InfoHub Logo

poves

1

Taý.

Orman.

Shatqal túbinde jylandaı ırelendegen jińishke aqjolaq tuman; tuman astynan kókjasyl shyrshanyń, qýarǵan qaraǵaılardyń ushar basy soıdıyp-soıdıyp tesip shyǵyp tur; tuman astynan tunshyǵa qumyqqan sý saryny estiledi. Tek ózenniń bir qalypty baıaý saryny, baıaý esken samaldan dúr silkinip, marjan tókken aǵash japyraǵynyń sybdyry ǵana bolmasa, tańǵy seldir tumannan, tańǵy shyqtan taıga áli uıqyly-oıaý maýjyrap jatyr. Álde qaıdan muńdana sozǵan maral daýsy talyp jetti.

Tańǵy shyq, tańǵy seldir tuman jar jaǵasyndaǵy jalǵyz úıdi de tumshalap, tunshyqtyryp tastaǵandaı edi; taqtaıdan jasalǵan sańylaýsyz qorǵany, taqtaıdan jasalǵan tas sańyraý sur qaqpasy melshıip, selt etpesten únsiz jatyr. Úı irgesinde qorshalmaǵan shaǵyn ǵana baqsha, úı irgesinde jalpaıyp, esik - terezesin ys basqan meshel qara monsha tur, onan ármenirek, jar jaǵasynda tońqaıǵan qara - qojalaq eski qaıyq qaraýytady. Tiri maqulyqtan, jylap aqqan kishkentaı týma basyndaǵy óli júni túspegen jaýyr torsholaq at qana; ony ári tusap, ári arqandap tastapty, tyraqy janýar sozylyp, tóńiregindegi qýraı basyn shalǵan bolady; biraq shóp deıtin shóp te joq, ylǵı bir jerge arqandaǵandyqtan mańaıdyń oty qashyp, tuıaq janshyǵan syzdaý jerden sý shyǵa bastapty. Onyń ústine ala saýysqan qyr arqasyndaǵy jaýyrǵa qaıta - qaıta tap berip, maza beretin túri joq, soıaýdaı sholaq quıryǵyn sholtandatyp, tepkilenip, tyrjıǵan qabyrǵasyn álsin-áli yrsyldatyp álekke túskenimen saýysqany qurǵyr da kete qoımaı, aınalyp kep qaıta qonady; tek shıq etip qaqpa ashylǵanda ǵana toǵaı ishine symp berdi.

Aýladan saqaly qaýǵadaı myj-myj shal shyqty: jas shamasy jetpisten asyńqyraǵan, quıqasy juqarǵan jartylaı qyzylshaqa bastyń samaıy men jelkesinde ǵana aqshýlan seldir qylshyq qalypty. Ol solbyraıǵan ıyǵynan sypyrylyp túsýge jaqyn eski brezent sýlyǵyn qaýysyryńqyrap qoıdy.

Shal áýeli sabalaq qyrqadan kóterilip kele jatqan kúnge qarady; mańaıdy qorshaǵan samaladaı qalyń aǵashtyń arasynan projektordaı shanshylyp kún sáýlesi jamyraıdy; shaldyń kishkentaı tunyq janary múlde jumylyp, betiniń qatpar - qatpar ájimi burynǵydan da molaıyp, bir ǵasyrǵa qartaıyp ketkendeı boldy. Úı mańyndaǵy buta qaraǵandy kózimen tintkilep shyqty da ol aqyry tuma basyndaǵy torsholaq atyn taýyp aldy. At shalǵa qarady, shal atqa qarady. At ishin tartyp, aýzyn arandaı asha esinedi, shal da aýzyn alaqanymen basyp esinep aldy.

Ol sálden soń burylyp, batys kókjıekke kóz qıyǵyn tastady; bul onyń jol boıyn shalǵany edi. Jol úlken edi; tas - qıyrshyq sepken qasqa kúre jol taý-tasty tesip, jylansha ıreleńdep kóz ushyndaǵy qyrat basynan taýsylatyn. Jol da typ-tynysh, kún kózine býsanyp, qalyń shyqtan bý kóterilip jatyr. Áldebir jolaýshysyn kútkendeı uzaq súzildi de, sosyn ol qada basynda keptirýli turǵan mordýshkasyn alyp, úlken bashpaǵyn tyrp-tyrp súırete, shóp basqan jalǵyz aıaq jolmen asyqpaı - úsikpeı ózenge bettedi. Tóńkerilgen eski qaıyqqa jete bere sál kidirip, smolasy qashqan jik - jiktegi jyrtyq -tesikti sanaǵandaı shuqshıtyp qaldy, basyn shaıqady, basyn shaıqady da taǵy da tyrpyldap ilgeri tartty.

Buqtarma kúndegisindeı emes, qula tartyp, ortasy dóńeıip, órkeshtenip ketipti. Aǵash arasynan túsken kún sáýlesi sý betinde qýqyl sary dińgekteı kóldeneń sulap jatyr. Shatpyǵan aq kóbikti jaldarda qyzyl sarǵysh tas monshaqtar sapyrylysqandaı. Qýqyl sary dińgek qarsy jaǵaǵa taıanǵan saıyn jalpaıyp, jıektegi bakenge baryp tirelipti; baken sý betinde qylt - qylt etip átkenshek teýip tur.

Ol ózenniń túıetaılaý jaǵasyna taý-taý qyp úıgen bórenelerdiń qasyna kep toqtady. Aýdaryp-tóńkerip mordýshkasyn qarap shyqty. Sosyn ony bylaı qoıyp, eki tastyń arasyndaǵy ıirimdeý aǵysta úlken balyqtyń jelbezegindeı jalp-jalp kóterilip jatqan ekinshi mordýshkany sýdan kóterip aldy. Mordýshka toly aq forelderge nazar da aýdarǵan joq, jaǵaǵa sýyn sorǵalata bylsh etkizip tastaı saldy da jerge otyryp bashpaǵyn sheshti, balaǵyn túrip, jún-jún baltyryn súısine otyryp qasyp - qasyp qoıdy, tyrnaǵy da ósip ketken eken, shal tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqady.

Jýyq mańnan shaýqarǵa shańq-shańq ete qaldy; shańqyldaǵan daýys ekinshi ret alystan estildi, bul óńirge áldebireýdiń kele jatqanyn kúni buryn habarlaǵandaı. İle-shala motor gúrili estildi de mańaıy benzın sasyp ketkendeı shal tanaýyn tyjyryna tartyp, túkirinip jiberdi. Túkirinsin túkirinbesin, mashına bári bir jaqyndap qaldy; saldyr -gúldir kýzovtyń syqyry keldi qulaǵyna. Árbirden soń ókirip - baqyryp, pysqyryp -túshkirip mashına alystap ketti. Úlken jolmen ary ótken, beri ótken beısaýat transport bolǵany ǵoı. Bolsyn bolmasyn, shal báribir oǵan burylyp qaraǵan joq. Ornynan turdy da bos mordýshkasyn aldyna óńgerip, kemerge taıandy; ol aldymen bir aıaǵyn sýǵa tyqty da titirkenip, jaýryny qurjyń ete qaldy, ekinshi aıaǵyn tyqty da tamaǵyn qyrnaı qaqyrynyp jiberdi. Sý tastaı bolsa kerek, mordýshkany tas arasyna tez qystyryp, jaǵaǵa tez shyqty.

— Sálem, qarıa!..

Shal óz ábigerimen júrip burylystan shyqqan saldy baıqamaı da qalǵan eken. Tórt adam qýyp keledi: ekeýi aldynda, ekeýi artynda; aldyńǵy ekeýi uzyn syryqpen saldyń basyn jaǵaǵa jetkizbeı ózen ortasyna qaraı keıin serpip qoıady, artqy ekeýi eskekpen sal quıryǵyn birde ońǵa, birde solǵa buryp typyrlasyp jatyr. Bári de soqtaldaı -soqtaldaı jas jigitter, báriniń de saqal-murty qaýǵadaı.

— Otyrmysyń?

Shal úndegen joq, kúresindi de qoıdy. Tasyǵan ózen tórt adam men shubyrǵan uzyn saldy aıaq astynan aıdap alyp kep, aıaq astynan, burylystan quıryǵyn qylt etkizip qýalap alyp ketti, ózen ústinde tolqyn ǵana qaldy; tolqyn ústinde qylt - qylt átkenshek tepken baken qaldy; tolqyn lyq-lyq jaǵany soǵyp jatyr, jaǵadaǵy malta tastardyń ústine aǵash qabyǵyn, shóp-shalam men usaq kópirshikterdi irkip tastap jatyr.

Shal taǵy kúrsindi. Sosyn áldebir umyt sharýasy esine túskendeı bashpaǵyn tasqa salyp-salyp qaldy da kıe bastady. Kenet úı jaqtan taýyq qańqyldady, artynsha dalpyldaǵan qanat daýsy estildi. Shal bashpaǵyn tastaı berip úı jaqqa úńildi, shubar taýyq qasha basynda oıbaıyn salyp baqyldap tur eken, shal da ómirinde alǵash ret taýyq kórgendeı -aq omyryq sarǵysh tisteri yrsıyp, úńireıip únsiz qaldy. Shubar taýyq dalpyldaı ushyp, qalaqaı ishine qonǵanda baryp áldebireý bóksesine jýaldyz tyǵyp alǵandaı:

— Dýnka! — dep baj etip baqyryp jiberdi.

Tas kereń súr qaqpa kópke deıin dybys bermesten melshıip turyp aldy. Shal da miz baqpastan áli andyp otyr. Álden ýaqytta baryp qaqpa yńyrsyp ashyldy da, arjaǵynan dýdyraǵan jıren shashty, jalańaıaq - jalańbas, uzyn sarafan kıgen uıqyly-oıaý on alty, on jetiler shamasyndaǵy qyz shyqty.

— Áne, — dep shal úı artyn nusqap saýsaǵyn shoshaıtty.

Qyz pálendeı tilge kelip jatpastan shal siltegen baǵytqa jónele berip, artyna bir qarap aldy da shoqań etip buta túbine otyra ketti, sosyn keshikpeı qaıta turyp, taǵy da bir dúrkin shalǵa kóz qıyǵyn tastady. Shal qalaqaı ishindegi qyzdyń qyltyldaǵan tóbesin baǵyp otyr. Sálden soń baj - buj taýyq baqyrdy. Bıik qaýdyń ishinen taǵy da qyzdyń tóbesi kórindi, sosyn ózi shyqty. Qalaqaı shaqsa kerek, ol besikteı toq baltyryn qasyp -qasyp alyp, asyqpaı - úsikpeı qoltyǵyndaǵy shubar taýyqtyń quıryǵyn teris qaratty da, saýsaǵymen jumyrtqasyn tekserdi.

— Túk te joq, — dedi ol.

— Taǵy da dalaǵa tapqan ǵoı, — dep shal kirjiń etti.

— Átesh joq bolsa nesin tabady, — dedi de qyz qaıtadan aýlaǵa kirip ketti. İshten baqyldaǵan taýyqtardyń qańqyly estildi.

— Átesh!...átesh... — Shal kirjińdeı kúńkil dep ornynan tura bastady.

2

Kún sáskege tyrmasyp qalǵan. Úp etip jel qaqpaıtyn qalyń búktiń ishi tymyrsyq tartyp qaınap tur; gúlden gúlge qonǵan ara, yzyldap ushqan bógelek, qyzyldy-jasyldy kóbelekter: taıga gý-gý etedi. Tal arasynan shybyn-shirkeıdi jasqaǵan torsholaqtyń sabaýdaı sholaq quıryǵy erbeńdeıdi. Jar basyndaǵy jalǵyz úıdiń qasyndaǵy, ózen jaǵasyndaǵy taý-taý úıilgen bórene deńgeıi burynǵydan da molaıa túsken tárizdi. Tirkeme súıretken eki-úsh mashına aǵashyn túsirip tastap ketip barady.

Úlken jol da ý-shý: úzdik-sozdyq shubyrǵan mashına kerýeni, mashına kerýeni qazdaı tizilip, bir legi yshqyna taý basyna kóterilip barady, bir legi qańq-qańq sıgnal berip, taý basynan túsip keledi. Ara kidiris burylys - burylystarda jolǵa talasqan shoferlardyń aıqaıy estilip qalady.

Ózen jaǵasyndaǵy tóńkerilgen eski qaıyqtyń qasynda shońqıyp shal otyr. Bir qolynda balǵa, bir qolymen qobdıshadaǵy tot basqan usaq shegelerden tandap alyp, qaıyqtyń jyrtyq - jyrtyǵyna synalap jamaǵan jińishke taqtaı jańqalaryn shegelep jatyr. Anda-sanda tóbesine úımelegen sary masa men sirkedeı usaq shirkeılerdi qolymen jasqap qoıady. Samaıynan, tanaýynyń ushynan móldirep ter shyqqan, qyzylshaqa jyltyr shekesi de jipsip qapty.

Ol balǵasyn tyq – tyq uryp, shegeni baptap otyryp sińirdi de tanaýynyń ushyna móldirep kep, úzileıin dep qalǵan bir tamshy terdi saýsaǵymen sary maıdan qylshyq sýyrǵandaı shymshyp alyp tastady. Butynda aq kenep shalbar, jelbegeı aq kenep kóılektiń óńirinen aq shýlan túk basqan tósi kórinedi; alqymynan qyr jelkesine deıingi aıqysh-uıqysh tereń ájimderi syrmaly kórpege júrgizgen mashına jibiniń izin eske túsirgendeı.

Shal ernine qystyrǵan shegeni alyp, taǵy da qaıyq jyqpylyna súńgitip jiberdi. Tý syrtynan aǵyl-tegil mashına gújili estiledi. Ol úlken joldyń ádepki jańǵyryǵy bolar dep oılaǵan edi, biraq artynsha pysh etken gazdyń, shıq etken tormozdyń ashshy shıqyly saı-súıegin titirentip jiberdi de:

— Taǵy jetti me, — dep kúńkildedi. Motor biraz ýaqyt byrq-byrq lyqyldap turdy da kilt óshti; sart etip mashınanyń esigi ashyldy, sart etip qaıta jabyldy.

— Eı, jógór!..

Shal balǵamen qolyn uryp aldy da janshylǵan saýsaǵyn aýzyna apara berip:

— Ó, ıt - aı! — dep kijindi. Ózi emes, álde bireý kinálideı belgisiz jandy balaǵattaǵan syńaıy bar.

— Eı, Jógór!.. Nemene, qulaǵyń kereń bop qalǵan ba?!.

Shal asyqpaı otyryp taǵy bir shege sińirdi de artyna buryldy. Lyqyta aǵash tıegen tirkeýishti "ZIL-155" júk mashınanyń kapotyn turyp qoıyp, myǵym deneli edirek murt qara jigit myqynyn taıanyp tur eken. Byrq-byrq etip radıator ystyq sýdy búrkip tastap jatyr.

— Mynaý jıhazyńdy qabyldap al, — dedi jigit.

— Sen áýeli tókseı, — dedi shal.

— Múmkin, kómektesersiń. Úsh som jeti tıyn berem.

— Túkirgenim bar seniń úsh somyńa — dedi shal jigittiń keketkenin ańǵaryp. Sosyn qaıtadan teris aınalyp, óz sharýasyna kiristi.

— Qansha tekshemetr ekenin eseptep alsaı, tym bolmasa! — dep daýystady jigit.

— Qansha ákelseń, sonsha bolat ta, — dedi shal.

— Tfý!.. atańa nálet ıt kerjaq! — jigittiń yzaly úni estildi de sirińke shyrpysy byj etti.

Qazaqsha sybaǵan jigit sózinen "kerjaq" degennen basqa ne aıtyp, ne qoıǵanyn túsinbegen shal bul joly qarý qaıtarǵan joq. Tý syrtynan shyqqan shynjyr saldyry men dóńbek dúrsilinen onyń endi qaıtyp mazalamaıtynyn sezdi de óz ábigerimen bop otyra berdi.

Aıan terlep - tership, óldim-taldym degende dóńbekterdi zorǵa qulatyp túgetti. Ústindegi qalyń kombenezony da qapyryq kúnde býyndyryp áketip bara jatqandaı boldy. Ol qolyndaǵy aǵash súımendi laqtyryp jiberip, sekirip jerge tústi, qaltasynan oramalyn alyp mańdaıyn súrtti. Sosyn mashınasyn bir aınalyp shyqty da artqy dońǵalaq aıaǵymen teýip - teýip jiberdi. Jeli bosamaǵanyna kózi jetken soń temekisin tutatyp, bórenelerdiń ústine kelip otyrdy.

Damylsyz gújildegen tas jol men damylsyz gýildegen taıgadan, bir qalypty baıaý ysqyrǵan ózen sarynynan basqa bóten ala dybys joqtaı edi. Úlken jol men ózenniń eki ortasyndaǵy bytqylǵa tyǵylǵan jar basyndaǵy jalǵyz úıdiń artynan emis-emis tyqyldaǵan tese daýsy keldi. Ogorodtyń sheti kórinedi; salpaıǵan kúnbaǵardyń sarǵysh tabaǵy, gúl jarǵan kartop basy aǵarańdaıdy. Tese tyqyly sol jaqtan talyp jetip tur; áldekim kartop túptep jatsa kerek. Aıan moınyn sozdy, kózine eshkim shalynbasa da:

— Eı, Ptıchka! — dep aıǵaı saldy.

Jigit aıqaıyna jaýap bola qoıǵan joq, biraq onyń esesine manadan beri molaǵa qonǵan japalaqtaı qaıyq qasynda qunysyp otyrǵan shal ornynan turyp ketti; baltasyn, balǵasyn, qobdıshasyn qolyna aldy, sosyn Aıanǵa qarady, Aıan shalǵa qarady; arbasqandaı ekeýi de bir sátke ún-túnsiz tiktesip qaldy; shal júzinde jaqtyrmaǵan shyraı bar, jigit óńinde kekesin kúlki jybyrlaǵandaı boldy. Shal bashpaǵyn tyrp-tyrp súıretil, bıik qashaǵa jete bere úı artyna moıyn burdy da:

— Dýnka! — dep shańq etti. —Anaý pálege qol qoıyp bershi!..

Aıan ezýindegi shylym tuqylyn yrshytyp jiberdi de ornynan turdy. Shal jylaýyq qaqpany shıq etkizip ashty da shıq etkizip jaýyp aldy.

Kapot astynan Aıannyń bóksesi ǵana kórinedi. Ol motordy shuqylap jatyr edi, maıquıryqtan áldekim shapalaqpen tartyp jiberdi. Jigit basyn kilt kóteremin dep kapotqa soǵyp aldy da mandaıyn alaqanymen basa artyna buryldy. Qyz syqylyqtap kúlip tur eken.

— A-a, Ptıchka... jurttyń bárimen osylaı amandasýshy ma ediń?

— Endi qalaı.

— Kóp pe olaryń?

— Ondaǵy seniń sharýań qansha.

— Jáı, ánsheıin... borsyqsha byrtıyp semirip barasyń. Osyndaı boı jetip turǵan shaǵyńda bireýiniń eteginen almaımysyń degenim ǵoı...

— Onda saǵan jarmasaıyn da...

Aıan býferden qarǵyp tústi de qyzǵa tónip kep toqtady; aldymen móp-móldir kókshil janaryna, sosyn sarafanynyń óńirin teýip turǵan omyraýyna, omyraýynyń ortasyndaǵy dir ete qalǵan naýaly jyqpylǵa úńildi, úńildi de murtyn sylap kúrsinip jiberdi.

— Nemene, tonyńdy ıt jedi me, — dedi qyz kókiregin qymtaı túsip.

— It qaıdan jesin, qurt tesip barady, — dedi Aıan yrjıa kúlip.

— Dýrak!..

— Jalpy men... álgi nege qarsy emespin...

— Nemenege?

— Jarmasý máselesin aıtam da...

— Tym súbeli shyǵyp júrmese...

— Eshteńe etpeıdi. Áýelden myqtap turyp razgon bersek bári de óz ornyna túsedi. Maı da sylynady, ıis-qońys ta ketedi...

— Ol qandaı ıis-qońys eken?...

— Kerjaqtyń ıis-qońysyn aıtam da.

— Dýrak!

— Qoı, qoı, sóıte me eken kisi, táp-táýir shúıirkelesip turǵanda.

— Endi qaıtýshy edi?

— Áýeli úılenip alalyqshy. Urys - tóbeleske onan soń da ýaqyt jetedi.

Aıan taǵy da qaltasynan temeki alyp tutatty; kóziniń qıyǵymen Dýnányń byrtıǵan semiz baqaıyna, bir tutam borsıǵan aıaǵyna qarady. Qyz qolymen temeki tútinin jelpip, Aıannan sheginińkirep ketti.

— Eger qalasań shirkeýge barýǵa da qarsy emespin. Al komsomoldyq toı degendi tipti janym súıedi.

— Myljyń! — dedi qyz.

— Joq men shyndyǵyn aıtyp turmyn... tegin toı, tegin jıhaz... Jasaý izdep áýre bolmaısyń. Páter de beredi deıdi. Biraq, endi... páter ózimde de bar...

Aıan taǵy da qyzǵa enteleı túsip, ortasy shuńqyr, butaqtylaý súıir ıeginen ustady. Dýná onyń qolynan qaǵyp jiberdi de:

— Sýmańdatpa! — dedi.

— Lespromhozdyń nachalnıgi me, joq álde aýdandyq komsomol komıtetinen be, áıteýir bir dókeı kelip toıymyzda sóz sóıleıtin bolady, a?..

— Davaı! — dedi qyz qatqyl únmen.

— Ne? — dedi jigit ári kúle, ári tańdana.

— Qaǵazyńdy ákel!

— E-e, men tura selsovetke súıredi eken desem...

— Qorqyp qaldyń ba?

— Joq-á. Nesine qorqaıyn.

Aıan kombenezonynyń tós qaltasyn aqtaryp, áldeneni izdeı bastady; synyq sıgarettiń tuqyly, qoqym-soqym, eski bir gazet qıqymdarynan basqa dym taba almaı oılanyp qaldy.

— Dýnka!..

Shar etken shal daýysy tunshyǵyp jer astynan estilgendeı boldy. Jigit te, qyz da selt etip jar basyndaǵy jalǵyz úıge qarasty; baıaǵy sol melshıgen darbaza, melshıip meshel qara monsha jatyr; shal esh jerden kórine qoımady...

...Jeroshaq basynda, quıryǵyna tomar qoıyp qannen - qapersiz shal otyr. Mosyǵa asylǵan qara - qojalaq temir shelekte smola byrqyldaıdy. Aýla syrtynda sapyrylysqan úlken joldyń gúrili, aýla syrtynda bir qalypty baıaý ysqyrǵan sý saryny; anda-sanda shelek ishine shuqshıa úńilip, bylǵaýyshty tolǵap qoıǵany bolmasa shal tystan sonaý shýǵa da, sarynǵa da qulaq aspaı kereń otyr.

İrgedegi úıshiktiń aýzynan toraı syǵalap jatyr; sý sekildi jyrtıǵan sarǵysh kózderi shaldyń qasańsyp ketken taramys saýsaqtarynyń árbir qımylyn qalt jibermeı ańdyp jatqan tárizdi, áredik - áredik qors etip, qoń - qoqyrǵa súre tyqqan kertik tanaýyn rahattana tartyp qoıady. Ekinshi buryshqa balyq aýlaıtyn qyryq jamaýly eski aý kerilipti; tor ishinde tynym tappaı bes taýyq júgirip júr, qashyp shyǵatyn tesik izdeıtin tárizdi, sýmań etkizip torǵa bastaryn kezek-kezek suǵyp alady da tyrbanysh - tyrbanysh, silesi qatqan soń aıadaı qýysty shyrq aınalyp taǵy bezekteı jónelisedi. Jalǵyz ósken tyrbyq taldyń astynda aranyń uıasy tur; kishkentaı jyrtyqtan birli - jarym aralar erine ushyp ketip jatyr, álde qaıdan erine ushyp kep qonyp jatyr. Úıge kire beriste bastyrma, bastyrmada aǵash shabatyn jańǵyryq, ústiriktelgen taqtaılar; qabyrǵaǵa balta men ústiriktiń san túri, býaz ara, qol ara, taǵysyn taǵy saımandar ilinipti. Aýla túkpirindegi aqsaq oryndyqta búıiri qabysqan eski shelek; eski shelekke qadaǵa shegelengen qoljýǵyshtyń kindiginen sylp-sylp sý tamshylaıdy.

Shal shelekke taǵy bir úńilip, satyrlap janǵan shalalardy keıin syrdy da ár qaısysyn jeroshaqtaǵy kúlge tyǵyp - tyǵyp alyp, óshirip tastady. Byqsyǵan shala tútininen qashqaqtaı otyryp, shelekti molynan túsirip bylaı qoıdy. Aýla syrtynan dybyr-dybyr sóz, jarysa kúlgen qyz ben jigittiń daýsy estildi. Shal jaqtyrmaı kirjiń ete qaldy da:

— Dýnka! — dep shajyldaı ornynan kóterildi...

Aıan kabınadaǵy kishkentaı bagajnıkti aqtaryp ábiger bop jatqan-dy. Dýná qylmyńdap moınyn sozyp, qaraqshy aınanyń betine japsyrǵan kınoaktrısa Monıka Vıtıdiń sýretine qaıta-qaıta qaraı berdi. Gazet qıqymdaryn, "Sovetskıı ekran" jýrnalyn qobyratyp tastaı bergen jigitke qyz:

— Mynaýyń kim? — dedi.

Aıan áýelde onyń kimdi surap turǵanyn ańǵarmaı qaldy da qyzdyń betine, sosyn tysqa úńildi de aqyry aınadaǵy sýretti kózi shalyp, myrs etip kúlip jiberdi.

— Á-á, mynaý ma... Saǵan ne desem eken... Meniń qalyńdyǵym ǵoı, — dep shimirikpesten jýrnal paraqtaryn bir-birlep aýdara berdi.

— Sýaıt, — dedi qyz.

— Men seni neshe ret aldap edim?

— Qaıda isteıdi? — dedi qyz jigit júzinen qaljyń nyshanyn tappaǵan soń ári-sári, senerin de, senbesin de bilmeı.

— Qaıda isteıdi?.. Bizde... Lespromhozda... asqanada...

— Sýaıt!

— Ne sen, sýaıt... Sýaıt... Ótirik aıtyp meni ne zor qysypty... Qap, myna qurǵyry qaıda ketken, á!..

— Ózi de bir ońbaǵan shyǵar? — dedi qyz.

— Nege?

— Sulý áıelderdiń bári ońbaǵan bolady deıdi ǵoı.

— Joq, kerisinshe, ǵajap adam... Saıtan alǵyrdy jer jutyp ketti me?!.

— Onda nege úılenbeı júrsiń?

— Nege deımisiń... shilpıgen tym aryq, sosyn, óńiri ylǵı syra bókshesiniń óńezi sasyp turady... Qap, mynanyń qyrsyǵyn - aı, á!.. Qaıda júrip joǵalta qoıdym eken?

— Ne izdep jantalasyp jatyrsyń?

— Oıbaı-aý, álgi qol qoıǵyzatyn qaǵaz she.

— Áne jatqan joq pa.

— Káne?

— Aıaǵyńnyń astynda.

