InfoHub Logo

Ol ózi orta boıly bolǵanmen, qasyna jaqyn kep kóz toqtatqanyńsha bitimine senimiń shamaly: «bákene me, qalaı?» — dep shúbáli qararyń haq. Óıtkeni, alystan bólekshe shalynady: jýan qaraǵaıdyń býnaq, butaqsyz bir kesindisindeı jumyr bel, keń keýdeli, jaýyryndy, tyǵyrshyqtaı tórtpaq.

Keı adam alty qanat aq boz úıdiń irgeligin túrgizip, túndigin ashtyryp, tórdi jaǵalaı jaıǵasqandarmen birge otyrǵanda tóbesi kópten joǵary qyltyńdaı kórinip, «atan sıraq, uzyn kisi-aý», — degizip tańdandyrǵanmen dalaǵa damyldaǵaly shyqqanda bárinen alasa, sypyńdaǵan eshki júristi, borbaıy kelteligine aldanǵanyńa ólerdeı ókineriń bar. Mynaǵan da sol bir sekemshil kóńilmen eriksiz nazar salaryń kámil. Sonda sen alshaq tastap turǵan eki aıaǵy denesiniń uzynymen teń, aǵash keli saptaı tip-tigin, ornyqty, myǵymdyǵyn ańdaısyń. Tek anaý jazyq eki ıyqtyń ortasyna, tabıǵat moıyn jaǵyna sál-pál sarańdyq istep, tóbesi jalpaq, qalyń, aq býryl dýdyraǵan shash pen shyqshytty qarbyz basty qondyra qoıǵanyna ǵana qynjylar ediń.

Keshirimdi kishiktigińe baǵyp: «tegi, jaratylys shirkinniń de jumysy jynyqty, tyǵyz-aý. Bu baıǵusty jasaý aıdyń aıaǵyna tap kelip, jospar qysyp áıteýir bir asyǵystyqqa ilingen ǵoı», — dep aqtap qalýyń da ǵajap emes. Ondaıda amal ne, sózińniń pátýasyna jaraǵandaı jaqsylyqty dıdarynan izdeısiń. Túk qyltanaq ájimsiz byttıǵan qarasur beti, alshaq, qonǵan, qabaǵy ispek, tompaqtaý bitken qoı kózi, ushy doǵaldaý maı muryn, ezýliginiń eki basy tómen qashqan etekti, mol aýzy, shodyraıǵan judyryqtaı ıegi, tolqyndana túsken úsh jolaq qyrtysty mańdaıy bári-bárisi kádege asyp júre beredi ǵoı.

Mine, sol kisi shaǵyn aýyldyń bir shetindegi avtobýs aıaldamasyna kelip tur. Ústinde qara, sý jańa kostúm, shalbarynyń qyry pyshaqtaı — eki-úsh márte ystyq útikpen taptaǵan tárizdi. Kostúm óńirinde alty qatar medal, ordenniń jolaq shatyrash belgisi qadalǵan; aq shuǵa kóılek, qyzyl-kúreń, altyn jip júgirtken galstýk taǵypty. Aıaqtaǵy báteńke de esh qyrtyssyz; áli opa, ıis maı tımegen qyzdyń betindeı jyltyr, juqa qara qurym, kremdelmepti. Álsin-áli aq býyryl, ósińkirep ketken qalyń shashyn bir-bireýi sábizdeı iri bes saýsaǵymen qansha keri qaraı kóse qaıyryp tastasa da, shalqasynan jatpaı ortasynan eki jaqqa aıyryla qulap erbıedi.

Aıaldamada jasyl syrly eki oryndyq, onyń ústinde tórt jaǵynan temir baǵamen tirelgen jolaýshylarǵa jaýyn-shashynda baspana bolsyn dep istelgen, jan-jaǵy ashyq, tóbesi aǵash taqtaı, sarǵysh qańyltyrmen qaptalǵan jappa. Oryndyqta at jaqty, qus muryn kelgen, tolqyndy qara shashynyń samaılyǵyna aq júgirgen sary jigit otyr. Surǵylt kostúminiń barlyq ilgegin aǵytyp jibergen, astynan kıgen qyzyl jibek kóıleginiń óńiri ashyq, galstýksiz. Aıaǵynda qońyr, ókshesi bıik bátińke. Oń jaq qaptalyna qara dıplomat-partfeldi táltıtip tikesinen qoıypty. Jigittiń ózine jaltańdap qaraı bergeninen qýystandy ma, joq álde súmbileniń beımaza ystyǵy kúıindirdi me qarasur, mosqal jan dıplomatkige kóz tastady:

«Bu adam degen de bir ǵajap dúnıe-aý. Sonaý soǵystan keıin erkek kindiktiń sáni galıfe shalbar, qara qurym etik, kıtel, qoqyraıǵan áskerı sıaqty fýrajka edi. E, kıimdi qoıshy, ózgerýi zańdy. Meıli ǵoı. Oý, basshasy men keshshesi polevoı sýmkige áýestenip, salaqtatyp júrýge qumar bolmady ma? Sonsyn sokvaıajǵa kóshti, onan valetke, búıirli, kilti bar portfelge aýysty, endi mine dıplomatka. Má, ony aıtasyń, erkekter qazir áıelderdiń uzyn baýly, aýzy búrmeli sýmkisine kóz salyp, onyń ornyna papka tárizdi birdeńeni ilip, ıyǵyna asynyp, qoltyǵyna qysyp kerdeńdeıdi emes pe? Áı, sonyń bári esiriktik pe, shyn sán be?» — dep oılady ol.

Álginde myna jigit: «sálemetsiz be, aǵa?! Oryndyqqa otyryńyz. Avtobýs endi bir on mınýtten soń keledi» — degen edi. Bul jáı ernin jybyrlatyp, bas ızep, adamǵa bergisiz anaý dıplomatkanyń qasyna jaıǵasýǵa namystanǵan; ári óziniń shólkem-shalys, kóńiline alǵan, jaqtyrmaǵan nársesin bet-júzge qaramaı aıtyp salatyn, ne aqyryp, sybap jiberetin qyzbalyǵynan qorǵanshaqtaı qalǵan. Syralǵy báıbishesi Ǵaısha: «jıyrma bes shaqyrym qalaǵa óz mashınańmen barsaıshy. Sol qurymaǵyr qara temir janyńnan artyq pa, buzylsa jańasyn alarsyń», — dep shymshı sóılep, avtobýsqa minbektigine qarsylyq bildirgende de, sol shapshań minezinen taısaqtap, qaýip etetinin sezdirgen; bul kónbedi.

«Maıdandas dostarymmen kezdesem, balalaryma soǵyp nemerelerimdi súıem. Ashyp, jaýyp aınalshyqtap júrem be?!» — dedi. Endi eptep sonysyna ókinýli.

Áne, bir kempir ishine birdeńelerdi qampıta salǵan qońyr qabyn súıretip jetti. Basynda ushyn tamaq astynan tartqan aq jaýlyq, ústinde mol etekti, uzyn kókshil kóılek, onyń syrtynan jeńsiz qara barqyt kámzol kıipti. Aıaǵynda qara mási, biz tumsyq, ústi jabyq kebis tárizdi rezeńke goloshy bar. Yldym-jyldymdy jigit ornynan shıraq kóterilip, sálemdesip qabyn kóterisip qasyna qoıyp jatyr. Kempir dıplomatkige bir tiri maqulyq kórgendeı sostıa bir qarap, qataryna jaıǵasty da, kámzolynyń qaltasynan aqshyl-sary qol oramalyn shyǵaryp tershigen betin, mańdaıyn súrtýge kiristi.

«Anaý bos oryndyqqa qapty nege qoımaıdy? Qarıa shirkin tistesip, ınelikteı ımıip, tilersegi maıysyp beker arqalap keldi deımisiń? Sonaý qalada balasy, ne nemeresine degen ishinde sálem-saýqaty sózsiz bar. Árıne, birer asym et, qaımaq, qaryn maı, qurt, irimshik, sarysýlaryn aıamaı jınap saldy ǵoı. E, qaıran ana-aı... Balapandaryna talǵajaý bolsyn deıdi de. Ózegi talyp, ash júrgendeı kóredi.

