir-selkeýsiz daýys babymen sý jorǵadaı sýsyp ótkende, osy oraıly sátti kútken áldebir kelinshek kıiz úıdiń mańdaıshasynan eńkeıe endi. Dóńgelengen sary sharany deńgelek attyra kótergen aqqý moıyn aq kelinshek boıyn tiktep, sypaıy ǵana sálemdesip, oń jaq bosaǵaǵa tize búge berip, otty janarymen Qazybekti sholyp ótti. Esikten eńkeıe kirgennen kózin aıyrmaǵan ánshiniń de ishine oqys shoq túsip ketip, qaryp alǵandaı silkinip qaldy.

Án aıaqtalyp, ózdi-ózdi tamsana sóz qylysyp otyrǵan jurt Qazybektiń bul yńǵaısyz jaıyn baıqaı da qoımady. Aq kelinshek Aqtilek pen aq quba Sabyr ǵana sezip qaldy. Bular da bir-birine qarasyp ótti. Bul ekeýi erli-zaıypty edi... Ekeýara ezý tartysyp qoıdy: mundaı muńsyz qylyqty ekeýi buryn da bastan ótkerse kerek, onsha mán bermegen syńaı tanytty. Olardyń bul ádebin Qazybek te ańdap, ishteı súısinip, endi ózin yńǵaısyz boldy-aý dep jazǵyrdy.

Kenet kózi erkinen tys taǵy túsip ketti...

Qyryn otyrǵan aq kelinshek Qazybektiń kózqarasyn qaramastan sezgendeı, qyzǵylt kelgen oımaq ernin ántek tistep aldy da, aqsha beti albyraı qaldy. Buǵan solaı bop kórindi bilem, bálkim... Baǵanadan boı-boıy án salǵannan balbyrap, býradaı býsanyp otyrǵan Qazybektiń uly denesi dir etip, janyna jumbaq, salqyn bir sezim tiksintip ótti.

Shaldýar kóńilin aýlaǵysy, óz-ózin balasha aldaǵysy kelgen bul bar ynta-yqylasyn qaıyra ánge burdy. “Qanattaldyny” qysqa qaıyrdy. Án aıaqtala salqyn sanamen barlaı qarady.

Jup-jumyr uzyn moıyndy, aı mańdaıyna qara shashynan jarasymdy kekildik túsirip, salpynshaq syrǵaly qulaǵyn asha kókshil shyt tartqan ol sharadan qymyz sapyryp, symdaı salaly saýsaqtary aǵash tostaǵandardy erneýinen asa ustap, tórge qaraı ozdyryp otyr. Óńinde óńezsiz órlik, teńin biler tákapparlyq, sylań boıyn baptaı, burymdy bitimi men shalqaq keýdesin kerip ustaı, ózin buldaı biletin bir mańǵazdyq bar. Álginde ekeýi erek júzdesip, janarmen jarq etip sharpysyp, qymsy etisip qysylyp qalǵandaǵy albyrt sezim de izim-qaıym. Qońyrlaý kózin qıǵash salmastan, bul jaqqa bir tóńkermesten, bar boıymen shaıqala burylmastan qasyndaǵy qaınysyndaı tize búkken jas jigitke tostaǵandy toltyra usynady. Shyntaǵy ǵana bylq-sylq burylady. Artyq-aýysy joq qımyl-qozǵalysymen kóńil toqyratyp, ar jaǵynda áldebir aıaýly sezimdi qozǵaıdy.

Aldyǵa maıy qara meńdeı qalqyǵan Arqanyń asaý qymyzy keldi.

— Káke, qymyz alyńyz, sonylap, salqyndatyp ákeldik, — dedi Sabyrbek. — Bulaqtyń sýy tastaı, ishine salqyndatyp qoıǵan sary maıymyz shynydaı, sary qymyzymyz baldaı bop turady. Súlik muzdar sýyq sýly jerge muzdatqyshyńyz da keregi joq. Alyńyz, saraıyńyzdy ashyp, janyńyzdy saýyqtyrady.

— Al, qaraǵym, al! Quı, Aqtilek aǵańa, — desti tórdegi úlkender jaǵy, — bizdi bir jasatyp tastady-aý!.. Ulym, arnaıy at jiberip, araǵa qyz salyp aldyra almas adamy-myz ediń... Alla qoldap, dám aılap kelip qaldyń! Baıaǵynyń Birjany men Aqany sendeı-aq bolar... Tartynbaı ala otyr. Qýyp ketedi dep qoryqpa, balam, naǵyz babymen ashyp, ystalǵan besti qymyz. Qazir kók ottyqqan, shóp pisken kez ǵoı.

Bulaýǵa túskendeı býsana balqyp otyrǵan Qazybektiń aıyzy qana jutty. Álginde etpen ishken qymyzdan ózgeshe sekildi kórindi.

Álde, Aqtilek kelip quıǵasyn ba eken...

— Álgi aýcar Berikke rahmet! — dedi Sabyrbek. — Soǵan sózden shalyq uryp, aqyn bolyp shyqpaǵanda, Kákeń bul aýylǵa keler- kelmesi ekitalaı edi...

— Ras! Ras!