Aıan baranka túbine túsip qalǵan bir japyraq qaǵazdy kóterip aldy da qyzǵa buryldy.

— Manadan aıtpaı aýzyńa marjan salyp turmysyń.

— E-e, saıtan bilip pe, seniń ne izdep jatqanyńdy.

— Má, qolyńdy qoı, — dep Aıan qaǵazdy qyz aldyna, kópshik ústine qoıdy da tós qaltasynan avtorýchkasyn alyp usyndy. Dýná qalamdy ebdeısiz, shymshyp ustap qaǵazǵa arbaıtyp ptıchka soqty.

— Eh, ptıchka, Ptıchka!... — dep kúrsindi Aıan — qartaıǵansha álipti taıaq dep bilmeı dúnıeden ótesiń - aý!..

— Úıretseı.

— Pojalysta, úıreteıin, óziń qulyq qoıamysyń?

— Qıyn shyǵar, — dep Dýná kúmiljip qaldy.

— Onda turǵan esh qıyndyq joq. — Aıan kópshik ústindegi burqyraǵan qaǵaz qıqymdaryn bagajnıkke búktep - búktep qaıta tyǵyp jiberdi de qolyna "Sovetskıı ekrandy" aldy.

— Mynaýyń ne kitap?

— Bul ma? Munda kil ádemi kelinshekterdiń sýreti basylady, - dedi Aıan jýrnal betin aqtaryp jatyp. Dýná jigit ıyǵynan asyla, aýdarylyp túsip jatqan aktrısalardyń portretterine ańyra úńilip tur.

— Bulardy nege sonsha tize bergen?

— Jurtty qyzyqtyrý úshin... Reklama... uqtyń ba?

— Reklama degeni taǵy ne pále?

— Saǵan qalaı aıtsam eken... — Aıan aqtaryp otyryp, dekalte kıgen jalańash tós ádemi kelinshekti taýyp aldy da tós qaltasynan qalamyn shyǵardy. — Áýeli bulardy sýretke túsiredi... — Ol kelinshektiń betine arbaıtyp "kerjak" dep jazyp qoıdy. — Sosyn, eger ádemi bolsa kınoǵa alyp ketedi.

Aıan jýrnaldy qyzǵa usyndy da:

— Minekı, qoldy óstip qoıady, úırenip al, — dep jymıdy.

Dýná jýrnaldy olaı bir, bylaı bir tóńkerip qarap shyqty.

— Sen ne dep jazyp qoıdyń?

— Seniń famılıańdy jazdym da. Ne deýshi edim, — dedi jigit, qyz sezbesin degendeı ezýine úıirilip kep qalǵan kúlkisin jıyp ala qoıdy. Biraq, oǵan mán beretin Dýná joq, jalańash tós kelinshektiń turpatyn qyzyqtap, onyń tańqıta kesilgen tulymyna, tebińgideı syrǵasyna, qos omyraýynyń din ortasyndaǵy jyqpylǵa badyraıta qadaǵan túıreýishine tamsana qadalyp tur edi.

— Eger sulý bolsań seni de alyp keter edi, — dedi jigit.

Sosyn ezine tomsyraıa qadalǵan qyz janaryn baıqap qaldy

da, álde kóńilin aýlaı salǵysy keldi me, álde shyny sol ma;

— Obshym, sen de ádemi bop ketipsiń... qudaı aqy! — dedi.

Qyzdyń albyraǵan eki betiniń ushy qyzaryp sala berdi.

Onysynan ózi yńǵaısyzdanyp:

— Osynyń bári seniń tanystaryń ba? — dep albaty sózge jyqty.

— Baıaǵyda tanys bolǵanym bar-dy, Almatyda bolǵanda...

— Kázir she?

— Kázir kınoǵa alyp ketti degem joq pa.

Yńyrsyp darbaza ashyldy. Smola quıǵan qara shelegin kóterip shal shyqqan eken aýladan. Dýná qolyndaǵy jýrnalyn artyna jasyra qoıdy da Aıannan sheginińkirep ketti. Bashpaǵyn tyrp-tyrp súıretip, ózen jaǵasyna qaraı aıańdap bara jatqan myj-myj shaldan jasqanatyn tárizdi. Aıan qyzǵa taǵy da bildirtpeı jaqyndap kep, maıquıryqtan shapalaqpen tartyn jiberdi.

— Shirkin, mynaý býferdi aıtsańshy bárinen!..

— Bádik! — qyz oǵan ala kózimen ata bir qarady da yrjalaqtaǵan jigitti mazaq etkendeı tilin shyǵardy. Sosyn eńkeıip, besikteı appaq toq baltyryna jabysqan sary masany ezip tastady. Eńkeıip turyp tý syrtyndaǵy jigitti kózimen izdedi. Aıan da kúlimsireı qadalǵan kúıi áli ornynan qozǵalmapty. Dýná basyn kóterdi de myqynyna irkilgen sarafanyn eteginen tartyp qyltasyna túsirdi. Jar jaǵasynan, eski qaıyqty smolamen battastyra maılap jatqan shal qaqyrynyp dybys berdi. Bul onyń: "jetken joq pa endi" — degeni edi.

Aıan áýeli mashınasyn ajyldatyp - ajyldatyp aldy da prısepin saldyr-suldyr dańǵyrlatyp, jar basyndaǵy jalǵyz úıdi basyna kóshire jańǵyryqtyryp taıyp otyrdy. Bylaı shyǵa bere kúndegi ádetinshe klaksondy eki-úsh qaıtara taǵy basty. Qyz onyń áınekten syǵalaǵan basyn kórdi. Ol birte - birte alystap, úlken jolǵa tústi de sabylysqan kóp mashınamen, sapyrylysqan kóp saldyr - kúldirmen aralasyp ketti. Jol boıynda shubatylyp ıirim-ıirim shań qaldy; shań astynan aǵash tıegen prısepti eki júk mashınasy osylaı qaraı, taǵy da jar basyndaǵy jalǵyz úıge buryldy.

3

Tas qaýyp, shaq - shuq shańqyldaǵan osy bir qara ketpen - aq onyń mıyn jep bitirdi. "Kúnde qalaı ańǵarmaı júrgem" — dep oılady qyz. "Júıkeni qurtatyn neme eken ǵoı ózi".

Biraq, ańǵardy ne, ańǵarmady ne, aqyry aýyrtpalyǵy ózine túsetin sharýadan qaıda qashyp qutylsyn. Ol taǵy bir-eki shoq kartoptyń túbin qopsytyp edi, tipti shydamy taýsylyp, zil ketpen ábden qajytyp jibergendeı kórindi de aryq ishine laqtyryp tastap, shalǵyn ústine otyra ketti. Shóp syz tarta bastapty. Teristen samal turyp, álginde ǵana bultsha býǵan sary masa men usaq shirkeıdi ózen boıyna qýalap áketipti. Qolamta basyp otyrǵandaı jalań aıaq tabany ysyp, shydatpaı bara jatqan soń salqyn dym topyraqty kósip - kósip aıaǵynyń ústine shoqaıta úıip qoıdy. Úı jaqtan tyq-tyq baja daýysy estildi. "Jalyqpaıdy eken tipti" — dep atasyn da sógip aldy. Nege ekeni belgisiz, búgin tústen keıin ol tamaǵy toımaǵan baladaı burtıyp kóńilsiz júr. Onda da ózine ózi burtıady da, áıtpese burtıarlyq kimi bar deısiń. Buryn jalyǵyp kórmeıtin úı sharýasyna búgin qulqy joq; tula boıy dál sal bop aýyr tartyp, áldenege kóńili qulazyp otyr. Bir nárseni umyt qalyp, endi sonyń ne ekenin esine túsire almaı álek bolǵan adamdaı máre-sáre. Baý kórki dep kóktemde ádeıi seýip, ala jazdaı mápelep ósirgen mynaý qyzyn - ala apıyn gúli kózine qan sıaqty bop kórindi de tarpa bas salyp julyp tastaǵysy keldi. Ol kúnge qarady, keshki asty qamdaıtyn ýaqyt ta bop qalǵan eken, sozylyp ornynan turdy. "Shirkin, adam tamaq ishpeıtin bolsa ǵoı... qandaı rahat!..." — dep oılady. "Oıyńa kelgenińdi isteısiń... kóńiliń qalasa aıdalaǵa, ne qalyń ormanǵa qańǵyryp ta ketesiń... Biraq, sonda ne istemekpin?.. İshim - jemge bolmasa mynaý dúnıeniń kimge keregi bar?.." Qyz óz oıynan ózi shoshynyp, qudaıǵa kúnáqar boldym ba degendeı jalma-jan shoqyna bastady. Sosyn bir býma pıaz qazyp aldy, kúndegindeı topyraqqa qol júgirtip jatpaı-aq, bir túp kartopty sabaǵynan ustap batyr-butyr qoparyp tastady da dańǵyr-duńǵyr etkizip temir shelekke bir-birlep ata bastady.

Ol qabaǵy qataımaǵan jas kartopty qolymen ysqylap uzaq jýdy. Ómiri sylaý - sıpaý kórmegen, sábı qolyndaı bileý - bileý, býyntyq-býyntyq saýsaqtary men kedir-budyr shyrysh basqan alaqanynyń tym rabaısyz, ári qasań ekenin jańa ańǵarǵandaı. Sýyq sýǵa tıgen soń onan saıyn barjıyp, shıqandaı bop qyzaryp ketipti. Qurt jegen shuryq-shuryq qyzyl kartoptan aıyrmashylyǵy shamaly edi. Qyz ary ýqalap, beri ýqalap qara-qura daǵyn ketire almady da kartopty sholp etkizip sýǵa laqtyryp jiberdi.

Ózen jaǵasy da qulazyp qalǵandaı kórindi oǵan. Kóleńke basy uzaryp, jıektegi aǵashtardyń ushar bastary sereıip - sereıip qarsy bettegi quz jartastyń qıasyna órmeleı tarmasyp barady eken. Sý beti qaraquryqtana tuńǵıyq tartyp, qara jannyń jón arqasyndaı jybyr-jybyr móńkip jatqandaı boldy da jaýyrynyn belgisiz bir yzǵar shymshylap, tula boıy titirenip ketti. Arsa-arsa muzdaı sýyq kókshaǵyr tastyń túbinde qylt - qylt átkenshek teýip baken tur. Onyń átkenshek tepkenine de qaı zaman? Áıteýir, Dýná es bilgeli bul bakendi eshkim jańartqan da emes, ornynan qozǵaǵan da pende joq. Qylt - qylt sekirip, ary ótken, beri ótken sal aıdaýshylarǵa belgi bop tura beredi. Tozbaıdy da, joǵalmaıdy da, tóbesi shoshaıyp sý betinde ızeń-ızeń etip tarbaıyp jatqany. Jylyna eki dúrkin, kóktem men kúzgi tasqynnyń kezinde qaltyraýyq kóne qaıyqpen atasy ekeýi ǵana alqymyna tyǵylǵan salandyny arshyp qaıtady. Dýná da jylyna eki-aq dúrkin atasyna ilesip arǵy betke baryp qaıtady. Búginde ólmeli shaldy osy bakenge baılap qoıǵan ne sıqyrdyń baryn qyz bilmeıdi. Jaz shyqsa sý alyp ketpesin dep álek, qys tússe kókshaǵar muzdy súımenmen oıyp, tura sonyń tóbesinen úki qazyp alyp uzaqty kúnge qarmaq salyp otyrǵany. Al Dýná jóni bir basqa. Bala jasynan onyń bar armany arǵy jaǵaǵa ótý edi. Onyń balalyq tátti qıalynyń belgisindeı edi bul baken. Endi sol qıal da birte - birte kómeski tartyp, semil bara jatqandaı. Osy ózenniń ar jaǵynda da el bar-aý, jer bar-aý, barsam, kórsem deıtin armany da ánsheıin bos bala kóńil eken de. Múmkin, eresek tartyp, boı túzep, oı toqtatqandyqtan shyǵar... Keıde ol ózin osynaý matap tastaǵan bakenge uqsatatyn. Bul óńirde ózgermegen osy baken, ózi, sosyn atasy ǵana tárizdi. Baıaǵyda mynaý tynymsyz gújildegen úlken jol da joq edi, orman da qalyń bolatyn, miz baqpaıtyn muzdaı kók shaǵar quzdar álde qaıda bıik sıaqty kórinetin. Buqtyrmanyń da eni jalpaq sýy mol bolatyn-dy. Múmkin, bul da ánsheıin bala kóńili shyǵar. Qaıtkenmen de, búginde arman sırep, takabbar quzdar páseıip, áli de attylyǵa ótkel bermeıtin asaý ózen sarqylyp bara jatqandaı bolady da turady. Osydan shyǵar, ol ózenniń tasyǵanyn jaqsy kóredi, ózen tasysa, Buqtyrma baıaǵysyndaı kórinedi. Kúni boıy jaǵada otyryp, qyltyldaǵan bakendi qyzyqtap, malta tastardy sholyp - sholp laqtyrýdan jalyqqan emes. Keıde tipti, tún ishinde ózenniń qatty sarynyn estip qalsa júgirip jetetini bar. Bakendi sý alyp ketken joq pa dep qorqady. Artynan, kemerden shyqqan sýdy, qyltyldaǵan qara noqatty kóredi de qýanyp, keýilin áldebir shat kúlki kerneıdi, jańa kıim kıgendeı boıy bir eli ósip qalatyn.

Aıly túnderi uzaq otyryp, tún ortasy bola úıge biraq oralatyn edi. Bir ǵajaby, qaı ýaqytta oralsa da shal ylǵı oıaý jatady. "Deda, ózen tasyp jatyr" — deıdi bul. "Baken ornynda ma?" — dep shal nar ústinen basyn kótermesten kúńk etetin. Biraq, bul nege bakendi suraı beredi osy dep qyz oılaǵan emes... Ol uıqyǵa bas qoıyp ta kózi ilingenshe bir qalypty baıaý ysyldaǵan ózen sarynyna uzaq ýaqyt qulaq túrip jatatyn. Qylt - qylt etken bakendi, aǵynmen erteńdi - kesh sal qýǵan kil qaýǵa saqaldy adamdardy kóz aldyna elestetedi; qaýǵa saqaldy bir adam kórse plotogonshık dep oılaıtyn da, plotogonshık ataýlynyń bárin mylqaý dep túsinetin, ári ıt etinen jek kórýshi edi. Mylqaýǵa balaıtyny - artyq sózge kelmeıtin tomyryq halyq ta, jek kóretini — spırtke toıyp alyp, ǵumyry shala mas bop júrgenderi, mas bolsa tili shyǵyp, balpyldap, retsiz tıise beredi; onyń ústine aýyzdarynan quryqtaı - quryqtaı smosavd túspeıdi de mańaıynan qıa ótseń qolqańdy qaýyp, teke sasyp turatyny taǵy bar. Shoferlar degen olardyń qasynda ıman júzdi adamdar ǵoı...

Qyz jaǵadaǵy umyt qalǵan jalǵyz bakenge qarady; manaǵydaı emes kóleńke aýmaǵy molaıyp barady eken, ár ýaqyt kóńiline áldebir medet beretin qaltyldaq qara noqat ta bul joly muń ákelgendeı. Nege ekeni belgisiz, ol muń ústinde Aıańdy esine aldy, júregi lyq etip aýzyna tyǵylǵandaı boldy da qaraǵannan qarap otyryp eki beti dýyldap órtenip ketti.

Dýnányń Aıandy kórgenine bar-joǵy bir-aq jyl boldy; munyń qol qoıa bilmeıtin saýatsyzdyǵyn kelemej, deıtin Ptıchka degen esimniń laqap bolýy da os Aıannyń kelýine baılanysty. Áýelde qyz biraz kún shamyrqanyp júrdi de, artynan eti úırenip ketti, endi kázir áldekim atasynyń daýysyna salyp: "Dýnka!" deı qalsa jatyp ashýlanatyndy shyǵardy tipti. San kelip, san ketip jatqan sapyrylysqan kóp shoferdiń qaısysynyń esimin jadyńa saqtarsyń; kerek deseń júzin ustap qalýdyń ózi qıamet. Biraq, Dýná syrt poshymynyń onsha tartymy da joq sol bir qubaqan ǵana jigittiń esimin alǵash tanysqan kúni-aq jattap alǵan-dy. Múmkin, kóp sóılep, kóp qaljyńdasatyn minezinen, adamǵa degen úıirsektiginen shyǵar. Ol saıqymazaq bola tura, osyndaǵy keıbir bádik shoferlerdiń birine de uqsamaıtyn. Nege uqsamaıdy, ol jaǵyn Dýnányń ózi de bilmeıdi. Áıteýir uqsamaıdy. Uqsamaǵanyna ishteı qýanady. Nege qýanatynyn taǵy bilmeıdi. Onyń osy on alty jasyna deıin ómirden bar tirnektep túıgeni, bilgeni - adamdardyń úsh-aq sorty; bir sereıip qarsy bettegi quz jartastyń qıasyna órmeleı tarmasyp barady eken. Sý beti qaraquryqtana tuńǵıyq tartyp, qara jannyń jón arqasyndaı jybyr-jybyr móńkip jatqandaı boldy da jaýyrynyn belgisiz bir yzǵar shymshylap, tula boıy titirenip ketti. Arsa-arsa muzdaı sýyq kókshaǵyr tastyń túbinde qylt - qylt átkenshek teýip baken tur. Onyń átkenshek tepkenine de qaı zaman? Áıteýir, Dýná es bilgeli bul bakendi eshkim jańartqan da emes, ornynan qozǵaǵan da pende joq. Qylt - qylt sekirip, ary ótken, beri ótken sad aıdaýshylarǵa belgi bop tura beredi. Tozbaıdy da, joǵalmaıdy da, tóbesi shoshaıyp sý betinde ızeń-ızeń etip tarbaıyp jatqany. Jylyna eki dúrkin, kóktem men kúzgi tasqynnyń kezinde qaltyraýyq kóne qaıyqpen atasy ekeýi ǵana alqymyna tyǵylǵan salańdyny arshyp qaıtady. Dýná da jylyna eki-aq dúrkin atasyna ilesip arǵy betke baryp qaıtady. Búginde ólmeli shaldy osy bakenge baıqap qoıǵan ne sıqyrdyń baryn qyz bilmeıdi. Jaz shyqsa sý alyp ketpesin dep álek, qys tússe kókshaǵar muzdy súımenmen oıyn, tura sonyń tóbesinen úki qazyp alyp uzaqty kúnge qarmaq salyp otyrǵany. Al Dýná jóni bir basqa. Bala jasynan onyń bar armany arǵy jaǵaǵa ótý edi. Onyń balalyq tátti qıalynyń belgisindeı edi bul baken. Endi sol qıal da birte - birte kómeski tartyp, semip bara jatqandaı. Osy ózenniń ar jaǵynda da el bar-aý, jer bar-aý, barsam, kórsem deıtin armany da ánsheıin bos bala kóńil eken de. Múmkin, eresek tartyp, boı túzep, oı toqtatqandyqtan shyǵar... Keıde ol ózin osynaý matap tastaǵan bakenge uqsatatyn. Bul óńirde ózgermegen osy baken, ózi, sosyn atasy ǵana tárizdi. Baıaǵyda mynaý tynymsyz gújildegen úlken jol da joq edi, orman da qalyń bolatyn, miz baqpaıtyn muzdaı kók shaǵar quzdar álde qaıda bıik sıaqty kórinetin. Buqtyrmanyń da eni jalpaq sýy mol bolatyn-dy. Múmkin, bul da ánsheıin bala kóńili shyǵar. Qaıtkenmen de, búginde arman sırep, takabbar quzdar páseıip, áli de attylyǵa ótkel bermeıtin asaý ózen sarqylyp bara jatqandaı bolady da turady. Osydan shyǵar, ol ózenniń tasyǵanyn jaqsy kóredi, ózen tasysa, Buqtyrma baıaǵysyndaı kórinedi. Kúni boıy jaǵada otyryp, qyltyldaǵan bakendi qyzyqtap, maja tastardy sholyp - sholp laqtyrýdan jalyqqan emes. Keıde tipti, tún ishinde ózenniń qatty sarynyn estip qalsa júgirip jetetini bar. Bakendi sý alyp ketken joq pa dep qorqady. Artynan, kemerden shyqqan sýdy, qyltyldaǵan qara noqatty kóredi de qýanyp, keýilin áldebir shat kúlki kerneıdi, jańa kıim kıgendeı boıy bir eli ósip qalatyn.

Aıly túnderi uzaq otyryp, tún ortasy bola úıge biraq oralatyn edi. Bir ǵajaby, qaı ýaqytta oralsa da shal ylǵı oıaý jatady. "Deda, ózen tasyp jatyr" — deıdi bul. "Baken ornynda ma?" — dep shal nar ústinen basyn kótermesten kúńk etetin. Biraq, bul nege bakendi suraı beredi osy dep qyz oılaǵan emes... Ol uıqyǵa bas qoıyp ta kózi ilingenshe bir qalypty baıaý ysyldaǵan ózen sarynyna uzaq ýaqyt qulaq túrip jatatyn. Qylt - qylt etken bakendi, aǵynmen erteńdi - kesh sal qýǵan kil qaýǵa saqaldy adamdardy kóz aldyna elestetedi; qaýǵa saqaldy bir adam kórse plotogonshık dep oılaıtyn da, plotogonshık ataýlynyń bárin mylqaý dep túsinetin, ári ıt etinen jek kórýshi edi. Mylqaýǵa balaıtyny artyq sózge kelmeıtin tomyryq halyq ta, jek kóretini — spırtke toıyp alyp, ǵumyry shala mas bop júrgenderi, mas bolsa tili shyǵyp, balpyldap, retsiz tıise beredi; onyń ústine aýyzdarynan quryqtaı - quryqtaı smosad túspeıdi de mańaıynan qıa ótseń qolqańdy qaýyp, teke sasyp turatyny taǵy bar. Shoferlar degen olardyń qasynda ıman júzdi adamdar ǵoı...

Qyz jaǵadaǵy umyt qalǵan jalǵyz bakenge qarady; manaǵydaı emes kóleńke aýmaǵy molaıyp barady eken, ár ýaqyt kóńiline áldebir medet beretin qaltyldaq qara noqat ta bul joly muń ákelgendeı. Nege ekeni belgisiz, ol muń ústinde Aıandy esine aldy, júregi lyq etip aýyzsha tyǵylǵandaı boldy da qaraǵannan qarap otyryp eki beti dýyldap órtenip ketti.

Dýnányń Aıandy kórgenine bar-joǵy bir-aq jyl boldy; munyń qol qoıa bilmeıtin saýatsyzdyǵyn kelemej, deıtin Ptıchka degen esimniń laqap bolýy da os Aıannyń kelýine baılanysty. Áýelde qyz biraz kún shamyrqanyp júrdi de, artynan eti úırenip ketti, endi kázir áldekim atasynyń daýysyna salyp: "Dýnka!" deı qalsa jatyp ashýlanatyndy shyǵardy tipti. San kelip, san ketip jatqan sapyrylysqan kóp shoferdiń qaısysynyń esimin jadyna saqtarsyń; kerek deseń júzin ustap qalýdyń ózi qıamet. Biraq, Dýná syrt poshymynyń onsha tartymy da joq sol bir qubaqan ǵana jigittiń esimin alǵash tanysqan kúni-aq jattap alǵan-dy. Múmkin, kóp sóılep, kóp qaljyńdasatyn minezinen, adamǵa degen úıirsektiginen shyǵar. Ol saıqymazaq bola tura, osyndaǵy keıbir bádik shoferlerdiń birine de uqsamaıtyn. Nege uqsamaıdy, ol jaǵyn Dýnányń ózi de bilmeıdi. Áıteýir uqsamaıdy. Uqsamaǵanyna ishteı qýanady. Nege qýanatynyn taǵy bilmeıdi. Onyń osy on alty jasyna deıin ómirden bar tirnektep túıgeni, bilgeni — adamdardyń úsh-aq sorty; bir sorty — atasy, ekinshi sorty — mylqaýlar, úshinshi sorty — bádikter. Árıne, onyń ishinde atasy aqyldylar tobyna jatady da, qalǵan eki sorty — qaram dúnıeniń "qudaıdan bergen" pendeleri. Al bar qınalatyny, Aıandy osy eki toptyń qaısysyna sıǵyzaryn bilmeı dal...

Dýná aıaǵyn sýǵa matyryp jýa bastady; eti úırendi me, álde qyzyp otyrǵan tabany muzdaı sýǵa tıgen soń boıy sergidi me, áıteýir áldebir boı kúıez rahatqa batty. Biraq, sý ishindegi barjıǵan myrtyq baqaılary burynǵysynan da jýan, ári tym qysqa sekildi kórindi. Kenet onyń esine Aıannyń "obshym, sende ádemi bop ketipsiń... qudaı aqy..." degen sózi tústi de jymıyp kúlip jiberdi. Sengen joq. Senbese de kóńili ósip qaldy. Bul onyń alǵash estigen jyly sózi edi. Sony bireý aıtady - aý dep oılamasa da, aıtýyn ishteı kópten kútkendeı sezindi. Taǵy da sý betine úńildi; jybyr-jybyr usaq tolqyn, usaq tolqynda bir kóterilip, bir batyp jelpinip turǵan óz júzi: muryny tolqyn lyqsyǵan sátte bir ese sopaıyp, birese jalpaıyp, endi birde qısaıyp myń qubylady, aýzy da keıde jaıalyqtaı sozylyp, keıde qyryq buralyp ózin mazaqtap turǵan tárizdi. Ol sýdaǵy kóleńkesin aıaǵymen shap etkizip teýip jiberdi de, jaǵadan keıin sheginińkirep otyrdy. Sosyn sarafanynyń óńirine tyqqan "Sovetskıı ekrandy" qolyna aldy, úńilip jartylaı jalańash áıeldiń portretine qarady. Portret te yrbalańdap muny mazaq qylǵandaı kórindi. Qyz kelinshek betindegi arbıtyp jazǵan "kerjak" degen sózdiń ár qarpin suq saýsaǵymen túrtip sanap shyqty da áldeneni izdep jan-jaǵyn sholdy, aqyry jańqa synyǵyn taýyp alyp, maıda qumǵa rabaısyz etip "k" árpin saldy, onan soń "a"- ny, odan keıin "j"-ny bir-birlep tizip, "kerjak" degen sózdi ońnan solǵa qaraı arapsha teris ırektep, shımaılap qoıdy.

Buta - butanyń túbinen shildeliktiń shyryly keledi qulaqqa. Qyz jerden basyn kóterip jol jaqqa kóz tastady: etekten ushar bıikke deıin ash ishekteı qyryq burala ıirilip jatqan úlken jolda ıirilip shań ǵana qalypty, úp etken jel de joq bolsa kerek-ti. Sapyrylysqan mashınalar da sarqylyp, taıga qulaqqa urǵan tanadaı tunyp tur. Kókjıekten jańa baıyǵan kúnniń qyzyl jolaq shapaǵy balqıdy. Ysqyrǵan shildelik shýylyna álde qaıdan orkestr úni qosyldy. Lespromhoz ortalyǵynan bolsa kerek. Vagner... "Gıbel bogov..."

— Dýnka!..