Buǵan tańdaný ábestik. Álginde meniń kempirim de gazetke orap, torǵa salǵan birdeńeni qolyma ustata jazdaǵan. «Óı, bu ne? Olarǵa keregi joq», — desem, «qolyńa qaraıdy, dámetedi ǵoı», — deıdi. Áı, munyń astanalyq dúkende de jetedi. Almaımyn», — dep qyńyraıyp tastap kettim. O da myna kisideı joly tússe arqalanyp júrgeni.

«Áı, anaý ash qursaq, qydıǵan dıplomatkanyń ishindegi ne? Eń myqtaǵanda túkke qajetsiz úsh-tórt paraq, shımaı jazýly qaǵaz, ne dápter, bloknot, qalamsap, birdeńeler, ózge ne deısiń?! Órkókirek, qýys keýde bir adamdardyń dúnıeniń bárin tyndyryp úlgergendeı shirenip, kópshilikke tekesinen qaraıtyny bar-aý, mynaý dıplomatka quddy sol. Al, anaý ana yrzyǵy, dám, adal as — jerde, shań ústinde, bul mine joǵaryda — oryndyqta shirenip qalypty. Óı, shaıtannyń sapalyǵy... Teýip kep jibersem be, á?.. — dep ol tútige qabaǵy qars jabylyp jigitke qaraı júre túsip, jaqyndaǵanda kibirtikteı ári asty.

Mosqal, keshegi maıdangerdi tanıtyndyǵyn sezdire jigit kúlimdeı yǵysyp, qasynan oryn saılaı bastaǵansyp onyń elgezek, kishik peıilin attap sotqarlyq iske barýǵa, jamandyqqa qımady; olaı-bulaı sandalyp júr. «Áı, Aqpan, biz ekeýmizdiń jasymyz jer ortadan aýdy. Jigit-aǵasy degen atamyzdy ardaqtaıyq. Endigi tentektigimiz ersi, el aldynda uıat. Sen baıaǵy partızandyǵyńa baqpa, judyryqpen kisini túzemeısiń», — dedi birde aqyn dosy, qurdasy ilip-qaǵyp.

Ol ózi tildi, batyl jan edi. «Mendeı aqyldy tapqyr bolmaǵansyn shamańdy baıqasaıshy». «Oý, sen borkemik, jasyq neme qashannan beri kemeńgersiń?» .«Men saǵan qaraǵanda ustamdymyn, aılalymyn». «Ańǵalsyń... Iá-ıá, ógiz buzaýlapty dese senetin ashyq aýyzsyń...» «Já, sen sózge qonaq ber. Tyńda... Dosymsyń ǵoı, ózgege aıtpasam da, senen sara aqylymdy aıamaıyn-aq. Oqý-toqýyń da az adamsyń. Ǵaıshanyń baıysyń, obal shyǵar...» «Ket-eı shaıtannyń sapalaǵy. Saǵan erip adasqanym az ba? Ári júr». «Oý, qashan?» «Tanýyn qarashy, á? Já, keıin estirsiń». «E, sonaý bir jyly bitýajalyqqa jumsaǵanym ba? Báli, oǵan da qyryq jylǵa taıapty-aý...» «Qaıtesiń ony, aqylyńdy aıt. Tyńdap kóreıin», — dep ekeýi biraz tájikeleskenderi esinde.

Aqpan qurdasynyń soǵysta batyl bolǵanmen mynaý beıbit ómirde tiri bir pendeniń kóńilin jyqpas, taısaq minez tapqanyn biletin; jalǵandyqqa beıim, pasyq ish-merezdi jandy jekkórse de onysyn ashyp, betine shyjǵyryp basýdy umytqanyn sezip keı isin jaqtyrmaıtyn edi. Birde ol: «Oı, men pálenge óıdedim, búıdedim», — dep te salǵan. Aqpan tańdanyp, úmittene: «Iá, mynaýyń ǵalamat erlik, ras pa? Ol qalaı qabyldady», -degeni bar. Sonda qurdasy kúlimdeı: «Men, Aqpan, jyndy deımisiń? İshimnen aıtqanmyn», — dep tur. Qazir de oǵan pálendeı senimi shamaly, áıtse de kókireginen keri ıterýge qımaı qulaq túrgen edi:

— «Eger seni bireý qatty renjitse, sen onyń sup-sur», melshıip tabytta jatqan kúıin kóz aldyńa elestete qoısań, tez keshiresiń», — depti ǵoı Mark Gavrelı syndy bir bilgir. Ǵajap-e? Men de bu kúnde sóıtem, Aqpan, — dedi.

— O, shaıtannyń sapalaǵy, keńesiniń túrin. Ymyrashylsyń, qorqaqsyń. Áı, men óıtip súmireıe almaımyn bildiń be? — dep ytyryndy.

Sol bir ótken kúnniń úzigi oıyna oralyp, jańaǵy shıyrshyq atqan júıkesi sál-pál bosap ezý tartyp qalǵanyn Aqpannyń ózi de baıqamady. Gúrildeı aryldaı kep aıaldamaǵa toqtaǵan avtobýs kóńilin alańytyp, ersili-qarsyly sendelis júrisin qoıyp irkile berdi; aldyńǵy esik erinshektene baıaý, syqyrlaı, jartylaı ashylǵan ol shydamsyzdana dobaldaı qolymen ıtere sart etkizdi. Sary avtobýstyń kabınasyndaǵy shofer oqys dybysqa eleńdeı terezeden basyn qyltıtyp:

- Oý, aǵasy, syndyramysyz, — dedi shińkildep.

Aqpan qarasur júzi kúreńitip:

— Durystap ash, — dep qıtyqty.

Qarıanyń qapshyǵyn kóterisip, qoltyǵynan demep qalǵan aqquba jigitke manaǵydan góri jyly ushyraı qarap, alǵa ozdyrar tusta durystap kóz toqtatyp tur. Káriliktiń aýyly jaqyn qonǵannan ba, keıingi kezde búgin kórmegenin erteń umytatyn bir ádet tapqanyn sezedi. Áıteýir mynaý jigitti tanıtyny kámil; áıtse de qalaı, qandaı jaǵdaıda kezdeskenin birden oıyna túsire almady.

Avtobýs ishi qapyryq, janarmaı ıisi ańqyp tur. Sońǵy aıaldamadan keıingi bul úshinshi aýyl. Joldaǵy ferma, bólimshelerden de qol kóterip otyrǵandarmen tolyǵyp ketken eken; Aqpan bir sát solaı oılap, ishteı topshylap ta qoıǵan edi. Ádette el munshalyq kóp jınalmaıtyn. Kim biledi, múmkin Aqpan birazdan beri buǵan aıaq artpaǵannan da tosyrqap, keıingi kezde aýyl adamdarynyń benzındi shyǵynsynyp, jeke menshik kólikterin qańtaryp qoıyp avtobýsqa aýysqandaryna tań shyǵar? Áıteýir aldyńǵy qarama-qarsy eki oryndyqtan ózgesinde jolaýshy tolyq. «E, bul jerge jaıǵasýdan úrikken ǵoı. Anaý tusyna qaǵylǵan barmaqtaı sarǵysh qańyltyrdaǵy: «Balaly áıel men soǵys ardagerlerine», — degen qara syrly jazý qaımyqtyrǵan tárizdi. Jol boıynan ondaı adam ushyrassa, oryn berip turýy kerek. Qalada qaıdam, aýyl kisisiniń kópshiligi bedireıip, kórmegensip terezege qarap qalǵan jasty jan-jaqtan kústánalaı ursyp, sútke tıgen kúshikteı etedi. Sonan qorǵanshaqtap jolamaıdy», — dep oılady Aqpan qapshyq súıretken qarıany tereze betke ótkizip jatyp.

Ózi avtobýstaǵylardy kózimen erkin súzip qaldy. Jolaýshylardyń deni jastar eken. Bir-ekeýin shyramytyp, ıek qaǵa sálemdesti.

— Oıpyr-oı, myna maıdyń ıisin-aı, — dedi qarıa basyndaǵy jaýlyǵyn túzetip.