— Ánshiniń úni, aqynnyń tili ǵoı jaqyndastyrǵan.

— Aýyldy umytyp ketip edi. Kákeńmen júzin jylytyp aldy.

— Áı, ózi de bir albyrt qoı... Áıtpese Arqaǵa jıi at shaldyryp turady. Anaý aýylda jatqan aqyn Aıan dosy men jazýshy Bestaı úıine kelip-ketip júredi.

– Kelýin keledi ǵoı, qyz-qyrqynmen áýre bop ketedi de, ony myna Sabyr biledi, dosy ǵoı...

Tústen beri jabaǵynyń jas etine bógip, kúshala ýytyn boıyna jıǵan besti qymyzǵa eltip, sábıdiń ýilindeı syzyla shyǵyp, suńqyldaı úıirgen syrbaz úndi ánge uıyp otyrǵandar qaljyń-shyny aralas qaǵysyp ta qaldy. Káýkildesken jurt sózinen Qazybek te kóp jaıdy ańǵaryp, bárin bilip otyrǵan myna aǵaıynǵa tańyrqap ta aldy. “Sóz jelge ushpaıdy, elge ushady eken-aý!”

Beriktiń aqyn ekeni de, Almatyda júrgeni de, Qazybekti demaldyram dep qoıarda-qoımaı ertip kelgeni de shyndyq. Aýdandyq jastar uıymynda “pármendi” Sabyrbek dosynyń jiliktiligin buldap, ózińdi jeke-dara kútip alyp, demaltyp jiberedi dep jetektep, kelisimen ózi ushty-kúıli joǵalyp ketkeni de aqıqat. Oblyspen aýdan ortalyǵynda Berik munymen birge án-jyr keshin ótkizdi de, qaıtarǵa qaraı ózim taýyp alam dep, bar jaýapkershilikti “pármendi Sabyr” dosyna úıip-tógip, “bir tal shashy aǵarmasyn” dep bazynalyq kóńilmen zildenip kete bardy.

Sodan Kógildir kólge bular búgin túske tarta kelgen.

Qoralanǵan kóptiń qolqasyn qımaǵan Qazybek Aqtilekke qaraı “Shápıbaı-aýdy” shyrqady.

Boz úıge aı sáýlesi nuryn tógedi-aý,

Shomylǵan aıdyn kólde aqqýdaı bop,

Burań bel sylań etip shyǵa keledi-aý!..

“Jup bolsyn! Jup bolsyn” — Jurt taǵy lepirdi. Qazybek Ybyraıdyń “Jaıma qońyr” ánin jaıymen syzyltty.

...Bozbala jastyq shaqta oına da kúl.

Shamshyraq myń kún janǵan, bir kún sóner.

Qazybek qymyz simirgen tolastan keıin qaıta qalybyna kelgen. Ózin biraq irikken.

— Oý, halaıyq! Aýyldyń alty aýyzy qaıda?

Qymyzǵa qyzǵan jurt Qazybek sózine ańtarylǵan joq.

— Aqtilek aıtsyn!

— Sabyrbek aıtsyn!

— Ekeýi qosylyp aıtsyn!

İrkes-tirkes shyqqan tilek jurtty jelpintip áketti.

— “Balqadıshany” aıtsyn, “Balqadıshany?!”

— Joq, “Ápıtókti” shyrqasyn — “Ápıtókten” bastasyn...

Sonda ǵana Aqtilek aldyndaǵy sharany ysyra burylyp, araǵa adam salyp otyrǵan Sabyrbekke ıek qaqty. Ol kerege basynda kúıleýli dombyrany alyp, qaǵyp-qaǵyp jiberdi de, “Ápıtóktiń” án yrǵaǵyn kúıleı jóneldi.

— Ýa, páli!

— Qudaı ekeýin bilip qosqan ǵoı... — desti dúrildegen jurt.

Qazybek te “Áý!” dep dem berip, “Apyr-aı, ekeýiniń saıyn-aı!” dep súısine berdi. Sabyrbekteı seri, syrbaz jigitke osy úsh-tórt kúnde ábden qanyqqan-dy. Endi er jigittiń aq tileýli jaryn kórip jany semirip otyr.

Ándi qyryndaǵan kúıi Aqtilek bastady. Tik túsken qyr murynnyń jelbirshegi qýsyryla tústi. Qadalǵan qońyr janarynyń jebedeı kirpikteri de shanshylyp qalypty. Biri tómen, biri sál joǵary alǵan qos daýys qońyrlap kóterildi. Kelisimdi-aq!..

Basynda bıik taýdyń munary bar,

Moınynda kók bestiniń tumary bar,

Ápıtók!..

Qurbylar bul qalaı dep sóge kórme,

Ǵashyqtyń tarqamaǵan qumary bar,

Ápıtók!..

Aqtilek pen Sabyrbek “Ápıtókti” kómeılete aıtyp, keı tusta tereńdep keter daýys yrǵaǵy jetpeı qalsa da, naǵyz mamandanǵan ánshi emes ekeýine keshirimdi edi. Qazybek bolmasa qalǵan eldiń qarym-qaraǵy jeter de emes-ti, biraq tabıǵı ári ásiresiz shyqqany kim-kimdi de selt etkizgen-di.