4

Qoldy bos qoıyp, qybyrsyz qarap otyra almaıtyn ólermen shal ýaq-túıek maıda sharýasyn qulqyn sáriden bastap, tyrpyldap júrip kún qyzbaı bitirip tastaıtyn. Onyń ústine, qartaıǵandiki me, uıqysy qalyp, túnimen tysqa san qaıtara júgiredi de tań bere jambasy shydamaı turyp ketetin ádeti edi. Sharýa deıtin sharýa da bar ma bul kúnde. Áıteýir, joqtan bardy túrtkilep, joq-juqananyń basyn qurastyryp ózin ózi aldaǵan bolady. Jalǵyz toraı men bes taýyqtyń, úı irgesindegi shaǵyn ogorodtyń kúıbeńi Dýnádan da artylmaıdy. Mynaý lespromhozdyń aǵashy men aıaq art dep bergen jaman tor sholaq tyrysqysy bolmasa. Osy da kesip bop pa. Aǵashty erteń-aq plotogonshıkter aıdap alyp ketedi. "Áketse eken ózi, — dep oılady ol. — Naǵyp keshigip jatyr?.. Kázzáptar!.. Júrgen shyǵar, qalanyń qabaq bitkenin adaqtap!.. Shal osydan biraz kún buryn sal aıdap ketken plotogonshıkterdi ishteı bir sybap aldy. "Osyndaı da sharýa bolady eken-aý, tfý -ý!.."

Sońǵy bir-eki jylda orman qory azaıyp, jumys narqy da arzandap ketken. Lespromhoz áne jabylady, mine jabylady dep qopańdaǵan jurt jan-jaqqa bytyrap, biri kórshi buǵy sovhozdaryna, bir toby altyn rýdnıkterine kesip qýalap shóre - shóremen júr. Biraq, aǵash degenniń qany áli de jerge tımeıdi, shahtalar, onan ketse qalanyń zaýyttary men fabrekteri birin bir, ekisin eki qylǵyp jutyp jatyr. Jumys qolynan aıyrylyp qalǵan basshylar qys boıy qarap otyrsa da, jaz shyǵa sharq uryp álekke túsedi. Osydan dánikken qalanyń onan qashty, munan qashty el kezbe qýlary byqytyn taýyp sart ete qalady da eki ese, úsh ese qymbatqa jaldanyp mundaǵy ańqaý jurtty súlikteı sorady. Tyndyryp jatqan jumys ta, bereke de shamaly. Aıtyp aıtpady, qalaǵa sal aıdap bir ketse, jarty aı, bir aı joǵalyp, tapqan-taıanǵandaryn taqyr-taza silkip qaıtpaı oralǵan emes. Tirlikke shorqaq bolǵanmen tilge pysyq, osy óńirdiń taqýa jurty bundaılardy "kalymshıkı" dep atap ketkendi. Jartylaı qazaqsha, jartylaı oryssha dúregeı sózde taıga jurtynyń alamandyǵy men beremendiginiń, dańǵaza daraqylyǵy men paryqsyz kezbeliginiń toqaılasqany ras ta... "Osy da sharýa bop pa! Tfý - ýý!" — dedi shal ishteı kijinip. Biraq, artynsha taǵy da oılanyp qaldy. "Osy meniń shyqqan shyǵynym qansha?.. Pul bolmasa qul bolsyn!.."

Ol áýeli ádetinshe syǵyraıyp kúnge qarady: arqan boıy kóterilip qalǵan kúnniń qyzǵylt shar aınasy qulaqtanyp, jıegine kemerlene kempir qosaq qyrsaýlanǵan eken, tumannan bolsa kerek. Tań aldynda seldetip ótken nóserden aǵash basy solbyraıyp múlgip tur. Buta - qaraǵandy kózimen tikeleı kelip, múlgip turǵan tor sholaqty taýyp aldy: beli aspanǵa shyǵyp, sabaýdaı bir tutam quıryǵyn butyna qysyp apty, shuryq - tesik jaýyr qaptalynan bý burqyrap, tirsegi dir-dir etedi. Ol da búgin shaldy salqyn qabaqpen jaqtyrmaı qarsy alǵandaı boldy.

Shaldyń bul dúnıede taǵy bir jek kóretini osy torsholaq. Nege ekeni belgisiz, kózine túsken saıyn malǵa emes, adamǵa degen ish qatparyndaǵy bar yza, bar kegi men ókpe -saqpasy bojyǵan ıdeı qajyldap shyǵa keletini bar. Bul fánıdegi ótti - kettisi men kórer -kórmesin, tartar qazaby men azabyn, pushaıman bolǵan búgingi qaýqaryn esine salǵandaı kúıik bop ıtinip kep turǵany. Saqınasy ustaǵandaı mańdaı terisi qurysyp tyjyryna qalady da, kóz qylyp ádeıi baılap ketkendeı ishteı áldekimderdi sybap jatqany. Tipti, lespromhozdan kólik ber dep suraǵan emes-ti. Tyqpalap qoımaǵan soń almaımyn dep taǵy aıtqan joq. Áýelde, "dushpannan túk tartsań da paıda" — degen oı bolǵan edi, biraq, myń aýnasa da ańyrshaǵy shyqqan kóntýlaqtan jerge qyltan túk túser túri baıqalmaıdy. "Ólmeseń óme qap!" — degendeı bul da tarys býyp jalǵyz qazaqtyń basyna matap tastaǵan, ol da miz baqpaı ımıip kep turǵany. Qasarysqan qos qyrsyqtyń qaısysynyń buryn zerigeri, kimdi kimniń alyp jeri ázirge bir qudaıdyń ózine ǵana belgili.

Tańǵy tuman birqydyrý jerdi kózden tasalap qalypty. Tyrs etken bógde tyqyr estilmegen soń shal kóńili ornyna túskendeı boldy da qada basyndaǵy mordýshkaǵa qol soza berip, jylan shaqqandaı selk etip qaıta tartyp aldy. Qas - kirpigi shanjaý - shanjaý kishkentaı sýdy janary jasaýrap, qasha taqtaıyna smolamen ırelektete, rabaısyz jazyp ketken "kerjak" degen sózge qadalyp, eseńgiregendeı turyp qaldy.

— Dýnka!

Keshigip baryp aýla ishinen esik syqyrlady, sosyn jalań - aıaq adamnyń tyqyry estildi de, yńyrsyq darbazadan qyzdyń uıpalaq - uıpalaq uıqyshy - oıaý júzi kórindi.

Dýná nege shaqyrdyń dep suraǵan joq. Tegi, shal oǵan "Dýnka!" degen bir aýyz sózden basqa esh nárseniń aý - jaıyn yqtıattap aıtqan emes te, qyz da suratyp jatpaıtyn. Bul joly da áýeli asyqpaı-saspaı kózin ýqalady, qobyraǵan samaı shashyn qulaǵynan asyra qaıyryp, sosyn asyqpaı-saspaı atasyna qarady. Shal saýsaǵyn shoshaıtyp, qashany nusqap tur eken. Dýná yrjıyp kúldi. Kúlkisi beıkúná jannyń ańǵal minezin ańǵartyp edi.

— Deda, bul bizdiń famılıamyz emes pe, — degen úni de áldenege jadyraǵan bala keýilińdeı erke de nazdy shyqty.

— Osy seniń famılıań kim? Sony bilemisiń? — dedi shal.

Onyń úninen de ne ashýdyń, ne zekýdiń nyshany bilingen

joq. Tek sýly janaryn tiktep qadaǵan kúıi nemeresinen bolar-bolmas kúıbeńniń parqyn suraǵandaı synaı barlap turdy da qaıtyp til qatpastan qada basyndaǵy mordýshkany sýyryp alyp jónine kete berdi.

Qyz shynynda óz famılıasyn esine túsire almaı turǵandaı - aq oılanyp qaldy. Kókshil janaryn qaıaý shalyp, qaımaqtaı juqa erinderin jymyra tistep qoıdy. Bul atasyn emes, atasy muny renjitip ketkendeı jasyp qalǵan túri bar. Basyn jerden kótergen shal butyl bashpaǵyn sylp-sylp súıretip, alystap ketken edi, onyń qýshıǵan jaýyrynyn, yrǵań-yrǵań aıaq alysyn biraz baǵyp turdy da kilt aınalyp aýlaǵa qaıta kirip ketti.

Shal taǵa da "tfý!" — dep jerge bir túkirdi. Ol nemeresine bylaı shyǵa berip kijingen tárizdi; osy ýaqytqa deıin páktigine kúmán keltirmese de qaqpaǵa túsken qara daqtan shoshynaıyn dedi, yrymnyń aty yrym, áldenege ishi oıran-asyr ulyp, tý syrtynan áldebir jat kóz syǵalap turǵandaı jan - jaǵyna sekemdene, jaqtyrmaǵan kózqaras tastap qoıdy. "Aqymaq neme!" — dedi ishteı. — Saý basyna saqına tilegen esýas!

Ol tóńkerilgen eski qaıyqtyń qasyna jetip biraz aıaldady; battastyra jaǵylǵan smolany suq saýsaǵymen nuqyp - nuqyp kepken keppegenin baıqady, asyqpaı-saspaı bir aınalyp shyqty da kúnde ertesimen mordýshka quratyn túıetaıly jaǵany sholdy. Sý lyqsyp kemerden asyp ketipti, ádette jón arqasy dóńkıip jatatyn qara qoı tastar da kórinbeıdi, arnanyń biraz jeri omyrylyp, kemerlenip qalypty.

Ol sýdyń mezgilsiz tasyǵanyn da jaqtyrmaıtyn. Jalpy mezgilsiz dúnıeniń bárin de qaramǵa sanap, mezgilsiz kelgen - ketkendi, mezgilsiz ótken júrgindi, mezgilsiz soǵatyn amal men sáýirdi jaqsy yrymǵa joryp kórgen emes. Bıyl da kesirge bola jaz erte shyǵyp, kún qaýyrt ysyp ketti de Altaıdyń qasyq qaryna deıin aıdap túsip, saı-sala, ózen bitkendi sýǵa toltyryp jiberdi. Áıteýir óz qara basynan aýlaq, basqanyń mańdaıyna jazǵan kesapat bolsa jaqsy-aý.

Shal bakendi de tappady. Ádette tolqyn ústinde qylt - qylt oınap turatyn eski baken búgin joq. Onyń ornynda aıdahardaı eńkıe shógip dáý salyndy jatyr; erbıgen aǵash tamyry, irkilgen aq jel kóbik, aq jel kóbiktiń ústinde sekektegen aǵash jońqasy ǵana kórinedi. Ol aýla jaqqa býryldy da qashadaǵy smolany súrgilep jatqan nemeresine:

— Dýnka! — dep aıǵaı saldy. Sosyn brezent sýlyǵyn sheship, shóp ústine laqtyryp jiberdi, kóıleginiń jeńin túrip, tóńkerýli qaıyqtyń erneýinen kóterip baıqap edi, biraq, battasqan smoladan aýyrlap, onyń ústine shalǵyn arasynda jata - jata isine borsyp ketken kóne qaıyq shaldyń eshki tebinindeı ǵana shamaly qaýqaryna yryq bermedi. Ol ekinshi márte eńkeıgende tý syrtynan syz jerdi shalp-shalp basqan aıaq tyqyry, "doroga... doroga..." dep ándetken Dýnányń daýsy estildi. Nemeresiniń qolynan syryqty alyp jatyp:

— Balta qaıda? — dedi shal.

Ol óz qolynan keletin sharýany ózgege tapsyrmaıtyn. Al shama jetpegenge umtylǵan emes. Zamanynda Jóger qoly tımegen, Jóger qolynan qashqan kesip kemde kem - aq edi. Endi mine, qarý - qaırat kemip, kóp dúnıeden qalyp otyr. Jylyna bir dúrkin jańalap shyǵatyn mynaý qora-jaı men baspana da alqam salqamy shyǵyp tozyp barady, omarta men baý - baqshanyń da burynǵydaı emes sáni ketken. Biraq, sonda da, qol ushyn jalǵan jiber dep bireýge jalbarynǵan emes, óz tirligine ókpeli bop bótenge kúni túse qoıǵan joq, osyǵan da dán razy, osyǵan da shúkirshilik etedi, "tentiregen kóp paqyrdan" áli de ózin artyq sanaıdy. Ol myqshyńdap kóne qaıyqpen kóp arpalysty. İshtegi álgi bir renishtiń yzǵary ketpegendikten be, álde baıaǵy sol namys bolar, nemeresin de kómekke shaqyrǵan joq. Qaıyqty aýdaryp tastaǵan soń da biraz ýaqytqa deıin aýzy-basy qyısańdap, saqal -murty jybyrlap, sheke tamyry lyqyldap baryn zorǵa basyldy. Qaıyq ornyndaǵy kún tımeı shıyrshyqtalyp qalǵan sarǵysh shóptiń arasy jybyrlaǵan jaýyn kúrt eken, dáý qazanda buqqan dunǵan kespesindeı byjynap, kirerge tesik izdep esilip jatyr. Sharshap qalǵandiki me, basy aınalyp, kóziniń aldy buldyrap, búkil jer jybyrlap bara jatqandaı boldy da boıy titirkenip, shal keıin sheginip ketti.

Dýná bir balta, sosyn, atasy taǵy da jumsap júre me degendeı artyq ta bolsa búıiri qabysqan qos temir shelekti qosa alyp keldi. Shal baltany qaıyq túbine dúńk etkizip laqtyryp jiberdi de eki shelekti jaǵadan bylaıyraq sıyryn tastady.

Qaıyq jıekten jyljysymen asaý ózen julyp áketti. Aqqula tolqynǵa kılikkende ózen túbi ıirim tartyp, uzyn syryq tutamdaı-aq bop tireýge kelmeı qalady da qaıyq aǵyspen dedektep jóneldi. Shal bar shamasynsha ábigerge túskenmen syryqty bir sýyryp qaıta salǵansha aǵys bulardy arqan boıy yqtyryp alyp ketedi. Kómektespek bolyp qasyna taıanǵan Dýnány da: "tynysh otyr!" — dep qaıyryp tastady. Qaıyq zýlap kep qumdaq jıekti súze toqtaǵanda jartas túbindegi baken nobaıy edáýir joǵaryda qalyp edi. Shal ishteı áldeneni kúbirlep, kún sala aǵysqa qarady, taǵy da ózine ózi narazy bolyp turǵanǵa uqsaıdy. Qaıyqtan túse bastaǵan Dýnáǵa:

— Qaıda barasyń? Tynysh otyr, — dep taǵy da toqtatyp tastady. Sosyn kenep shalbarynyń balagan túrip, syryqtyń bir ushyn qyzǵa ustatty da jylpyldaǵan malta tastarǵa bir jyǵylyp, bir súrinip qaıyqty jıekpen aǵysqa qarsy tyrtyńdap súıreı jóneldi.

Butaqty quj-quj kári qaıyń bakenge qonjıa minip alypty. Shal áldebir marqumǵa zırat etkendeı belgisiz bir nárseni ishteı kúbirlep eki saýsaǵymen shoqynyp aldy da:

— Balta, — dep Dýnáǵa qolyn sozdy.

Qyz baltany usyndy da qaıyqtyń artqy tumsyǵyna baryp qaıta otyrdy. Atasy qalamaǵan soń, men tyndyra qoıaıyn dep jarmasqan da joq. Qalamaǵany — syz etedi dep aıaǵany shyǵar; qalamaǵany — erdiń isine áıel zatynyń aralasqanyn jek kóretin ádeti de. Ol kirshiksiz móldir aspanǵa qarady. Kók jıektegi taý shyńynda toqymdaı ǵana aqsha bult qapty. Aqsha bultty áldebir maqulyqqa uqsatty, biraq qandaı maqulyq ekenin esine túsire almady. Múmkin ondaı maqulyq joqta shyǵar, qıaly ma, álde túsinde kórgen bir eles pe, kim bilsin. Rasynda, baıaǵy bala kezinde onyń túsine nebir tańǵajaıyp oqıǵalar kirýshi edi, qanat qaǵyp osynaý kók aspanda ushyp júretin kezderi de bolatyn. Kázir sonyń biri de joq. "Qyzyq, adamnyń túsi de ózgeredi eken-aý" — dep oılady.

Úlken joldan mashına gýili estildi. Qaıqańda domalaq kókshil avtobýs tompańdap ketip barady eken. Kún jeksembi bolǵandyqtan kúndegi beısaýat sabylysyp jatatyn sansyz mashınalar joq. Qasqa kúre jolda quldyraǵan jalǵyz avtobýstyń gújili jańǵyryǵyp qatty shyǵady. Avtobýstyń mańdaı shynysy kún kózine shaǵylysyp jalt etti de, artyna bir shókim ǵana shań qaldyryp burylystan joq boldy. Taǵy da múlgip orman qaldy, meńireıip kúz jartastar qaldy, jota-jotanyń ústinde basqurdaı shubatylyp qasqa kúre jol qaldy.

— Do-ro-ga, do-ro-ga... ym-ym-ymm...lısh odın povorot...lısh odın povorot...

Dýná ánniń qaıyrma áýenin, sosyn "dorogasy" men "lısh odın povorotynan" basqasyn bilmeıtin de edi. Muny da kelip-ketip júrgende Aıannan estigeni bar. Áldenege kóńili túskende yńyldap aıtatyny da osy. Keı kúnderi tipti erteńdi - keshke deıin tiliniń ushynan ketpeı qoıatyn kezderi de bolady.

Qyz Aıandy esine aldy. Imıgen oraq murnyn, edireıgen mysyq murtyn kóz aldyna elestetti de, qaraǵannan qarap otyryp yrjıyp kúlip jiberdi. Artynsha kóńili elegizip, osynaý qasqa jolmen bir jaqqa tarta jónelgisi keldi... "Doroga, do-ro-ga..." Shal jótkirindi. Qyz tipti manadan beri shańqyldaǵan balta daýysyn da umytyp ketipti; burylyp atasyna qarady, baltany qulashtaı sermegeni bolmasa, sý sińgen salyndyǵa qoly batatyn emes, ushyn jatqan jańqa da shamaly, tizesinen asyp, qara sanyna jetken sý túrýli balaǵynyń qatparynan sorǵalap tur, býyn - býyny qaltyraıdy, sýyq sorsa kerek.

Dýná qaıyqtan týsti de sarafanynyń etegin myqynyna qystyryp, shaldyń qasyna keldi, óńkıgen salyndyny kózimen ólshep biraz turdy, sosyn shaldy aınala berip, salyndyny qapsyra qushaqtady da sopań etkizip sýyryp alyp, baken ústinen aýdaryp tastady.

— Saǵan kómektes degen kim bar, — dedi shal.

Qyz túsinbegendeı atasynyń júzine tańdana qarady.

— Tómende, qyzyl jardyń tusynda taǵy da baken bar emes pe, — dep shal ókinish bildirgendeı boldy. Biraq, qyzyl jardaǵy bakendi sal áketse de, saıtan áketse de shaldyń oǵan qınalyp turǵany shamaly edi, tek manadan beri tyrtyńdap bosqa aram ter bolǵanyna bildirgen narazylyǵy týǵyn. Narazdy boldy ne, bolmady ne, salyńdy eki-úsh dúrkin aýnap aldy da túgirshik, jańqalardy sońynan shubyrtyp, jyljyp júre berdi. Sý astynan shorshyp shyqqan baken ózen betin sylp-sylp shapattap jatyr. Shal baltasyn qaıyq túbine laqtyryp jiberdi de áldeneni kúbirlep, taǵy da áldebir marqumǵa zırat qylǵandaı shoqynyp qoıdy...

Talma tús bolmaı jatyp-aq jazdyń sartap ystyq kúni qaınap ketkendi. Ózek, toǵaı bitken tunyp jatyr, beles - belestiń basynan shalqyǵan jalyn saǵymy kórinedi.

Ádette, jeksembi kúni jan tynyshtyqty jaqsy kóretin Jóger, búgin de qudaıyna qulshylyq etip, onan qalsa monsha jaǵyp túspek oıy bolyp edi. Sý kıimderin aýystyryp, dóket baltasyn aldy da, meshel qara monshanyń qasynda jatqan qý aǵashty shabaqtap jara bastady. Buryn da kórshi hýtorda áldebir tanysy monsha jaǵypty degendi estise qur jibermeı, erý bop izdep baryp túsetin ystyq qumar jan qartaıǵan soń tipti monshadan shyqpaıtyn bolyp aldy. Kákir-shúkir kúıbeńdi birjola umytyp, erteńnen keshke deıin nar ústinde, ystyq býdyń astynda tyr-tyr qasynyp narttaı bop terlep - tepship jatqanǵa ne jetsin. Shal úshin eki dúnıeniń rahaty da osydan artpasa kerek. Ol otyn usaqtap bola bergende baj etip yńyrsyq darbaza ashyldy. Úıden Dýná shyqty. Ústinde kóz - kóz shtapel kóılek, basynda tamaǵynyń astynan qylǵyndyra baılaǵan kógildir shtapel oramal, aıaǵynda búginde modadan qalǵan jýan óksheli týflı. Shal nemeresine tandana qarady.

— Sen qaıda jınaldyń?

— Lespromhozǵa.

— Onda ne bar?

— Átesh ákelemin.

Shal qyz jaýabyna ılanbaǵandaı biraz ýaqyt súzilip qaldy

da:

— Bilem, seniń qandaı áteshti izdep bara jatqanyńdy, — dep baltasyn bylsh etkizip aǵashqa qadaı saldy da, teris buryldy.

Ol barmaısyń dep tıyp tastaı almady. Qyz baraıyn ba dep odan suraǵan joq. Shal tuqyryńdap jańqa shabaqtap qala berdi de, Dýná aıandap kúrs jolǵa tartty. Tý syrtynan "Dýnka!" — degen tanys aıǵaı estile me dep qıpaqtap keledi. Biraq, bul joly atasy dybys bere qoımady. Áne aıqaılaıdy, mine aıqaılaıdy men kúte - kúte qorǵanshaqtaı kúre jolǵa tústi. Uzaǵan saıyn júregi lúpildep, degbiri taýsylyp barady. Mynaý mylqaý tynyshtyqta jalǵyz adamnyń tyqyry da tas domalaǵandaı tasyrlap estiledi eken, aıaq, astynan ushqan quıtaqandaı qıyrshyqta burshaqtaı satyrlap, kúz jartasqa jańǵyryǵy jamyrap ketip jatyr. Ol óz tyqyrynan ózi úreılenip, es bolsyn degendeı:

— Doroga, do-ro-ga...ym-ym-mm... — dep qoıdy. Daýysy tym jaryqshaqtanyp shyqty, ári ánniń yrǵaǵynan da jańylyp, ózinen ózi elegizip, ózimen ózi sóılesken túngi jalǵyz jolaýshydaı áıteýir albaty yńyldap keledi.

— Lısh odın povorot... lısh odın povorot...

Qyz burylysqa jetip, úh degendeı demin biraq aldy da artyna buryldy, qalyń toǵaı jaǵadaǵy jalǵyz úıdi kózden tasalap qalǵan eken, úıilgen aǵashtyń bir sheti, meshel qara monshanyń jartysy, torsholaqtyń shybjyńdaǵan sabaýdaı quıryǵy ǵana kórindi. Ol áýeli atasynan sytylyp shyqqanyna qýanyp edi, artynsha japan dúzde jalǵyz qap ketkeni esine túsip, jany ashydy da ala kóńil bop jol ústinde biraz ýaqyt kidirip qaldy...

Jóger júresinen otyryp, bilegine qý jańqalardy úımelep salyp aldy da, osy shynymen-aq ketip qaldy ma degendeı artyna buryldy. Manadan bergi tyqyrlaǵan óz kúıbeńi bolmasa, aýla mańy qulaqqa urǵan tanadaı tym - tyrs eken. Yzyńdaǵan sona men shyryldaǵan sansyz shegirtkeniń shýyly ǵana estiledi. Ol nemeresin jýyq mańnan taba almady da syǵyraıyp qasqa kúre jolǵa kóz tikti. Qasqa joldyń burylys - qaltarysyn tintkileı, qýalaı kelip dóń basynan qarańdaǵan Dýnányń sılýetin kórdi. Dóń basynda Dýnányń qylt-qylt etken tóbesi, jelbiregen oramal ushy birte-birte alystap, kókjıekke sińip barady. Qaırylar ma eken degendeı shal meńireıip edáýir ýaqyt kútip otyrdy da kókjıektegi qyltyldaǵan qara noqat joǵala bergende qushaǵyndaǵy qý jańqalardy sar etkizip qaıtadan tógip tastap ornynan kóterildi. Taǵy da kúre jolǵa kóz tikti. Sary belde sary jeldiń shalqyǵan saǵymy ǵana qalypty. Ol meń-zeń bop, ıis tıgen adamdaı teńsele basyn úıine bettedi.

5

Aýla. Baıaǵy sol aýla. Bes taýyq, bir toraı, jalǵyz shelek arasymen shorymyq ústinde shúńkıip shal otyr. Ájim basqan júzińde, otsyz tunyq janarynda sheksiz muń, qasiret bardaı edi. Ol óziniń japan dúzde, jar basyndaǵy jarbaıǵan jetim úıde jalǵyz qalǵanyn endi ǵana sezgen tárizdi. Tot basqan eski qoljýǵyshtyń kindiginen aqqan sý tamshysy aqsaq oryndyqtyń ústindegi myqyraıǵan temir shelekti sylp-sylp urǵylap, shaldyń jaryq dúnıedegi endigi qalǵan bar ýaqytyn tam-tumdap ólshep turǵandaı. Ol qoljýǵyshqa ala kózimen ata qarady da, júgirip baryp teýip jibergisi keldi. Bir basyna áýresi jeterlik tirnektep jıǵan osynaý shaǵyn sharýasy endi tiri pendege qajeti shamaly, kereksiz qarań qalǵan eski jurttaı jekkórinishti bop ketti. Qaraǵannan qarap otyryp, tanaýyna qaıdaǵy bir syz topyraqtyń ıisi kelgendeı boldy. Ádette mashınanyń gúrili estilse mańaıy benzın sasyp ketkendeı tyjyryna qalatyn shal dáp kázir sol joldan motor daýsyn kútip, ishteı áldekimderdiń júrip ótkenin qalap-aq otyr. Biraq, qyrsyq kánda qaıbir qalaǵanyń bola qalýshy edi, bir qalypty ysyldaǵan irgedegi ózen sarynynan basqa dym joq. Áldeqaıdan qaraǵaıdyń qabyǵyn arshyǵan toqyldaqtyń tyqyly estiledi. Taǵy bir tyqyl úı syrtynan shyqty. Onyń kedir jańǵaǵyn mujyǵan shaýqarǵa ekenin shal sezip otyr. Onda da tyqyl, munda da tyqyl. Osynshama qaptap ketken tyqylǵa mıyn jegendeı Jógerdiń jatyp jyny keldi. Ómirińde ózgeniń tirligi bolmasa óz tirligine narazy bop kórmegen ol endi kázir ýaham dúnıeden kóńili sýyp, qaljyrap qalǵandaı.