Aqpan joǵarydan shúıile qarıaǵa qarap aldy da, kópshilikten ulyqsat suramaı-aq, «sart» etkize tóbedegi jeldetkishti ashyp tastady. Manaǵy shofer qalqannyń ar jaǵynan taǵy da basyn qyltıtyp:

— Oý, aǵasy, skvoznák jasaısyz ǵoı. Bunyńyz ne? Elden ulyqsatsyz, «ózim bildimge» salmańyz, — dedi.

— Áı, shúldik bas... Tynysh...

— E, nege? Kópshilik minetin kólikke bir adamnyń bıligi júrmeıdi, aǵasy.

— İnishek, mundaǵy úlken kisige aýasy aýyr tıip, shydatar emes. Sizder jassyzdar... Aqpan-aǵa sol adamǵa jaǵdaı jasady, — dep dıplomat ustaǵan aqquba jigit qarsydaǵy oryndyqtan ara tústi.

Qarasur, susty Aqpanǵa ustamdylyq jetpeı:

— Áı, davaı qozǵal. Senimen tájikelesýge ýaqyt az. Maǵan, abzaly, ylǵı eskertý jasaýyńdy qoı, — dedi. — Sendeı shıki ókpelerdi tártipke shaqyrýǵa meniń áli de quzyrym mol. Sózdi qysqart!

— E, meıilderiń... Bılet alyńdar.

— Mine, jón sóz.

Aqpan jan qaltasynan shılan shyǵarǵansha dıplomat ustaǵan jigit úsh bıletke aqsha usynyp úlgerdi; shofer bala taǵy da shyny qalqannyń ar jaǵynan basyn qyltıtyp:

— Eki bılet, — dedi.

— E, aǵaǵa she?

— O kisi soǵys ardageri ǵoı. Tegin minýge tıis.

— Áı, bala, sen zańdy buzba... Qala ishinde ǵana tegin minem. Dala jolynda kóppen birdeımin. Sen meni jarylqamaı-aq qoı, — dep Aqpan qıtyqtana bastady.

— Aqpan aǵa, men sizden báribir almaımyn.

— Almaı kór...

— Almaımyn dedim ǵoı, almaımyn. Siz maıdan ardagerisiz. Partızansyz... Sizdiń kitabyńyzdy oqyǵanmyn. Bilem...

— Áı, bala, taıaq jeısiń ǵoı. Nege eregisesiń-eı, á?

— Meıli... Aqpan aǵa, sabańyz. Ol maǵan tek abyroı.

— Óı, qosyreı neme, — dedi Aqpan kúlimdeı qarıanyń qasyna jaıǵasyp.

Jolaýshylar Aqpannyń shofer jigitke ne derin bilmeı amalsyz tynyshtanǵanyna ár jerden myrs etise kúlisip tyndy. Mashına dúrildeı tez ot alyp, esikteri jabyldy da qozǵalyp, júrip ketti. Tóbedegi jeldetkishten ańqyldaı jel soǵyp qoıa berdi. Taza aýa tek qarıaǵa ǵana emes, kópshilikke de kerek bilem, jadyrasa: «Oıhoı, rahat-aı», — desip qaldy.

Avtobýs ata qazdaı yrǵalańdaı burylyp, kúzdiń shaǵyrmaq, shańqaı tústegi ystyǵynan dymdana jipsip qarasurlanǵan asfált jolǵa ilinisimen aryldaı kúsh shaqyryp, azynaı jóneldi. Tereze tusynan japyraǵynan erte aırylyp, sıdań seldiregen jol jıegińe tigilgen tal shybyq, sarǵysh oıly-qyrly dala buldyraı dóńgelenip, qatar jarysyp qalyp barady. Artqy oryndyqta syqylyqtaı kúlip, kúbirlesken bir top jastar da sap tıylǵan; samal jel, tynysh, shoqalaq-shuńqyrsyz tegis jol, ekpindi mashına júrisi olardy da bir mamyrajaı kúıge túsirip, qabaqtaryna uıqy tyǵyp, kirpikterin aýyrlatyp, qalǵytyp-múlgitip tastaǵan edi.

Sergek, qus uıqyly Aqpan qarsy aldynda jol baǵytyna tý syrtyn berip, tizesiniń ústine dıplomatyn qoıyp, soǵan eki qolyn artqan surǵylt kostúm, qyzyl kóılekti sary jigitke qarap otyr. Ózi qoı kózdi eken. Qus muryndy júzinen meıirim, keńdik esedi. Álginde bılet alýǵa umtylyp, qyzmet kórsetýge tyrysqanyna Aqpan onyń elgezek, aq kóńildigin sezip, ishi jylyǵan. Ol árıne buny tanıdy; iltıpaty da bar. Al, Aqpan sonysyn baıqasa da, ańdamaǵan raı bildirip, óziniń ólerdeı siresken qalpynan qysylys taýyp jaltaqtaı berdi.

«Apyr-aı, qaıda kórdim? Iá, bul jigit aýyl adamy emes. Astananyń azamaty, oqyǵan jan. Eki saǵatta Almatyǵa jetemiz. E, bu jaqta neǵyp júr? Soǵystan keıin men de qalada turǵam. Áı, basymdy qatyrmaı nege jón suraspaımyn? Bet-monshaǵym úzilip, nemenege qaımyǵam. Toqta... Men ózi jazýshylardyń da birazyn bilem ǵoı. Pensıa jasyna jetkesin Almatydaǵy úıimdi balalaryma tastap aýylǵa kóshkem. Ym... Osy dáý de bolsa aqyn jigit. Edireńdegen tentekterdiń sanatynda joq. Bir kishik, názik jandylardyń qatarynan», — dep Aqpan pyshyraǵan oıyn bir júıege keltire almaı álek. « — Sonda kim? Áı, esimi de jadyma túspeýin qara da...»

— Áı, inishek, bizdiń Shelekte jaı júrmisiń? — dedi Aqpan aqyry taǵaty taýsylyp.

— Úlken balam osynda shofer ǵoı. Keshe soǵan kelgenmin. Nemeremdi saǵynyp ketip, qustaı ushyp jetkenmin, Aqpan aǵa.

— E, sen de nemere súıdim de. Qaıran, ýaqyt-aı. Oı, júıriksiń-aý. Tańdaný da qıyn. Meniń nemeremniń úlkeni qazir toǵyz oqıdy. Bolar-bolar...

— Bizdiki kishkentaı, aǵa. Tórt jasta.

— Bárekeldi... Óziń qaıda isteısiń, qaraǵym?

— E, aǵa, baıaǵy sol respýblıkalyq radıodamyn ǵoı. Bólim meńgerýshisimin. Ótken jyly elýge toldym. Biz de mine qartaıdyq, aǵa...

Aqpannyń esine jigittiń aty tústi. Iá-ıá, Saǵyntaı. Ázilkesh, aq kóńil aqyn bala. Soǵystan keıin sonaý Zakarpateden Almatyǵa kelgen Aqpan respýblıkalyq radıoǵa qyzmetke ornalasqan. Joǵary bilimdi, ınstıtýt bitirgen maman bolmasa da jazýy jatyq, soǵys ardageri dep jumysqa alǵan...

— Saǵyntaı shyraǵym, sizderdiki neǵylǵan qarttyq, — dep Aqpan tanıtyndyǵyn ańdatyp, jyly iltıpat bildirdi.

Jigit yrzalyqpen kúlimdep, basyn shaıqap qoıdy; sóz talastyryp, izettilikpen qartpyn dep tájikelesýdiń keleńsizdigin sezip úndemedi. Al, Aqpan sonaý soǵystan keıingi, qazirgi mynaý Saǵyntaıdan jastaý, asaý shaǵyn oılap qalǵan edi.