Balbyraǵan “Balqadısha” da Arqanyń adýyndy arynymen aspandady. Otyrǵandar da bir kúpinip, bir kóterilip qaldy. Delebeleri qozyp, Qazybekke qaraılaı sóz saldy.

“Endi Qazekeń aıtsyn! Qonaqqa jol bereıik!”

Áli de qyryn otyrǵan Aqbilekke Qazybek Aqan seriniń “Maqpalymen” til qatty.

...Alystan at aıamaı kelgenimde,

Eı, Maqpal, qyryndamaı bermen qara!

Ánshiniń óktem ún, ózekjardy sózine selt etken Aqtilek te jalt qarap ótti. Óńi qýqyl tartyp, bir demde batar kúndeı qyzyl shalyp, qaıta qýara qaldy.

... Qasiretiń ózegimdi ketti-aý jaryp...

Qazybek erkinen tys daýysyn kóterip áketti. Sol bir sát Aqtilekti kózi shaldy. Kelinshektiń buǵan qarap botalaǵan janarynan monshaq-monshaq jas tamyp-tamyp ketti... Ánniń aqyrǵy shýmaǵyn taǵy bir qaıyra toqtaǵan Qazybek seriniń sózin ishteı qaıtalap: “Qasiretiń ózegimdi ketti-aý jaryp, Ápıtók!..– dep, – aı, aı- Aqtilek! Janyńdy janyshtaǵan qasiretiń bar-aý! Kóńilińde tarqamaǵan sheriń bar-aý!..” degen oıǵa bekidi.

Jas ta jumbaq áıeldiń tuńǵıyq kóńilinde baılanǵan berish ánshiniń asyq sezimin shaıqap, bilsem-aý, sezsem-aý degen bir pendeshilik oı túre kelip, qol ushyn bersem degen taǵy bir tylsym jańǵyryq jaǵalap ketti. Aýsar da ańsar sezimin jasyrǵysy, tipti arylǵysy kelip, “Mańmańgerge” moıyn burdy.

Mańmańger, án qosaıyn júrisińe,

Der eken qalqa qalaı kelisime.

Sydyrtyp Mańmańgermen kele jatyp,

Osynaý án kúıindirip tústi esime.

Ahaý, týǵan elim,

Balań edim,

Ózińe osynaý ándi

Ala keldim...

A-a-a, Mańmańgerim!

Qazybek “Mańmańgerdiń” mańyzdy júrisine salyp, munarly saǵymǵa shomdyryp shyrqady deısiń... Aqtilektiń júzi de nurly shýaqqa shomyldy.

Týyrlyǵy túrilgen torkóz keregeden samal lekitti. Aınala seldirleý qaıyń-terekti qyrdyń quba jonynyń da saýmal kóli tolqı tunyp, samal jeli jelpı tynyp, ánshiniń “balań edim” degen jalǵansyz sóz, jańǵyryqsyz únine qulaǵyn tigip qalǵan. Otyrǵandar da “Paý! Ras-aý!..” desken.

“Mańmańgermen” mańǵazdanǵan jurtyn mamyrlatyp alǵan Qazybek ornynan kóterilgende eshkim qarsy bolǵan joq. Úlkender jaǵy uıyǵan belderin jazýǵa, jastary men jasamysy bir serpilip qaıtýǵa qotaryla turdy.

Uly besin belden aýyp ketken-di. Shildeniń shildeqońyr keshine áli erte, biraq aptaptyń ańyzǵaqty beti qaıtyp qalypty. Saıasyz qýań qyrdaı emes, oıdym-oıdym ormandy, oımaq-oımaq kóldi bul óńir – Kókshe beli búksiz-aq: tánge talǵaý, janǵa tynys. Kıiz úıden shyqqan Qazybek te kerilip, kerimsalmen keńinen tynys ala qarpyp-qarpyp jutty.

Qıalaı ósken qyzyl qaıyń men ıreńdeı ósken aq qaıyń arasyna qaraı jalǵyz-jarym ketip bara jatyp, aq boz úılerden ońashalaý tigilgen qazan-oshaq pen qatyn-qalashty qarasha úıge buryla qarady. Aqtilekke degen áldebir alǵaýsyz pák sezim buryltty. Ol biraq kózge túspedi. Taldyrmash boıyn kóre almaǵanyna kóńili birtúrli qobaljyp, qońyltaqsyp qaldy...

Qaıyryla taǵy kóz saldy, biraq qarasha úı mańyndaǵylar arasynan Aqtilekti aıyra almady ma, jyǵa tanı qoımady.