"Meni osynda ajal aıdap kelgen shyǵar", — dep oılady ol. Buryn ólim-jitim degenge salqyn qarap, alda ajal degen bir tosqaýyldyń baryn kóp eske ala bermeıtin shal, sońǵy onshaqty jyldan beri qorqatyn bop júr. Kómýsiz qalamyn - aý dep qoryqpaıdy, kún saıyn áldebir belgisiz kúsh ózin qara jerge tartqandaı eki ıyǵynan basyp, meńdeıdi de turady. Tańdamaqshar aldyndaǵy jaryq dúnıege tastap keter bar qaryzy men paryzy, kúnási men pendeligi esine túsip, jatsa - tursa mazasy qashady. Bul Fánıde ne istep, ne qoıǵany ózine ǵana belgili, biraq, adam kózinen jasyrǵanmen "jaratqannyń" kózinen qaltarys ne qalýshy edi.

"Ajal ańdap kelgen shyǵar meni osynda" — dedi shal. Ajal aıdap keldi me, adam aıdap keldi me, ol da bir naǵaıbyl dúnıe ǵoı. Degenmen osynaý japan túzge, el-jurttyń ortasynan oryn jetpegendeı dara shyǵyp ketkenine shal jıyrma jyl ótken soń ǵana ókingen tárizdi. Ókindi ne, ókinbedi ne, oǵan qylar qaıran joq. Ol otyryp - otyryp, ótip ketken ýaqyttan qarmaıtyn eshteńe tappaǵannan keıin ózinin bar múshkil haline bógde bireýler sebepker bolǵandaı ishi taǵy da qazandaı qaınap shyǵa keldi. İshteı qıly-qıly kezeńniń shek - qarynyn aqtarsa, ózine artar kinási orta túsip, tańdamaq sharǵa arqalap keter júgi de jeńildep qalatyn tárizdi. Oılap otyrsa, qyryq shaqty jyldyń ishinde ol úsh ret kóship, úsh ret jańa qonys kótergen eken. Sonyń ózinde basyndaǵy baq-dáýletti úsh ret tolyp, úsh ret solypty. Esine túskende kókirek qyjyldatqany bolmasa tolǵan baq pen solǵan baqty armandap, alasuryp otyrǵan bul joq. Armandaǵanmen qaıtaryp alar dármen qaısy. Áıteýir, bodaýsyz ketken ol da bir aram ter ǵoı deıdi de qoıady. Biraq, bul da ánsheıin kóńildiń jubanyshy ǵana. Áıtpese...

Shaldyń oıynsha, onyń zamanynyń qaǵynǵany sonaý jıyrmasynshy jyldardyń aýqymy. Shyryq buzylyp, el ústin josylǵan esepsiz kóp soldattyń qaptap ketken kezi bolatyn. Shubyryp Qytaı asyp, Mongol asyp qıý - shıý boldy da jatty. El tonaý, mal tonaý, oqqa ushý, naızanyń ushynda ketý qazaǵy ma, orysy ma, qaı aýyl, qaı hýtorda bolmasyn úırenshikti oqıǵaǵa aınaldy da bireýdiń tasy órge domalap, bórki qara qazandaı boldy, bireýlerdiń qany sýdaı aǵyp, basy daýda, maly jaýda ketti. Tym-tyrys jatqan qalyń el aıaq astynan ýlardaı shýlap, aqtardy qarǵap-silep, aza tutqan shaq. Aqtar ma, kókter me, alty alasy, bes beresi joq bóten ala bosqan jurtta Jógerdiń isi qansha, óz murtyn balta kespegen soń sol bir qym-qýytty kóp esine ala da bermeıdi. Múmkin, óz aldyna aq bandanyń tutas bir otrádyn ustaǵan ataqty pomeshık Krıvonogovtyń da shapaǵaty tıgen shyǵar. Áıteýir, des bergende ne bir lańnyń bári de Jógerdi aınalyp ótip jatty. Baı -qulaqtarǵa búıideı tıgen qyzyldar kelip kılikpegende onyń shańyraǵy da shaıqalmaıtyn ba edi...

Iá, Jóger úshin ol da bir ótti-ketti dáýren ǵoı. Búgingi mynaý pushaıman tirliginiń "qoıshylarǵa qor qylyp, jylqyshyǵa jyr qylyp" qyr arqasyn ezip jibergeni bolmasa, bir kezde Jókeń de jalǵandy jalpaǵynan basqandy.

Bir jaǵy Qulja men Úrimshiden sonaý ishki Qytaıǵa deıin, bir jaǵy Kóktas pen Rıdr, onan assa ishki Rossıamen jeń ushynan jalǵasyp jatqan Krıvonogovtyń shalqyp turǵan shaǵynda Jóger zaman dáp osyndaı apaı-topaı aýdarylyp túsedi dep oılaǵan joq edi.. Jalpy ol aq pen qarany ajyratyp, kimniń kim ekenin kesip-piship, aıdar taqqan emes, oǵan óresi de jetken joq. Búkil Altaı óńiriniń jeri men ormanyn qoryp, sol ólkeniń qara tasynan da maı syǵyp alǵan azýly pomeshıktiń ne istep, ne qoıǵanyn bul qaıdan bilsin. Áıteýir onyń at nópir baılyǵynan pálen myń buǵy - maral aıdap, pálen gektar jerge egin ekkenin ǵana jadyna tutyp qapty. Al sýdaı sapyrǵan altyn men kúmisine úńilip, kóz satyp kórdi deımisiń. Bar bolǵany oǵan qudaıdaı tabynatyn, bar kórgeni - sonyń pushpaqtaı ǵana jerin óńdetip, eginin seýip, astyǵyn jınatyp berip, ıtshe qoryǵan adal eńbegi ǵana. Bunyń malaıdan aıyrmashylyǵy — malaılardy bir shybyqpen ózi aıdaıtyn, sodan túsken paıdasy - kertip jeseń taýsylmaıtyn bir basyna jeterlik baq-dáýleti bar-tyn. Qudaıǵa shúkir, aqy-pul jaǵynan Krıvonogov meńgerýshi, prıkazchık degenderdi shómishten qysyp kórgen emes; myńdy alaqanyma sal, ony seniki dep qarap otyratyn. Dúnıe - múlik, ishý - jeý degennen basqaǵa keńirdegin sozyp kórmegen kóp jógerlerge sol da jetip jatyr, onan artyǵyn qalaǵan emes. Sol úshin de Krıvonogovke kúni búginge deıin eki dúnıede birdeı razy. Sodan da bolar, Krıvonogov qytaıǵa ótip ketipti degendi estigende tań-tamasha qalyp, ishteı ókingen de. Árıne, onyń ketip qalǵanyna qınalǵan joq, osynshama eń baılyqty tastap, qara basyn alyp zytqanyn aqylǵa sıǵyza almaı dal bolǵan-dy. Albaty bosqan aq bandylardyń berekesiz tamtyǵynyń qaıtyp oralmaıtynyna ábden kózi jetip, el ishine qyzyldardyń keýleı kirip kele jatqanyn sezgen alpaýyt kúni buryn-aq tyshqaq laǵyna deıin altynǵa aıyrbastap, bylaıǵa jurtty aqymaq etip ketkenin qaı jeger ańǵarypty. Jógerlerge onyń artynda qalǵan jemtigi de qısapsyz dúnıedeı kóringen.

İri baılardyń bosqany bosyp, bospaǵany konfeskelenip, jer aýdarylǵannan soń el ishindegi dúrbeleń bir sátke bolsa da tynyshtalǵan shaq edi. Árkimge ár qalaı, áıteýir, bul dáýren de Jegerge tý syrtyn bergen joq. Jalǵyz Jóger emes, ár jerde shanjaý - shanjaý bop Krıvonogovtyń jurtyn basyp qalǵan keshegi eti tiri degen is basyndaǵy ıtarshylardyń kóbi - aq az ýaqyttyń ishinde baıyp ketti de, kishkentaı - kishkentaı krıvonogovtar bop shyǵa keldi. Al Jeger krıvonogov bolam dep áýrelengen emes. Aýylym meniń shalǵaıda degendeı, bir túkpirde azǵantaı jerdi ıemdenip jatyp aldy da, keneýsiz qulqynyn jurt esebinen nyǵarlap baqty. Bir shoshıtyny, osy batpan quıryqty teginnen tegin qylǵı ala ma, joq pa, túbi bir mal ıesi shyqpas pa eken dep kúdiktenetin. Aqyry sol kúdigi rasqa aınalyp, kýlaktar tizimine ilinip-aq ketkeni. Biraq ol alǵashynda buǵan da qaıǵyryp bas qatyryp jatpady. Óziniń ata-babasynyń mırasqa qaldyrǵan jeri bolmaǵan soń daýǵa kıligip ne qylsyn, sovet ókimetine de sharýaǵa bas kóz sharýanyń adamy kerek shyǵar dep oılaǵan. Ózi qatarly dáýlettiler keshegi Krıvonogovtyń jurtyn ıtteı qoryp, aqyry ıtteı bolyp ulyp ketkende bul ildaldalap aman qaldy. Tek ókinishi — sovet ókimeti Krıvonogovteı munyń basyna baq bolyp qonǵan joq. Qazaǵy bar, orysy bar, arqa eti arsa, borbaı eti borsha bop mal men soqa sońyna ergen jalshy men sharqaıly dıhannyń kúni týdy da, jógerlerdi jaǵaǵa shyqqan qaıyqtaı yǵystyryp tastady. Ol yǵysqannan yǵysyp, jylystaı otyryp osy Korobıhadaǵy sektanttar ishine sińip jan tasalaǵan edi. Bul onyń ekinshi qonys aýdarýy. Sovetke degen ishtegi muzdaı qatqan berishtiń alǵashqy baılanǵan sáti de osy kez. Sol berish kún ótken saıyn ulǵaıa túspese kemigen joq. Biraq oǵan Jóger ózin eshýaqytta da kinálimin dep sanaǵan emes. Árdaıym shekken "japasy" men tartqan "taýqymetin" bireýdiń pıǵylynan izdep, áldekimderge qanyn júktegendeı oıy bar. "Kim biledi, álgi tozy ma - aý, qosshysy ma - aý, onan keıinge mynaý kolhoz degen zaýaly kep kımelemegende jurtpen ıtshe yryldaspaı-aq ómir súretin be edim", — dep oılaıtyn shaqtary da bolady.

Jógerge salsa, adam balasynyń qaqyn jep, tiri pendege zalal istegen joqpyn deıdi ózinshe. Alǵash kolhoz ornap jatqan kezde kýlak, qýıyrshyq atanǵan Korıbıhanyń kerjaktary kisi óltirip, tipti komsomolǵa ótkeni úshin óz balasynyń basyn shaýyp tastaǵandar da ushyrasty. Jóger sonyń birine aralasqan emes, biraq ishtegi kegin de umytqan joq. Áli de búıregi biteý ólermen adam az ýaqytta sharýasyn ondap aldy da baıý, dúnıe jıý degen túpki armanynan otyzynshy jyldardyń ashtyǵynda taǵy bir shyqty. Shyqqany bar bolsyn, bul da óz basyna zaýal bop kórindi. Taǵy da ıesiz qalǵandaı bolǵan tegin jerge qol sozyp, sharýaǵa kisi jaldap ne kórindi deseńshi. Onyń ústine bazary men saýda - sattyq jasaımyn dep te kózge túsip jáne bále shaqyrǵanyn kúni búginge deıin ózine ózi keshirmeıdi. Artynsha: "bosqan elge jumys taýyp berip tamaǵyn asyratqanyma, onsyz da alýshysy joq dúnıe - jıhazyn saýdalaǵanyma kinálimin be?" — dep jubatqan bolady. — Neler túkti kilemniń bir baqyrash kartoptyń quny, ýys-ýys aqshanyń bir shaınam nandyq narqy qalmaǵanyna kim jaýapty. Qalaı oılaǵanymen de, áıteýir taǵy da zamany tarylyp, taǵy da baq-dáýletten sıpan taza bop jerge qarap qaldy da, talaı jylǵy tyrbańdaǵan eńbegi kóptiń ıgiligine aınalyp kete bardy. Bul dúnıeden múldem kúder úzgen Jóger pende ataýlyǵa degen bar ókpesin arqalap ap, taǵy da údere kóship jónelgen. Bul onyń úshinshi dúrkin qonys aýdarǵany edi. İshtegi qyjyldaǵan ashshy zapranǵa da sol bir kezde shoq túsken.

Qaıda qashsa da, aldynan qorqyttyń kórindeı kes-kestegen qý taǵdyry Jógerdi qýalap ákelip býgy sovhozynyń aıdaladaǵy bes úıli omartasyna bir-aq qamady. Óz kúnimen, óz muńymen bir túkpirde ońasha qalǵan soń, ol alǵash ret ótken-ketkenin pysyqtap otyryp, tirligi haqynda: "osy men nesine shyr qaǵamyn?" — degen bolmashy saýaldyń ústinde biraz oılanǵan da boldy. Baqsa, osynaý uzyn-sonar jyrdaı sozylǵan bar shyrǵalań shúıkedeı bir qatyn men bir ul, bir qyzdyń qamyna kep saıatyn tárizdi. Sonan aıaq astynan kóńili qolq etip orta túsip qaldy da, kúnkóris pen sharýa - jaıdy birjola umytqandaı tomaǵa tuıyq jatyp alǵan-dy. Óz semásyn ózi jek kórip, óz semásyna ózi jekkórinishti bolyp, minezi de kúrt ózgerdi. Bar pále, bar shyrǵalań úıdegi qaraıǵan úsh kózden bastalǵandaı -aq qazymyrlanyp, búıideı tıisip, óz oshaǵynyń berekesin ózi qashyrdy. Obaly qane, san ret qolqa salyp, ártúrli jumystarǵa shaqyrǵan sovhozǵa da barǵan joq. Ras, alǵashqy kezde balta jumysynda, onan soń eginjaıda, dıirmende biraz qol qybyrlatqan boldy. Biraq, nıet joq, ylǵı da jaýdyń malyn jaıǵap, múlkin qaraqtaǵandaı ish - baýyry ulydy da turdy. Aqyry, bárin tastap, óri janǵa tynysh, ári jan saqtaýǵa paıdasy mol omartaǵa toqtaǵan. Shynynda da birte-birte eti ólip, árnege kóndikkendeı bop edi, jurt jeti aǵaıyndy emes pe, sol jyldyń kúzinde qatyny dúnıe salyp, elýge jańa shyqqan shaǵynda qosaqsyz qala berdi...

Kúzdiń laısańy bolatyn. Mal dep, pishen dep, onan buǵy múıizin otap álekke túsken sovhoz, eginin mezgilinde oryp taýysa almaı, qarashaǵa ulastyryp aldy. Tolassyz kúndi kúnge, tańdy tańǵa urǵan aq jaýyn oıdyń da, qyrdyń da mıyn shyǵaryp ezip jiberdi. Jańbyr men taıganyń tumanynan azǵantaı egindi kúl shalyp, qyzyp rásýaǵa tústi. Árıne, "shoq, shoq!" — dep ishteı razy bolǵany bar, áıtpese Jóger oǵan qınala qoıǵan joq. Sovhoz basshylary qaıta-qaıta kelip tynyshtyq bermegen soń, onyń ústine qatygez eriniń sharýasyna kómek bolsyn dep áıeli Agafıa aıaǵynyń aýyrlyǵyna qaramastan qyrmanǵa baryp júrgen.

Kún bulyńǵyr tartsa, basynyń saqınasy ustaıtyn Jóger (bastyń saqınasy ma, basqanyń saqınasy ma, ony bir ózi ǵana biledi) samagon men bal syraǵa tyńqıa toıyp alyp, kiresili-shyǵasyly ǵana esi bar, shýlanda dyrıyp jatqan. Sońǵy kezde ol bir ishse túbin túsire apta boıy, aı boıy súrgindetip baryp bir-aq qoıatyndy shyǵarǵan. Al, bastady degesin - aq qaıdaǵy - jaıdaǵysy esine túsip, qany qaraıyp sala beredi. Ol áýeli túbi tesilgendeı tolassyz sorǵalap, jappaǵa qýalap tyqqan qudaıdyń kúnine jyny kep, balaǵattap aldy, onan soń qazan-aıaqty aqtaryp, tiske syzdyq qylatyn daıar as tappaı qatynyn sybady. Qyrmanǵa ketkeni esine túsip, "bul qanshyq meni jarylqaı ma, joq ókimetti jarylqaı ma?!" — dep zyǵyrdany qaınady. Dál osy ashýdyń ústine Agafıanyń kele qalmasy bar ma. Oǵan qatynnyń alaıa qaraǵan kózqarasy da, sýyqtan buıyǵyp jatqan baıyn kisimisiń dep elemesten, esikti qasaqana ańyraıta ashyp ketken qylyǵy da unaǵan joq.

— Jap myna qarań qalǵan molańdy! — dep baqyrdy ol. Biraq Agafıa kúndegisinshe yǵysa qoımady. Ádeıi jynyna tıiskisi kelgendeı qannen - qapersiz:

— Teke sasyǵan sorly, tunshyǵyp óleıin dep pe ediń?! — dep betinen alyp tastady.

Onan keıinge mynaý kolhoz degen zaýaly kep kımelemegende jurtpen ıtshe yryldaspaı-aq ómir súretin be edim", — dep oılaıtyn shaqtary da bolady.

Jógerge salsa, adam balasynyń qaqyn jep, tiri pendege zalal istegen joqpyn deıdi ózinshe. Alǵash kolhoz ornap jatqan kezde kýlak, quıyrshyq atanǵan Korıbıhanyń kerjaktary kisi óltirip, tipti komsomolǵa ótkeni úshin óz balasynyń basyn shaýyp tastaǵandar da ushyrasty. Jóger sonyń birine aralasqan emes, biraq ishtegi kegin de umytqan joq. Áli de búıregi biteý ólermen adam az ýaqytta sharýasyn ondap aldy da baıý, dúnıe jıý degen túpki armanynan otyzynshy jyldardyń ashtyǵynda taǵy bir shyqty. Shyqqany bar bolsyn, bul da óz basyna zaýal bop kórindi. Taǵy da ıesiz qalǵandaı bolǵan tegin jerge qol sozyp, sharýaǵa kisi jaldap ne kórindi deseńshi. Onyń ústine bazary men saýda - sattyq jasaımyn dep te kózge túsip jáne bále shaqyrǵanyn kúni búginge deıin ózine ózi keshirmeıdi. Artynsha: "bosqan elge jumys taýyp berip tamaǵyn asyratqanyma, onsyz da alýshysy joq dúnıe - jıhazyn saýdalaǵanyma kinálimin be?" — dep jubatqan bolady. — Neler túkti kilemniń bir baqyrash kartoptyń quny, ýys-ýys aqshanyń bir shaınam nandyq narqy qalmaǵanyna kim jaýapty. Qalaı oılaǵanymen de, áıteýir taǵy da zamany tarylyp, taǵy da baq - dáýletten sıpan taza bop jerge qarap qaldy da, talaı jylǵy tyrbańdaǵan eńbegi kóptiń ıgiligine aınalyp kete bardy. Bul dúnıeden múldem kúder úzgen Jóger pende ataýlyǵa degen bar ókpesin arqalap ap, taǵy da údere kóship jónelgen. Bul onyń úshinshi dúrkin qonys aýdarǵany edi. İshtegi qyjyldaǵan ashshy zapranǵa da sol bir kezde shoq túsken.

Qaıda qashsa da, aldynan qorqyttyń kórindeı kes-kestegen qý taǵdyry Jógerdi qýalap ákelip buǵy sovhozynyń aıdaladaǵy bes úıli omartasyna bir-aq qamady. Óz kúnimen, óz muńymen bir túkpirde ońasha qalǵan soń, ol alǵash ret ótken-ketkenin pysyqtap otyryp, tirligi haqynda: "osy men nesine shyr qaǵamyn?" — degen bolmashy saýaldyń ústinde biraz oılanǵan da boldy. Baqsa, osynaý uzyn-sonar jyrdaı sozylǵan bar shyrǵalań shúıkedeı bir qatyn men bir ul, bir qyzdyń qamyna kep saıatyn tárizdi. Sonan aıaq astynan kóńili qolq etip orta túsip qaldy da, kúnkóris pen sharýa - jaıdy birjola umytqandaı tomaǵa tuıyq jatyp alǵan-dy. Óz semásyn ózi jek kórip, óz semásyna ózi jekkórinishti bolyp, minezi de kúrt ózgerdi. Bar pále, bar shyrǵalań úıdegi qaraıǵan úsh kózden bastalǵandaı – aq qazymyrlanyp, búıideı tıisip, óz oshaǵynyń berekesin ózi qashyrdy. Obaly qane, san ret qolqa salyp, ártúrli jumystarǵa shaqyrǵan sovhozǵa da barǵan joq. Ras, alǵashqy kezde balta jumysynda, onan soń eginjaıda, dıirmende biraz qol qybyrlatqan boldy. Biraq, nıet joq, ylǵı da jaýdyń malyn jaıǵap, múlkin qaraqtaǵandaı ish - baýyry ulydy da turdy. Aqyry, bárin tastap, ári janǵa tynysh, ári jan saqtaýǵa paıdasy mol omartaǵa toqtaǵan. Shynynda da birte-birte eti ólip, árnege kóndikkendeı bop edi, jut jeti aǵaıyndy emes pe, sol jyldyń kúzinde qatyny dúnıe salyp, elýge jańa shyqqan shaǵynda qosaqsyz qala berdi...

Kúzdiń laısańy bolatyn. Mal dep, pishen dep, onan buǵy múıizin otap álekke túsken sovhoz, eginin mezgilinde oryp taýysa almaı, qarashaǵa ulastyryp aldy. Tolassyz kúndi kúnge, tandy tańǵa urǵan aq jaýyn oıdyń da, qyrdyń da mıyn shyǵaryp ezip jiberdi. Jańbyr men taıganyń tumanynan azǵantaı egindi kúl shalyp, qyzyp rásýaǵa tústi. Árıne, "shoq, shoq!" — dep ishteı razy bolǵany bar, áıtpese Jóger oǵan qınala qoıǵan joq. Sovhoz basshylary qaıta-qaıta kelip tynyshtyq bermegen soń, onyń ústine qatygez eriniń sharýasyna kómek bolsyn dep áıeli Agafıa aıaǵynyń aýyrlyǵyna qaramastan qyrmanǵa baryn júrgen.

Kún bulyńǵyr tartsa, basynyń saqınasy ustaıtyn Jóger (bastyń saqınasy ma, basqanyń saqınasy ma, ony bir ózi ǵana biledi) samagon men bal syraǵa tyńqıa toıyp alyp, kiresili-shyǵasyly ǵana esi bar, shýlanda dyrıyp jatqan. Sońǵy kezde ol bir ishse túbin túsire apta boıy, aı boıy súrgindetip baryp bir-aq qoıatyndy shyǵarǵan. Al, bastady degesin - aq qaıdaǵy-jaıdaǵysy esine túsip, qany qaraıyp sala beredi. Ol áýeli túbi tesilgendeı tolassyz sorǵalap, jappaǵa qýalap tyqqan qudaıdyń kúnine jyny kep, balaǵattap aldy, onan soń qazan-aıaqty aqtaryp, tiske syzdyq qylatyn daıar as tappaı qatynyn sybady. Qyrmanǵa ketkeni esine túsip, "bul qanshyq meni jarylqaı ma, joq ókimetti jarylqaı ma?!" — dep zyǵyrdany qaınady. Dál osy ashýdyń ústine Agafıanyń kele qalmasy bar ma. Oǵan qatynnyń alaıa qaraǵan kózqarasy da, sýyqtan buıyǵyp jatqan baıyn kisimisiń dep elemesten, esikti qasaqana ańyraıta ashyn ketken qylyǵy da unaǵan joq.

— Jap myna qaran qalǵan molańdy! — dep baqyrdy ol. Biraq Agafıa kúndegisinshe yǵysa qoımady. Ádeıi jynyna tıiskisi kelgendeı qannen - qapersiz:

— Teke sasyǵan sorly, tunshyǵyp óleıin dep pe ediń?! — dep betinen alyp tastady.

Jógerdiń qoınyndaǵy qosaǵynan tuńǵysh ret meseli qaıtqany osy edi. Agafıa minez kórsetedi dep tipti oılamaǵan. Ol ornynan atyp turdy da júkti áıeldi tura kindiktiń basynan yńqıta bir tepti. Agafıanyń "ah" deýge shamasy da kelmeı qaldy. Demi taýsylyp, talma aýrýy ustaǵan adamdaı qol - aıaǵy dirildep, kózi alaryp, edenge ushyp tústi. Munan ári qarap turýǵa dáti shydamaı, Jóger tysqa shyǵa jóneldi.

Ol úıinen edáýir uzap ketken edi. Qaıda bet alǵanyn ózi de bilmeıdi. Tek bul óńirde barar jer, basar taýy qalmaǵany esine túskende baryp oılanyp toqtady. Qara ormanyna qaıtyp oralǵysy kelmedi; bulyńǵyr tuman astyndaǵy úrkerdeı ǵana bes tútin oǵan endi tym sýyq, tym jat kórindi de, burylyp alyp tartyp otyrdy. Qansha sandalǵany esinde joq, áıteýir, qas qaraıyp, kóz baılanǵanda baryp, ábden dińkesi quryp, áldebir kári kedirdiń túbine jetip qulaǵanyn biledi.

Syra qyzýy basylyp, ishi qaltyraı bastady. Malmandaı bolǵan juqa jeıde tánine jabysyp qalǵan eken, tula boıyn jel keýlegendeı qalshyldap, kórdeı qarańǵy tún, úńireıgen taıga, burqyraǵan aq sel jańbyr ajaldaı tónip, alqymynan syqqandaı tynysyn taryltyp tastady; qaraıǵan tomar, túgirshik bitkenniń bári japatarmaǵaı jybyrlap, jan-jaqtan qaýmalap kele jatqan qubyjyqtaı kórindi de qarap otyryp úreılenip, qasynda tiri pendeniń joqtyǵyna nazalanyp jylap jiberdi. Qorqynyshtan emes, óziniń aǵyl-tegil biri jylaǵysy kep ketip edi.

Ol esin jıǵanda beımaǵlum japanda búrisip áli kúnge jalǵyz jatyr eken, ishtegi kúıdirgideı jegen bar naza jaspen shaıylǵandaı, qulazyp qýys keýdesi ǵana qalypty. Bos súlder, bosqa ketken ǵumyr, qańǵyp qalǵan qara bas; ózine ózi ıtteı jek kórinishti bop kórindi de, taǵy da mynaý ulyǵan jel, sarnaǵan orman, sabylǵan jańbyr onsyz da qasiret basqan kóńilin janyshtap ezip ketti. Osy sát onyń ólgisi keldi. "Ólmegende ne qaldy. Búıtken tirlikti ıtke bersin", — dep oılady ol. Ómiriniń aqyrǵy sátinde semásyn esine aldy. Áýelde ishteı qýanǵan da sekildi edi: tirisinde munyń basyn sılap, qadirin bilmegen qatyn-bala, jetim-jesir qalǵan soń aza tutyp, arýaǵyna zar bolatyndaı kórindi. Artynsha kóz aldynan talmaýsyrap, ál ústinde jatqan áıeli, oǵan tóne túsip, eńirep otyrǵan uly Feodor men qyzy Nastá elestep ótti de týla boıy túrshigip sala berdi, taǵy da qorqynyshty úreı qaýmalap, álginde ǵana tisi tisine tımeı qaltyraǵan denesi órt shalǵandaı bir ysyp, bir sýyp, qara ter aǵyl-tegil burq ete qaldy.

