InfoHub Logo

Torǵaıdan buryn oıanyp alǵan Qyzylkóz túskıizdiń astyn kóterip, tósenishtegi tekemetterdiń jyqpyl - jyqpylyna deıin túk qoımaı tintkilep jatyr edi. Bir kózi jumýly, syńar kózimen kórpeniń shetinen syǵalaǵan Myrza:

— Birdeme joǵalttyń ba? — degende selk etip shorshyp tústi de ejireıe qarady.

— Oıpyraý, bul úıdiń qandalasy qaıda ketken?—dep qymbat dúnıesinen aıyrylyp qalǵandaı abdyrap otyryp qaldy.

Tynysh uıyqtap shyqqanyna da qınalǵan túri bar. Túnimen tyr-tyr qasynyp, sıyr sáskege deıin qandala múńkigen qaq tekemettiń ústinde byrshyp jatatyn qaıran kúnin ańsaǵan sıaqty. Qaıtsyn, qazyqqa qasynyp úırengen qyrshańqy qýraıǵa da súıkenedi. Myrza jastyqtan basyn kótermesten qıtyǵyp jatyp aıǵaı saldy:

— Nurbıke!..

Tamaǵynan talshyq óte qoımaǵan tańǵy daýystyń tarǵyldanyp shyǵatyn ádeti, Vettehnıktiń jaryqshaq aıqaıynan qapsyrma esik ózinen-ózi jarylyp ketken sıaqty edi, shala uıqy Nurbıkeniń dýdar basy jyrtyqtan úrke syǵalap tur eken.

— Áı, báıbishe, yshqyryńdy aqtaryp myna qaınaǵańnyń dambalyna bir-eki bıt salyp bershi.

— Ne deıdi?!

— Qasyna almaı qor bolyp otyrǵany... Mańdaıǵa bitpegen qandala degen yrysty qaıdan taýyp beremiz!..

— Sen osy jyndanatyn shyǵarsyń! - dep Nurbıke jarty betin esiktiń jyrtyǵynan jula qashty.

Erteńgisin ezýine synyq syqpa tistep kórmegen Qyzylkóz shaıǵa shaqyrǵanda "taǵy da munysy nesi?" degendeı Nurbıkeniń dastarhanyna jatsyna qaraǵan. Túnnen qalǵan kári jiliktiń mújýirin aldyna taman syrǵytyp, kári jilikten de kártámish alqymy ımıgen qara pyshaqty qolyna ustatqan Myrza ótirik te bolsa shalqyp qalǵysy keldi:

— Balyqtaı baıtaldyń jyly - jumsaǵynan aýyzdy qaqtyń, endi sıyrdyń sińirin sozǵylaısyń, — dep ógeı shaldy taǵy da tyqsyryp, onsyz da jozy basyna sımaı otyrǵan baıǵusty onan saıyn poshyratyp qoıdy.

Aıkúmistiń ashyǵan aıran, kók aıaz kójesine de kepıetsip kórmegen kómpis aýyz, átteń kelinniń kirpıaz qoly men kir shalmaǵan kesesin jatyrqap otyrǵan da, áıtpese aldynda jarty túıe jatsa da jaıpap shyǵar edi.

— Kisi tań atpaı tamaq ishetin be edi? — dep tartynǵan boldy.

Óńsheń boq - shalaqtyń ortasynda úırenip qalǵan bas esik úıde talasyp - tarmasyp túnep qalǵan sorpa men sýyq qamyrǵa tanaýdy tyǵyp jatqan balalardyń arasyna kirip-aq ketkisi kelip otyrǵanyn Myrza sezgenmen Nurbıkeniń jalǵan namysy da qazir han tilegin de qabyldaı qoıatyn túri joq edi. Osy úıge kelin bop túskende álde bir aqynsymaqtyń zorlyǵymen sálem bergeni bolmasa mynaý bet-aýzyn jún basqan qanardaı basty qaıtyp kórgen de emes.