Aqtilekke degen áldebir ańsar sezimmen qaıyńdy, tizeden shalǵyndy orman ishine kire berdi. Kóleńkeli qaıyń ishiniń tunyq aýasymen tynystaǵan boıda qolańsa ıisti Almatynyń jazǵy qapyryǵyn eske alyp qoıdy. Úı jaıyn, balalaryn da bir sát oıǵa túsirdi. Sol-aq eken ózinen ózi myrs etti... Kókirek túbinen kóterilgen Aqtilekke degen ury, biraq taza, tabıǵı sezimine sap-sap salyp, óziniń boıynan anda-sanda qylań berip qalatyn osy bir minine ishteı nalyp ta qoıdy. Tabıǵatynda jalpy jalyn bop janardaı qyzba emes, syrbaz da salmaqty, babymen júrip-turǵandy unatatyn, ne bolsa da babymen, basalqyly barymen bolǵanyn qalaıtyn Qazybek qyzyly kóńil sýarǵan urǵashy kezdesip qalyp, urymtalǵa shaqyryp tursa da alyp-ushyp kete bermeıtin. Bir basyna ustamdyǵy jetetin adam-tuǵyn. Búgin de solaı sezingen-di, tek Aqtilek áldebir áıel emes-ti... Kúıeýi Sabyrdaı jigittiń tóresinen qysylsa da, dál qazir Qazybek oǵan Aqtilekteı jarymen tildesip, qurby-qurdas, dos-jar adam retinde syılas bolýǵa sóz salýdy jón kórdi. Shaqshasynan kókbuıra nasybaıyn ata turyp osynaý oıǵa nyq bekindi.

Qaıyń arasyndaǵy tynyshtyqta kóńili de jaılandy.

El-jurt syn taqsa, ol bireý — buǵan án salmaı qoıdy dep... Al qalǵan keldi-bardy bireýlerdiń bar mini – basqa... Tipti jaqyn-jýyǵynyń da... Ol – myna sum, saıqal, surqıa ómirge ıkemsizdigi, tyrashtanbas tirligi. Óıtkeni bul alty jasynan Abaı elinde, dúıim jurttyń aldynda dombyrasyn óńgerip, otyrǵan oryndyǵynan aıaǵy jerge tımeı salbyrap, dúnıeniń basqa qyzyǵyn “qyzyǵym” dep uqpastan óner jolyna túsken ǵoı. Bar aıyby da sol – ánshiligi... Bar aıylyn jımastyǵy da sol – ánshiligi. Basqanyń bári bul úshin jalǵan, bul úshin qunsyz. Sondyqtan da Qazybekke qaırany joq qaımaqsyz tirliktiń usaq-túıek isteri, qýanyshsyz qyzmeti degen mansuq. Tirliginiń tumary – ánshilik óner men sulýlyqqa súısiný.

Onda da táńiriniń jaratqan tabıǵı sulýlyǵy. Taý men dala, orman men ózen, kún men aı, adam men ań-qustyń tabıǵı, tánı sulýlyǵy.

Keıde áserlengish ánshi kóńili shaıqalyp, mazasyn alsa aq qaǵazǵa súıkektete jazatyny, tiliniń nári jetkenshe sýretteýge tyrysatyny jáne bar. Sondaıda ǵoı aqyn-jazýshy men ǵalym-synshynyń “Apyraı, tiliniń máıegin-aı!..” dep tamsanyp jatatyny.

Osyndaı bir oı jeteginde kele jatqan Qazybekti Sabyrbek qýyp jetti.

— Kákesi-aý, uzap ketipsiz ǵoı. Sizdi sabylyp izdep jatyr. Shaı-shalap ishseńiz. — Sabyr báıek bolyp jatyr.

— Oı, Sáke-aý, kishkene júre turaıyqshy. Qaıyń arasy keremet eken! — dep Qazybek: “Qaıran, qazaǵymnyń jeri-aı!..” dedi sezimin jasyra almaı.

— Káke, qazaqtyń jeri — jer, eli — el ǵoı... Sulýlyǵy men baılyǵyna baǵa jetpes. Ata-babamyz ben Alla taǵalamyz mıras etken jer men eldiń endigi kúni qalaı bolady? Aldaǵy ǵasyr taıaý ǵoı... Baıaǵy Kenesary babam armandaǵan azattyq kúnge de jetetindeımiz. Tek... — Sabyrbek bógelip qaldy.

Qazybek Sabyrbektiń kókeıindegi oıyn túsindi.

— Kim bilsin, Sáke?! — Ekiushtylaý sóıledi. — Zamannyń syńaıynan qorqam. Bul qazaq baıaǵy qazaq emes. Birtúrli qazaq... Sanasy saý emes, qoǵadaı japyryla beredi. Ótkenniń syzy qalǵan. Keshegi “86”-da tanytty ǵoı, ózin... ásirese úrkek úlkender jaǵy. Bar úmit — basasaý jastarda. Keıingi tolqyn kelmeı, kemerden shyǵyp ketpespiz. Qýraı shanshyp qoısa da basymyzdy ıip, bórkimizdi atyp, esalań adamdaı aldana berermiz...

— Apyr-aı, aǵasy! Aldaǵyny abyzdaı boljadyńyz-aý... Ózgeden basshy qoısa da, qazaqtan qasqa qoısa da sábıdeı aldanyp kele jatqanymyz ras-aý! Bárinen de bul kúnde baıý arqyly erteń bılikke jetem deýshiler, júregi taza emes adamdar kóbeıip barady ǵoı... Já-já, aǵasy, men basqa jaqqa buryp baram. Siz, keshirińiz! Demaltýǵa emes, bas aýyrtýǵa qaraı buryp baram, — Sabyrbek ózin kinálaı berdi.