Tún qarańǵylyǵy barǵan saıyn qorlanyp, tuńǵıyq tartty. Seldetken jańbyr men ókpek jelden kári kedir pana bolatyn emes. Muń men úreıdi qozdyryp áldeqaıdan qasqyr ulydy, áldeqaıdan úkiniń úhilegen daýsy estildi. Jyly oshaqtyń basyna, jyly tósekke, jyly-jyly sózge ne jetsin... Joq, ólgisi kelmeıtin sıaqty. Ólý munyń qolynan kelmeıtin sıaqty. "Átteń, úıge tezirek jetsem!.. Tezirek! Tezirek!.."

Ol ornynan atyp turdy da, jyn qaqqan adamsha bas-kóz demeı qalyń bytqyldy batyr -butyr japyryp beze jóneldi. Bezip kele jatyp ta onyń kóz aldynan typyrlaǵan ál ústindegi áıeli ketpeı qoıdy, bezip kele jatyp ta aldy artynan damylsyz syńsyǵan jaǵymsyz únnen qashyp qutyla almady. Ólikke syńsyǵan adam ba, ólim tilegen qasqyr ma, áıteýir bir syńsý. Ózine ózi ajal tilep, endi sol ajaldan qashyp shyǵa almaı azapqa túskendeı edi...

Agafıa eki kúndeı kiresili-shyǵasyly qınalyp jatty da, úshinshi táýlikte jan tapsyrdy. Jurt ony baladan óldige jorydy. Jıyrma jyl otasqan jaryn Jóger bar qadyrynsha arýlap qoıǵan boldy. Áp-sátte dúnıeniń taǵy da astan - kesteni shyǵyp, sol astan -kesteńmen qosa óziniń de mıy ashyp, eseńgirep qaldy. Tilden de, uıqy - kúlkiden de aıyryldy, jany ashyp kelip-ketip jatqan kórshi-qolańyn da bir-birinen ajyratqan joq, jetimsirep qalǵan eki balasynyń da bu dúnıede bar-joǵyn umytqan tárizdi. Syrt kózge, aýyr qaıǵydan soń qabyrǵasy qaıysyp, ózimen ózi úlken oı ústinde júrgen jartykesh janǵa uqsaǵan. Al shyndyǵynda ol eshnárseni oılaǵan joq-ty. Oılaıtyn shamasy joq-ty. Osynshama basyna tóngen ǵalamattyń neniń qudireti, neniń qahary ekenin bile almady da adamǵa da, qudaıǵa da, ózine de kinásin arta almaı, ólige de, tirige de degen bar yqylastan jurdaı bop, ne kúńirenýge joq, ne kúlýge joq qur súlderin súıretti de júrdi.

Kúnder ótti, jyljyp jyldar ketti, ishtegi biteý jaranyń ushyǵy qaıtyp, kóńil qoshynyń ornyna túsetin mezgili de jetkendeı edi, biraq, Jóger baıaǵy sol tuıyq qalpy qala berdi. Tek basqa jurt sıaqty ilekerlep ómir súrmeıtin, ileker dúnıeni jany jaqtyrmaıtyn ólermen ádeti túrtkish bop, jan saqtarlyq qareketin umytqan joq, bir adamdaı tirlik quryp, sharýasynyń bas-aıaǵyn taǵy da tyıanaqtap, baıaǵysyndaı artyq mal jınamaǵanmen, soǵys bastalǵan jyly el qataryna iligip qalǵan bolatyn. Ul, qyzy kámeletke jetken soń Jógerdiń sál de bolsa arqa-basy keńip, endigi tirlik pen kún kóristi solardyń moınyna aýdaryp salarmyn dep oılaǵan.

Amal qansha, armanyna jetkizbeı "soǵys degen adyra qalǵyry" kıdi de ketti.

"Jer túbindegi qyrǵynda meniń qansha sharýam bar — dep oılaǵan ol. — Qyrqysqan jurt qyryqpyshaq bola bersin. Aıdaladaǵy maǵan kelip-keter qaıbir zalaly bar deısiń".

Búkil el sapyrylysyp jatqanda, pende bolǵan soń bul da qobaljymaı otyra almady. Sonda da, aq pen qyzyl zamanyndaǵy el ishindegi kóp dúrbelenderdiń biri shyǵar dep ózin jaıbaraqat ustaýǵa tyrysty. "Ol kezde de bireý qashqan, bireý qýǵan, bireýler qan tókkende, bireýler jerin óńdep, malyn jaılap beıǵam otyra bermep pe edi". Ǵumyry soldat bop, ne soldatqa adam berip kórmegen baıyrǵy sektant, aýyl - aımaq, hýtor bitken aıaǵynan tik turyp, jas ataýly maıdanǵa lek-legimen attanyp jatqanda da qyńq etken joq, quddy Jóger áýletinen basqanyń bári de soǵysýǵa, qan tógýge mindetti dep túsingen. Biraq, bul joly Jóger tútini qalys qala almady; keshikpeı ýly Feodorǵa povestka kelgende ol tańdanaryn da, renjirin de bilmeı dal boldy. Ary oılandy, beri oılandy, aqyry: "Gıtleri kim, Soveti kim, bári bir, bári bir ókimet emes pe. Meni ókimet, ókimetti men asyrap otyrǵam joq. Ókimettiń mendegi, meniń ókimettegi haqym qansha? Balamdy maıdanǵa jibermeı qoısam maǵan ne isteıdi" — degen sheshimge keldi. Sóıtse zaman taǵy da baıaǵysyndaı bop shyqpady, Jógerdiń kóńiline qaraıtyn emes, qalaı jyǵylsa da jalǵyz uldan aırylatyn túri bar. Semá basy bop, ǵumyry qatyn-balaǵa aqyl sap kórmegen, adam baǵyp otyr ma, mal baǵyp otyr ma bári bir degendeı, sanatqa qosyp jatpaıtyn, óziniń de, ózgeniń de bar mindeti tirliktiń qamy dep oılaıtyn Jóger óz ómirinde tuńǵysh ret balasymen aqyl qosýdy uıǵardy.

"Ózin bilesiń de, bar deseń baraıyn, jurttyń bári de ketip jatyr ǵoı", — degennen basqa Feodor oǵan mardymdy eshteńe aıta almady. Bar dúnıeniń kilti áke qolynda turǵandaı kóretin, áke sózin eki etip, tájikelesip jatý ádetinde joq momyn ul bul joly da ózine telmirip otyra berdi.

"Ittiń balasy! Osy dúleı úshin túbi qatyndy da men alyp júrmeıin. Mundaı ynjyq bolarmysyń!" — dep Jóger ishteı ulyna kijindi. Buryn álde kimniń balalaryndaı shyryq buzyp, ata-anamen taıtalasyp, júz shaıysyp jatpaıtyn ul, qyzyna ishteı razy bolatyn áke, buıyǵy, ústine iletin kıim men aldyndaǵy asty ǵana biletin jetesiz bolyp óskenine endi ǵana namystanaıyn dedi. "Bu naqurysta mysqal aqyl bolsa ne qylsyn. Shirik!" — dep ashýlandy. Biraq tis jaryp eshnárse aıtqan joq. Aıtqanmen túsinetin ul ma. "Barsa bara bersin. Óz obaly ózine! Bir qudaıǵa tapsyrǵannan basqa ne qaldy", — dep bir túıdi de artynsha raıynan taǵy qaıtty. Oǵan sebep, "ishten shyqqan shubar jylandy" qımady, sosyn óz namysy edi. "Tabaǵyna ortaqtas bop, tuzdyǵynan tatysyp ta kórmegen bylaıǵy jurtqa bola, sovetke bola munyń uly soǵysqa nege barady? Sheıit bop ketse she? Sonda neniń quny úshin, kim úshin oqqa ushpaq?"

Neshe kúngi, neshe túngi bar tolǵanys, bar kúızelisin osy bir saýal sútteı iritip jiberdi de, aqyry, Jóger sátti bir túnde astyna kóligin, qanjyǵasyna azyǵyn baılap berip, ulyn meńireý ormanǵa qýalap qoıa berdi. "Bireý úshin soǵysqa baryp oqqa ushqansha, men úshin qashqyn bop júre turǵany artyq" — dep oılaǵan. Biraq, munyń aıaǵy nege ákelip soǵaryn ol baǵdarlaı alǵan joq. Alǵashynda soǵys komısarıaty, onan soń NKVD qaıta-qaıta suraý salyp, kelip-ketkenmen, beretin ulymdy bergem, azyq-túligin arqalap aýdanyńa ketip edi ǵoı, endi mende ne sharýalaryń bar, — dep bezireıip otyryp aldy. Degenmen jan tátti, artynan kóńil shirkin baıyz tappaı qobaljyp, "taǵy da lań bop tımese jón edi" dep qoryqqan, áıteýir des bergende, azamattaryn áskerge attandyryp jetimsirep qalǵan qasyndaǵy kórshi - qolańdary paselkany tastap ortalyqqa kóship ketti de, Jóger el jurttyń kózi men sózinen, qyzyl jaǵalylardyń quryǵynan aýlaq jar jaǵasynda jalǵyz úı bop qala berdi.

...Shal ornynan kóterildi. Tańerteńgi belýardan keshken salqyn sýdyń zardaby ma, álde uzaq otyrǵandiki me, beli siresip, býyn - býyny kútir-kútir ete qaldy. Eki tizesi uıyp, súıeginen syz ótkendeı jilinshigi de syrqyrap barady. Talma tústiń talmaýraǵan aptaby bolsa da balaq-jeńinen jel keýlep, tońazyǵandaı sezindi. "Monsha jaqpaı bolmas", — dep oılady.

Tyrs etken bógde dybys joq. Baıaǵy sol myqyr shelekti sylp-sylp urǵan sý tamshysy; osy bir aqsaq oryndyq pen eski qol jýǵyshtyń kózin joǵaltyp, ornyna janasyp qoısam dep júrýshi edi, kezinde oǵan qol tımedi, kázir kóńil de joq, jetispegeni tek osy ǵana bop pa, táıiri. Buryshtaǵy jesir taldyń túbinen ara gýildeıdi, manaǵydaı emes, gýil molaıa, qozdaı túsken tárizdi. Shal oǵan da beıǵam kóz tastaǵan boldy. Aralar jáshik jyrtyǵynan byjynap shyǵyp, byjynap kirip jatyr eken, jańa semá bóletin mezgili de taıap qalǵan, Jóger sony ishi sezse de daıarlap qoıǵan jáshigi joǵy esine túsip, ne bolsań ol bol degendeı ornynan tapjylmastan bedireıip turyp aldy. Baıaǵyda bir shybyndy dalaǵa jibermeıtin basy, endi muny qaıtsyn.

Uıtqyǵan aralar jeldi kúngi qara quıyndaı birte-birte aspandaı berdi; aspandap kelip, tik shanshyla shyr aınalyp esilip turyp aldy, sonan, álden ýaqytta, esilgen kúıi qaıtadan alasaryp baryp, qumyrsqanyń ıleýindeı ılektelip jerge qondy. Shal sonda da miz baqqan joq, miz baqpaǵan qalpy bajyraıyp áli qarap tur. Gýil sý sepkendeı basylǵan. Kenet, ıleý aspanǵa atyp jibergen kesekteı dý etip tik shapshydy da aýlany eı dúrkin aınalyp, lespromhoz jaqqa tartyp otyrdy. Toqymdaı qaraqurym bult kókjıekke uzap ketkende baryp shal tilin tistep aldy; aırylyp qalǵanyna nalyǵan joq, ara ekesh aranyń da lespromhozdy tabatynyna ókingen edi.

Úlken joldan at tuıaǵynyń dúsiri, arba dońǵalaǵynyń syldyry estildi. Kóldeneń ótken kók attyda buıymtaıy bolmasa da kórip qalǵysy kelgen ol qaqpaǵa buryla berip, jem izdep aıaǵyna oralǵan toraıǵa qaqtyǵysyn ushyp túse jazdady da, tanaýdan bylsh etkizip bir tepti; shyńǵyrǵan shoshqa daýysynan aýla jańǵyrtyp tyndy, shaldyń bas quıqasy shymyrlap, artynan aqyrǵy dáýletin basqa tepkendeı buǵan da ókinip qaldy.

Qulyndy bıe jekken pushpaq bórikti tomardaı shal burqyrata tóselgen kók shóptiń ústinde selkildep ótip barady eken, tý syrtynan kımeshek - shylaýyshtyń shalǵaıy jalpyldaıdy, bókterip alǵan kempiri bolsa kerek, taıga barsa da, bata oqyrǵa shyqsa da kempirlerin qasynan eki eli tastamaıtyn búgingi shaldardyń ádeti emes pe, delbesin anda -sanda bir qaǵyp qoıyp, qannen - qapersiz birdemeni yńyldap barady.

«Shirenýin, shirkinniń!» - dep Jóger óz ózinen kúbirlep, basyn shaıqady. Kórshi aýylmen buryn-sondy aralaspasa da, olardy ishteı jaqtyryp ta jatpaǵanmen, keıde osy jurttyń tirligine tańǵalatyn, ári qyzyǵatyn da. Qashan kórseń de beıǵam, qashan da bolsa top - toq, ýaıym-qaıǵysy joqtaı búgin munda, erteń onda, astyna at tıse boldy sabylyp kep júrgeni, erteńim ne bolady - aý dep tirlik qamyn oılap qınalyp ta jatpaıtyn tárizdi. Buryn oǵan, erte jatyp, kesh turatyn, ýaqyttyń kóbin uıqy men saltanatqa jiberetin erinshek el sıaqty kórinýshi edi, endi kázir soǵan qyzǵana qaraǵandaı.

Búlik - búlik jelgen at-arba, selkildegen shaldyń tóbesi kóz ushynda uzap barady. Tyqyr -syqyr basylyp, jar jaǵasyndaǵy jalǵyz úı taǵy da selt etpesten únsiz qaldy.

Jóger qala basynda tóńkerýli turǵan eki shelekti aldy da, ózenge bettedi.

Ol monshadaǵy badeıka men qara qazandy sýǵa toltyrǵansha biraz ýaqyt ketti. Eki qary úzilip, sharshap ta qalǵan eken, kóleńkege tize búgip, azdap tynystaǵan soń maýjyrap uıqysy keldi. Biraq, qas qylǵandaı ókirip - baqyryp úlken joldan áldebir "MAZ" ótti de, búkil ózekti solárka sasytyp, shaldyń endi ǵana del-sal bop balqı bastaǵan qurys-tyrysyn taǵy da shıryqtyryp ketti.

Shıryqqan kóńilge shıyrshyqtalyp san túrli oı keledi; sol san túrli oı - kúıdiń ókpeli adamnyń kókiregine eń aldymen kilkip shyǵary qaıdaǵy-jaıdaǵy jek suryny men júrekke qaıaý salar muńy ǵana. Jóger úshinshi dúrkin meken ózgertip, osy ózekke qonys tepkeli beri de pálendeı eske alarlyq kóńildi jubanysh tappapty: áýeli jalǵyz uly Feodordan aıyryldy, onan soń kóz aldynda qaraıyp otyrǵan jalǵyz qyzy Nastá da ákesiz bir shıki ókpeni azabyna qaldyryp qashyp ketti. Ien jaǵaǵa bakenshık bop ornalasqanda shal áýelde kóńili bir toǵa ornyna túskendeı edi; shyryq buzar kóldeneń eshkim joq, ertendi-kesh ózen boıyndaǵy bakenderdi bir qarap shyqqannan basqa jan qınalar sharýa bolsa she, kúıttegeni bir basy, kútkeni bir qudaıdyń ajaly. Biraq sol qudaıy quryǵyry kópsingendeı jan baqqan jaǵadaǵy bakenderden de aıyrdy.

Buqtarma degen teńiz bolady, teńiz jaǵasyna el kóship qonady degen dúrmekti estıtin. Dúrlikken jurttaǵy Jógerdiń jumysy qansha: "teńiz bolsa qaıteıin, kóshken elge qonys tar, kóshpegenniń kóligi semiz", - dep jata bergen. Sóıtse, munysy da beker eken; tómende shlúz bitip, sý kóterilgen soń burynǵy kelip-ketip, júk, aǵash tasyp jatatyn ózen barjylary men qater, býksır ataýly teńiz tolqynyna jaramaı bógettiń ar jaǵynda, tómengi aǵysta qala berdi de endi ózen jaǵasyna bakenniń de, bakenshıktiń de qajeti bolmaı qaldy. Ara-tura sal aıdaǵan plotogonshıkter bolmasa bul qoltyqqa qylt etip kóteriletin de tiri pende joq. Onyń ústine, "Shyǵys saqınasy" dep atalatyn osynaý úlken kúre joldyń bir búıirin sý alyp, taý basyna qaıta kóterip saldy da jym - jyrt jatqan Jógerdiń jalǵyz úıin dańǵaza qyp, jar jaǵasyna qýyp tyqqany mynaý. Tynyshsyz ómir qaıda qashsa da ony taqymdap qoımaǵandaı. Al Jógerge salsa, anaý teńizi de, mynaý kúre jolyń da qudaı taǵalanyń tek ózinin basyna ǵana jibergen qyrsyǵy men zaýaly. Daýasyz iske shara joq, tiri adam tirligin jasaıdy da, qys sharýasyn jaılap, jaz boıy otyz shaqty somǵa bola lespromhozdyń aǵashyn kúzetip otyrǵandaǵy túri osy. Áıteýir, azaby joq, ózderi ákep tógedi, ózderi aıdap áketedi...

— Prıvet, starına!

Ózenniń joǵarǵy aǵysynan sal shyqty da jar jaǵasyndaǵy jalǵyz úıdiń tusynan óte berdi.

— Ný, kak, eshe jıv?! Bireý qarqyldap kúlgen boldy. Shal úndegen joq, kúrsindi de qoıdy. Aǵyndy ózen tórt adam men shubalańdaǵan uzyn saldy aıaq astynan aıdap kep, aıaq astynan, quıryǵyn burylystan qylt etkizip qýalap alyp ketti. Ózen ústinde tolqyn ǵana qaldy, tolqyn ústinde qylt - qylt átkenshek tepken eski baken ǵana qaldy. Shal taǵy kúrsindi...

6

Aýyl ortasyndaǵy shaǵyn bazardyń qyzatyn sáti de bolyp edi, biraq taqtaı shatyrly jappanyń astynda dorba-dorba kedir jańǵaǵyna emingen on shaqty orys qatyndary men onan ármenirek, tegene - tegene qymyz sapyryp, anda-sanda kese shetin tamsana tistep qoıyp, alqa qotan gýildesken bir top shaldardan basqa kóp adam kórinbedi.

— Ay, myna qymyzyń ólmepti ǵoı, tazdyń basyna quıǵandaı, - dep kúpili qart dúkenshige renjip jatty.

Kórmede alasy, qulasy bar biraz jylqy baılaýly tur. Áldebir sáýrik oqyranyp kijińdeı bastap edi, kúpili qarttyń jany shyǵyp kete jazdady:

—Aı, kórińde ókirgir, qaıraqpaı, baıtalyńdy jel jaqqa nege baılaısyń! — Ol qymyz toly tegenesin qoıa salyp, kermege qaraı júgire jóneldi. — Aı jaratqan aıǵyrymnyń beli ketetin boldy-aý, oıbaı-aı! — dep baryp aryqtaǵy sýdan alaqanymen kósip - kósip alyp, aıǵyrdyń umasyna shashyp - shashyp jiberdi.

Dýná jymıyp ezý tartty, sosyn:

— Jarylyp ketpeı me? — dedi shaldarǵa ıek qaǵyp.

— Ázirge qymyzdan ólgen qazaqtyń molasy joq, — dedi Aıan. — Anaý aıǵyr jetelep júrgen dáý qara shaldy kórdiń be?

— Iá.

— Kórseń, meniń ákem sol.

— Ákeń sodyr ma?

— Ony qaıdan bildiń?

— Tym túsi sýyq eken.

— Seniń kerjak atańa qaraǵanda qudaıǵa shúkir.

Aıannyń áshıin qyljaqtaǵany bolmasa, renjitem degen joq edi, Dýná burtıyp qaldy.

Týflı qyssa kerek, barbıyp isip ketken aıaǵyn sıpady, eki kózi báıek tappaı jortaqtap júrgen semiz sary áıelde.

Tańnyń atysy men kúnniń batysyna deıin ary ótken, beri ótkendi stakanmen sanap alatyn toǵyz joldyń torabyndaǵy dorstroıdyń asqanasy endi ǵana adamǵa tola bastaǵan. Asqana degen aty bolmasa, tóbesinde taqtaıdan jasaǵan kúnqaǵary ǵana bar dóńgelek baspa.

Semiz sary áıel bularǵa da sýyǵan eki kotlet ákelip jorǵalap bara jatyp, jol ortada shań basqan eski radıolany qoıa ketti.

— "Mıshka, mıshka, gde tvoıa ýlybka!" Qylmańdaǵan kelinshektiń daýysy yryldap shyqty. Tuqyl ıneniń jarqyshaq ysyly ánshi kelinshekpen qosa jarysyp, ony álsin áli aýyzǵa qaǵyp turǵandaı.

— Seniń álgi sary ıneligiń qaıda?

— Kim? — dep Aıan áýelde túsinbeı qaldy.

— Qalyńdyǵyn she? — dedi Dýná.

— Á-á, ony kınoǵa alyp ketken, — dep kúldi Aıan.

Dýná kotletten úzip aýzyna salǵan joq. Aıan qos stakanǵa qoshqyl sary vermýttan toltyra quıyp edi, odan da tatpady.

— Bul dúnıe júzine taraǵan eń myqty sharap, — dedi Aıan. —Seniń bal syrańnan on ese artyq.

— Meıli myń ese artyq bolsyn.

Ekeýiniń qasyndaǵy bos orynǵa orta jastaǵy er adam kelip otyrdy.

— Ne qalaısyz? — dedi kútip turǵandaı sary áıel áldeqaıdan sart ete qap.

— Neńiz bar?

— Makoron kóje, makoron qosylǵan kotlet, makoron aralasqan et, makoronmen qýyrǵan baýyr, makoron poflotskı.

— Úsh stakan qantsyz qoıý sháı, eger ystyq bolsa.

— Salqyndap qalǵan.

— Onda sút qatqan úsh kofe. Ystyǵy táýir bolar edi.

— Ystyǵyna qumar ekensiz, á?

— Tym qartaıyp qaldyq qoı, — dep jymıyp kúldi, beıtanys.

— "Mısh...mısh... mısh... br-rr-r...br-rr-r..."

Semiz sary áıel jorǵalap bara jatyp radıolanyń qulaǵyn boıy otyz shaqty somǵa bola lespromhozdyń aǵashyn kúzetip otyrǵandaǵy túri osy. Áıteýir, azaby joq, ózderi ákep tógedi, ózderi aıdap áketedi...

— Prıvet, starına!

Ózenniń joǵarǵy aǵysynan sal shyqty da jar jaǵasyndaǵy jalǵyz úıdiń tusynan óte berdi.

— Ný, kak, eshe jıv?! Bireý qarqyldap kúlgen boldy. Shal úndegen joq, kúrsindi de qoıdy. Aǵyndy ózen tórt adam men shubalańdaǵan uzyn saldy aıaq astynan aıdap kep, aıaq astynan, quıryǵyn buryshtan qylt etkizip qýalap alyp ketti. Ózen ústinde tolqyn ǵana qaldy, tolqyn ústinde qylt - qylt átkenshek tepken eski baken ǵana qaldy. Shal taǵy kúrsindi...

6

Aýyl ortasyndaǵy shaǵyn bazardyń qyzatyn sáti de bolyp edi, biraq taqtaı shatyrly jappanyń astynda dorba-dorba kedir jańǵaǵyna emingen on shaqty orys qatyndary men onan ármenirek, tegene - tegene qymyz sapyryp, anda-sanda kese shetin tamsana tistep qoıyp, alqa qotan gýildesken bir top shaldardan basqa kóp adam kórinbedi.

— Ay, myna qymyzyń ólmepti ǵoı, tazdyń basyna quıǵandaı, - dep kúpili qart dúkenshige renjip jatty.

Kórmede alasy, qulasy bar biraz jylqy baılaýly tur. Áldebir sáýrik oqyranyp kijińdeı bastap edi, kúpili qarttyń jany shyǵyp kete jazdady:

—Aı, kórińde ókirgir, qaıraqpaı, baıtalyńdy jel jaqqa nege baılaısyń! — Ol qymyz toly tegenesin qoıa salyp, kermege qaraı júgire jóneldi. — Aı jaratqan aıǵyrymnyń beli ketetin boldy-aý, oıbaı-aı! — dep baryp aryqtaǵy sýdan alaqanymen kósip - kósip alyp, aıǵyrdyń umasyna shashyp - shashyp jiberdi.

Dýná jymıyp ezý tartty, sosyn:

— Jarylyp ketpeı me? — dedi shaldarǵa ıek qaǵyp.

— Ázirge qymyzdan ólgen qazaqtyń molasy joq, — dedi Aıan. — Anaý aıǵyr jetelep júrgen dáý qara shaldy kórdiń be?

— Iá.

— Kórseń, meniń ákem sol.

— Ákeń sodyr ma?

— Ony qaıdan bildiń?

— Tym túsi sýyq eken.

— Seniń kerjak atańa qaraǵanda qudaıǵa shúkir.

Aıannyń áshıin qyljaqtaǵany bolmasa, renjitem degen joq edi, Dýná burtıyp qaldy.

Týflı qyssa kerek, barbıyp isip ketken aıaǵyn sıpady, eki kózi báıek tappaı jortaqtap júrgen semiz sary áıelde.

Tańnyń atysy men kúnniń batysyna deıin ary ótken, beri ótkendi stakanmen sanap alatyn toǵyz joldyń torabyndaǵy dorstroıdyń asqanasy endi ǵana adamǵa tola bastaǵan. Asqana degen aty bolmasa, tóbesinde taqtaıdan jasaǵan kúnqaǵary ǵana bar dóńgelek baspa.

Semiz sary áıel bularǵa da sýyǵan eki kotlet ákelip jorǵalap bara jatyp, jol ortada shań basqan eski radıolany qoıa ketti.

— "Mıshka, mıshka, gde tvoıa ýlybka!" Qylmańdaǵan kelinshektiń daýysy yryldap shyqty. Tuqyl ıneniń jarqyshaq ysyly ánshi kelinshekpen qosa jarysyp, ony álsin áli aýyzǵa qaǵyp turǵandaı.

— Seniń álgi sary ıneligiń qaıda?

— Kim? — dep Aıan áýelde túsinbeı qaldy.

— Qalyńdyǵyn she? — dedi Dýná.

— Á-á, ony kınoǵa alyp ketken, — dep kúldi Aıan.

Dýná kotletten úzip aýzyna salǵan joq. Aıan qos stakanǵa qoshqyl sary vermýttan toltyra quıyp edi, odan da tatpady.

— Bul dúnıe júzine taraǵan eń myqty sharap, — dedi Aıan. —Seniń bal syrańnan on ese artyq.

— Meıli myń ese artyq bolsyn.

Ekeýiniń qasyndaǵy bos orynǵa orta jastaǵy er adam kelip otyrdy.

— Ne qalaısyz? — dedi kútip turǵandaı sary áıel áldeqaıdan sart ete qap.

— Neńiz bar?