Áli esinde, respýblıkalyq radıonyń aýyl sharýashylyǵy bóliminde istep júrdi. Zakarpate ormanynda talaı urystarǵa, qaýipti barlaýǵa qatysyp, fashıserdi talqandaýǵa kózsiz erligimen, ójettigimen kózge túsken; basyna tóngen nebir qıyn sátte ólimnen de qutyldy. Kúni keshe orta mektepti bitirip, maıdanǵa attanǵan aýyl balasy bir urysta aýyr jaralanyp partızandarǵa tap kelip aman qaldy. Qyzý qandy, namysqoı jigittiń qandaı qaterli jaǵdaıda da tuıyqqa tirelip, júregi shaılyǵyp úrkektemeı sabyrly qalpynan aınymaıtyny, tipti eki-úsh qarýlas dosymen izin kesken jaýmen atysyp, endi birde kóz jazyp adasqanda da ashtyqqa shydap tózimdilik tanytqan, joldasty jolda tastamas bir sózdiligi onyń qadir-qasıetin, bedelin arttyrady. «Bul operasıany Aqpan ǵana oryndaıdy», — degen senimdi ún de jıi estiledi. Sóıtip ol soǵys jylynda aty ańyzǵa ulasqan partızan. «Alesha» bolǵan. Partızan arasynda ol Komýnıstik partıa qataryna ótti. Ózine degen qarýlas dostarynyń senimi qýantyp, Aqpan erkin sóılep erke júrdi. Beıbit kúndegi adamdardyń keıbir qyltyń-syltyńy, pendeshiligi alǵashqy kezde ony talaı keleńsiz qylyqqa uryndyryp, qol jumsatyp jiberip uıatqa qaldyrdy. Partızandyq shapshań qımyl, keshirimsizdik, tez sheshim beıbit ómirde jarasa bermeıtinin uqqansha da «tentek Aqpan» atandyryp úlgergeni bar.

Aqpan da sondaı soǵys ardageriniń biri. Redaksıanyń tapsyrmasyn «buıryq» sanap, ýaqytpen sanaspaı ólip-tirilip oryndaıtyn. Táýlik boıy uıyqtamaı dala kezip, materıal jınap qaıtady; jazady, syzady, kóshiredi. Óz isine úlken jaýapkershilikpen qaraıdy. Qatań... Sóıtip júrip, bólim bastyǵy dárejesine deıin ósedi. Bastaýysh partıa uıymynyń búro múshesine saılanady.

Soǵys tártibi tynysh zamanda kim-kimge de unaı bermeıtinin oılamaıtyn, eskermeıtin.

Kórshi kolhozdyń egistiginen aqpardy telefonmen alyp, maqala jazǵan bir jigitti «kóz boıaýshy» — dep jumystan qýǵany da, óz bólimindegi jigitterdiń bes mınýt keshikkenderine «sógis» jarıalaǵany da kúńkilge, ókpege aınalady. Árıne ósekshilder jumystan sebepsiz ketkenderin jasyryp, tonnyń astaryn aınaldyryp aıtady: Biz tvorchestvo qyzmetkerimiz. Intervú uıymdastyrý úshin redaksıaǵa soqpaı, úıimizden týra óndiriske, ne kolhozǵa júrip ketemiz. Keıipkerimizben sóılesemiz. Onyń ýaqyty az. Qyrman basynan qurylystan taýyp tildesemiz. Men pálen jerdemin», — dep telefon soǵatyn qalada emespiz dalada sabylýlymyz», — desedi. Aqpan mundaı kúńkildi estise de, kóp qulaq aspaıdy. Radıonyń bas redaktory ol úshin komandır. Buıryq tek sonan. Ol burys bolsa — eskertedi dep uǵady. Ózgeniń qańqý sóziniń qajeti ne? Soǵysta tártip solaı.

Kóp jyl baspalarda istegen mosqal Bas redaktor Aqpandy syrttaı qoldap, adaldyǵyna dán razy. Qatar sanap ylǵı keńesip otyrady. Umytpasa, kóktemniń alǵashqy aılarynyń ishi. Birde ol Aqpandy kabınetine shaqyryp: «Búro músheleri sizge úlken bir is tapsyrǵaly otyr. Sen ómir kórgen adamsyń. Jastardy tárbıeleýge kómegiń kerek. Bizde bir aqyn jigit isteıdi», — dedi. Aqpan Bas redaktorynyń neni meńzep kele jatqanynyń baıybyna jetkizbeı: «O ne búldiripti?» — dep shydamsyzdyq bildirdi.

«Aqa, ol ázir eshteńe búldirgen joq. Biz qazir onyń jeke ómirine aralasýymyz qajet sıaqty. Óte daryndy jas qoı. Sezimge qurylǵan lırıkalyq óleńderin bárimiz de oqyp júrmiz. Bolashaǵynan zor úmit kúttirer jigit. Aqyn shirkin erketotaı keledi ǵoı. Onyń ústine eldiń jel sózi de qamshy. Jańa bastaýysh komsomol uıymynyń sekretary bir jaısyz habar jetkizdi. Saǵyntaıdyń jumystan keıin iship, qydyrýy kóp, joldastarynyń úıine qonyp qalady bilem. Ózi qysta úılengen. Kelin kelip aryz etip, tártipke shaqyrsańdar depti. Biz, basshylar tórt kózimiz túgel jınalyp keńesip, sizdi sol úıge jumsasaq deımiz. Sara aqylyńdy aıtyp, jas oshaqtyń buzylmaýyn oılastyr. Bárimizdiń ishimizden seni saılaýymyz Sizdiń bedelińizdiń joǵarylyǵyn. Saǵyntaıdyń pir tutatyndyǵyn, óleń arnaǵandyǵyn eskergenimiz...» «Qaıreke-aý, men bitýajalyqqa jaramaımyn ǵoı. Búldirip alsam qaıtem?» — deıdi, Aqpan aǵynan jarylyp.

Qazaq bitýajalyqqa aqsaqaldy, elge bedeldi, sózge sheber, sheshen, ornyqty kisini jumsaıtyndyǵyn Aqpan bala jastan estip ósken. Ózim de sondaı kemeńgerlik kemel shaqtamyn dep áste oılaǵan emes. Qazir ańdap qarasa jıyrmanyń toǵyzynda eken. Tipten balań kezi. Al, ol ýaqytta ishteı óziń kekse, ómirdiń ashshy, tushshysyn tatqan kári sezinetin. Mynaý Bas redaktordyń qolqasy oryndy da, qyzyq ta kóringeni kámil. Tipti soǵan bórki qazandaı bop kóterilip, mardymsı qalǵany da jadynda: Sóılesip, ańsyn-ańdaıyn», — dep edi, bastyq: «Tý — ý, iz ne dep otyrsyz? Tatýlastyryp qaıtyńyz», — dedi.

Bul sóz Aqpanǵa komandıriniń buıryǵyndaı shalynyp, qup aldy. Saǵat dál altyda jumystan shyǵyp, úıine qaıtty. Esikten kire ytyrynyp:

— Ǵaısha, qaıdasyń-aı?! — dedi daýryǵyp.

Tórgi bólmede balalardy tamaqtandyryp jatqan aqquba, bıazy minez kelinshegi shyǵyp, dybys bergenshe shydamaı:

— Óı, qatyn, qaıda joǵaldyń? — dep te úlgerdi.

Ǵaısha aıaǵyn júgire asyp, esikten kórine:

— Aqa-aý, jaı ma? Ne bolǵan saǵan? — dedi.

— Qonaqqa kıetin kostúm men kóılekti daıynda. Bul — bir. Ekinshi, bir bótelke konák pen shampandy qaltama sal. Túsinikti me?

Piste muryn, bıdaı óńdi kelinsheginiń alasy mol qara kózi kúlimdeı qarap tur. At jaqty, júzinde, qabaǵynda renish, ne tańdaný joq. Qıylǵan qara qasyn kere qalypty. «Oıpyr-oı, jaý keldilep nemenege daýryǵasyń. Aqyryn sóıleseń de qulaǵymyz bar. Jón sózińdi estımiz ǵoı», — dep qosylǵaly berli bir ytyrynyp, qarsylyq bildirip daýys kótergen emes. Turǵan boıy sabyr, izet. Týma-týys, abysyn-ajyn, kórshi-qolańnyń bárine de jaıly jan. Áıeldigine baǵyp jyltyraqqa qyzyǵý, dúnıe-múlik jınaýǵa áýestik te sezdirmeıdi. Kıim, tósek-oryn bútin, taza bolsa, qalǵan qarjyny tek tamaqqa jumsap, qazan túbi taqyrlanbaýyn oılaıtyn; búıiri shyǵyp balalar kelim-ketim qonaq toıynsa, soǵan máz kisi.

