InfoHub Logo

«Aq jol Qazaqstan» gazetiniń tilshisi Roza Yntyqbaevamen áńgime

Ómir órnekteri

... Kezinde Mańqystaýǵa eshqandaı da romantıkamen barǵam joq, meni onda turmys qýalap bardy. «Aqsha taýyp, úı satyp alam» dep oıladym. Biraq adamnyń taǵdyry degen qıyn ǵoı. Onda barǵannan keıin burǵylaý stanogy buzylyp qaldy da sodan pálenbaı jyl tarıfpen otyrdym, túk te aqsha tapqam joq. Báribir ómirime, júrip ótken joldaryma rızamyn: basym aman, baýyrym bútin, qolymdaǵy qaǵaz-qalamymnan aırylǵam joq, eń basty baılyǵym sol...

— Temirhan aǵa, sizdiń biraz ýaqyttan beri úıde otyrǵanyńyzdy bilemiz. Áńgimeni qalaı jumyssyz qalǵanyńyzdan bastasaq...

— Ol ras, mine, alty aıdyń júzi boldy, úıde jumyssyz otyrmyn. Kezinde Jazýshylar odaǵynda ár túrli jaǵdaılar boldy. «Bazar joq» deıdi, shyn negizinde, ol bar, biraq Jazýshylar odaǵyna qyzmet etip otyrǵan joq.

— Túsinbedim. Qandaı bazar?

— «Aıakóz» degen bazar. Ol — solardyń adamdaryna jalǵa berilgen Jazýshylar odaǵynyń jeri. Kelisim-shart bolǵan, qol qoıǵandardyń ishinde ózim de barmyn. Sodan bizge mıllıondaǵan aqsha túsýi kerek edi, biraq túspedi. Býhgalterıadaǵylar bilmeıdi, joǵary turǵan basshylardan surasaq, «seniń onda jumysyń bolmasyn» degendeı áńgime aıtty. Nurlan Orazalın ózimniń dosym edi. Osyndaı belgisiz, kúmándi nárseler kóbeıip bara jatqannan keıin ekeýmiz sózge kelip qaldyq.

— Sodan óz kandıdatýrańyzdy Odaq hatshylyǵyna usyndyńyz...

— Ol bir bastyq bolǵym kelgennen emes, «álgindeı dúnıelerdi jazýshylardyń óz ıgiligine jumsaıyq» degen nıetten týyndaǵan áreket bolatyn. Biraq qalamdastarym múlde basqasha oılaıdy eken. Bularǵa meni bastyq saılamaǵany úshin emes, ózderine tıesili múliktiń, ıgiliktiń qoldy bolyp ketkenine eshqandaı jany ashymaıtyndyǵy úshin ókpelimin. Sóıtip, birinshi hatshylyqqa óte almaı qaldym. Oǵan ókingen de emespin. Óıtkeni, qolymda qalamym men qaǵazym bar. «Jumyssyz qaldym-aý» degem joq, dál sol ótken kúnniń ertesinde óleń jazýǵa otyrdym.

— «Qoldy bolyp ketken» ıgilik tek bazar ǵoı sonda?

— Bazar az ba? Bazar ketkennen keıin boldy ǵoı. Sodan túsken qarajatqa shyǵarmashylyq úıdi jóndeýge tıis bolatyn, sosyn jumyssyz júrgen adamdarǵa aqsha tóleý degen sıaqty basqa da pálenbaı tarmaqtan turatyn mindettemeler bar edi. Sol kelisim-shart ushty-kúıli joq boldy, aqsha ol zym-zıa... «Kórdim-bildim» degen adam bolsa, neǵyl deısiń. Sodan Nurlanǵa «Meıli, tólemese, tólemeı ketsin, áıteýir el-jurttyń aldynda ózimizdiń arymyz taza bolady ǵoı, sotqa bershi» dedim. Bermedi ǵoı. Men sodan kúmándandym.