Úıge kisi kelse boldy, Nurbıkeniń ańdıtyny Myrza. Úlken-kishi demeı kelgen-ketkenniń qyryq jylǵy qyrshańqysyn qasyp, qyryq jyl boıy ishinde saqtaǵan qaljyńyna qaqaltyp tastap qarap otyratyn qyrsyq minezinen zapy. At ústinde júrip bireýdiń jyrtyǵyn, bireýdiń tyrtyǵyn kóregesh bop alǵan Vettehnıkke erkektiń bári naǵashy, urǵashynyń bári baldyzdaı kirgen - shyqqannyń basy men balaǵyna bir sabaq ala jip ilip jibermese kóńili kónshimeı qalatyn aýrýy. Azabyn kóteretin baıǵus Nurbıkeniń dastarhany. Bireýler elý jyl burynǵy eskirip qalǵan esesin qaıtarýǵa kelse, bireýler boqtyq estip qaıtsa da razy. Shaıdan tamaqqa, tamaqtan araqqa deıin taýsylmaıtyn qaǵytpadan bireýler jynynan aıyrylyp ketip jatady, bireýler jyndanyp ketip bara jatady. Qazany ottan túspeıtin bolǵan soń bul úıge otyn jetpeı Nurbıkeniń únemi qaryzdar bop júretini de osydan. Kún saıyn basyp jatatyn qonaqtan baıynyń qoınynda emin-erkin kerilip jatpaǵany bylaı tursyn, bir kese shaıyn mańdaıy tership, ońasha qalyp ishpegenine qaı zaman. Bastyqty izdegen jurt ta osynda kelip, bala-shaǵany qýalaǵan baıa qatyn da osy úıdi tabatynyn qaıtersiń. Áıteýir báriniń sybaǵasy daıyn: biriniń nápaqasy Nurbıkeniń asynan, biriniń múshesi Vettehnıktiń aýzynan. Solardyń biri, ázili me, shyny ma.

— Qaraǵym - aý, mynaǵan qoryqpaı qalaı qatyn bop júrsiń? — deıtini bar.

— Bu kisi kerjaqtaý ǵoı, qazaqtyń áýlıesi kim, áýeıi qaısy, qaıdan bilsin, — dep jaýapty da Vettehnıktiń ózi beretin.

Tóńkeris pen kámpeskeniń kezinde qashyp ketken, ashtyqtyń kezinde aýyp ketken biraz tútinder Altaı ólkesinen qaıtyp kelip, ata jurtym dep pushpaq - pushpaqqa jaltaqtap qona bastap edi, solardyń bári búginde kerjaq atanyp, juma namaz ben janazaǵa júgirmeıtin urǵashy baıǵus Nurbıkeniń kerjaqqa da qatysy shamaly edi. Baıǵa tıeıin dep otyrǵanda, toı ústinde tamam eldi ular - shý qylyp, tý sonaý qatynsýdyń arǵy betinen bir túnde alyp qashyp kelgen ózi edi. Aıaǵymen kelgen bul joq, aıap ákelgen ol joq. Úrip aýyzǵa salǵandaı úlbiregen jas qyzdy mástekteý kúıeý jigitke qımaı, kádesin bermek túgili ýádesin de almaǵan, aty-jónin de suramaǵan, erkektiń ıisin, tirliktiń kúıisin seze qoımaǵan bále shirkindi albastydaı basty da aldy da ketti. Áıteýir, Nurbıkeni razy qylatyn Vettehnıktiń bir qasıeti — ómiri neń bar, neń joq dep suramaıtyn. Qatyny býhgalter bolǵan soń aılyq jalaqysynyń da qansha ekeninen habary joq, kúni búginge deıin aqshanyń mórin de kózimen kórmepti - aý.

Júz kisi kelse biriniń atyn suramaıtyn, han kelse de, qaıyrshy kelse de asyn buldamaıtyn Nurbıkege Vettehnıktiń oń-terisi birdeı. Qabaǵyna qaramaıtyn, tabysyn sanamaıtyn Nurbıkeniń kisinep otyrǵany da, kisimsip otyrǵany da Vettehnıktiń de párýeıine kirgen emes.