— Oqasy joq, Sáke! Ol da kerek.

— Aǵa, kól jaǵasyna altybaqan qurypty jigitter. Keshke qaraı sol jerde oıyn-saýyq uıymdastyrmaq. Jastyqty, bozbalalyqty bir eske alsaq, – dep qoıdy Sabyrbek.

— Sáke! — dep qaldy Qazybek te. — Meniń bir bazynalyq sózim bop tur ózińe. Osyndaı ońashada aıtyp qalmasam, el kózinshe reti kelmes.

— Aıtyńyz, Káke, aıtyńyz! Sizdiń bir bazynalyq kóńilińizdi kóterip almasaq, nesine keýde kóterip júrmiz.

— Sabyr, synyq sóıleı almaıtyn basym, seniń júregińdi jaralap alam ba dep te jasqanyp turmyn. Biraq pasyq, sasyq oıym joq, – Qazybek te kúrmele berdi.

Sabyrbektiń óńi oqys ózgerip, ile túsin bılep ala qoıdy. Qazybek: “Qap! Kóńiline kóleńke túsirdim-aý!” dep qaradaı aıap, ózin jazǵyryp qaldy.

— Qazeke, áńgime Aqtilek týraly-aý... Ol úshin qysylmaı-qymtyrylmaı-aq qoıyńyz. Ol da, men de túsinemiz. Sizdiki de adal peıil ǵoı... – Suńǵyla Sabyrbek áńgime ózeginen tap basyp, munyń munarly oıynyń tóbesinen dóp túsip, jamandyqqa joryr bar buıyqqan kúdik-kúmándi seıiltip, sezim-saýanyn aıyqtyryp jiberdi.

— Apyraı, a-a!.. — Endi munyń aýzyna sóz túspeı, abdyrap qaldy. — Meniki bir mundar sóz boldy-aý!.. Tasyrlyq...

— Olaı demeńiz, Qazeke. Elge de, erge de erkeleıtin retińiz bar. Eri kótere almasaq, bizge — sert!.. Eli erkelete almasa, oǵan — sert!..

Baıaǵynyń sal-serilerin tóbesine kótergen jurt emes pe edik, baıaǵy jurt ornynda, baǵlan azamaty jurtynda... Bulań emes, aıtyp turǵanyńyz bazyna, oǵan shydamasaq meniń kim bolǵanym? Basyńyzǵa úı tigip, baýyryńyzǵa qazan kóterip, janyńyzga jar ertip jiberetin jónimiz bar emes pe, edik... Endi ǵoı, eshkideı edireńdeı, talpaq tanaý orystaı tasyrańdaı qalatynymyz, — dep Sabyrbek sarqyla sóıledi.

— Aı, baýyrym-aı, arylta aıttyń! – Qazybek dán rızashylyǵyn bildirdi. – Senderdeı azamat aman bolsyn! Sender turǵanda Arqany jaý, eldi daý almaıdy... Sabyrbek, meniki Aqtilektiń daýysy men ıbasyna bas ıer aǵalyq tilek edi... Jaratqannyń minsiz jaratqan jany eken. Sendeı jigittiń jigitine osyndaı-aq jar laıyq.

— Rahmet, Káke! Aqtilekti ádeıi aldyrdym. Ónerdi baǵalaıtyn, ónerge ǵashyq ol. Án dese ishken asyn jerge qoıady. Sizdi kórsin, suhbattasyp syr ashsyn, kóńilindegi sherin tarqatsyn dep shaqyrttym, Káke... Myna jaman inińiz qattylaý, qataldaý. Óner jolyn qýdyrmadym. Ol mektepti bitirer-bitirmeste qosyldyq. Maǵan áli kúnge renjıdi, sen jolymdy kestiń, jastaıymnan úı kúzettirdiń dep. Káke, oılap tursam, osynym keıde durys, keıde burys kórinedi ózime, — dep Sabyrbek nalyp ta qoıdy. — Baǵyn baıladym ba dep te oıǵa qalam?

— Joq, baýyrym, ótkenge ókinbe demeı me úlkender. Qyz baqyty — erge shyǵý, baǵy — bala súıý... Er jigittiń bar baılyǵy, bas baılyǵy — bas quraý, – dep uq. Ekeýiń de egiz qozydaı jarasyp tursyńdar, jańa ǵana el súıinip aıtyp, kóz súıinip qýanyp jatqan joq pa... Jarǵa — Nar, — sendeı azamattan aınal! — Qazybek shyn kóńilin aqtaryla aıtty.

— Káke, kóp maqtap jiberdińiz-aý meni, rahmet! Endigi uıat ta...

— E, nesi bar, Sabyr! Shyndyq qoı, qasyńa ergenime qansha kún boldy, men de adam tanımyn. Bul asyryp aıtý emes, qaıta tuqyrtyp aıtý. El kózinshe kólgirsý bolar, al jeke jerde — jalǵansyz... Ár jerde aıta júrýge, mártebeńdi asyra júrýge laıyq jigitsiń, nege aıtpasqa? Aqıqatty aıta bilý kerek, moıyndaı alý kerek. Azamattyń tóresi ekenińe men kýá! — Qazybek kelip qalǵan oıly sózdi irkip qala almady, jeke jerde tilin tisteı almady.