— Makoron kóje, makoron qosylǵan kotlet, makoron aralasqan et, makoronmen qýyrǵan baýyr, makoron poflotskı.

— Úsh stakan qantsyz qoıý sháı, eger ystyq bolsa.

— Salqyndap qalǵan.

— Onda sút qatqan úsh kofe. Ystyǵy táýir bolar edi.

— Ystyǵyna qumar ekensiz, á?

— Tym qartaıyp qaldyq qoı, — dep jymıyp kúldi, beıtanys.

— "Mısh...mısh... mısh... br-rr-r...br-rr-r..."

Semiz sary áıel jorǵalap bara jatyp radıolanyń qulaǵyn boıy otyz shaqty somǵa bola lespromhozdyń aǵashyn kúzetip otyrǵandaǵy túri osy. Áıteýir, azaby joq, ózderi ákep tógedi, ózderi aıdap áketedi...

Biri qazaq, biri orys, eki ańshy shal túkpirge jaıǵasyp alyp áldebir áńgimeni soǵyp otyr. Qastarynda eı ıt jatyr; biri ala moınaq spanıel de, ekinshisi shup-shubar taıynshadaı aǵylshyn dogi.

— Qanshyq pa? — dedi qazaq spanıeldi nusqap.

— Qanshyq, — dedi orys.

— Qanshyqta maza joq, — dedi qazaq. — Jylyna ush ret kúılep, úsh ret kúshiktep, kóktem men naǵyz qansonardyń shaǵyńda jer soqtyryp ketedi, ańshyǵa qol emes.

— Oı, sen bilmeıdi ekensiń ǵoı, qanshyq degen ári saq, ári ólermen keledi, — dep aqtaldy serigi. Sosyn bir úzim nan tastap edi, ala moınaqtan burynyraq doq qaǵyp áketti.

— Qudaı aqyń, dáp osyndaı tazyny kóre almadym-aý bul óńirden, - orys dogke jaqtyrmaǵan shyraı tastady.

— Qaladan balam ákep berip edi. Aıýdy da alatyn kórinedi.

— Qalaı ala ma?

— Ázirge baýlyp júrmin.

Orys qanshyqqa taǵy bir úzim nan tastap edi, taǵy da dog jol ortadan qaǵyp áketti.

— Osynyńnyń aıý alatynyna senbeımin - aý, tym qomaǵaı, ári mylqaý eken, — dep renjidi orys. — Onan da dúregeı ustamadyń ba.

— Ýaqasy joq, úırenip ketedi ǵoı. Tek jasqanshaqtaý. Anada aıaǵyn borsyq tistep alyp edi.

— Aıý alǵanyńa bolaıyn, — dep kúldi manadan áńgimege zer salyp tyńdap otyrǵan Aıan.

— Áı, pushyq neme! Saǵan ne joq! — dep qazaq shaly edireıip shyǵa kelip edi, shaldyń kóńilin aýlaǵysy keldi me, serigi:

— Bıyl aıý men qasqyr degen jyrtylyp aıyrylady, — dep nazaryn bólip jiberdi.

— Aıýdy qoıshy, zalalsyz haıýan ǵoı, — dedi qazaq kóńili jaı tapqan soń. — Atańa nálet, qasqyr degen qyryp barady. Ótken jumada qudamnyń sıyryn dáp esiginiń aldyna jaryn ketkeni. İzine túsýin tústim - aq, biraq inin taba almaı júrgenim.

— Ata, siz qasqyrdyń sanıtar ekenin bilesiz be?

— Múmkin lókter shyǵar, — dep shal taǵy da Aıanǵa tikteı qadaldy.

— Estestvennyı otbor degendi estigenińiz bar ma?

— Qasqyrdyń esti bolǵanynan eldiń tapqan paıdasy shamaly.

— Bóri haıýandardyń aqsaq - toqtaǵy men jarymjan aýrýyn ǵana jeıdi, — dep Aıan túsindire bastap edi, "bóriktiniń namysy bir", bul joly arashaǵa orys shaly kılige ketti:

— Ýá, qyztalaq, sen qashannan kósheli bola qalyp ediń? Onda tigerge tuıaq qaldyrmaı báriniń azýyna tosaıyq ta. Estestvennyı otbor?!. Bosqa kókip!..

Otyrǵan jurt dý kúlisti. Dýná áńgime parqyna, jurttyń nege kúlgenine qulyq qoımaǵan-dy, nazary qabyrǵadaǵy shybyn shubarlap tastaǵan úlken polotnoda; taý, órgen qoı, kıiz úı, radıoqabyldaǵyshtyń antenasy erbeıedi, oshaq basynda jas jigit mańaıyna bir top adamdy jınap alypty; búıirinen áldekimniń saýsaǵy tıgende selk etti. Aıan eken:

— Toıdyń ba? - dedi.

Qıyrshyqtas kóshe; bóreneden qıyp salǵan yǵy - jaǵy aǵash úıler, retti tártibi de joq, ár qaısysynyń irgesinde qora - qopsy, mańdaıshasyn ys basqan qara monsha, taý-taý úıilgen qyı men kúl, keıbiri byqsyp janyp jatyr. Mamaǵashqa baılanǵan ertoqymdy attar kóbeıtipti; bazardyń qymyzyn taýysyp, aǵaıyn - jekjatqa sálem berýge túsken shaldar bolsa kerek. Jol jıegindegi aýladan myqyr qara shal emshegi salaqtaǵan dáý megejindi shyńǵyrtyp qýyp shyqty.

— Áı, Aıan, ana atańa naǵletti qaıyryp kelshi, jaryp tastaıyn!

Shoshqa qaıyrý berýshi me edi.

— Qap, atańa naǵylet! Jaryp tastaıtyn edim... Qarashy! — Shal kijinip turyp qaldy.

— Áı, mynaý marjan kim? — dedi sosyn julyp alǵandaı Dýnáǵa tesile qadalyp.

— Jáı...Tanys qoı, ánsheıin.

— Á-á, onda jón. Men kelin be dep...Qap, atańa naǵylet, jaryp tastaıtyn edim!... — dep shal ókine kúbirlep kete bardy.

— Ne dep ketti?

— Jaryp tastaımyn dep ketti ǵoı.

— Jyndanbashy!

— Oǵan áli erte ǵoı. Júr onan da kınoǵa kirelik.

— Joq, sybınderge soǵýym kerek.

— Tústenemisiń?

— Átesh satyp alam.

— Ony qaıtpeksiń?

— Taýyqtarymyz jumyrtqa salmaı júrgeni.

Aıan kóń teýip jatqan balapan áteshti qýa jóneldi de sharbaqqa jetkizbeı bajyldatyp ustap alyp keldi.

— Jumyrtqa taptyrýǵa osy da jaraıdy. Al da jónel! Julyp tastady. Erke-totaı kelinshek pen tuqyl ıneniń dýeti kilt tyndy da, asqana ishi tynshyǵandaı boldy.

Biri qazaq, biri orys, eki ańshy shal túkpirge jaıǵasyp alyp áldebir áńgimeni soǵyp otyr. Qastarynda eki ıt jatyr; biri ada moınaq spanıel de, ekinshisi shup-shubar taıynshadaı aǵylshyn dogi.

— Qanshyq pa? — dedi qazaq spanıeldi nusqap.

— Qanshyq, — dedi orys.

— Qanshyqta maza joq, - dedi qazaq. — Jylyna úsh ret kúılep, úsh ret kúshiktep, kóktem men naǵyz qansonardyń shaǵynda jer soqtyryp ketedi, ańshyǵa qol emes.

— Oı, sen bilmeıdi ekensiń ǵoı, qanshyq degen ári saq, ári ólermen keledi, — dep aktaldy serigi. Sosyn bir úzim nan tastap edi, ala moınaqtan burynyraq dóp qaǵyp áketti.

— Qudaı aqyn, dáp osyndaı tazyny kóre almadym-aý bul óńirden, — orys dogke jaqtyrmaǵan shyraı tastady.

— Qaladan balam ákep berip edi. Aıýdy da alatyn kórinedi.

— Qalaı ala ma?

— Ázirge baýlyp júrmin.

Orys qanshyqqa taǵy bir úzim nan tastap edi, taǵy da dog jol ortadan qaǵyp áketti.

— Osynyń aıý alatynyna senbeımin - aý, tym qomaǵaı, ári mylqaý eken, — dep renjidi orys. — Onan da dúregeı ustamadyń ba.

— Ýaqasy joq, úırenip ketedi ǵoı. Tek jasqanshaqtaý. Anada aıaǵyn borsyq tistep alyp edi.

— Aıý alǵanyńa bolaıyn, - dep kúldi manadan áńgimege zer salyp tyńdap otyrǵan Aıan.

— Óı, pushyq neme! Saǵan ne joq! - dep qazaq shaly edireıip shyǵa kelip edi, shaldyń kóńilin aýlaǵysy keldi me, serigi:

— Bıyl aıý men qasqyr degen jyrtylyp aıyrylady, — dep nazaryn bólip jiberdi.

— Aıýdy qoıshy, zalalsyz haıýan ǵoı, - dedi qazaq kóńili jaı tapqan soń. — Atańa nálet, qasqyr degen qyryp barady. Ótken jumada qudamnyń sıyryn dáp esiginiń aldynda jaryp ketkeni. İzine túsýin tústim - aq, biraq inin taba almaı júrgenim.

— Ata, siz qasqyrdyń sanıtar ekenin bilesiz be?

— Múmkin lókpir shyǵar, — dep shal taǵy da Aıanǵa tikteı qadaldy.

— Estestvennyı otbor degendi estigenińiz bar ma?

— Qasqyrdyń esti bolǵanynan eldiń tapqan paıdasy shamaly.

— Bóri haıýandardyń aqsaq - toqtaǵy men jarymjan aýrýyn ǵana jeıdi, — dep Aıan túsindire bastap edi, "bóriktiniń namysy bir", bul joly arashaǵa orys shaly kılige ketti:

— Ýá, qyztalaq, sen qashannan kósheli bola qalyp ediń? Onda tigerge tuıaq qaldyrmaı bóriniń azýyna tosaıyq ta. Estestvennyı otbor?!. Bosqa kókip!..

Otyrǵan jurt dý kúlisti. Dýná áńgime parqyna, jurttyń nege kúlgenine qulyq qoımaǵan-dy, nazary qabyrǵadaǵy shybyn shubarlap tastaǵan úlken polotnoda; taý, órgen qoı, kıiz úı, radıoqabyldaǵyshtyń antenasy erbeıedi, oshaq basynda jas jigit mańaıyna bir top adamdy jınap alypty; búıirinen áldekimniń saýsaǵy tıgende selk etti. Aıan eken:

— Toıdyń ba? — dedi.

Qıyrshyq tas kóshe; bóreneden qıyp salǵan yǵy - jaǵy aǵash úıler, retti tártibi de joq, ár qaısysynyń irgesinde qora - qopsy, mańdaıshasyn ys basqan qara monsha, taý-taý úıilgen qyı men kúl, keıbiri byqsyp janyp jatyr. Mamaǵashqa baılanǵan er toqymdy attar kóbeıtipti; bazardyń qymyzyn taýysyp, aǵaıyn - jekjatqa sálem berýge túsken shaldar bolsa kerek. Jol jıegindegi aýladan myqyr qara shal emshegi salaqtaǵan dáý megejindi shyńǵyrtyp qýyp shyqty.

— Áı, Aıan, ana atańa naǵyletti qaıyryp kelshi, jaryp tastaıyn!

Shoshqa qaıyrý berýshi me edi.

— Qap, atańa naǵylet! Jaryp tastaıtyn edim... Qarashy! — Shal kijinip turyp qaldy.

— Áı, mynaý marjan kim? — dedi sosyn julyp alǵandaı Dýnáǵa tesile qadalyp.

— Jáı...Tanys qoı, ánsheıin.

— Á-á, onda jón. Men kelin be dep...Qap, atańa naǵylet, jaryp tastaıtyn edim!... — dep shal ókine kúbirlep kete bardy.

— Ne dep ketti?

— Jaryp tastaımyn dep ketti ǵoı.

— Jyndanbashy!

— Oǵan áli erte ǵoı. Júr onan da kınoǵa kirelik.

— Joq, sybınderge soǵýym kerek.

— Tústenemisiń?

— Átesh satyp alam.

— Ony qaıtpeksiń?

— Taýyqtarymyz jumyrtqa salmaı júrgeni.

Aıan kóń teýip jatqan balapan áteshti qýa jóneldi de sharbaqqa jetkizbeı bajyldatyp ustap alyp keldi.

— Jumyrtqa taptyrýǵa osy da jaraıdy. Al da jónel!

— Jyndanbashy!

— Óı, bul aýyl taýyq baqqan el emes, pulynan jasqanyp turmysyń?!. Oraza-namazy da joq, naǵyz kerjaktyń ózi bul shirkin! Tek eptep dárethanany aınaldyratyn ádeti bar demeseń...

* * *

Dýná torly dorbadaǵy áteshti tastaı saldy da, jol jıegine otyryp týflıin sheshti, qajalǵan ókshesin, qyzaryp tańba túsip qalǵan byrtyq bashpaılaryn sılady, sosyn buǵa basyn syndyryp alyp, jelkesine úıirilgen sary masany sabalaı otyryp aýylǵa kóz jiberdi.

Bozǵylt tútin shógip jatyr, shetki úıler buldyraıdy, aıǵaı-shý estiledi; irgedegi kúnge shaǵylysqan shaǵyn ózenniń qoltyǵyndaǵy kógalda dop qýalap, qym-qýyt bezektep júgirgen qara-qura.

Áldebir bolymsyz sharýamen jylyna birli-jarym qatynaǵany bolmasa, bul aýylǵa kóp kele de bermeıtin, kelgenmen de kóńilinde pálendeı eshnárse qaldyrǵan da emes; "aıǵaı-shý yǵyr tirlikke, dini de bólek, mini de bóten ala" beıtanys adamdarǵa áıteýir ıisi sińbeı-aq qoıdy: buryn atasynan jasqanatyn, sosyn óziniń de zaýqy bolǵan joq-ty, tipti, bala kúnnen bóten aýyldy qıa basyp kórmegen qyzdyń jar jaǵasyndaǵy beketten bylaıǵa "jat" dúnıeden búginge deıin qorqatyny da ras.

Kázir qobaljyp otyr: kóńiliniń bir túkpirinde atasy, bir túkpirinde aýyl qalǵandaı; alǵash ret jalǵyz úıli záıimke tartpaı otyr, qımas bir dúnıeden qashyqtap, alystap bara jatqandaı aýyl da kózine aıaq astynan jyly ushyrap ketkeni. Sonda artynda ne qalyp edi?..

Júregi qaqty. Kókiregi syzdaǵan tárizdi. Ózekke túsken on jeti jastyń jegi qurtyn jasyrý qıyn ǵoı...

Aýyl shetinen shań kóterildi. Kún jambasqa aýnap, joldyń eki jaǵynan tóngen jartastar men qaraǵaılardyń kóleńkesi soraıyp, shatqal ishi kúńgirt tarta bastaǵan eken; týflıdi baýynan matastyra baılady da ıyǵyna arta salyp, jalańaıaq jolǵa shyqty. Dym tartqan topyraq rahat eken.

Motor gúrili men prıseptiń qańǵyr-kúńgir jańǵyryǵy estildi. Ótip ketsin dep jalǵyz aıaq, súrleýge túsip edi, lyqyta aǵash tıegen "ZIL" taqymdap kep yshqynyp toqtaı qaldy da, áldekim sekirip jerge tústi.

— Dýnka!

Aıan eken. Ol jigittiń jymıǵan júzine, aıaǵyndaǵy kerzi etigi men maı sińgen kombınezonyna úńildi de, manaǵy bir aýyldaǵy sylqymnan múlde basqa, kúnde kelip, kúnde ketip júretin úırenshikti Aıandy endi tanyǵandaı qýanyp qaldy, janarynda qýaqy kúlki men sábılik senim nyshany oınap shyqty.

— Búgin jeksembi emes pe edi?

— Bolsa qaıteıin, kúnniń sátin tańdaıtyn ekeýmiz de keıbir kúı bar.

— Sen osy adamsha sóıleı alamysyń?

— Qalaı?

— Qyljaqtamaı.

— Saǵan jaǵatyn jigit bar ma osy?

— Bar.

— Áı, bilmeımin - aý.

— Bilmeseń bilmeı-aq qoı. Júr kettik.

— Tura tursaı endi... Bylaı ońashada shúıirkelesip, áńgimelesip degen sıaqty...

— Aryz - armanyńdy jolda aıtarsyń.

Jol boıyndaǵy buta - qaraǵannyń basyna shań úıirip, mashına baıaý jyljyp ketti. Aıan sozylyp baryp qyz jaqtaǵy shala qymtalǵan esikti serpı ashyp qaıta japty da shegine berip, betine tıgen onyń tulym shashyn úrlep jiberdi.

— Shynyńdy aıtshy. Aýylǵa kimdi izdep keldiń?

— Seni.

— Sok!... Osy ýaqytqa deıin meni eshkim izdegen emes. Ásirese qyz ataýly.

— Qyz baıǵusta kún boldy deımisiń. Endi-endi izdeı bastaǵany da.

— Qalaı, unady ma?

— Kim? Sen be?

— Joq, aýyldy aıtam da.

— Birinshi kelip otyr deımisiń. Baıaǵy sol aýyl...

Ol bireýge oıyndaǵysyn jetkize almaǵanda ár nárseni bir shalyp qyljaqtaı bastaıtyn. Kázir sol qaljyńyn da taýsyp alyp, barankany samarqaý aınaldyryp otyryp qaldy. "Qur dalbasalap osy qyzdyń artynan nemenege ushtym, — dep taǵy ókindi. "Aqymaq bas eki aıaqqa tynym bermeıdi" degen esine tústi de óz ózinen myrs-myrs kúlip aldy. — Idıotsyń ǵoı, Aseke. Idıotsyń! Ózińdi mes qylyp sabaıtyn da adam joq..." O basta boıyna siberilik qonbaǵan soń qanshama baısaldy bolamyn degenmen ejelgi jeńiltek, alańǵasar minezi yryq bermeı ketetin qashanǵy ádeti. Ony ózi jaqsy biledi, bile tura kezinde tejeý salmaı, kóbine artynsha yza bolatyny bar. Tuzy jeńil. Beıpil de, bádik te atandy, ótirikshi de boldy. Buǵan, bala-shaǵa bolmasa, birde bir parasatty adam senip is tapsyryp kórgen emes. Qyl aıaǵy qyzdarǵa deıin "aýyldaǵynyń aýzy sasyqtyń" kerin qylatynyn qaıtersiń. Jıyrma jasyna deıin jigitshilik qurǵan pende emes. Osynyń bári aqkóńildikten tapqan paıdasy. Jurtqa degen janashyrlyǵy da, jaqsylyǵy da qur beker zaıa. "Osyǵan endi bir aýyz til qatsam ba? It bop keteıin!" — dep ishteı ózine ózi sert berip, qasynda tomsaryp otyrǵan qyzǵa bir qarap qoıdy.

Mashınanyń bir saryńdy yshqynǵan gújili. Ol jol boıyna, jol boıyndaǵy burylys -jyqpyldarǵa, zyryldap qalyp jatqan ormanǵa alańdap, qaıtkende de qyzǵa nazar salmaýǵa tyrysty. "Vodıtel! Býd ostorojen! Krýtoı spýsk!" Eki-úsh ret klaksondy basty. Sarǵaıǵan jol silemi qaraǵaıly belesti taspadaı tilip túsip qaıtadan qıaǵa tyrmysyp jatyr. Aıaǵynyń astynan bir nárse qybyrlady; átesh eken, Dýnáǵa taman ıterip tastady. "Sóılese eken", — dep tiledi. Qyrsyqqanda qyz da tympıyp úndemeı otyr.

Mashına júrisi shapshańdap, kópshik jıi-jıi selkildeı bastady. Yldıy shyńyraý, betkeıi jalama quz. Dýná tómenge úńilip edi boıy titirenip, kózi buldyrady.

— Oı, mama!..

Burylysqa jete bere Aıan klaksondy taǵy bir-eki dúrkin qoıyp-qoıyp qaldy da mashına júrisin baıaýlata bastady.

— Osy seniń mamań qaıda?

Qyz birazǵa deıin jaýap bergen joq, sosyn:

— Ketip qalǵan, — deı saldy.

— Qaıda?

— Qalaǵa.

— Papań she?

— Papam joq.

— Nege joq?

— Men qaıdan bilem...

Áńgime taǵy osymen tyndy. Mashına keıkeńge qaıta kóterilgende Aıan belin jazyp, shalqaıyńqyrap otyrdy da, bir qolyn barankadan bosatyp, kúnqaǵar shynyda qystyrýly turǵan qoraptan temeki alyp tutatty. Qyzdyń tunyq janaryna muń uıalaǵan eken; mynaý qos terezemen jarysyp kele jatan shyqarǵy dúnıeni de, qasyndaǵy jigitti de múldem umytyp beıjaı qıalǵa shomǵandaı.

Qyz qıalyn emes, ótip ketken bir elesterdi izdep otyr edi... Shynynda sheshesiniń qaıda ketkenin ol anyq bilmeıdi.

Áıteýir ózenniń tómengi aǵysynda qala bar, ary ótken, beri ótkenniń bári sol qaladan túıisedi eken degendi estıtin. Shamasy, bes-alty jasar kezi bolar, anasy Nastá qaıdaǵy bir qaýǵasaqal sal aıdaýshylarǵa erip, atasy úıde joqta qashyp ketkeni esinde. Qolyna bir kirpish shokolad ustatyp, qaıtyp kelem dep aldap tastap ketken muny. Sonan qaıtyp oralǵan joq. Kóp ýaqytqa deıin óńinde de, túsinde de qaýǵasaqaldyń jeteginde jylap-syqtap bara jatqan sheshesi kóz aldynan kólbeńdeı beretin edi, kóńil sýyp, birjola kúder úzgendikten be, búginde tipti eles te bermeıdi; onyń ústine, kózi barda da anasy buǵan este tutarlyq ne jubanysh, ne meıirim, ne bir týǵandyq janashyr sezim qaldyrǵan emes: jaǵadaǵy jalǵyz úıdiń tańy - oshaq basynyń janjalymen bastalyp, ymyrty da urys-kerispen aıaqtalatyn, talaı ret atasynyń qyzyn ókirtip sabaǵanyn da kórgen; sonyń bári qulaqqa sińgen alystaǵy bir qym-qýyt yzyń-shýdaı ǵana. Sonda da, nege ekeni belgisiz, Dýná anasyn osy jaqyn jerdegi aýylda júrgen shyǵar deýshi edi, aýyl jaqtan keler dep únemi qasqa joldyń tuıǵyn kútetin; aýyldan uzańqyrap ketkenine endi kózi jetti. Anasy týraly bar biletini osy. Álgi plotogonshık ataýlyny ıt etinen jek kóretin bir sebebi de osydan. Al ákesi... Qudaı bermegen ákeni qaıdan izdep tabady. Ákesiniń joqtyǵyna bul kináli me?... Umyt bolǵan baıaǵy bir zamandy esine salǵanyna Aıanǵa renjip qaldy.

— Dýná!.. Sen de nege qashyp ketpeısiń?

Qyz Aıanǵa kúdiktene qarady.

— Kimnen qasham?

— Anaý dýleı shaldan...

— Óziń dúleı!

— Meni qoıa turshy!.. Ne bar saǵan zaımkede?.. Bosqa qamalyp...

— Aýylda ne bar?

— Aýylda ma?.. Aýylda bári bar. Tek qalaýyń bilsin. Kóppen birge tirlik etesiń... Tym qurysa ómiriń óksimeıdi ǵoı.

— Sonda ne bitirmekpin?

— Ne bitirýshi ediń. El qalaı ómir súrse, solaı ómir súresiń de. "Kúnákarlar" deýshi me edi bizdi seniń atań, "qudaıdan bezgender" deýshi me edi?..

— Sol ujmaǵyńa óziń - aq qaryq bolǵaısyń. Maǵan Zaımke de jetedi...

Aıan rychag túbine domalap kep qalǵan áteshti taǵy da aıaǵynyń ushymen qyzǵa qaraı aýnatyp tastady.

— Jýyrda lespromhozdy da jabady deıdi.

— Nege?

— Aǵash taýsylǵan joq pa.

— Sonda ne istemeksińder?

— Sovhoz bolamyz, buǵy, jylqy ósiremiz. Baqtashy jaman kásip pe.

— Japsa jaba bersin.

— Onda kelip-keter qara-quradan tap-taqyr bolasyn da.

— Kelmeı-aq qoı!.. Mindetsýin!.. Seniń kelip - ketkenińnen maǵan ne paıda.

— Eh, Dýnka, Dýnka!.. Túrmede týyp, túrmede ósken adam sıaqtysyń.

— Túrmede bolyp pe ediń?

— Qudaı saqtasyn... biraq, kim biledi, seni urlaǵandaı bolsam otyrǵyzýy da múmkin. Bizdiń bir jigit segiz jylǵa aıdalyp ketti.

— Qyz urlaǵany úshin be?

— Árıne.

— Soq! Adamdy urlaýshy ma edi.

— Urlaǵanda qandaı. Tek kázir ǵoı, ánsheıin, qyzdardyń narqy túsken soń torpaqsha jetelep ákete beretini...

Sý qaınap ketken eken. Aıan mashınany kilt toqtatty da, Dýnáǵa aıaq astyńdaǵy balondy nusqady:

— Sál qolǵabys et. Aryqtap qalmassyń.

Bastaý onsha alys ta emes edi. Qyz edáýir keshikti. Radıatordyń qaqpaǵyn ashty. Kapotty kóterip, podsosty shuqylady. Temeki tutatty.

— Dýnka!.. Áteshiń jumyrtqa tapty!..

Jaýap bolǵan joq...

— Otyrsyń-á?..

— Otyrmyn.

— Otyrmyn, otyrsyń, otyrdy... Otyramyn, otyrasyń, otyrady... Otyrǵanmyn, otyrǵansyń, otyrǵan-dy...

Janarynda ot ta joq, oı da joq, qannen - qapersiz jaǵada otyr eken. Aıan kombınezonnyń keýdesin aǵytyp, telnáshkasyn sheshti de kógalǵa laqtyryp jiberdi.

— Talısman ba? — qyz onyń moıyndaǵy úsh burysh tumarǵa tańdana qarady.

- Talısman.

— Qudaıǵa senemisiń?

— Senbegenmen de, shofer degen halyq yrymshyl keledi. Qasymda bir kóńil jubatar medettiń bolǵanyn jaqsy kórem.

— Qalaı, jebeı me?

— Áńgime jebegende me. Munyń ishinde meniń atym jazylǵan, sosyn "júz jyl ómir súrip, úsh qatyn al" — degen paıǵambardyń batasy bar.

— Batasy qonatyn ba?

— Erkekke alpystan arǵy ǵumyrdyń qajeti shamaly.

— Úsh qatyn alýǵa qarsy emes shyǵarsyń?

— Ázirge ol da belgisiz. Sen sonyń birinshisi bolýyń kerek edi...

— Birinshisi bolǵym kelmeıdi.

— Nege?

— Úshinshisi qadirlirek qoı.