Imıgen qara pyshaqty qyńsylatyp kári jiliktiń aq jońqasyn shyǵarǵan Qyzylkóz endi úńireıgen óńeshindegi kemik maıdy shuqylaı bastaǵanda ıtten te qyzǵanýǵa turmaıtyn mújýirdi qımaǵandaı: "osy úıdiń boqtashaǵyna da birdeme qalsyn da" degen Myrzanyń kúńkilinen tamaǵyna tas tyǵylǵandaı kekireıdi de qaldy.

— Albasty keldi! - dep sút qasyǵyn túsirip alǵan Nurbıke sıyrdaı ala mysyqpen edenge jarysa umtylyp edi, jybyrlaǵandy tiri jibermeıtin jaýyz neme jalap ta úlgergen eken, ojaýdaı qasyqpen qasqa mańdaıdan salyp jiberetindeı kúıeýine ojyraıa qarady.

— Baıǵustyń tisine syzdyq qylatyn osy úıde tyshqan da qalmapty, jurt jilik ustap aqmurt bop jatqanda ol shirkinge qasyqtyń qaspaǵyn buıyrtpaımysyń, — dep Vettehnık dastarhan basynda ózinen basqa jan joqtaı aıdalaǵa sóılep otyryp asjaýlyqtyń etegimen aýzyn súrtti. Osynyń ózimen - aq qatyn baıǵusqa qasaqana artyq jumys taýyp bergendegisi.

Qara jumys pen ystyq - sýyqtan toń bop qalǵan tomardaı saýsaqtary keseniń jıegine syımaǵan soń Qyzylkóz alaqanyna qondyryp alyp ystyq shaıdy qaýyp-qaýyp jiberdi. Ánsheıinde bulaýǵa salsań jipsimeıtin tas mańdaıy erteńgi shyqqa kómilgen tarǵyl qaýynnyń túbitti túgindeı móltildep otyr eken. Qaljasy jaqty ma, álde Vettehnıktiń qaljyńy batty ma, áıteýir jaratylysynan beri kórmegen mynaý sypaıy sıapattan ábden balqyp otyrǵan sıaqty.

Bótenniń aty bóten - aý. "Óz úıim - óleń tósegim" degendi tuńǵysh ret esine alǵan Qyzylkóz, Nurbıkeniń qalampyr qatqan aqsúıek shaıyna Aıkúmistiń shalabyńdaı kóni qanbaǵan soń dalaǵa jurttan buryn shyǵyp ketip edi, Vettehnık ile-shala qýyp jetkende áldekimdi rahattana boqtap, aıyzyn qandyra jelkesinen sybap júr eken.

— Óı, ákeńdi!.. Tanymaıdy - eı! - dedi.

— Aqyry boqtaǵyń kelip tursa kózi bútin bireýdi tappadyń ba. Soqyr jaǵyńda turyp pa ediń, álde ońtaıynda turyp pa ediń?

— Qatqany kórmesin be! Óı, ákeńdi!.. Qaıtyp kórmeıtindeı bop bara jatqanyn qarashy!.. Jetpis jetińdi!..

Qyzylkózdiń jynyn qozdyrǵan Jotabaıdyń Shoqyrbasy eken. Óń - terisin adastyryp jurttyń kóńili úshin eki-úsh kúıdi tyqyldatatyn qolynyń jol jorǵasyna bola Soqyr Esjan atanyp, sonyń ózine jalǵandy jarylqap tastadym dep bir sabaq jipke deıin jurtqa mindet qylatyn salyǵy bar. Qyzylkózdiń boqtyǵy jelkesine batqandaı artyna oqyraıyp bir qarady da aýyl ıtine aıbar qylyp ustaǵan qaraǵaıdyń qý butaǵyn qasat qarǵa syńsyta qadap tura jóneldi.