Sabyrbek te bir mezet únsiz qalǵan. Aınala júrip kól jaǵasynan irge kótergen kıiz úılerge de kep qalypty.

...Sol kúngi aıly tún ánshiniń ásemdikke qushtar kóńilin arbap, júregin terbep, sezimin kólden kóterilgen býdaı baý-rap, máńgilik este, qalǵyp ketse túste qaldy.

Aı jaryǵy tolqyǵan torǵyn túnde, qyl arqany terbelgen altybaqan qasynda qanshama ánder shyrqalyp, qanshama ázilder aıtyldy. Sabyrbek aýylynan iriktep tańdap, Qazybek úshin arnaıy aldyrylǵan alqaly top ańqyldaǵan kóńilmen bir jasady deısiń... Kól beti aı jaryǵynda shaǵylysa jybyrlap, bir búıirdi ala ósken kisi boıy kók quraq sýdyrlap, bıshi qaıyń arasy kúbirlep jatty.

Tún terbetken top jıynnyń kóńilderi shalqyǵan. Shyrqaý kóterilgen qaýyrsyndaı daýys shyńyraý oıǵa, tolqyma sezimge jeteleıdi. Bir áredikte: “Qalqam, Aqtilek! — dep, — Kógildir kól jaǵalap qaıtaıyq!..” qolqasyn salǵan Qazybek. Sabyrbek te: “Aqash, Kógildir kóldiń aqqýyn kórsetip qaıtshy! Arqanyń aıyrylmas aqqýyn kórsetip qaıt, olardyń ánge qalaı eltigenin baıqasyn” dep ruqsatyn jurt kózinshe berdi.

Sol bir sát sylqym da seri jigit Sabyrbek jarynyń adaldyǵyna, óziniń ór de er márttigine sengeni shyǵar...

Qadaý-qadaý seldireı ósken qaıyń arasymen, kóknur aı sáýlesi aımalaǵan aıdyn kól jaǵasymen bular jyraqqa bet alǵan. Altybaqan basyndaǵylar án-jyr men jyr-dýmanǵa elitip qala bergen. Bozamyq túnde qatar aıaq basqan qos sulba da jumbaq kúıde býaldyrǵa sińgen. Ekeýara erkin tilge kelisip, shyqqa aıaqtaryn shylaǵan edi.

Kóńili — dala, sezimi — sala Qazybek shalqyp sóılep, tolqyp oılap Aqtilekti syrǵa tartsa, kóńili — kirbiń, sezimi — saýmal Aqtilek tartyna sóılep, jubana oılap Qazybekti oıǵa tartty... Kókmunar kilkigen kól jaǵasymen uzaı tústi.

Álden ýaqta:

— Ánshi aǵa, áne aqqýlar! — dep Aqtilek balasha qýanyp, ekeýara salmaqty, syrbaz sezimnen serpile berdi.

Qamys-quraqty múıisten shyǵa kelip, oqys daýys salǵan ekeýge moıyndary qumǵandaı ıilgen qos aqqý eleń etisip, bozań túnde bozara júzdi. Qazybek jaqyn kelgende ǵana baıqady: qatar júrgen qos qýdyń biriniń sońynda qaraqanattanyp qalǵan qos balapan júzip barady eken.

— Kógildiri kól betine shyǵypty, aǵa, qarańyz, qarańyz! Biz kelmegeli de kóp bolyp edi... Qandaı sulý!

— Ǵajap! Ǵajap eken... Endi munda qaıyryla ma?

— Árıne aǵa, qaıyrylmaı qaıda barady? Mynaý kól sýyna malshynyp ósken kók quraq mekeni ǵoı. Osynda ana aqqý uıa basqan. Aǵa, mynaý bir jaqsylyqtyń nyshany bolar, sizdiń de elden bata alyp júrgen úlken jolyńyzdyń jolashary shyǵar... Biz, Sabyrbek ekeýimiz kórgeli bul aqqýlar artynan kógildirin ertken emes edi.

Búgin mine, balapan basyp shyǵarypty. Bul — jaqsylyq, aǵa, jaqsy yrym!.. Sizdiń jolyńyz ǵoı, sizdiń jolyńyz! – dep kelip, muny moınynan qushaqtaı alyp, betinen sábıshe shóp-shóp súıdi. Aı jaryǵynda qýanyshty sezimnen janary da jarq etti.

— Laıym, qalqam, laıym! Tilegińdi táńiri bersin! Tún kýá bolsyn! — dep Qazybek te qapylyp qaldy.

— Aıtqanyńyz kelsin, ánshi aǵa! Qudaı tileýińizdi bersin! — Aqtilek muny moınynan qushaqtaǵan kúıi solqyldap jiberdi. — Keshir, aǵa, keshirińiz meni! Men bir balasyz beıbaq, aýa aıtsam keshirińiz!..

— Qoı, qalqam! Qoıa ǵoı endi! Áli-aq Alla beredi... Adamnyń emes, Allanyń raqymy mol ǵoı. Qoı-qoı! Óksigińdi bas! — dep Qazybek Aqtilektiń arqasynan qaqty.