Ol belýaryna deıin jýynyp, telnáshkesin izdedi. Qyz kógalǵa shalqasynan túsip, aspanǵa súzilip jatyr eken; úıir izdegen qýlyq mysyq tárizdi kerilip jatyr. "Osy albastynyń ózi..." Oıyna ár nárse keldi. "Móńkip júrmese..." Qobaljıyn dedi. "Idıotsyń ǵoı, Aseke, ıdıotsyń!.." Telnáshkasyn kıdi, uzaq kidirip, qyzdyń oısyz, otsyz tunyq janaryna qadaldy. Qasyna kelip otyrdy. Eńkeıip erninen súıdi.

Qyz shybyn shaqqan qurly selt etken joq, tek alaqanymen ernin bir sıpady da qapersiz jigitke tesildi.

Jol jaqtan eki-úsh dúrkin mashınanyń sıgnaly estildi...

Shatqaldyń tar óńeshine taýdaı etip jún artqan júk mashınasy keptelip kep qarsy toqtaǵan eken; beıtanys shofer áýeli Aıanǵa qarady da jaqtyrmaı áldeneni kúńk etti, sosyn qyzǵa qarady, onyń úrpıgen shashyn, shashyna jabysqan shóp - shalamdy sanap shyqty.

— Tapqan jerlerin!.. — dedi.

— Ne shatyp tursyń? - dedi Aıan.

— Estigen joqpysyń! — dedi shofer.

— Ham!

— Tájikelesetin ýaqyt joq. Joldy bosat!

Aıan asyqpaı radıtorǵa sý quıdy, asyqpaı mashınasyn otaldyryp, keıin shegińdi de jol jıegine taqaldy. Taǵy da shylym tutatty.

Beıtanys shofer bylaı shyǵa berip toqtady.

— Shylymyń joq pa?

Aıan úndemedi. Tý syrtynan sart etken kabına esiginiń jańǵyryǵy, sosyn aıaq tyqyry estildi.

— Qyrsyqqanda shylymym taýsylyp...

— Manadan osylaı demeımisiń!.. — Aıan temeki usyndy. Shofer sirińke tutatyp jatyp lesovozdyń aldy-artyn sholyp shyqty.

— Aǵaıyn, júgiń aýyr eken, asyqpasań bolmas, — dep

— Jýyrda lespromhozdy da jabady deıdi.

— Nege?

— Aǵash taýsylǵan joq pa.

— Sonda ne istemeksińder?

— Sovhoz bolamyz, buǵy, jylqy ósiremiz. Baqtashy jaman kásip pe.

— Japsa jaba bersin.

— Onda kelip-keter qara-quradan tap-taqyr bolasyń da.

— Kelmeı-aq qoı!.. Mindetsýin!.. Seniń kelip-ketkenińnen maǵan ne paıda.

— Eh, Dýnka, Dýnka!.. Túrmede týyp, túrmede ósken adam sıaqtysyń.

— Túrmede bolyp pe ediń?

— Qudaı saqtasyn... biraq, kim biledi, seni urlaǵandaı bolsam otyrǵyzýy da múmkin. Bizdiń bir jigit segiz jylǵa aıdalyp ketti.

— Qyz urlaǵany úshin be?

— Árıne.

— Soq! Adamdy urlaýshy ma edi.

— Urlaǵanda qandaı. Tek kózir ǵoı, ánsheıin, qyzdardyń narqy túsken soń torpaqsha jetelep ákete beretini...

Sý qaınap ketken eken. Aıan mashınany kilt toqtatty da, Dýnáǵa aıaq astyndaǵy balondy nusqady:

— Sál qolǵabys et. Aryqtap qalmassyń.

Bastaý onsha alys ta emes edi. Qyz edáýir keshikti. Radıatordyń qaqpaǵyn ashty. Kapotty kóterip, podsosty shuqylady. Temeki tutatty.

— Dýnka!.. Áteshiń jumyrtqa tapty!..

Jaýap bolǵan joq...

— Otyrsyń-á?..

- Otyrmyn.

— Otyrmyn, otyrsyń, otyrdy... Otyramyn, otyrasyń, otyrady... Otyrǵanmyn, otyrǵansyń, otyrǵan-dy...

Janarynda ot ta joq, oı da joq, qannen-qapersiz jaǵada otyr eken. Aıan kombınezonnyń keýdesin aǵytyp, telnáshkasyn sheshti de kógalǵa laqtyryp jiberdi.

— Talısman ba? - qyz onyń moıyndaǵy úsh burysh tumarǵa tandana qarady.

— Talısman.

— Qudaıǵa senemisiń?

— Senbegenmen de, shofer degen halyq yrymyna keledi. Qasymda bir kóńil jubatar medettiń bolǵanyn jaqsy kórem.

— Qalaı, jebeı me?

— Áńgime jebegende me. Munyń ishinde meniń atym jazylǵan, sosyn "júz jyl ómir súrip, úsh qatyn al" — degen paıǵambardyń batasy bar.

— Batasy qonatyn ba?

— Erkekke alpystan arǵy ǵumyrdyń qajeti shamaly.

— Úsh qatyn alýǵa qarsy emes shyǵarsyń?

— Ázirge ol da belgisiz. Sen sonyń birinshisi bolýyń kerek edi...

— Birinshisi bolǵym kelmeıdi.

— Nege?

— Úshinshisi qadirlirek qoı.

Ol belýaryna deıin jýynyp, telnáshkesin izdedi. Qyz kógalǵa shalqasynan túsip, aspanǵa súzilip jatyr eken; úıir izdegen qýlyq mysyq tárizdi kerilip jatyr. "Osy albastynyń ózi..." Oıyna ár nárse keldi. "Móńkip júrmese..." Qobaljıyn dedi. "Idıotsyń ǵoı, Aseke, ıdıotsyń!.." Telnáshkasyn kıdi, uzaq kidirip, qyzdyń oısyz, otsyz tunyq janaryna qadaldy. Qasyna kelip otyrdy. Eńkeıip erninen súıdi.

Qyz shybyn shaqqan qurly selt etken joq, tek alaqanymen ernin bir sıpady da qapersiz jigitke tesildi.

Jol jaqtan eki-úsh dúrkin mashınanyń sıgnaly estildi...

Shatqaldyń tar óńeshine taýdaı etip jún artqan júk mashınasy keptelip kep qarsy toqtaǵan eken; beıtanys shofer áýeli Aıanǵa qarady da jaqtyrmaı áldeneni kúńk etti, sosyn qyzǵa qarady, onyń úrpıgen shashyn, shashyna jabysqan shóp - shalamdy sanap shyqty.

— Tapqan jerleriń!.. - dedi.

— Ne shatyp tursyń? - dedi Aıan.

— Estigen joqpysyń! — dedi shofer.

— Ham!

— Tájikelesetin ýaqyt joq. Joldy bosat!

Aıan asyqpaı radıtorǵa sý quıdy, asyqpaı mashınasyn otaldyryp, keıin shegindi de jol jıegine taqady. Taǵy da shylym tutatty.

Beıtanys shofer bylaı shyǵa berip toqtady.

— Shylymyń joq pa?

Aıan úndemedi. Tý syrtynan sart etken kabına esiginiń jańǵyryǵy, sosyn aıaq tyqyry estildi.

— Qyrsyqqanda shylymym taýsylyp...

— Manadan osylaı demeımisiń!.. — Aıan temeki usyndy. Shofer sirińke tutatyp jatyp lesovozdyń aldy-artyn sholyp shyqty.

— Aǵaıyn, júgiń aýyr eken, asyqpasań bolmas, - dep endi janashyr bola qaldy. — Oń jaq artqy dońǵalaǵyńnyń jeli bosap ketipti.

— Bir shaqyrymǵa bıt terisi de shydaıdy.

— Saqtyqta qorlyq joq, — dedi shofer. — Japan túzde jalǵyz óziń munshama aǵashty qaıta túsirip, domkratpen alysyp jatamysyń.

Dońǵalaq shońqıyp barady eken; Aıan shylym tuqylyna bir túkirdi de ókshesimen ezip tastady. Shofer de ketýge yńǵaılandy.

— Jol azyǵyńdy almaısyń ba? — Aıan temekisin usynyp edi, ol papırostyń eki-aq sabaǵyn sýyrdy.

— Boıjetken onsha jaman emes kórinedi, — dep jymıdy sosyn.

Qyzdy endi ǵana esine alǵan Aıan jan-jaǵyna alaqtap izdeı bastady; biraq, shandaq jolǵa tarbıyp túsken bashpaı tańbasynan basqa eshnárse tappady; tý syrtynan taǵy da mashınanyń yshqynǵan gújili, dońǵalaq astynan yrshyǵan tas – qıyrshyqtyń syldyry ǵana estildi de birte-birte ol da alystap ketti; sazaryp jatqan buralań jol, sonaý shyńyraý etekten qumyǵyp Buqtyrma saryny keledi qulaqqa.

7

Ózenge on baryp, on qaıtqan shyǵar; mynaý tas ústindegi taı qazandy sýǵa toltyrǵansha da ábden dińkelep boldy. Onyń ústine qyrystanyp ta otyr; ádette bul mezgilde monshasyna shomylyp, as-sýyna toıyp, nar ústinde dyrıyp jatatyn edi: "Bezerdiń dáp búgin kete qalǵanyn!.."

Ol kóseýmen shala tuqylyn toqpaqtap - toqpaqtap úgitip tastady; tez janyp bite qoımaǵan otynǵa da yzaly. Qazanǵa qolyn tyǵyp edi, zári synyp qapty, badeıkaǵa ystyq sý toltyryp, qaıyń shybyrtqyny jibisin dep matyryp qoıdy. Sosyn kók tútinge qaqala-shashala júrip, bulyq - túndik ataýlynyń bárin ashyp tastady, sákige sý shashty, ysta qaqtaýly turǵan balyqtaryn jınap aldy, lagýnadaǵy bal syra da taýsylyp qalaǵan eken, endi sýsyn ákep, arqasyn shapattap beretin de eshkim joq. "Bezerdiń dáp búgin kete qalǵanyn!.."

Álginde bir sátte mashına gúrili estilgendeı bolyp edi, endi úı jaqtan da saldyr-gúldir jańǵyryq shyqqandaı; áldebir er adamnyń daýysy, qyz kúlkisi, taýyq baqyldaǵandaı boldy. Shal sheshinip qoıyp edi, qaıta kıindi.

Lesovoz áli yrqyldap tur eken; mańaıynda eshkim kórinbegen soń shal aıańdap aýlasyna qaraı bettedi de jol boıy jańǵyryqta qadaýly turǵan baltany ile ketti. "Jemtikke qaırylǵan quzǵyndaı qaıta-qaıta kele beredi eken osy ıt!.."

Talaı-talaı adammen kezdesken edi, kóbimen jaý bolyp atysqan; Aıanmen jaýlaspaı-aq juldyzy qarsy bop aldy: jas degen shirkin ımanjúzdi bolýshy edi, ol munyń betinen edireıgen mysyq murttan basqa dáneńe kórgen emes, ámbe kórgen saıyn tánine qadalǵandaı titirkenedi de turady. Kóp daraǵynyń biri bolǵanda álde qashan jeti atasynan quldyratyp, endi qaıtyp qotanǵa jolamastaı aıdap shyǵatyn da edi, buǵan jeti ata ne, jetpis ata ne káperine qystyrmaıtyn betsiz bolǵasyn shal bar yzasyn ishine búgip, pushaıman bop qala beredi... Endi aýlaǵa kirip ketkenin qarashy, kázzáptiń!.. Qosatyn ıti de joq...

Qaqpa ashyq qalypty, ol taǵy da Aıannyń edireıgen mysyq murtyn kórdi, bátýásiz kúlkisin estidi.

— Senderdiń taýyqtaryń da kerjak bop ketken be?..

Ekeýi máńgirgen balapan qorazdy bezektetip qýalap júrgen tor ishindegi bes taýyqty qyzyqtap tur eken. Kekesin kúlki shal kelýine ınedeı qadaldy da ári yza kernep, ári qorlanyp qaldy.

— Mıl chelovek, a ný-ka!..

Shaldyń sý sıaqty nursyz sarǵysh janarynan tiksindi de jigit til qatpastan taıyp otyrdy. Jóger qaqpany jaýyp, temir ilgekti nyǵyzdap turyp bekitip tastady. Sosyn:

— Sen neǵyp tursyń?! — dep nemeresine zikidi. — Ákel delbeni!..

Qyz biraz qıpaqtap turdy da, aqyry qarsylyq bildirmesten jappaǵa bettedi.

Jóger baltamen tordy osyp jiberip, áteshti uıqy - tuıqy sýyryp aldy da basyn jaryqqa sap bir-aq shapty. Betine jyly qan shapshydy, kózine de qan quıylǵandaı; býyn - býyny dirildep, shekesi lyq-lyq soǵyp, qandy kórgen soń tipti órekpip ketti. Áli de jany shyǵyp úlgermegen qorazdy kúresinnen asyra shyrqatyp keri burylǵanda Dýná qaıys delbeni usyna berdi.

— Uramysyń? — dedi qyz.

— Óltiremin! — dedi shal.

...Ólgen joq eken. Biraq qansha urǵanyn bilmeıdi. Ekeýi eki jerde shoqıyp otyryp qapty.

— Boldy ma? — degen Dýnányń ashý-yzasyz jaıbaraq daýsyn estidi.

— Proklátıe!..

Ol basyn ustap meń-zeń uzaq otyrdy.

— Tas sýyp qaldy, — dedi qyz.

Miz baqqan joq.

— Monshanyń tasy sýyp qaldy deımin!..

Sozylyp azar turdy. Nemeresiniń júzine qaraýǵa dáti jetpedi, tek sharqaıyn súırete basyp qaqpaǵa taıanǵanda:

— Arqamdy uryp ber, — dep dúńk etti. — Bir týesok balsyra ala kelshi.

Qashanda óstip bir qyrsyq tap keledi de turady; adyra qalǵan mashınamen arpalysqansha qaı zaman, biraq, ornynan qozǵalar emes, jeli shyqqan artqy dońǵalaqtyń dıskasy maı balshyqqa ortan belinen sińip barady. Ol taǵy da motordy otaldyryp, artqy jyldamdyqqa salyp kórdi. Mashına ajyldap, eki-úsh dúrkin julqynyp - julqynyp aldy da qaıtadan lyqsyp baryp otyryp qaldy.

Lezde kóz baılanyp ketti. Aspan tutasyp alǵan, jaýynnyń kesek tamshylary kýzovty tyrs-tyrs urǵylaı bastady. Biraz ýaqyt jol boıyn kúzetti, kóldeneń ótken bir mashına bolsashy. Jarqyldamaı, sharqyldamaı urlanyp bastalǵanyna qaraǵanda jańbyr da uzaqqa silteıtin túri bar. "Áı, Aıeke - aı, ıdıotsyń ǵoı, ıdıotsyń!.. Osynda seni qaı qudaı aıdap keldi?!. Otyr endi melsheńnen batyp, melshıip...kórindi!.. Tfý!.."

Jýyq mańnan at ishin tartty. Ien jaǵada ózinen basqa da tiri maqulyqtyń baryn sezinip sátke bolsa da kóńil jubatty. Tysqa shyqty; torsholaqtyń qaraýytqan nobaıyn kórdi, onan ármen shatyry shoshaıyp Jógerdiń úıi tur; bermen qaraǵan jalǵyz terezeden sham jaryǵy jylt etti. Jalǵyz terezeniń aldyndaǵy týlaqtaı jaryqtyń tóbesinen kesek-kesek jaýyn tamshylary aýany tilgilep, osyp túsip jatyr. Týlaqtaı jaryqta tezekke úımelegen shybyn-shirkeıdeı usaq tamshylar sekirip bılep júr. Terezeniń aldyna áldekim kes-kestep tura qalǵandaı boldy da úı irkesindegi týlaqtaı jaryqtyń aýmaǵyn kishireıip, buldyr tartty.

...Aıan áýeli qaqpany ádeppen tyqyldatyp edi, ony elep - eshkim jaýap bermegen soń judyryǵymen qoıyp-qoıyp jiberdi. Birazdan keıin ǵana esik syqyrlady, shal jótkirindi, sosyn bashpaqtyń ádepki sarpyly estildi.

— Ne kerek saǵan?

— Ash esigińdi.

Qaqpa jyrtıyp qana ashyldy; sańylaýdan myjyraıǵan jabaǵy bettiń jarmysy, jalǵyz kóz, qyzylshaqa kepeshtiktiń jarmysy ǵana kórindi.

— Ne kerek saǵan?

— Kúrek, balta kerek.

Sarpyldaǵan bashpaq tyqyry aýlany uzaq qydyryp, ne zamatta qaqpa aldyna qaıtyp oraldy.

— Bir teńge, — dedi shal kúregin usynyp. Sosyn baltasyn kórsetip, — bir teńge, — dedi taǵy da.

Ol tintkilep júrip Aıannyń alaqanynan tek kúmisti ǵana terip aldy, qoljýǵyshqa baryp sabyndap jýdy, kóıleginiń etegimen súrtti de, bastyrmada ilýli turǵan kón aıaqqapqa tastaı saldy.

— Dýnka!..

Tereze aldynda keste bizben oramal jıegin ádiptep otyrǵan qyz samarqaý kóterildi de isin jıyp, dastarhan jazdy; Jóger ejelden keshki tamaqtyń tártibi men dámin buzǵan emes, Dýná kúndegi ádetinshe stolǵa bir shógen arshymaǵan kartop, úsh-tórt sabaq pıaz, qara nan men shala ystanǵan eki-úsh balyq ákep qoıdy. Tek týesoktegi bal syrany kórgende ǵana shal nemeresine alara bir kóz tastady; qorashsynyp qalǵany, qorashsynǵany - búgin ishemin degeni edi. Qyz týesokti qaıta toltyryp ákeldi de terezege teris qarap otyryp aldy.

Saǵal-saǵal sý sorǵalaǵan terezede tuńǵıyq maqpal túnnen basqa qylaý joq. Qyz tuńǵıyq taqpal túnnen ózine qadalǵan óz sýretin kórdi, týesokten shyrmaýyq japyraǵyn ilip tastap jatqan atasyn kórdi. Shatyr kúmbirleıdi, tereze tyrsyldaıdy, álde qaıdan tyqyldaǵan balta daýysy estildi. Pesh astynan damylsyz bezektegen shildelik shyryly bolmasa úı ishi tym - tyrys. Úı tóbesi alasaryp, bosaǵasyn attasań tórine biraq jetetin qýyqtaı bólme onan saıyn taraıyp ketkendeı boldy; dúnıeniń kendigi endi ǵana esine túskendeı: ıyǵyn zil basyp, mynaý bir ólimdeı tynyshtyq keýdesin syǵyp jiberdi. Taǵy da mashına yshqyndy. Qyz elegzip taǵy da tysqa úńildi; tún tuńǵıyǵyn tesip úlken jolmen kózdeı eki jaryq aǵyp ótti, úı irgesinen de qos janar jypylyqtap jandy da sóndi, jandy da sóndi.

* * *

Dvornık terezeden josylyp aqqan jańbyr sýyn sypyryp tastap jatyr. Úlken joldyń burysynan taǵy da qos janar shyǵa keldi. Aıan dúrkin-dúrkin mashına faryn jaǵyp sóndirip edi, biraq, buǵan jolaýshy jaýap bere qoımady; qos janar dóń basyna baıaý jyljyp kóterildi de, quıryǵyndaǵy bezergen qyzyl noqatyn jypylyqtatyp lezde joq boldy.

Ol dvornıkti toqtatyp tastady. Taǵy da tas qarańǵy; kókjıektegi bolar-bolmas bozǵylt kemerden basqa aspanda sańylaý joq, aǵash basy sarnap, azdap jelemik tura bastady. Jaýyryny men tizesinen ótken syz tońazytyp barady. Tánine jabysqan sý kıimnen týla boıy titirkenip otyr. Shydymdy sora - sora aýzy da qı tatyp ketken tárizdi; ózegi talyp, qursaǵy sazyp, ystyq as tiledi.

Aq samaýyrdy zyńyldatyp qoıyp, saryla kútip otyrǵan anasy elestedi; tysqa san shyǵyp, san kirgen shyǵar; bir aýyz til qatpastan tóseginiń tusynda qaqshıyp otyrǵan ákesin kórdi - túzde ne bitiretinin kim bilsin, áıteýir, úıge kelse ákesiniń bar qareketi sarbaýyr aıǵyrdyń baby men tósegin kúzetý, sosyn bes namazy; qabyrǵada — shlem kıgen tórt soldat, tórteýi de soǵysta sheıit bolǵan. Qara shal kúni búginge deıin tórt balasynyń ortasynda otyrǵandaı sezinetin. Aıan soǵystyń qaıǵy - qasiretti jyldarynda ana qursaǵynyń eń sońǵysy bolyp dúnıege kelipti de, takabbar ákeniń nazarynan tys qalypty. Bir jandy erkeletip, ne músirkep kórmegen áke kenjesin de azamat dep mensingen emes; salqyn, bala-shaǵadan, qatyn-qalashtyń kúıbeń tirliginen boıyn taza ustaıdy, onyń aqsúıektigine Aıannyń bir minezi uqsamaǵan. Balasy ne isteıdi, ne qoıady, bul oshaqta ol bar ma, joq pa oǵan bári bir; qolynan eshnárse qaqpaıdy, qoı dep aıtpaıdy. Keıde: "osy shal men ólip qalsam da qyńq etpeıtin shyǵar", — dep oılaıtyn.

Keýline jetimdik kirdi. İshteı ózin ózi taǵy da sybap aldy. "Bu ne ıt tirlik?.. Báldý-sháldý ótken kún... Kóringen jerdiń jyrasy men jyqpylynda batpaqqa aýnap, kóringenniń bosaǵasynan baspana izdep sandalǵan pátýasyz jańda ne qasıet bolýshy edi. Qasıetsiz... jek kórse jek kórgendeı ekenmin - aý!..." — dep nazalandy.

Qatyn al dep qyshtaǵan kempir, shal joq. Qatyn alamyn dep julynǵan bul joq. Mahabbaty tasyp bara jatqany da shamaly. Qara izdep elegizgen sáýirikteı salpy etektiń sońynan shaba jónelgeni de ánsheıin daraqylyq.

Ol bagajnıkti ashty da shaǵyn ǵana tranzıstordy alyp bylaı qoıdy, qobyraǵan qaǵaz qıqymdarynyń arasynan bir túıir qatqan nan taýyp aýzyna saldy. Tranzıstor ysqyryp -ysqyryp jiberdi. "Vy slýshaete golos Amerıkı. Peredaem posledn..." qarlyqqan erkek daýysy tutyǵyp baryp joǵalyp ketti de efırde "Maıak" programmasynyń pozyvnoıy ǵana qaldy... "Po prosbe lúbıteleı sımfonıcheskoı mýzykı..." Úlken joldyń burysynan selkildep taǵy da qos janar shyǵa keldi. Jańbyr sýyna shomylǵan terezeden byjyrqaı sáýle jamyrady. Byjyrqaı sáýle jigittiń bet-júzin, kabınanyń qýys -qýysyn tintkilep biraz shaıqalyp turdy da joq boldy. Shyny betińde jypylyqtaǵan qyzyl noqat qaldy.

Beli sireskendeı boldy. Sharshaǵan eken. Yqtaǵy jaqtaý terezeni túsirip, aıaǵyn tysqa shyǵara kósilip jiberdi de, kópshikke shalqalap jata ketti. Salqyn aýanyń lebi esip, tynysy edáýir keńip qaldy. Sytyr-sytyr japyraq kemirgen jańbyr, bir qalypty ózen saryny, qaraǵaı basynyń baıaý ysyly... Sosyn Grıg... Uıqyly-oıaý jigitke uıqyly-oıaý qońyr únniń lebi keledi... "Beıish...beıish?.. Qaıdaǵy beıish?.. E-e, báse... qara shal eken-aý..."

Kóńlim meniń qarańǵy. Bol, bol, aqyn!

Altyndy dombyrańmen kelshi jaqyn.

İshek boılap on saýsaq jorǵalasa,

Beıishten ún keledi qońyr salqyn...

Ol biraz ýaqyt Abaı óleńderin kezip ketti. "Adam bir boq kótergen boqtyń qaby, Boqtan sasyq bolarsyń ólseń taǵy..." Maǵan qatystysy osy bolar dep toqtady. Eki aıaqtynyń eń qory bir ózideı-aq ártúrli oıǵa qaldy. Zamandastaryn esine aldy. Munan basqanyń bári de tyrbanyp ár jerde oqyp jatyr eken. Eki jyl boldy, Almatyǵa sandalyp baryp, konkýrstan óte almaı sandalyp qaıtyp júr. Ádebıet munyń ne teńi edi. Tyrashtanyp, tańdamaı, talǵamaı jurt sekildi zoovet ıakı SQI-ǵa túskende el qatarly oqyp júretin edi endigi... Ázirge ákesiniń bir sıyryna jyl saıyn zaýal bop tıiskeni bolmasa ol da belgisiz... Áıteýir, baranka munyń mańdaıyna jazylmaǵan kesip... Áıteýir keýilinde bir úmit, kókireginde bir sańylaý bar.

— "Voda, voda! Krýgom voda! Shýmıt voda!..."

— Ottapsyń! - bir tolqynda Grıgpen básekelese móńirep jatqan áldebir ánshini jaqtyrmaı qaldy. Estradany suqany súımeıtin. Almatydan eki jyldaǵy jıǵan-tergeni eki sandyq ývertúra men Táttimbet. Tranzıstordyń shkalasyn jyljytyp edi, biraq, álgi bir quryp qalǵyr "voda-vodasy" tiliniń ushynan ketpeı manadan bergi qıalynan adastyryp jiberdi de, aqyry óziniń kúıki tirligine qaıtyp oraldy. "Kókem qunajyndy sapy ma eken? Eskertpegenimdi qarashy. İshetin, jeıtin aýyzǵa bir otpýsknoı ne bolsyn..." Álgi Almaty sapary da taıap qalǵan.

Jelemik basylǵan tárizdi. Sytyr-sytyr japyraq kemirgen jańbyrdyń usaq tamshylary men irgedegi ózen sarynynan basqa dybys joq. Muny Grıg te tastap ketipti.

Tyqyr estildi. Ekinshi esiktiń áınegin tómen túsirip tysqa úńildi; elesteı qaraýytyp shaldyń qunjıǵan denesi, sosyn jún-jún basy kórindi. "Osy shirkinniń esi durys pa ózi?.."

Jeli solǵan artqy bir dońǵalaqtyń dıskasy da kórinbeı ketipti; Aıan sıpalap júrip kúrek pen baltany taýyp aldy da, shaldyń aıaǵyna bylsh etkizip tastaı saldy.

— Sen - aq maldan, — dedi shal. — Maǵan endi qajeti joq.

— Jerkenesiń ǵoı?.. Álde taǵy da úsh som jeti tıyn bereıin be?..

— Túkirgenim bar seniń úsh somyńa!

Kabınadan "maıak" programmasynyń pozyvnoıy estildi:

— Bıologıcheskıı spýtnık, vyvedennyı sovetskımı ýchenymı na kosmos, segodná vstrechaetsá s planetoı býr...

Aıan baspaldaqty teýip - teýip etiginiń balshyǵyn qaqty da kabınaǵa kóterildi.