Sosyn «Meıir» degen seriktestikke de Odaq ǵımaratynyń úlken zaldary, býfeti, meıramhanasy jalǵa berilgen. Olar aı saıyn úsh myń dollar tóleýi tıis-tuǵyn. Úsh jylǵa jýyq paıdalandy, úsh myń dollar túgili úsh tıyn tólegen joq. Osynyń bárine qalaı janyń kúımeıdi. Al, jazýshylarǵa ǵoı báribir, selt etpeıdi ǵoı, selt etpeıdi. Tipti meni «batystyq toptan», «Nurpeıisov pen «Pen-klýbtyń» adamy» deıtinder de bar. Men Nurpeıisovpen bir ret jeke otyryp sháı ishken adam emespin. Odaqta alty jyl istegenimde Núrpeıisov meniń aldyma bir-aq ret keldi. Onda da kitaphanada turǵan Anatolıı Kım deıtin jazýshynyń kitabyn alyp ketti. Boldy. Eshqandaı qatysym joq, alaıda, ony da, onymen aıtysyp júrgen adamdardy da jaqsy kórem, qurmetteımin. Óıtkeni, árqaısysy — ózinshe klasık. Biraq nege ekenin bilmeımin, osy kóptegen qalamgerlerdiń arasynda ejelden kele jatqan, qara jurtta qalyp qoıǵan bir byqsyq áńgimeler kóp. Ýaqyttyń ózgerip, ákesiniń qunyn keshetin zaman keldi. Al, bular bolsa, el-jurt, jer, til týraly aıtýdyń ornyna baıaǵy aıtys-tartyspen áli júr.

— Sonda ol aıtys-tartys nege baılanysty? Rýǵa, júzge me?..

«Jazýshylardyń arasynda traıbalızm tunyp tur» dep taǵy aıta almaımyn. Degenmen, belgili bir toptardyń bar ekeni ras. Mysaly, batys deıdi. Sondaǵysy — «Pen-klýb». Biraq onda basqa da júzdiń jigitteri júr. Demek, bulardy qurtyp júrgen — «Men myqtymyn. Men birinshimin. Menen keıin turýy kerek» deıtin egoızm. Osy ýaqytqa deıin «Men ekinshimin» degen jazýshyny kórgen emespin. Bári — «nómir birinshi!». Sosyn bılik basyndaǵy jigitterdiń bir ádeti — ózine unamasa boldy, ol adamnyń shyǵarmasyn iske alǵysyz etip tastaıdy. Eshqandaı shyǵarmaıdy da, moıyndamaıdy da, «chepýha» deıdi. Óıtkeni, ózi jek kóredi. Iaǵnı bir kezde ketisip qalǵan. Osyndaı nárseler meni qatty júıkeletti. Árıne, Odaqtyń nanyn jedim, sýyn ishtim, aýasyn juttym. Solaı bola tura, keıbir adamdarǵa qatty qarnym ashady. Bárine emes, keıbirine... Tipti saılanbaı qalǵanyma, ketkenime esh ókinbeımin. Bul sonshalyqty bir keremet orta» emes.

— Endeshe mundaı Odaqtyń keregi de joq shyǵar?

— Olaı dep aıta almaımyn. Jazýshylar úshin Odaq osy qalpynda da kerek. Eń bolmasa, bir mezgil baryp ketetin, aıtysyp-tartysatyn, ókpe-nazyn aıtatyn da bir jer bolýy kerek qoı. Keıde «jerleý búrosy» dep qaǵytyp jatady. Ol da durys emes. Adam qaıtys bolǵannan keıin qalaıda bir jerden shyǵýy kerek qoı. Jazýshy endi Jazýshylar odaǵynan shyqpaǵanda qaıdan shyǵady? Tipti ólgen adamdy aqtyq saparǵa attandyrý degenniń ózi — úlken mısıa... Onyń syrtynda mereıtoılar ótkizý, jazýshy shyǵarmasyn talqylaý degendeı de sharalar bar. Osynyń bári — qyrýar sharýa. Oǵan men ózim kýámin.

— Al, qyzmetten qol úzip, úıde otyrǵaly beri jalpy, ómirge, adamdarǵa kózqarasyńyzda ózgeris boldy ma?

— Joq. Bári sol qalpynda qaldy: pozısıam da, ókpem de, renishim de. Biraq mújilip kórgen emespin. Óıtkeni, osy aıtyp otyrǵan áńgimelerimniń bárin men jumys istep júrgende-aq bilgem. Ózime daýys bermegen adamdarǵa da kóńilim baıaǵydaı. Mysaly, Muhtar Maǵaýın daýys bergen joq, Ákim Tarazı daýys bergen joq. Anyq bilem. Solaı eken dep, solarmen ketisip, nemese tvorchestvolaryn balaǵattaýym kerek pe?