Solyǵyn áreń basqan Aqtilek kól sýyna betin jýdy.

— Ánshi aǵa, keshirińiz! Qystyqqan kóńilim bosap ketti. Onyń ústine sizdiń óńińiz ben kóldiń kógildiri kókiregimdegi qatyp jatqan tońdy qozǵap jiberdi... Ǵapý etińiz!

Kelinshek kóńilin basqaǵa aýdarǵysy kelgen Qazybek:

— Kól sýy kıeli ǵoı, Aqtilek. Aqqý – kıeli qus. Kıeli jerge ǵana qonady. Naǵyz qus tóresi emes pe?! — dedi. — Ieli kóldi mekendep, kıeli sýda júzgennen de kógildirler ergen ǵoı...

Salqyn sýdan sergip qalǵan Aqtilek sóz tórkinin tez ańdap qalyp, moınyn buǵan ántek buryp, birtúrli oılana turdy.

İle:

— Kógildir shaıqalyp shyqqan kól sýy kıeli bolsa, aǵa, onda men dál qazir sýǵa shomylam, — dedi.

Bul bir kútpegen ýáj edi... Qazybek qazyq jutqandaı qaqalyp qaldy.

— A-a!.. O-o-o!.. — Tili áreń shyqty. — O-o-ol da durys eken!

— Ánshi aǵa, osydan artymnan qara erse, esimin sizdikindeı qoıam... Sabyrbek te qarsy bolmaıdy. Qyz bolsa, amal joq...

— Laıym, qalqam! Sendeı arýǵa Alla jar bolsyn! Men senemin, qalqam, senemin! — Qazybek quptaı berdi.

Bozamyq sáýleniń baýyrynda qalqyǵan qos qý bul ýaqta kógildirlerimen kól ortasyna qaraı suǵyna júzip, kóz ushynda kózden ǵaıyp bolǵan. Alaburtqan sezim kóterip alǵan Aqtilek bolsa, Qazybektiń aldynda sháıi kóılegin sheship, ún-túnsiz qalpy aıdyń aqshyl sáýlesine súıdire jumyrtqadaı tánin jalańashtap, “Iá, sý ıesi — Súleımen, óziń qolda! Kól ıesi — kógildir, óziń qolda!” dep estirte kúbirlep, lypasyna deıin sypyryp tastady da, burylmaǵan kúıi kól jıeginen sýdy jaldaı, tereńge qaraı júre berdi. Oqtaýdaı jup-jumyr músinde min joq. Aıly tún nuryna shomylǵan sý perishtesi sekildi... Qara sannan qıa jaldaǵan jas kelinshek qalt toqtap, jelkesine túıgen shashyn tarqatty. Sonda ǵana ańyryp turǵan Qazybektiń denesi dý etip, tula boıy dir ete tústi. Qolań shash biraq qysqa eken: arqasyn ǵana japty. Tý syrtynan úńilgen Qazybek endi ǵana es-aqylyn jıǵandaı boldy.

Aqtilek áldene aıta sıynyp, qońyr salqyn sýmen alaqandaı kóterip, bar senim-nanymymen basynan tómen jýynyp jatyr. Qazybektiń jan dúnıesi alaı-túleı... Jas sulýdyń aı sáýlesine jutynyp, salqyn sý tiksintip turǵan tánin bul bar bolmysymen sezinip tur. Kól sýyna baryp qoıyp ketýge belgisiz bir kúsh ustaıdy. Bálkim, uıat... bálkim, Sabyrbekteı jigittiń buǵan sengen márttigi... Kelinshek bóksesi bult etip, kenet eńkeıgen qalpy kól betine qulady. Qulaǵan kúıi qulashtaı maltyp jóneldi. Qos aqqý ketken kól ortasyna qaraı júze berdi.

Aqtilektiń bulaı qabaǵat júzetinine tańdanǵan Qazybek oqys burylyp ketti. Ol óz-ózine sabyr bıletip, sýda anadan týmaı jalańash júzip bara jatqan sulýdan syrt aınaldy... Qısyq baltyr qaıyń ishin ońasha aralap ketti.

Aqtilek ertip kelgen qaıyńdy jaǵalaýmen keri qaıtqan.

Kóp uzamaı júzi bal-bul janyp, kózi áldeqandaı ishki qýattan jarq-jurq etken Aqtilek:

— Ánshi aǵa, sizge rahmet! Myń da bir rahmet! Qaryndasyńyzǵa qandaı oı salyp barasyz, bilesiz be? Ózińiz nege shomylmadyńyz? Salqyn sý sergitip, kúni boıy sharshaǵanyńyzdy da basar edi, — dep qýyp jetti.

— Oqasy joq, qalqam! Kól alys emes qoı...