Úılengen jyly elge aparyp, sheshesi men ákesine tanystyrǵanda Ǵaısha enesine birden unaǵan; tek qıańqy minezdi ákesi ǵana erteńine qaıtqaly otyrǵanda Aqpanǵa: «Balam, áıeldi bastan...» — degen, qatynǵa syrtyńdy berseń de, ishińdi berme. Kelin bala joǵary bilimdi, mektepte muǵalim dediń ǵoı. Al men bilgende muǵalıma ataýlynyń júıkesi tozǵan, shytyrlaq kelýshi edi. Bir kórmege esti bala eken. Tilin bir shyǵaryp alma. Basyńnan asyrsań, moınyńa minedi. Óbekteýdi qoı. Teginde qatyn ataýly keıise — qazan qaınatpaıdy. Beker sóz. Kúıeýiniń soryn qaınatady, mıyn jeıdi. Tyńdaı berseń — áńgi esekke aınalasyń. Aıtqanyna qarsy bolmaı-aq qoı júdá. Tek kerisinshe iste. Sonda qatelespeısiń. Já, shaqshadaı basyńdy sharadaı etpeıin», — dedi. Oqyǵany joq, kózi qara tanymaıtyn jylqyshy, soıqan-sodyrly ákeniń sol sózi osy qazir qulaǵynda kúmbirlep ótti.

Ǵaıshanyń kónbis, shydamdy, sabyrly minezine jaıshylyqta Aqpan dán razy-aq. Keıde qaradan-qarap aıap ta ketedi. Ásirese, ózi jónsiz tıisip, aqyryp jónelgende kúlimdeı tómenshiktep únsiz qalǵanda ne isterin de bilmeıtin; sabasyna túskende Ǵaısha: «Iá, sonsha túgesilip sharshaǵanyń ne? Búlingen ne bar?» — dep uıaltar-aý deıtin. Kelinshegi kerisinshe kúlip: «bul úıdiń bes balasynyń kenjesi — Aqpan ǵoı. Tentek», — deýmen shekteletin. Qazirgi erin baýyryna ala shapshyp, jón-joǵasyn túsindirmeı: «Óı, qatyn, qaıda joǵaldyń?» — dep kúndeı kúrkireı kirýiniń ar jaǵynda Saǵyntaıdyń úıindegi ómiri kórmegen kelinmen qalaı sóılesýdiń, qaıtyp úgitteýdiń retin tappaı qınalý, bir áıeldi tárbıeleı almaı aryz aıtqyzyp qoıǵan Saǵyntaıǵa degen yza, solardyń kesirinen qyrýar jumysyn tastap, óziniń tentirep baratyny, joly bop isi ońǵa bassa — jaqsy, sátsiz aıaqtalsa she dep te kóńili ári-sári. Osynyń bári qıamet-qaıym kórinip, tulan tuttyryp tur. «Bir qatynnyń kesiri — myń esekke júk», — degendi el qalaı taýyp aıtqan. «Úlken basyńyzdy kishireıtip sizdiń kelgenińizdiń ózi bizge arqaý. Endi mazalamaspyz», — dep esti jannyń sózin aıta ma, joq ýshyǵyp berekemdi ketire me deıdi qobaljyp. «O da mynaý Ǵaıshadaı áıel emes pe?..»

Aqpan jumys kıimin sheship, uqypty, taza Ǵaıshanyń ýaqytyly jýyp, útiktep qoıǵan kóılegin, kostúmin, onyń syrtynan juqa, sur plashyn kıip aına aldyna keldi. Kisi óltirýge shyqqandaı júzi sup-sur. Ǵaısha aqyryn qasyna taıap galstýgyn túzep berdi. Qaıda jınalǵanyn bir aýyz sózben Ǵaıshaǵa bildirse de bóten emes edi, úndemedi.

— Áı, eski kostúmniń ishki qaltasynda tildeı qaǵaz bar. Sony ákelshi, — dedi.

Ǵaısha tórgi bólmege maımańdaı jóneldi. Sálden soń qaıtyp oralyp, álgini qolyna ustatty. Plashynyń jaǵasyn túzep, sıpap, jaýyrynynan qaǵyp:

— Aqa, úıden renjimeı shyqshy, — dedi.

— Áı, qatyn, mendegi sharýań ne?

— Já... Tek sabyr bal. Sabyr túbi — sary altyn degenim ǵoı. Ózińnen artyq men ne bilem.

— Bilmeısiń. Qysqart...

Aqpan esikti teýip ashyp, jappaı ketti. Bıik úıdiń ekinshi qatarynan aqyryn aıańdaı túsip barady. Áıeliniń sońynan qarap qalǵanyn jaýyrynymen sezip keledi. Ol qyzba bolǵanmen áne bir essiz emes. «Ǵaıshanyń ornynda ózim, esikti tars etkizip, renjigenimdi bildirer edim», — dep oılap, ishteı áıeliniń keńdigine, aqyldylyǵyna, parasattylyǵyna dán razy.

Dala qońyr salqyn. Kún qyzyl jalqyndana jıekke ilinip, qala úıleriniń arasyna qalyń kóleńke kórpesin jaıyp úlgeripti. Aqpan aqyryn aıańdap keshege ótti. «Bitýajalyqqa Ǵaıshadaı adamdy jumsaý jón. Bizdiń komandırimiz... Batá, qaýipti operasıaǵa kimdi taǵaıyndaýdy biletin. Bas redaktor ondaı kisi tanyǵysh, sergek minezdi emes. Maǵan bar deıdi. Ómiri istemegen sharýam. Árıne, senim artqany jaqsy. Áıtse de meniń buǵan yńǵaıym qalaı? Oılamaıdy... Amal ne, oryndaý kerek. Tapsyrma aty tapsyrma. E, táıir-aı, qaıdaǵy tapsyrma. Bitýajalyq ta is pe?» Aqpan óz oıynan qatty tolqyp, kósheniń buryshyna jetip irkildi. Saǵyntaıdyń Tastaq jaqta páterdemiz degeni esine tústi. «Oǵan qandaı avtobýs barýshy edi? Surap almaǵanymdy qara da...» Ol janynan óte bergen jas jigitke:

— İnishek, toqtashy, — dedi.

Shalbarynyń balaǵy dastarqandaı keń, aryq jigit qaptaldasa aıaldady.

— Iá, aǵa, jaı ma?

— Shylymyń bar ma?

— Bar...

— Bershi...

Keń balaq shalbarynyń qaltasynan «Qazbek», papırosyn shyǵaryp, bar talyn usynyp jatyr. Shyrpysyn shaǵyp tutatyp ta berdi. Aqpan eki soryp, tútinge shashalyp ta qaldy.

— Oıbaı-aý, aǵa, siz temeki tarta bilmeısiz ǵoı.

— Dáneńe etpeıdi. Al, Tastaqqa qalaı jetem? Sony aıtshy.

— Eki maqala tómen tússeńiz, — Shevchenko kóshesi. Sol jerden tramvaı júredi. Tórtinshi sanyna otyryńyz da sońǵy aıaldamadan túsińiz.

— Raqmet, aınam...

Aqpan kósheni boılap, aqyryn aıańdap keledi. Shylym shekpeıtin adamnyń temekini alǵash aýzyna alǵanda óshi qalǵandaı qunyǵa ústi-ústine soratyn jaman ádetine baǵyp, áıteýir tez bitirý qamymen burq-burq etkizdi. Sálden keıin júregi kilkip, basy aınalǵansyn papırostyń jarym jartysynyń qaldyǵyn kósheniń jıegindegi aryqqa atyp jiberdi, onymen basy aınalyp, júregi loblyǵany tyıylmady. «Sol qurǵyrdy qaıdan ǵana aýzyma aldym», — dep opynyp, ıt-yrǵyljyń mynaý kúıine yzalanyp ta keledi. Neni de bolsa tez istep bitirýge beıim Aqpan ári-beriden keıin tramvaıdan bas tartyp, bos taksıdiń birine qol kóterip, ustap mindi. Bul oıdyń birden esine kelmegenine de osy qazir ókinishti.

Zyrqyraǵan jeńil, júrdek mashına áp-sátte qazdaı qalyqtatyp Rýdneva kóshesindegi Saǵyntaıdyń páterine alyp jetti. Jol boıy ashyq terezeden soqqan samal tynysyn keńitip, sergitip, basy aınalǵany da basylǵan edi.