— Jalpy, jazýshy degen qandaı adam?

— Jazýshy degen — sen men men sıaqty-aq adam. Tvorchestvolyq jazý ústelinde otyrǵanda ǵana ol bólek... Sol kezde ol basqasha: ol — talant, ol — shabyt, ol — aqquıyn. Tolqıdy, tebirenedi, tasıdy, tógiledi, shóldeıdi, qum bolyp sýyrady, jel bolyp ýildeıdi, orman bolyp shýlaıdy. Qalǵan ýaqytta ekeýmiz sıaqty pende. Jazyp otyrǵanda ǵana ol basqasha. Eger basqasha bolmasa, jaza almaıdy. Men talanttylaryn ǵana aıtyp otyrmyn. «Alty júz jazýshynyń bári sondaı» dep otyrsyń ba, túk te ondaı emes, alpys-jetpisi ǵana sondaı... Iá, jazýshy — jazý ústelinde ǵana qubylys. Al, bylaıǵy kezde kóshede júrgen, ósek aıtatyn, bir-birin jamandaıtyn kádimgi adam. Úlken-úlken jazýshylardyń ózi qarama-qaıshylyqqa toly bolǵan. Máselen, Tolstoı Dostoevskııdi jek kórdi, Chehovty jaqsy kórdi. Áýezov, Muqanov, Músirepovter bir-birin moıyndap, bir-birine keremet bas ıip ketti deısiń be? Moıyndaǵan-moıyndamaǵan, aıtysyp-tartysqan, arpalysqan tustary da bar. Biraq «anaý jaqsy edi», «joq, mynaý jaqsy edi» deıtindeı, biz qasynda bolǵan joqpyz ǵoı. Sol sebepti de, áńgime jazýshynyń tek tvorchestvosy, halyqqa qaldyrǵan ádebı murasy týraly ǵana bolýy kerek.

— Al, sýretkerdiń azamattyǵy, adamgershiligi týraly ne aıtýǵa bolady? Ol sonda múlde bólek nárse me?

— Men «uly sýretkerlerdiń bári shyǵarmasy sıaqty uly edi, kirshiksiz taza edi. Ol eshkimge jábir kórsetpegen, asyp sóılemegen» degendi eshýaqytta moıyndamaımyn. Talant pen bıik parasat-paıymdy, adamgershilikti qudaı qatar bergen adamdar, ras, bar. Biraq óte sırek. Óte sırek. Al, ǵajap talanttardyń kóbisi — menmen, egoıst, ózinen basqa eshkimdi moıyndamaıdy. Ázir aıtýdyń qajeti joq. Keıin memýar jazam. Tipti osy meniń de tula boıym tunyp turǵan adaldyq dep otyrsyń ba? Olaı bolýy múmkin emes. Bir jerde bireýge ońbaǵandyq áreketi úshin «mynaýyń seniń ońbaǵandyq tirshilik» dep aıta almaǵandyǵymnyń ózi — úlken kemshilik. Biraq kimmen qashanǵy óıtip jaǵalasa beresiń? Odan da qudaı bergen talantymdy ıgerip, sony qajettilikke jaratýǵa, tyrysqanym artyq emes pe? Árıne, múmkindiginshe taza bolǵanǵa ne jetsin! Degenmen, oǵan óne-boıy kúshiń jete bermeıdi ǵoı. Mysaly, qarashy: bir ret bazar týraly áńgime qozǵap edim, ne boldym? Dalada qaldym. Oǵan ókinip otyrǵam joq. Biraq shyndyǵy sol ǵoı. «Ónbeıtin daý qýǵannan ósken eshkim joq...»

— Bizde únemi sol: bári keıinnen... Siz de «memýar jazam» deısiz. Al, kimniń kim ekeni nege der kezinde aıtylmaıdy?

— Aıtyp júrgender de bar ǵoı. Anaý Muhtar Maǵaýın men Muhtar Shahanovtyń Shyńǵysqan týraly aıtysyn alaıyq. Al, endi osyny qalaı túsinýge bolady?