...Iá!.. Bul osyndaı bozamyq túndi, bal-shyryn mezgildi bastan keshken. Aqtilekteı aqqý moıyn Arqa arýyn kórgen. Kóre turyp kóńili buzylǵan... Sabyrbekteı seri azamatty kórgen. Arqa ulyna tán merttigine bas ıgen... Iá, ıá!.. Kúzge salym Kóksheden qýanyshty telegramma kelgen. Sabyrbek pen Aqtilekten eken, perzentti bolatyndaryn, qudaı qalasa aldaǵy jylǵy mamyrda shildehanaǵa shaqyrypty... Qazir maýsym. Ótken mamyr aıynyń aıaǵyna qaraı Arqadan asyǵa soǵylǵan telegrafty telegramma taǵy keldi. Uldy bolypty. Atyn “Qazybek” qoıypty... biraq bul bara almady. Reti kelmeı turǵannan keıinge qaldyrdy. Artynsha tústik óńirdegi Shymkentke júrip ketken.

Endi mine, erýlegen el ishinen kóz ilmesten qaıtyp keledi...

Vagonnyń selkildegen terezesinen seldireı tógilgen sáýleli qyzyl kún de kóterildi. Kýpe ishine jan kirdi. Vagon ishine qan júgirdi. Jolserik te tósek-oryndy jıyńdar dep asyqtyra bastady.

Jýynyp-shaıyný degen, jeńil-jelpi oraza ashý degen qarbalas ta bastady.

Ap-sap basylǵan soń Artyq shalmen Qarlyǵash shaıǵa shaqyrdy. Shaı ishilisimen Qazybek: “Aqsaqal, qumalaqshylyǵyńyz boldy ǵoı”, — dedi. Qarlyǵash ústel ústin jıystyryp jatyp aq oramalǵa oralǵan qyryq bir qumalaq tasyn shashyp alǵan edi.

— Joq, Qazybek, qumalaqshy – myna jeńgeń.

— Solaı ma? Almatyǵa da kelip qaldyq, jeńgeı bálkim qumalaq ashyp berer, – dedi Qazybek.

— O jaǵyn Qarlyǵash ózi biledi. Qumalaqqa qolqa júrmeıdi...

— Qarlyǵash, qaınyńnyń bir aýyz ótinishine qalaı qaraısyń? – dep qara shal jas áıeline qarady.

— Apyraı, jol ústinde ashpaýshy edim... Qalaı bolar eken?

— E-e, onda turǵan ne bar? Jeńgeı, bir qolqamdy qolaı kórińiz! Sizderdeı adamdarmen jolústi dámdes-tuzdas boldyq. Budan bylaı da dám aıdasa jolyǵysyp jatarmyz, – dep Qazybek oraǵyta sóıledi.

Jas kelinshek artyq sózge barmady. Oramalyn kýpeniń kishkene ústeline jaıyp, qumalaq tartty. Qyryq bir óriktiń qyzǵylt dánin úshke bólip, tórt-tórtten jiktep, qaldyǵyn tóbege qaraı jıdy. Al degennen mańdaıy tuıyqtalyp, kelesi tartqanda qos búıirden qysylyp, júregi kúpti bop tústi. Úshinshi tartqanda bosaǵadan ketip, eńserile aýdy... Qarlyǵash qabaǵyn qaǵyp, qasyn qaıshylap, óz-ózinen tiksinip qaldy. Onyń qubylǵan kelbetin Qazybek te baıqady.

Qarlyǵash tiksingeniniń tigisin jatqyza sóıleýge oqtala berip, biraq ótirik sóıleı almady.

— Ǵapý etińiz! Joldyń ystyqtyǵyna kóringen shyǵar, qumalaq qyńyr túsip tur. Dese de sóılep kóreıin, siz biraq kóńilińizge almańyz.

Qazybek Qarlyǵashtyń jumbaq lámin kútti.

— Nege ekenin qaıdam, uzaq jolǵa shyqqaly tursyz, biraq álgi saparyńyz oqys tuıyqtalypty, ary qaraı dańǵyraǵan kúre, qaıyra sol qaıqańsyz kúrege túsip beresiz. Sol uly kúrege túserde qos ókpeńiz qysylatyn syńaıly, júregińiz de jaý shabardaı kúpti...

Bosaǵadan attaı shyǵyp ketken ekensiz, áıteýir arty — shashý, toı, — dep, qolynda qalǵan qumalaqtyń qaldyqsyz úshten bólingenin kórsetti.

Qazybektiń kóńiline áldebir dyq keldi... Ózi túnimen kirpik ilmeı, qońyrqaı qoı kózi qyzaryp, alań kóńil bolyp kele jatqan ánshige álgi sóz semser suǵyp alǵandaı júregin shym etkizip, denesi aýyrlap ketti... Sonda da syr aldyrǵysy kelmedi bilem, “Aıtqanyńyzdyń bári ras. Rahmet sizge!”dep kesip tastady.

Áne-mine degenshe poezd da jeruıyqtaı qalaǵa jyljı jetken.

Qazybek telefon men adresin Artyq qartqa qaldyryp, “İ Almaty vokzaly” perronynan erte túsip qaldy... Erte túsýiniń de sebebi bar edi.

Kóńilinde bir túınektelip dyq qaldy...

Osy bir ystyq jaz ánshi Qazybek uzyn jol ústinde kóz jumdy. Ol, asylynda, Alash aıdyndy Kógildir kóldiń qýy edi... Táńiri tekti zeńgir kógine syńar aqqýdaı synalaı sapar shekti.

---