Kóshe betke jasyl syrmen jıektelgen tórt terezesi qaraǵan, aq shańqaı kirpishten qalanǵan, tóbesi shıfrli úıge Aqpan kóz toqtatyp, sál aıal tapty. Mashına, kólik, kisi aıaǵy sırek úı tóńiregi typ-tynysh. Aryqtyń sýy da bólekshe úndi, tap-taza shalynady. Jıegine áli beton plıta tóselmegennen be, alabota, qoıan-qarta ósken jaǵasy shópsheń eken. Tegi bulaqty shalbyr, qıqymynan tazartyp, kóz jasyndaı ǵyp jiberetin de osy ósimdik-aý dep oılady ol bir sát bul jerge nege kelgenin umytyp.

Kisi boıy, kók syrly temir qaqpanyń bergi tusyndaǵy taqtaı esik ashylyp:

— Aǵa, neǵyp kirmeı tursyz, — dedi bir orta boıly kelgen aqsary qyzyl kóılek, qońyr shalbarly jigit. O kezde de qazirgisindeı qyzylshyl bilem dep qarsysyndaǵy dıplomatyna súıengen jigitke kóz júgirtip ótti.

— Qazir, bala. Kelin úıde me?

— Iá, jumystan kelgen.

— Qaıda isteıdi?

— Restoranda ofısıant. Júrińiz, — dep Saǵyntaı qalbalaqtaı qoltyǵynan aldy.

Aqpan alǵash kórgennen Saǵyntaıdyń ózindeı tik minezdi, kisi talǵaǵysh emes, elgezek, sergektigin unatqan. «Aqynmyn dep tanaý kótermeı ylǵı izetti «siz» deýden bir jańylmaıtynyna tańdanatyn. «Ne degen názik, qorǵansyz balasyń. Noıantopaı bir qyzdyń qolyna ilikseń qor bolasyń-aý», — deıtin ishinen. Kúnderdiń kúni bitýajalyǵyna júretinin bilmegeni haq. Saǵyntaıdyń qolqasyna baǵyp, esikten aýla ishine endi.

Keń sharbaqtyń ortasynda eki terezeli taǵy bir úı tur. Aınala alma baǵy. Qyzyl qysh kirpishten órgen jalǵyz aıaq jolmen sol aýla ishindegi shaǵyn úıge bet túzep keledi.

Qara dermantınmen qaptalǵan esikti ashqan da Saǵyntaı Aqpandy alǵa ozdyrǵan; tabaldyryqty attaı bergende elektr shamy kóz uıalta jarq etti. Tórt buryshty keń bólmeniń ortasynda stol, árirekte tusyna kilem tutylǵan eki kisilik kereýet, bir buryshynda týmbochka, onyń ústinde tórt-bes qatar kitap jınaıtyn sóresi bar — múlik, kire beriste qoljýǵysh, sol jaqta kıim ilgish tur. Qasynda shar aına ilýli. Sońynan ilese kirgen Saǵyntaıǵa konák pen shampandy ustatyp, Aqpan plashyn sheshti.

Súıekti, iri, qaratory kelinshek oń qoldaǵy aýzynan oty jyltyldaǵan peshtiń qasynda ispek qabaq, qıyq kóziniń astynan qarap qalypty. «Jasy úlken kisi keldi-aý», — dep ıbalyq sezdirip basyna oramal salǵandy da bilmepti. Qysqa kesip, buıralatqan shashy erbıe úrpıip ketken. Ústindegi kóılek te emes, surǵylt halat, jalań aıaǵyna súıretpe sharyq ilipti. «Beıtanys adam, qudaıy qonaqtyń ózin áıel zaty halatpen qarsylaǵany uıat. Tárbıesizdik, ne nadandyq», — deıtin Ǵaısha. Aqpan kelinsheginiń osy sózin eske túsirip tyjyrynsa da sabyr saqtap, plashyn ilip:

— Al, kelin, aman ba? Qonys qutty bolsyn! — dedi jaqyndaı qolyn usynyp.

— Esenbisiz, aǵa. Raqmet...

Jyp-jyly kelinshek qolyna bosatyp Aqpan tórge órlep stoldyń qasyndaǵy eki-úsh oryndyqtyń birine otyrdy. Qońyr salqyn daladan keıin mynaý úı et ıistengen uıadaı jyp-jyly eken. Dúnıe-múlikteri birsydyrǵy táýir, taza. Eki terezege tutqan shilteri japqysh ta sándi, jeldetkishten engen samaldan baıaý tolqıdy.

Saǵyntaı ortadaǵy stol ústine jabylǵan gazetterdi qalbalaqtaı júrip: sypyryp tastaǵan astynan dap-daıyn pomıdor, qıardan jasalǵan salat, neshe túrli dámdi taǵam «al, kettik», — degendeı samsap shyǵa keldi. Tátti nan, mámpası, shokoladtyń da túr-túri osynda.

— Bireý kelýshi me edi, kelin? — dedi Aqpan dámdi meńzep.

— Joq... Sizge daıyndalǵan. Qarań qalǵan bul oshaqqa esi durys kelýshi me edi.

— Oıpyr-aı, kelin-aı, qatty aıttyń-aý. Qansha kúıeýińe renjigenmen de aqyryn sóılegen jón edi ǵoı. Kórip otyrmyn, turmystaryń jaıly.

— Aqpan aǵa, áńgime keıin... Dám alyńyz. Keshirińiz. Dámesh búgin ashýly. Siz bizdiń shaqyryp keltire almaıtyn qonaǵymyzsyz, — dep Saǵyntaı jortaqtaı jóneldi.

Aqpan tútigip ketti. Bitýajalyqtyń aýyrlyǵyn, túk qolynan kelmesin sezinip sazaryp qaldy. Kelinshekke jaýyǵa qarap otyr. Ol túk bolmaǵandaı shaǵyn tabaqqa býy burqyraǵan qýyrdaq sap ákelip, stol ortasyna qoıyp ketken; endi shyny-aıaqty shyldyrlatyp shaı qamymen peshpen eki arada etegi jelbirep júr. Aqpan týralǵan nannan aýzyna úzip bir saldy da:

— Dám tattym. Sizder endi árli-berli selteńdemeı ekeýiń de beri kelińder. Otyryńdar! — dedi. — Soǵys ótken, ashtyq joq.

Ámirli qatqyl ún Saǵyntaıǵa júrgenmen, kelindi pálendeı yqtyrmaǵan edi. Ol umyt qalǵan shaı qasyqtardy ýystap keledi.

— Otyryńyz, kelin. Mazalanbańyz. Men ózi maıdanda fashısen «til» ákelýge jibergende de mundaı qınalmaǵan janmyn. Ólimge talaı basymdy tikken adammyn...

«E, onymen ne aıtpaqsyz? Sizdi men shaqyryppyn ba? Jalǵyz siz soǵystyńyz ba? Kelgenińizdi nemenege buldaısyz», — degendeı kelin bedireıe qarady. Aqpan áıeldiń qıyq kózinen sony uqty. Uqty da endi bir sóz aıtyp aradan kılikse salyp jiberýden júz janbaıtynyn sezip:

— Káne, Saǵyntaı, ne ishesizder? Maǵan mıneral sý quı. Tamaq jipsitelik, — dedi. — Ashshy sýdyń maǵan ókpesi joq. Kezinde josparyn oryndaǵanbyz, maǵan fýjerdiń birine quı. Rúmkeń dobaldaı qolymda synyp keter.

— Maqul, aǵa. Qup bolady.

— Men kúl-búlteni bilmeımin. Sizderdiń tatý-tátti turýlaryńa tilektestigimdi, mynaý qoı ústine boztorǵaı uıalaǵan beıbit, tamasha zaman qadirin túısinip, oshaq bútindigin oılańdar degendi qaterlerińe salǵaly keldim. Bas qurap, shańyraq kóterý, tútin tútetý, túsinisip til tabysý — qıyn. Al ony buzyp, qara qazandy qaq bólý — ońaı. «Semá da — memleket», — deıdi emes pe? Ony da aqyl toqtatqan ǵana basqaryp, bútindigin saqtaıdy. Mine, men kórip otyrmyn: táp-táýir, turmys quryp, jyp-jyly uıa jasap alypsyńdar. Til-kózden saqtasyn! Uzaǵynan súıindirsin, qaraqtarym. Sol úshin mynaý tosty ishelik, — dedi Aqpan aptyǵa, eki márte umsynǵan kelindi sóıletpeı kıip ketip.