— Bul ıt sabannan da saraı turǵyzatyn shyǵar! — dep Qyzylkóz boqtyǵy taýsylyp qalǵan soń jetpis jetiden ári asa almaı qashanyń aýzynan toqtady. — Bútin nárseni búldirip, yrsıtyp ketkenin kórdiń be!..

Sharýasy boldy ma, álde shaıdyń ıisin sezdi me, áıteýir Shoqyrbas osy úıge bir kelýin kelgen, esik kózindegi kókala Dórbinnen jasqanyp, kıip-jaryp kire almaı, úıden eshkim shyqpaǵan soń sharbaqtan bir butaqty sýyryp jatqanda Qyzylkóz shyǵa kelgen. Osyny ishteı topshylap turǵan Vettehnık sharbaǵynyń yrsıyp qalǵanyna emes, bireýdiń aýlasynan ańdýsyz jatqan shyrpy kórse ile ketetin sýmaqaı qoldyń nahaldyǵyna keıigisi kelip edi, bir-biriniń mindetin aýyrsynbaıtyn, aýlasy turmaq ambaryna qulyp salmaıtyn aǵaıyn arasyna Altaı ólkesinen jarym kerjaqtarǵa ilese araq pen urlyqtyń da aýyp kelgeni esine túsip, Shoqyrbastyń qolynda jalǵyz taıaq emes, jalǵyz atynyń ketpegenine qýandy.

— Osyny da úı dep... Osy da úı me?! — dep Qyzylkóz aýlanyń túkpir - túkpirin tintip júr eken. — Birdeme shashylyp jatpaǵan soń, birdemege súrinip jyǵylmaǵan soń bul da úı bolyp pa!..

Sharbaqtyń úńireıip qalǵan jyrtyǵyn jamaı salýǵa eń bolmasa sabaýdaı shybyq tappaǵan Qyzylkóz Vettehnıkke tańdana qarap shyrt túkirdi. Tósegińnen turmaı jatyp shirenip ediń, seniń de artyń belgili eken ǵoı degendeı.

— Bul ıtter qalaı kún kórip otyrǵan? — dep boqtamasa da tańnan bergi esesin bir qaıyryp tastady.

Basyndy qalaı bursań da mańdaıyńdy aǵashqa soǵatyn Buqtyrmanyń bytqylynda turǵandaı, bireýdiń quntsyzdyǵyn sógetin Qyzylkózdiń de reti joq edi. Soqyrǵa deıin sálemin almaı, syńar kózimen oqshyraıa bir súzip: seni qaıdan kórdim degendeı kisige de sanamaı ketkenin áli keshire almaı turǵany.

— Óı, ákeń!.. Tanymaıdy eı! — dedi taǵy da.

Qyzylkózdiń qapa bolatyn da jóni bar edi. Shalǵynyna atan shalynyp jyǵylatyn muqym Altaıdan týlaqtaı jer tappaǵandaı shóp shabamyn dep bir kelip, soqyr turmaq taǵynyń ózin adastyratyn esik kózindegi qalyń nýdan buraý tappaǵandaı jer túbinen otyn izdep eki keletin, jetpis jeti atasynan beri súıkenisip kórmese de juraǵatshyl bola qalatyn qazaqta qaryn bóle az ba. Zaımkedegi jalǵyz úıge sálem bergenine de hanǵa qamqa, qatynǵa qalja baılanyp kelgendeı jarylqap tastadym dep buldanatynyn qaıtersiń. Myń jyldyq qudasyndaı qıqıyp kelip, qısaıyp jatyn bosaǵasyn bosatpaıtynnyń biri osy Soqyr Esjan edi. Qatyq berseń qaımaǵyńnan dámetetin, qasynyp otyryp ta qatynyńa kóz qysatyn súıkimsizdiń de kisi bola qalǵany Qyzylkózge qatty batqany! Bireýdiń sharbaǵyn qasaqana syndyryp, kózge shalynyp qalǵan soń qysylǵannan zytty ma, Qyzylkózge báribir edi. Qyzylkózge keregi — jalpaq eldiń ortasynda turyp ta jalǵyzsyrap qalǵanda Soqyr Esjan aınalyp kelip qolynyń ushyn ustatyp ketse de kisi bop qalatyn edi. "Qaladaǵynyń bári ıt!" — dedi. Jetim úıdiń murjasynan basqa tútin kórmegen saıaqqa bes úı de qala. "Buldaǵanyń bir samaýyr shaıyń shyǵar. Túkirdim seniń shaıyńa!". Attyń aram terine de jetpeıtin myna turǵan zaımkeden uzap ketkenine de ókindi. "Óı, ákeń!.. Men osynda nemenege keldim eı?!"...