Mysaly, men ózim Shyńǵysqandy qorǵap ta, qoldap ta sóıleı almaımyn. Ol degen — tarıh. Maqtap ta, jamandap ta eshteńe tappaısyń. Ony « túrik qylam» deý de, «mońǵol qylam» deý de orynsyz. Kim bolsa da, áıteýir tarıhtyń enshisine ketken adam. Endi kelip jerden kóterip alyp, elý metr eskertkish qoıǵanyńmen eshteńe ózgermeıdi. Bizdiń jigitterdiń osyndaı bir ónbes daý qýyp júrgenine óz basym narazymyn. Odan da búgingi sharýalarmen aınalyssa etti!

— Meniń aıtaıyn degenim — qatarlas qalamgerlerdiń kóp jaǵdaıda bir-biriniń ádil baǵasyn berýge joq ekendigi. Kóbinese artyq maqtaıdy, orynsyz dáripteıdi. Ásirese, mereıtoı ústinde... sol — eń keremet jazýshy, sol — eń keremet aqyn. Ol oǵan laıyq pa, joq pa, báribir...

— Endi dál elýge kelip jatqan adamǵa «sen ortańqol jazýshysyń» nemese «darynsyzsyń» dep qalaı aıtasyń! Ol da adam ǵoı. Jaqsyly-jamandy eńbek etip jatyr. Ómir boıy birge júrsiń, birge tursyń, qatar kele jatyrsyń degendeı... Tipti qarashy: «alyptar» dep M. «Áýezovty, S. Muqanovty, Ǵ. Músirepovty, Ǵ. Mustafındi aıtady. Men osynyń ózine bylaı túzetý jasar edim: alyp — Muhtar men Ǵabıt. Al, Muqanov pen Mustafın qansha jerden jaqsy jazýshy, jaqsy qaıratker bolsa da, alyp emes. Olar eshqashan Áýezov pen Músirepovteı klasık bola almaıdy. Qajet bolsa, ol ekeýiniń ornyna men Júsipbek pen Maǵjandy qoıar edim. Sol sıaqty, basqa da túzetýler ene beredi ǵoı.

— Al, ádebıettegi qazirgi jastardyń shyǵarmashylyǵyna kózqarasyńyz qalaı? Qozǵap júrgen taqyryby, aıaq alysy kóńilińizden shyǵa ma?

— Qazir bir óte qaıratty tolqyn kele jatyr. Jáne olar meniń kóńilimnen shyǵýǵa mindetti de emes. Bizge únasyn, unamasyn, jastar degen ózderiniń jańa sózimen, jańa sazymen, jańa áýenimen kelýi kerek. Ondaılar bar da.

— Qalaı degenmen de, ásirese, jastardyń poezıasynda kúıreýiktik, sary ýaıym, odan qalsa, jan-jaǵyndaǵylardyń bárin jaý kórý sıaqty saryndar basym sıaqty...

— Óıtkeni, zaman sondaı ǵoı. Bizge jabaıy demokratıa keldi: qalaıda bireýdi jamandaý, qalaıda kemshilik kórý degen bir sánge aınaldy. Adamdar qazir kez kelgen ýaqytta bir-birimen kelisýge emes, ketisýge daıyn. Áıteýir, sebep tapqysy kelip turady. Sol zapyran, sol ý jastarǵa da juqty. Al, odan arylý úshin biraz ýaqyt kerek. Shamaly ilik bolsa, boldy, jan-jaǵynan jaý izdep shyǵa keletin ádet paıda boldy. Tipti meniń ózimdi «Áı, ol saǵan daýys bermedi ǵoı, nege onymen ketispeısiń!» dep oqytatyndar kóp. Nege ketisem? Solaı ómir súrýge bola ma? Óıtetin bolsań, eń aldymen ózińdi kúıretesiń ǵoı. Adamdy jek kórý, óz boıyndaǵy meıirimińdi qýyp shyǵý degen — ishindegi sáýleni óshirý degen sóz. Al, sáýle óshse, ot sónse, kúl qalady. Sosyn ol burqyraıdy. Kóp adamdar qazir óziniń jaqsylyǵyn ózi tunshyqtyryp, kúlin burqyratyn júr. «Jek kórý» degen sol. Jáı ǵana fılosofıa: jek kóre berseń, aqyrynda óziń jekkórinishti bolasyń.