Kári, jas demeı, qatty razy bolǵan adamyna esh rıasyz eljirep, aqyn janymen «aınalaıyn» dep qalbaqtap qalatyn Saǵyntaı bul joly úrdisinen jańylyp aǵa aldynda sál irkilip, ıba saqtap rúmkege sý quıyp alǵan edi; Aqpan fýjerine soǵystyryp:

— Aınalaıyn, aǵataı, raqmet. Myna sózińizden keıin ólsem armanym káne?! — dep quraq ushty.

Aqsary júzi qýaryp, qus murynnyń juqa sarǵysh shuǵadaı jelbezegi jelbirep barady. Aqpan túksıip: «Óı, kelinmen nege soǵystyrmadyń? Bu qaı qylyǵyń? Kelgen kisini arqalanyp áıelin jerge qaratqan erkektik pe? Ol malǵunnyń ádeti. Qaıta bedelin túsirmeı, abyroıyn asyryp otyrmaısyń ba?» — dep qabaǵyn shytyp qaldy.

Tabıǵatta nóserli qatty jaýynnyń da qaıtymy, basylýy tez. Ashý da sol taqylettes qoı. Álgindeı bolmaı Aqpan kóńilinde Saǵyntaıǵa degen aıanysh oıanyp, názik jannyń dármensiz keıpine uzaq qaraı almaı sál tamaǵyn kenep, fýjerin kelin rúmkasymen soǵystyryp, ortalaı ishti. Qýyrdaqtan aýyz tıip, ne bir úzip nan salmaı araq ishken adamnyń rásimimen judyryǵyn ıiskep: «ym...» — dep yńyrsyp qoıdy.

— Aqa, tamaq alsańyzshy, — dedi Saǵyntaı aqyryn kúńk etip.

Aqpan tómen túsken basyn kóterip, kelinge — bir, sonsyn Saǵyntaıǵa bir alıa kóz tastady: doǵal muryn, súıekti kelinshek surlana, kirpik qaqpaı bedireıe qalypty da, jigit shyn nıetimen eljireı, býy burqyraǵan qýyrdaqtan qarpı asap, erkin otyrýyna tileýlestigi japalaqtaǵan janarynan sezilip tur. Oqý taýysyp qalalyq adamǵa aınalsa da, dalalyq jannyń qonaqqa degen keń peıilinen ajyraı almaı, ylǵı kóptikti, dyrdý-dýmandy ańsap elegizip júretin aýyl jasynyń raıyn tanyta qaraıdy. «Áke-shesheń ǵoı seniń qala kisisi bolaryńdy bilmedi. «Dám, yrzyǵyńdy ózińnen ǵana emes, tóńiregińnen aıama. Óle ishkenshe, bóle ish», — dep buǵanań qatqansha sanańa quıa berdi. Sonyńa baǵyp ushyp-qonyp, kelinge jaqpaǵansyń ba? Iá, kelin qalalyq. Jetim ósken. Keıin tıyn qadirin túsingen, basyn qurap úırengen. Seniń ańqyldaq mineziń, shashpalyǵyń oǵan jat. Mine, osy jerden ekeýiń til tappaǵansyńdar. E, inim-aı... Teńińdi taýyp qosylmaǵan ekensiń de. Aı dalada júrgen asaýdyń ózin atamyz qazaq jetip baryp ustamaı, aqyryn jaqyndap, baspalap, «ták-táktep», moınynan sıpap, jalynyń astyn qasyp etin úıretip noqtalamaýshy ma edi? Bul adam ǵoı. Haıýan ekesh, o da jyly-jyly sóıleseń ǵana ıińe kónedi. Sen arsyń-gúrsiń jetip, tegi ushyndyryp tyńǵansyń.

Tipti anaý qyzmettes jigitterdiń de kóbi seniń minezińe kúledi. Sony sen sezemisiń? «Aınalaıynyń» óz aldyna, qatty yrzalansań áıel, erkek demeı elpildep qushaqtaı súıýge áýessiń. «Saǵyntaı kisi qutqarmaıdy, qýyp júrip súıedi», — dep kúlisedi. Ol minezdi qaıdan taptyń? Dalada da, qalada da joq qoı? Árıne, sen ony keı jazýshy, aqyndardan kórdiń. Solarǵa elikteýiń, ári ózińniń elgezek, aq kóńildiligiń. Menen ǵana osy qazir yǵystap, shydap otyrsyń. Sál jyly qabaq tanytsam — tizginińnen aırylasyń-aq, Kelindi de elpildete kóterip, erkeletip tóbeńe shyǵaryp alǵansyń da, endi ábden qajyǵansyn túsirem dep ıt-áýresiń. Ońashadaǵy erkeligin kisi kózinshe de tanytqanda abyroıdan aırylyp, tilge keldiń...»

Aqpan kóz astynan aqyryn kelinge qarap, janary túıiskende tiksinip júzin taıdyryp aldy. İspek qabaqqa muz qatyp, yzǵar shashyp qalypty: «ólispeı berispeımin. Degenime kóndirem. Basybaıly qulymsyń. Typyr etip kór», — deıdi sup-sur júzi. «Oıpyr-aı, — dedi Aqpan titirenip, — ólimnen de júregim shaılyqpap edi. Mynaýyń bir qanbezer ǵoı...»

Ol bar pále kelinnen ekenine esh shúbálanbaı, endi óziniń seskengenine kúıindi; kúıinish sońy qyzba, ustamsyz minezine tıip, yzaǵa ulasty. Ashshy sý ishpeı ustamdylyq tanytqanyna osy tus ózine dán razy; onsyz da qyzbalyq bir basyna jeterlik. Mine sonyń ózinde doǵal muryn kelin partızan kózinde zamatta «jaýǵa» aınalyp, Aqpan boıkúıezdikten serpilgisi kelgendeı aqjal shashty basyn jerden kóterip, oryndyqty saqyrlata shalqaıdy. Sol sát qarsyda otyrǵan Saǵyntaı júzinen úreı shalyp, óziniń bir nárseni búldirýge oıysqanyn sezip qalt toqtady; sonsyn qysqa, jýan moıny burýǵa kelmeı kelinge búkil denesimen osharyla buryldy.

Kelin tistenip, qıyq kózinen ýdaı zár shasha mizbaqpaı qadalyp kútip aldy. Tik minezdi Aqpan osyndaı ózine múlde qol emes, tipten jaratylysyna jat jumys tapsyrǵan bastyǵyna yzalana ishinen ońdyrmaı bir sybady. Sonaý soǵysta qandaı mindetti de qaltqysyz oryndap úırengen Aqpan beıbit ómirde de «Qolymnan kelmeıdi», «istemeımin», — dep qarsylyq bildirmeıtin minezine baǵyp, bitýajalyqqa kóne salǵan ózine de yzaly.

Soǵys tirligi bólek. Onda jaý anyq. Barasyń da qyrasyń, ne ólesiń, ne tiri oralasyń, ne «til» alyp qaıtasyń. Al, mynaý ne? Kináli kim? Tipti onyń da qajeti az. Ól, tiril, ókpe artpaı, ekeýin bitistirýi kerek.

Jigitti áıelge me, joq álde áıeldi jigitke jyǵyp beresiń be? Olardyń aldynda artıse oınaımysyń, marapat sóz sóıleımisiń, ursamysyń, óleń aıtamysyń, bıleımisiń, ıtshe úremisiń, mysyqsha mıaýlaımysyń, áıteýir ne isteseń de tatýlastyrýǵa tıistisiń. Fokýs kórsetip túıeniń qumalaǵyndaı temir shar jutamysyń, karta oınaımysyń, ashamysyń, óńeshińe pyshaq suǵamysyń — tek eki jaqqa da jaǵar amal tap. Birin asyryp, birin jasyrmaı tarazynyń basyn teń usta. Óz basyńnyń qadir-qasıetin bir sátke umyt. Qalaı jarastyrǵanyńdy tiri pende suramaıdy. Áńgime nátıjesinde ǵoı. Sen bitýajasyń...