"Osy ıt bolmaǵanda!.." Qora aýzynda qysyr qunajynnyń sýǵarynan ıis alǵan qanaǵatsyz buqadaı álginde ǵana shylymyn tanaýynan shıratyp, yńyranyp turǵan Vettehnıktiń qaqpadaı jaýyrynyn da tappaı qaldy. Tapqanda da qıratary shamaly edi. Qaraıǵanda qatynynan basqany tyńdaı bermeıtin tońmoıyn Qyzylkóz, ne pálesi baryn, áıteýir osy Vettehnıkti kórse – aq qursaqtan bergi qaryzyna boryshtar bolǵandaı aldyna túsip borsańdaı jóneletini bar. Myrzanyń pysynan jasqansyn, Óteý dese o basta-aq óti jarylǵandaı kirjıe qalatyn ádeti edi, soǵan da tóbesi kóriner me eken degen úmitpen eki ortadaǵy qısyq soqpaqty ańdyp edi, kir kepeshin mıqıta kıip alǵan meshel baspanasy miz baqpaı melshıip otyr eken. "Aldyn ash ıt kesip ótpeıtin, qazanyna qaq turmaǵan bul neme de buldanady á?!".. Keshegi spırttiń áseri me, ish qatparynda máıek tilegen qańyltaq bir diril de bar. "Qap, Maǵrıpanyń syrasy da pisip qalyp edi - aý!.."

Mal men bal qazaqtyń qotanyna qatar sıǵan ba, ózimnen basqa tiri pendege kiriptar emespin deıtin Qyzylkóz keıde aralastyq úshin bolsa da kerjaqtarmen alys-berisin dánekerlep qoıatyn: áıteýir quryq ustaǵan soń aıdaǵanyńnyń azy ne, kóbi ne, bireýdiń aqsaq - toqsaǵyn, bireýdiń buzaý - torpaǵyn tabynǵa qosyp alyp, ara-tura kózine túskende ǵana ysqyryp qoıyp jata beretin, aqy-pulyna bala-shaǵanyń aldanyshy dep kókónis pen jylǵa jeter bal syranyń jemin aıtqyzbaı - aq ózderi ákelip tastaıdy. Ashytqan balsyrasy ózinen de tátti bolǵan soń Aıkúmistiń qabyna jetpeı Maǵrıpanyń qazanynda qalatyn usaq-túıektiń uzyn - yrǵasyn Qyzylkóz de eseptegen emes. Eki jyl erkek kórmegen keriskedeı qysyr kelinshektiń qoınynan da tápi bal syranyń dámi qandaı ekenin Qyzylkózdiń ózi bolmasa, basqa jurt tatyp kórdi me eken?..