— Qalaı oılaısyz, qazir ádebıettiń, ásirese, poezıanyń «ótimdiligi» qandaı? El ony kereksinip otyr ma?

— Ras, poezıa Muqaǵalı men Jumekenniń, Qadyrdyń kezderindegideı oqylyp jatqan joq. Jyr jınaqtarynyń da tırajy kemip, sholtıyp, sholtıyp qaldy. Sonyń ózinde de «óleń kerek bolmaı qaldy» dep aıta almaımyn. Tipti onyń jappaı buqaralyq minez alyp, oqylyp ketkeniniń de qajet joq shyǵar dep oılaımyn. Óıtkeni, bul aýyz ádebıeti emes qoı. Ras, ekeýi de kerek. Biraq aýyz ádebıeti deıtin, ol — estrada. Ony sol qalpynda qabyldaıdy. Jáne Muhametjan men Amanjoldy bes jasar balaǵa deıin biledi. Biraq solaı eken dep, «aýyz ádebıeti keremet bolyp ketti, jazba ádebıetiniń ókilderi dalada qaldy» deýge bolmaıdy. Olardyń taǵdyry sondaı. Kóbisi keıinnen baǵalanady. Mysaly, kezinde Muqaǵalı men Jumekeńdi alaqanǵa salyp júrgen eshkim bolǵan joq. Al, qazir qalaı? Sol sıaqty, el aýzynda júrgen búgingi aıtys aqyndarynyń da aıtýǵa turatyny, turmaıtyny bar.

— Odaqta qyzmette júrgende ózińiz de biraz aıtystarǵa tórelik ettińiz ǵoı...

— Men aıtystan eshýaqytta da qashqan emespin. Óıtkeni, ol degen — ýnıkým! Ózi sózge tárbıeleıtin bolsa, tyńdarmandy óleńge qushtarlyqtyń alǵashqy baspaldaǵynan ótkizip otyrsa, onyń nesi jaman? Mysaly, anaý fransýzdar taýyq talastyryp, ózbekter bódene tóbelestirip te urpaq tárbıelep otyr ǵoı! Onyń janynda adam men adamnyń aıtysy degen qazaq pen qyrǵyzdan basqa eshkimde joq ǵajap qubylys. Men jazba poezıa ekeýin aıtysty joqqa shyǵaraıyn dep salystyryp otyrǵam joq. Árqaısysynyń óz jóni, óz ereksheligi bar ekenin aıtyp otyrmyn.

— Baǵana «memýar jazam» dep edińiz. Ondaǵy oıyńyz ne?

— Mindetti túrde bireýdi jamandaý, bireýdi maqtaý úshin emes, ózimniń taǵdyrymdy, osy ómirde kórgen-bilgenim men kókeıge túıgenimdi aıtý úshin jazam. Onyń ishinde óleń de, qara sóz de, dramatýrgıalyq dúnıeler de bolyp qalýy múmkin. Biraz jyl daıyndyq jasaımyn, sosyn múlde basqa stıl, basqa formamen kelem. Jalpy, qazirgi jazylyp júrgen memýarlardyń kópshiligin qabyldaı almaımyn. Biraq báribir kerek. Qalaı bolǵanda da, jazylǵany jaqsy, dúnıede jazylmaı qalǵany jaman...

Aqynyń jan syry:

... Meniń basymnan talaı qıyn kezeńder ótti. Úısiz-kúısiz de, jumyssyz da júrdim. Vokzaldarda júk te tasydym. Áıelim kóp nárseni túsinetin adam. Árıne, mojantopaı, aıtqanǵa kónip, aıdaǵanǵa júre beretin bireý emes, minezi de bar. Biraq qandaı qıyn jaǵdaıdy da teń bólise bildi. Odan artyq maǵan ne kerek? Osy ýaqytqa deıin ózime bir náskı alǵan adam emespin, tipti kerek bolatyn bolsa, bir dáriniń de atyn bilmeımin. Onyń bári — taǵy da sol áıelimniń arqasy.

---