Aqpanda aýyldyń bitýajasy qarttarynda ǵana kezdeser ınabat, meıirli jylylyq, salmaqtylyq, árıne atymen joq. Erli-zaıyptynyń aldyndaǵy qazirgi jan qubylysy biraz bedelin jeńildetip jibergeni de anyq. Áıtse de onyń maıdandaǵy erligi, dańqty partızandyǵy belgili jazýshylardyń shyǵarmalarynda kórinip, óziniń estelik áńgimelerinen de elge jetip máńgi muqalmas maqtanyshqa aınalǵan. Minezi men isi saı órligi de talaıdyń tańdaıyn qaqtyryp júrgeni, ańyzǵa ulasqany bar. Sonyń bári jas oshaqtyń basyna kóship kep, sál-pál ersi qylyǵyna aqaý túsire qoımaǵany kámil. Bul Aqpan ǵoı. Dáp osy jerde dúrdi-araz eki jasty biraz balaǵattap turyp ketse ne isteısiń? Oǵan qaı minez de jarasymdy. Al, mynaý ustamdylyq tipti Aqpandy syrttaı ǵana biletin kelinge de qyzyq, kútpegen jaı. Áne, ol túzelip otyryp, aldyndaǵy shaǵyn tárelkege qýyrdaq salyp, nanǵa qosa qarpyp asap jatyr. Saǵyntaı da moınynan bir aýyr júk túskendeı jeńildenip, kúlimdeı úsh rúmkige sý quıyp qoıdy. Qylpyldaǵan ótkir pyshaq júzinen aman ótkenine qýanyshty tárizdi.

— Kelin shyraǵym, ózińiz as isteýge sheber jan ekensiz. «Bir kún qolynan shaı ishkenge — myń kún sálem» — deıdi atamyz qazaq. Dámińizge raqmet, sálemat bolǵaısyz, — dedi Aqpan stoldan eńsesin kóterip. — Men sizderge, tamaq izdep kelmegenim kámil. Ashý — dushpan, aqyl — dos. Dámesh qaraǵym, sen mynaý balaǵa bir ashýyńdy qı. Oshaq quryp, tútin tútetý, jyly uıanyń shýaǵyn sóndirmeı ustaý — qıyn, ekiniń biri pendeniń mańdaıyna mundaı qasıetti jazbaǵan ǵoı. Qara qazandy qaq bólip, shańyraqty ortasyna túsirý — ońaı. Ony áýmeser de isteıdi. Oǵan aqyldyń da, kemeńgerliktiń de qajeti joq. Seni men sóz baǵdaryn uǵynar jas jan dep keldim...

— Beker aıtasyz, aǵa, — dep Dámesh kelin shańq etip, Aqpan ýájin bólip jiberdi.

Ómiri bireýden «sen ótirikshisińdi» estimegen Aqpan qapelimde ne derin bilmeı túıligip qaldy.

— Sózińizdiń «pissimellasyn» birden maǵan arnap, «bir ashýyńdy qı» deýińiz meni kinálaýyńyz. Bárin búldirip jatqan men ekem ǵoı. Ras, «qara qazanymyz qaq bólinip», «shańyraǵymyz ortasyna túspegenmen» búlindi. O da meniń «áýmeserligim».

— Qaraǵym, Dámesh, sózge qonaq berseıshi. Men Saǵyntaıǵa da urysqaly otyr edim, kıip kettiń ǵoı.

Kelin julqyna ornynan turyp qazandyq qasynan sháınekti ákep sart etkize ústel ústine julqyna qoıdy. Shyny-aıaqty syldyrlatyp, kógerip-sazaryp Aqpanǵa buryldy da:

— Siz, myna inińizdiń kim ekenin bilemisiz? Joq. Endeshe bitýajashy bop ne aıtpaqsyz? Bul — podles. Bul... Bul bar ma — svoloch! Jelókpe... Zymıan! Aqynmyn deıdi eshe... Jaǵympaz, jádigóı. Jumystan keıin eki saǵat keshigip kelýdi shyǵarypty. Men ony óıtip taltańdatyp qoımaspyn. Ákesin tanytam. Eki aıaǵyn bir etikke tyǵam». «Aınalaıyn...» «Aıym da, kúnim de sensiń, Dámeshjan» dep júrip, tegin keshigedi deımisiz? Znachıt, meniń kózime shóp salyp qydyrady. Áı, quıyrshyq, káne myna aǵanyń kózinshe osynymdy ótirik deshi, á? — dedi.

— Oıbaı-aý, Dámeshtaı, júz ret aıtpadym da? Instıtýtte stýdenttermen kezdesý boldy ǵoı. Aqpan aǵa da biledi.

— Al, ótken aptanyń sársenbisi kúni she? Onda da «kezdesý» me? Saz bettenip ótirik aıtýyń jetpedi me? Taǵy ottashy káne tyńdaıyn?

Kelinniń qara tory júzi dolyra isinip ketken. Saǵyntaı shyr-pyr. «Sheteldik jazýshydan ıntervú alyp, sózin plenkige jazdyrdym. Meımanhanasyna shyǵaryp saldym. Taksıletip jettim ǵoı, Dámesh-aý, qaıdaǵyny aıtyp kúıdirmeseıshi. Aınalyp qana keteıin-aý, jazyqsyz jazǵyrasyń. Men de adammyn ǵoı», — dep jónedi.

— Áı, súmelek, men seniń shaıtanyńdy qaǵyp alam. Svoloch! Idıot! Mraz! Intervú deıdi eshe...

Aqpan Saǵyntaıdyń unjyrǵasy túse jasyp, mynaý sumdyq sózge ashynbaı jaýtańdaı buǵa bergenine ábden kúıinsin; sabyrlylyqtan aıyrylyp, qany basyna teýip shıyrshyq atyp barady. Doly kelinniń sózi súıekten de ótken, mıǵa tıip shekesi solqyldap ketti. «Shyn azamatty túzde emes, úıde kór», — deıtini osy ma? Qatar qurbysyna syıly myna bala máńgúrt bolǵan ba, nemene?» — dep oılap dal. Aqyry shydamy taýsylyp. Aqpan bitýajalyqqa kelgen úlkendiginen jańyla bastady. Kóziniń aq eti qyzyl tamyrlana ornynan atyp turdy:

— Áı, atańa naǵylet! Er me desem — ez be ediń! Osy otyrǵan jerińde shyqshytyńnan bir qoıyp qyljıtaıyn ba, á? Áı, mynadaı kók ezý qatynmen bir tósektiń astynda pyryldap jatqansha ólmeımisiń! Tiri óliksiń ǵoı-eı? Men mundaı áıeldiń aýzyn áldeqashan baqadaı ashtyrar edim. Sen osy qatynmen endi birge júrdiń bar ma betińe túkirem! It-shoshqa! Kózin qurt, ne óziń qury! «Svoloch! Mraz! Idıot» degen tilin neǵyp julyp almaısyń-eı? Búıtken aqyndyǵyńnyń aýzyn!..

Aqpannyń aqyrǵan daýsynan shoshyna, qazandyqqa qaraı úreılene sheginip, ne isterin bilmeı úrpıgen kelinge ol tiktene bir kóz tastap úıden shyǵyp jónedi. Aýla ishi qara kóleńke bolsa da, kórshi-qolańdar jınalyp eleńdesip qalǵandaryna, Saǵyntaıdyń «aǵataı, toqtashy» dep júgire ilesip daýystaǵanyna qaırylmaı qaqpanyń esigin sart urdy. Sonan ol ashý ústi kólikke minýdi umytyp, uzaq júrip úlken kóshege jetip taksıge otyrdy.

Ertesine bastyq renish bildirip: «Qosa ma desem birjola aıyryp tynypsyń ǵoı», — dedi. «Áı, bitýajalyǵyń ózińe. Meni ondaıǵa endi jumsama. Sottalyp ketem», — dep zekip tastady...

* * *

— Áne, qala da kórindi. Aqa, jettik mine, — dedi qarsy oryndyqtaǵy jigit onyń oıyn bólip.

Aqpan uzaq oıdan serpile basyn jerden kóterdi...

1984 j.

---