Qulynsyz turǵan kilettiń esigin qymtaımyn dep bas suǵyp edi, yrsıǵan adalbaqanyń ashasynda jańbyrly kúngi qý butaqqa jarmasqan qarǵalardaı solbyraıyp kúzdikten qalǵan sıyrdyń synyq jambasy, soǵymǵa dep áketken tý bıeniń bir aıaqqa jeter-jetpes jurnaǵy ǵana qalypty. Jylqynyń jaıasyn qımaı, sińiri qyryq jyl súıretken kebistiń kónsirisindeı qaqpysh bop ketken sıyrdyń kári jiligin buldaǵanyn Qyzylkóz qaperine de alǵan joq, adalbaqannyń bosap qalǵanyna ókindi: "bulardyń tamaq jeýden basqa jumysy joq pa?!" — dep Vettehnıkti taǵy da bir sógip aldy. Jeıtin aýyzǵa túıe tyqsań da az tyǵyn, baqqanǵa jetim toqty da kóp shyǵyn. Tańnan taýyq qonaqtaǵanǵa deıin tamaq ańdıtyn jataqtardyń yndynynan jalmaýyzdyń aranyn kórgendeı, taǵy bir tuıaqqa pyshaq taıanyp turǵanyn sezdi de kiletten qarny ashyp, qyltıyp shyqty.

Qora ataýlyny túgel tintip, úıdi úsh aınalyp shyqqan, ómiri boq kúreýden basqa túk kórmegen baıǵus qaıtyp kep taǵy da sıyr qorada tur edi. "Oıpyrmaı, ıt - aı, osyǵan ózin qamap qoıar ma edi!.." Saǵdary men tezegi aralas sarsidik qatpar-qatpar muz bolyp tóbeni túrte bastapty, ár jerden sylp-sylp tańdaı qaqqan jazǵa salymnyń sarala tamshysy sarkidir qatynnyń jelimqaptan edireıgen búıen emshegindeı burysh-buryshqa dińkıtip -dińkıtip tomar úıip qoıypty. Adamnan kóri malǵa jany kóbirek ashıtyn Qyzylkóz jalma - jan bosaǵada súıeýli turǵan lám men kúrekke jarmasqan...

Akter, kók ter bolyp býsanyp alǵan soń keýdesi kórikteı jelpinip, kádimgideı adam bolyp qalǵan Qyzylkóz bylaıǵy dúnıeni umytty, úsh dúrkin kelip, qıylyp shaqyrǵan Nurbıkeniń túski tamaǵyna da barǵan joq.

— Mal kórdik deıdi!.. Mal baqtyq deıdi!.. Erteń qyı qyzady, baýyrynan ystyq, ótse saýlyq ish tastaıdy. Bettehnıkpin deıdi eshe!.. Jegende sondaı! — dep bet-aýzyn durystap jattap ta úlgermegen "kelin shyraǵyn" tarpa bas saldy.

Basqa turmaq baıynan baqyraýyq sóz estip kórmegen Nurbıke bir qap júnniń jyqpylynan shaqyraıa qalǵan sýyq janardan qatty shoshyp, jemtigin julmalaǵan ashqaraq aıýdaı arpalysqan Qyzylkózdiń kúrkirinen saýlyq turmaq býaz bolsa Nurbıkeniń ózi de ish tastap ketkendeı edi, turǵan boıda kúrekpen jatqyzyp jiberetindeı jansaýǵa dep "kelin shyraǵy" tura qashty.

Ózimen ózi kúbirlep júrip, kúńkildep álde kimderdi sógip júrip qoı qoranyń qyıyna deıin oıyp tysqa tasyp úıdi de ýh dep biraz dem alǵan. Sonaý qashqyn kezinen qalyp pa edi, álde qatyn alǵanda kıip pe edi, ony ózi de bilmeıdi, áıteýir jatsa jambasynan, tursa ıyǵynan túspeıtin sholaq tony men qyl sasyǵan sýyr qulaqshynyn taýyp kıdi de on saýlyq, qasqa sıyr men qyzyl torpaqty ashyq sharbaqqa qamap, shóp shashty, jem naýasy qumalaqqa tolyp qalǵan eken, sybyrtqymen tazalap, irgege tóńkerdi de qonjıa kep otyrdy. Sonda ǵana "qudaı qosty" deıtin qosaǵyna áýelde qul bolyp qolyna kirgeni esine tústi. "Áı, bul ne sor?" Osy meniki ne sor?!".

---