— Mırovaıa presa na vıdnyh mestah pomeshaıýt poslednıe soobshenıa TASS...

Torsholaq kúrsindi.

— Óledi ǵoı. Anaý atty nege bosatpaısyń?

— Seniń sharýań emes!

— Múmkin meniń sharýam shyǵar.

— Atty qaıtesiń, onan da úıge kirip aýyz jylytyp shyqsaı.

Shal galoshty pımasyn súıretip úıine bettedi; jalǵyz terezeniń jetim sáýlesinen onyń qunjıǵan denesi zoraıyp kórindi, úı irgesindegi týlaqtaı jaryqta jańbyr tamshylary áli de sekirip bılep jatyr eken.

Aıan bosaǵadan uzamaı kidirip qaldy. Bosaǵadan uzamaı etigin sheshti, ter múńkigen shylǵaýyn jasyryńqyrap qoıdy. Shaqyrýyn shaqyrsa da Jóger oǵan óbektep ısharat jasaǵan joq; jigittiń basqan izin, taqtaı edende qalǵan sý shulyqtyń tańbasyn baǵyp biraz turdy da, Aıan sákige baryp otyrǵan soń ǵana shamnyń biltesin basty, stol ústindegi bos týesok pen tabaqty ydys-aıaq sóresine tyǵyp, perdeni qymtady, aǵash shelek pen badeıkanyń qaqpaǵyn japty.

Nar ústinen qus jastyq pen ala shyt kórpeniń buryshy kórinedi, kóneleý kenep kóılektiń jeńi salbyrap jatyr.

Jóger kókiregi syryldap baspaldaqpen uzaq kóterildi. Qus jastyqty judyryǵymen salyp-salyp jiberip, eki-úsh aýnatty da.

— Dýn! - dedi.

Aıan esikke kóz tastady: shaldyń mıqıǵan pımasy men óziniń saltaq-saltaq kerzi etiginen basqa túk tappaı taǵy da shalǵa buryldy; Jóger jatyp qalǵan eken, jastyq ústinen qyzylshaqa qańyltyr basy ǵana jyltyraıdy.

Áýeli tyqyr estildi. Pesh keneresine qurylǵan kelte shymyldyq jelpidi de balyqtaı qyzyl san kórindi, kókshil sarafannyń etegi, sosyn bókse, sosyn Dýnányń ózi shyqty.

Ydys-aıaqtyń saldyryn estip shal taǵy da basyn kóterdi; qyzy úsh-tórt tilim nan, onshaqty mýndırli kartopty, bir týesok balsyra men ketik stakandy qonaq aldyna ákep qoıǵan soń ǵana jastyǵyna qaıta qısaıdy.

Ash ózekke ishken balsyradan Aıannyń eptep basy aınalyp, eki beti dýyldady. Dýnáǵa birdeme aıtpaq bolyp eki-úsh dúrkin umsyndy da tóbeden ańdyǵan qyrsyq shaldan jasqandy ma, qur qyzdyń aıaq-basyna telmirip, pushaıman bop otyra berdi. Temeki tartaıyn dep oqtalyp edi, taǵy da shaldan qoryqty, aqyry boıy del-sal aýyrlap, kózine uıqy tyǵylyp, maýjyraı bastady da, Dýná pesh ústine qaıta shyǵyp ketken soń baryp bul da alaqanyn jastanyp tildeı taqtaı sákiniń ústine qısaıǵan boldy. Tysta jel de, jańbyr da basylǵan tárizdi; pesh irgesindegi shildelik úni men shatyrdan aqqan tamshy tyqyry ǵana qalypty, anda-sanda ár jambasyna aýnap túsken qyz kúrsinisi estiledi.

"Osylarda oı - zıyn degen bar ma eken? It arqasy qıanda, úrerge ıti joq jalǵyz úı otyrǵan netken jandar? Ómir emes tozaq qoı..." Ánsheıinde, kúnde kelip, kúnde ketip júrgende osy bir oshaqtyń tirligine mán bergen emes. Árberden soń, Jógerdiń zaımkede otyrýy mindetti sıaqty kórinetin; bireý bolmasa bireýdiń ókimet aǵashyna qoryqshy bolýy kerek te. Onyń ústine, ishkenge máz, jegenge toq adamdar da bar ǵoı. Pende bitkenniń bári ývertúra men Táttimbetti tyńdap, ınstıtýtqa túsýi haq emes shyǵar - aý. Shal bolsa áne-mine óleriniń shaǵyna jetip otyr, bylaıǵy jurttan bir ýys topyraqtan basqa ne tileıdi. Qyz deısiń, qyzdyń da pálsapasy belgili; kóp bolsa baıǵa tıer, bala tabar, osydan basqa onda qandaı arman qapty...

Jambasyna taqtaı batyp, uıqysy qashty; kózim iline me dep shamdy óshirip edi, biltesi qurǵyr sý tezekteı byqsyp, kópke deıin tanaýynan kerosınniń ıisi ketpeı qoıdy. "Qap, shylym sheksem ǵoı, myna shal úıinen qýyp shyǵady..." Aýyrtpalyǵy osyǵan batqandaı taǵy da qyz ben shaldyń tirligine shomdy; mylqaý adamdardaı tompıyp - tompıyp eki jerde jatqan "paqyrlarǵa" jany ashydy. Nar syqyrlady. Endi shal kúrsindi. Ol da uıqtamasa kerek...

Bul úıge jat adamnan jan bas suqpaǵanyna qaı zaman. Dini basqany bylaı qoıǵanda, tanymaldy mańaıyna jýytpaıtyn ejelgi kerjak búgin aıaq-astynan salt buzdy. Soǵan ózi de tań. Endi namazy qaza bolǵandaı - aq tynyshy ketip, elegizip jatyr. Ary aýnady, beri aýnady; denesi qyzdy ma-aý, tabany men alaqany kúıip, tula boıyn jylbysqy sýyq ter basty, júregi qaqty; ústindegi zil kórpeni teýip tastap edi, báribir ystyǵy basylmady. Bar kináni medoktan kórdi. Taǵy da ózin-ózi sókti. "Tozǵan ekensiń!... Shamańdy bilmesiń bar, ákeńniń kóz - quny qalǵandaı iship ne kórindi!.."

Aqyry shydaı almaı shal jerge tústi; tómende birshama qońyr salqyn eken, sıpalap júrip qıýy qashqan shıqyldaq oryndyqty taýyp aldy da stol basyna kep qısaıdy. Tańdaıy quryp qalǵyrdyń taǵy keýip bara jatqany... Neden ushynsań — sodan emdel deýshi me edi... Úı ishi tastaı qarańǵy bolsa da týesoktiń qaı jerde turǵanyn jazbaı tanıtyn ádeti.

— Deda!.. Qoısańshy endi!..

— Ysqyrmaı tynysh jat!..

"İsh ataýyńdy! Ólseń de ishshi endi!.." — dedi ol.

Biraq ishe almady. Óz asyndy óziń ishe almaǵan qıyn eken, tún ortasynda urlyq istegen adamdaı buqpantaılap...

— Áı, baıeke, tur! — dedi sosyn Aıanǵa.

Aıan ketik stakannyń shetinen anda-sanda náýmez ǵana tistep qoıyp, qarsy aldynda kebindeı aǵarańdaǵan aq kóılek - dambaldy baǵyp biraz otyrdy.

— Sham jaqsaq qaıter eken?

— Nemene, aýzyńdy tappaı otyrmysyń?

Shaldyń taǵy da shabyna túrtip alarmyn dep jigit qaıtyp til qatqan joq. Terezeniń perdesin syrdy da, sáki ústine qaıta jantaıdy.

— Lespromhozdy jabady dedi me? Álde ósek pe?

— Mal sovhozy bolady degen sóz bar.

— E-e, áıteýir, baıaǵyda bir quryq ustaǵan el-jurt edik deısinder ǵoı... Ol da jón. Tabylǵan sharýa. Jol salamyz dep, lespromhoz, rýdnık dep shybyshtyń óli túbitindeı julmalap taıgany da qurtyp edińder...

— Bári de paıdaly ǵoı.

— Múmkin. Qamyt pen qamshydan basqa ǵumyry túk kórmegen biz sekildi sharýanyń mástegi neni bilsin...

Týesoktiń túbi kórinip qalǵan eken, Dýnádan qymsyndy ma, aıyzy qanbasa da Jóger ekinshi márte lagonge umtyla qoıǵan joq.

— Iá, sonymen ne baǵatyn boldyńdar? Bul óńirge qyl quıryqtydan basqa túlik sımasa kerek edi.Odan da jurdaı bop jutap qaldyńdar. Álde esekten úıir salatyn shyǵarsyńdar?..

— Esek bolmasa buǵy bar, maral bar.

— Ony baǵatyn sen be?

— Siz de baǵypsyz ǵoı. Álgi Krıvonogovtyń shalqyp turǵan shaǵynda...

— Seniń ákeń de sińiri shyqqan kedeı emes bolatyn. Qudaıǵa shúkir, zamanynda ol da myń qaraly jylqy aıdaǵan.

— Deda!..

— Sen mańyramaı tynysh jat! Jaqsylap qasynyp alsań, urǵashyǵa sodan artyq paıda joq!..

Áktelgen abajadaı peshtiń úńireıgen kómeıinen basqa kózine eshnárse shalynbaı otyr; endi ǵana tili shyǵyp, záýimen áńgimeleseıin degenge Aıan da túkpirge teris aınalyp ton -tors jatyp aldy; Dýná da uıqtap ketkenge uqsaıdy, qyzy qurǵyry tirlik kúıbeńinde qolǵabysqa jaraǵany bolmasa erkek kindikke túbi serik bolatyn jekjat emes oı. Nemere túgil anaý et - baýyr Nastádan ne taýqymet kórdi? Endi mynaý albasty da bir nársege shatasyp, túbi abuıyrsyz qalyp júrmese neǵylsyn... "qolamtadan tabylǵan qunsyz baqyr ediń... kindiginen azǵan teksiz mundar!.." Qaradaı nemeresine ashýlanyp, ekeýin de byqbyrt tıgendeı taıaqtap qýyp shyqqysy keldi.

Tas qarańǵydan ba, basy aınaldy, kóz aldynan qyzyldy - jasyldy ushqyn oınaqtap, qulaǵy shýlady; áıteýir bir yzyń áýelde kórdeı túnergen tórt buryshtan estilgendeı bolyp edi, birte-birte belgisiz muńly gýilge aınaldy; ulyǵan pesh murjasy eken, taǵy da jel turǵany - aý, jel tursa kúnniń aıyǵýyna kóringeni ǵoı.

Sáki syqyrlady. Tarǵyn telnáshkanyń teńbili men kókirekte aıqasqan eki qoldyń nobaıyn ańǵardy. Búıirden bir teýip oıatyp jibersem be dep te oılady. "Ákesiniń tórine shyqqandaı kerilýin!.." Aıanǵa qarap otyryp bir sát Fedordy esine aldy; qanshama azaptanyp kóz aldyna elestetip baqqanymen ulynyń tulǵasyn kóre almady, ymyrttyń alakeýimindeı kúńgirt býaldyrdyń ar jaǵynda turdy da qoıdy. Qudaı-aý, onyń da ánsheıin kóńilde ǵana qalǵany ma?..

* * *

...Ol bir mazasyz qystyń shaǵy edi, uzaq tańdardy talaı dúrkin dál osy peshtiń úńireıgen kómeıin ańdyp, álsin-álsin terezege telmirip, elegizýmen ótkizetin mazasyz kóp túnderdiń biri edi ǵoı. Odan beri de, mine, attaı jıyrma jyldyń ótip ketkeni...

Soǵystyń bitkenine de úsh jyl tolyp qalǵan-dy, biraq sonaý qyryq birinshi jyldyń kúzinde el ortasyna qonys aýdarǵan Jógerdiń tórt birdeı kórshisiniń birde biri omartaǵa qaıtyp oramaldy; biri - shańyraq ıesinen aırylyp, tútini múldem óshti de, aýyl tirligine sińisip ketken, endi bireýleri aıdaladaǵy zaımkede ómir bar-aý dep mensingen joq; qora -qopsy, úı-jaıdyń bári saýdaǵa túsip, typ-tıpyl ıen jaǵada jarbıyp Jógerdiń jalǵyz baspanasy ǵana qaldy.

Sol bir jyldyń qysy da eresen bolyp edi; boqyraýda basyp qalǵan qalyń qar alty aı boıyna alaqanshyqtatty da sary súzekteı sozylyp kep maıdyń aıaǵynda bir-aq shyqty. Ánsheıinde de at izi túspeıtin zaımkege Fedordan basqa kelip - ketken tiri pende bolǵan joq. Japanda jalǵyz jortqan qashqynda taǵat bar ma, ol da qur bir túndik es qana, qonalqylyq sýyt júrisi úı ishine ábiger, ákege kúızelisten basqa dáneme ákelgen emes mindetsip kelip, tonap attanatyn. Sosyn taǵy da Nastá ekeýi ólik kúzetkendeı qý molada kúnniń batýyn, tańnyń atýyn tilep sostıyp qala beretin-di. Adam basyna ne qasiret kılikse de kótere beredi, bul jalǵanda tek jalǵyzdyqqa tózý kıyn eken; Jóger: "Jol ortasynda atyń ólmesin, jer ortasynda qatynyń ólmesin" — degendi de alǵash ret sonda esine alǵan edi. Agafıanyń zary endi ótti; bas aýyryp, baltyr syzdaıtyn kún týar, qyz bolsa kisendep ustamaısyń, erteń ol da taıyp otyrady, uldyń túri anaý — saıda sany, qumda izi joq qańǵyryp júrgen. Burynǵa buıyǵy Feodor emes, minezi de ózgergen, azýyna tússe kúshigin de shaınap tastaıtyn arlandaı qanyn ishine tartyp, ar - ur etip bet qaratpaıdy. Áke me, qaryndas pa, búginde oǵan bári bir, bárin de jaýdaı kóredi. Barar jer, basar taýy qalmaǵan tiri ólikke shynynda da bári bir edi. Bul tirlik qashanǵa deıin sozylmaq?.. Muny jatsa da, tursa da Jóger de oılaıtyn. Oılaıdy da ishine qan quıylǵandaı keýdesi syzdap jóneledi. Biraq oılan ne, oılan ba ne, qoldan keler qaıran shamaly. "Ózińe de sol kerek, aldymen seni óltiretin adam joq" — dep taǵy da ózin sógip toqtaıtyn.

Qora tóbesindegi shóp saǵdaryn sýyrǵan quıyn, synyq terezeni sylq-sylq qaqqylaǵan jel yzyńy, ulyǵan pesh murjasynyń muńdy gýili dáp búgingideı qulaǵynda qalypty; shana ma, shańǵy ma, úı irgesindegi kúrtik qardan álde ne syrǵyp túskendeı boldy da es jıǵansha esik dúr - dúrs ete qaldy; ádepki kıkiljińnen soń dúrde araz bop toń-torys otyrǵan úı-ishiniń astan - kesteni shyqty. Jalǵyz bólmede panalar dalda tabylýshy ma edi, sasqanda pogrebti de umytyp Fedor nar ústine qoıyp ketti.

Mılısıa ma dep qorqyp edi, ormanshy - eger Jaqyp qart eken.

— Myna boran adam jutatyn shyǵar, adam jutar, — dep sóıleı kirdi. Tula boıyn muz qursap, siresip qalǵan pımasy men ton, tymaǵyn zorǵa sheshti dep pesh aldynda úrpıisip otyrǵan Jóger men Nastányń qasyna taqaý jaıǵasty.

Jóger amalsyz kóndi; sılady, tezirek ketsin dep sózge de aınaldyrmaı, qurǵaq shylǵaý, ıt terisinen tikken qolǵabyn da berdi, biraq, boıy jylynǵan qart pesh qyzýyna tóselip otyryp ap onyki - munyky myljyńǵa basty. Búkil taıgada bıt joǵalsa taýyp alatyn kári kezden úı-ishiniń tınámdaı zaty da qaǵys qalǵan joq; irgege súıeýli Fedordyń berdankasynan bastap, bosaǵadaǵy kıiz baıpaq, butyl etikterdi túgel sanap shyǵyp:

— Tamyr, nemene, úıinde qonaq bar ma? — dep nar jaqqa kóz qıyǵyn bir tastap qoıdy.

Jógerdiń mańdaı teri burq etti; álgi bir matqapyda Fedordyń kıim-keshegin de tyǵa almaı qalǵan eken: "zaýl bolmasa ıgi edi, qap, aqmaq basym!.." Óz ózine zyǵyrdany qaınap, aqyry bultalaqtaı jaýap qatty:

— Álgi bizdiń marqum qatynnyń Pokrovkada jalǵyz jıeni bar edi... İsh, ishe otyrsaı... — Jóger Jaqyptyń aldyna týesokti tyqpalaı berdi.

Buryndy-sońdy dám-tuz tatyryp kórmegen kerjaqtyń aıaq-astynan jalbaqtaı qalǵanyna tańyrqady ma, qaba saqaldy eńgezerdeı ala kóz qart asty samarqaý qaıyryp tastady da, eńkeıip qonyshynan shaqshasyn sýyra berip taǵy bir dúrkin nar ústindegi qobyraǵan kórpe-jastyqqa kóz jiberdi.

— Tamyr, kesheli-búgin beısaýat ańshy kezikken joq pa?

Rıasyz jaıbaraqattyǵynan aırylyp, burysh-buryshty tym timiskilep kejeninen qonaqtyń sekem alǵanyn Jóger de seze qoıdy.

— Kúni-túni peshten túspeıtin men baıǵusty kim izdeýshi edi, — deı saldy. — Nemene, joq qýyp júrmisiń?

— Belgisiz ury qys boıy qoryqtaǵy buǵy, maralǵa bórideı tıip, tynym bergendi qoıdy. İz kesip edim, osy ózekke túsken tárizdi. Mynaý borany qurǵyr kedergi bop adastyryp ketkeni.

Úı ıesi jaýap qatqan joq, qonaǵynan tiksingenin de jasyra almaı kibirtiktep otyr. Abyrjyp, ártúrli alasapyran oıǵa qaldy. "Montmanysyǵany ma, álde shyny ma? Joq izdep júr me? álde Fedordyń izine túsip kep otyr ma?... Qyrsyq qudaı taǵy da qaq tóbeden urdy deseı!.." Jaratqan ıesi jaǵyz ul bergen eken, ony da soryna bola beripti. "Talaq bop jabysty - aý mundar!.. Tajal bop... qara basyna kórinse bir jón..."

— Tamyr, qonaǵyń asqa qaramaıtyn ba edi, bóle-jara ishken dám tátti.

— Sýyq sorǵan ba, qyzýy kóterilip, kele jyǵylǵany... Bolsaıshy, qazanyńa tas túsip ketken be?! — Jóger óz ózinen máńgirip, eseńgirep qalǵan Nastáǵa qadaldy. Qyz beısharada ne jazyq, eki shaldyń aldyna endi ne qoıaryn bilmeı ıt áýrege tústi; taǵy da týesokti bal syraǵa toltyrdy, taǵy da nan turady, biraq bul kezde Jóger qyzyna nege aıqaılap, nege jumsaǵanyn umytyp ta ketken edi; esil-derti Jaqypta, áýeli sózge aldandyrsam ba dep oılady — ne aıtardyń esebin tappady, sosyn pesh kómeıinde mazdaǵan qyzyl qaraǵaıdyń jalyny áldebir sumdyq oı saldy: "osyny qyljıta qoıyp, anaý shoqqa atyp jiberse kúlin kim tabady..."

Qudaıdan qoryqty. Óz pıǵylynan ózi shoshynyp, tóbe quıqasy shymyrlady. Munyń nıetin ishteı sezip qoıdy ma, Jaqyp ta qos - aýyzyn qolyna alyp, qyraýdan tershigen stvolyn shúberekpen qurǵatyp jatyr eken. Ajdahanyń aýzynda jalǵyz qalǵandaı taǵy da jan terge tústi; Fedordan dybys bola ma dep edi, tipti tirlik nyshanyn baıqatar emes: "Tabyttaǵy ólikteı tyrp etpeýin shoshqanyń!.."

— Al, tamyr, as-sýyńa rahmet. Boran ishin tartqanǵa uqsaıdy.

Jaqyp qart ketisimen Fedor da berdankasyn óńgerip, ile-shala zytqan-dy. Jóger kir-qońyn jýdyryp, qashan mılısıasy saý eter eken dep kóp kúnder jol torydy. Esh habar bolmady, Fedor da sol ketkennen zym-zıa joǵalǵan. Tek qar ketip, jer degdigende ǵana Kór torǵaıdyń ózeninen ormanshy - eger Jaqyptyń súıegi tabylypty, kóshkige ketip ólgen eken desti jurt. Bir shamaǵa deıin túsi buzylyp júrdi; kózi ilinse boldy, ala kóz dáý qara shal keýdesine minip alyp qylǵyndyrady kelip, birde óndirshegine taqalǵan qosaýyzdyń uńǵysyn kóredi, endi birde taǵy sol ala kóz dáý qara shal muny oıbaılatyp jalyn atqan pesh kómeıine nyǵarlap jatatyn da kók terge shomylyp, shoshyp oıanatyndy...

Fedor shilde týa qaıtyp oraldy. Oralyp soǵaryn Jóger de bilgen; taıga kóp bolsa birdi jasyrady, bir jyl jasyrar. Sosyn... Qaıda sińip kún kóredi?.. Onyń ústine ózindigi joq, ózi bileri joq, únemi ákeniń aýzyna, alaqanyna telmirip, arqandaǵan atsha zaımkeden uzap kórmegen, úıkúshik bolyp ósken adamǵa bylaıǵy dúnıeniń bári qorqynysh, bári úreı; alty jyl boıy sandalýmen kún keshken ıt ómir jetesin úzip, haıýan qyp jibergen.

Jóger ary oılanyp, beri oılanyp, Oımanǵa1 ot dep aqyl qosty. Fedor oǵan qyńq etken joq, bar kináni áke moınyna arta sap jata bergen. Qyrsyq bolǵanda dál sol jyly jol qurylysy bastaldy da jaǵada kelimdi-ketimdi adam qaptady, bireý bolmasa bireýdiń kózine túsip, ybyr-sybyr kóbeıdi; Jógerge jurttyń bári osy úıdi torıtyndaı kóringen. Úı-ishinde dúrde - arazdyqtaǵy bastaldy. Aqyry, amaly taýsylǵan áke bir kúni balasyna: mılısıaǵa óziń bar, ári ketse on jyl túrmege keser, — dedi. Múmkin ustap berersiń, osydan tyrp etseń qan qylam degen Fedor. Ákeli-balaly qan bolyp tóbelesken, eger Nastá bolmaǵanda kimdi kim óltireri belgisiz edi...

Shildeniń dáp osyndaı jaýyndy túni bolatyn; ólim ishi bop taıaqqa jyǵylǵan shal bir jumadan soń esin zorǵa jıdy. Erteńgisin sal baılaýǵa jumysshylar kelýge tıis edi, ámbe nóserden keıin sel júrip kete me dep qaýiptenip, zaýqy soqpasa da bakendi baıqap qaıtýǵa amalsyzdan tysqa shyqty.

Ien jaǵada es bolar eshkim joq; qaraýytqan qybyrsyz qora-qopsy, mılyqtan basqan qaraqoshqyl alasa aspan, mylqaý orman jan-jaqtan qaýmalap úreı týǵyzdy. Buta -qaraǵan, tomar - tútirshik ataýly qybyrlap, kózine áldebir eles, qubyjyqtaı kórindi de, sońynan bireý ókshelep kele jatqandaı jón - arqasy shymyrlap shal jaman qaıyǵyna zorǵa jetti. Tek jaǵadan jyljı berip, beıne tozaqtan sytylyp shyqqandaı "úh" dedi. Jalǵyzdyqqa, tún balasyna eti ólip ketkeli qashan: "osy meni qýǵan qandaı úreı, aljıyn degensiń - aý" - dep jubatqan boldy.

Qaıyqty edáýir joǵarydan salǵan-dy, aǵyndy sý lyp etkizip op degenshe jartas túbindegi bakennen bir-aq shyǵady. Baken jartylaı sýǵa batyp ketipti, syqyr-syqyr átkenshek teýip, birde shógip, birde kóterilip yńyrsyp jatty. Aınalasyn shuqylap kórip edi, ilingen salyndy, tyǵylǵan tas - qıyrshyq taba almady, biraq zildeı, belgisiz salmaq sý túbine tartyp sirestirip tastapty. Túrtinip otyryp áldebir arqanǵa qoly tıdi, arly-berli yrǵap kórdi, edáýir jerdegi aǵyn yǵynda bir zat qozǵalatyn sıaqty, arqandy yrǵaǵan saıyn qarmaq ushyndaǵy shorshyǵan balyqtaı bulqynyp, aýnap tústi. "Mordýshkasyn bakenge baılaǵan qandaı bir qaskúnem ıt boldy eken!.."

Bagordyń ushy qamyrǵa tıgendeı bylq ete qaldy da shaldyń denesi túrshigip, syryǵyn keıin tartyp ala qoıdy. Jaqyndap barýǵa qaımyqty, jelden kólegeıleı otyryp aspa fonardy tamyzdy da joǵary kóterdi; arqan ushynan tulyptaı bop isip ketken ólikti kórdi. Selteńdegen qos butyl etik pen sý sabalaǵan kúrteniń eki óńirinen Fedordyń kıimin tanydy da, júregi tas tóbesinen shyǵyp, shal shyńǵyryp jiberdi...

Sylbyraǵan aq jaýynnyń astynda tún jamylyp Nastasá ekeýi kór qazdy. Talaı jyl tirideı tyǵyp ustaǵan jalǵyz uldyń óligin de el kózine shaldyrmaı urlap kómbek bolyp edi. Sondaǵy qoryqqany, qorǵashtaǵany bir jany. Tań qulanıektene ózenge kelgende sý betinde qylt - qylt átkenshek tepken baken men bos arqannan basqa dym tappady. Ertiske quıar atyraýǵa deıin baryp qaıtty; tintpegen tosqaýyly, syryq salmaǵan oı - shuqyr qalmady. Aqyry dińkesi quryp qoıǵan-dy. Keıin, sal aıdaýshylar Zerendegi sal toqyraıtyn tuıyqtan áldekimniń súıegi tabylypty degen áńgime aıtysyp keldi. İzdep bara almady, barýǵa dármen jetpedi. Tym qurysa bir ýys topyraq buıyrmaı jalǵyz uldyń súıegi de aıdalada qaldy...

* * *

Úńireıgen pesh kómeıinen basqa túk kórip otyrǵan joq; ulyǵan murja, bezektegen shildelik, óz samaıynyń lyqyly, júregi áli aýzyna tyǵylyp otyr eken. Aıan da Dýná da tym - tyrys. Sıpalap júrip pımasyn taýyp kıdi, sholaq kúpisin ıyǵyna ilip, súıretilip tysqa shyqty.

Soraıǵan supytsyz kóleńkesin jetegine alyp ózenge tartyp keledi. Jaýynnan sońǵy teristen turǵan yzǵyryq jel ormandy ulardaı shýlatyp, teńiz tolqynyndaı arsy - kúrsi qutyrynyp tur eken. Muz qursaǵan jalańash tósin yzǵyryqqa berip Úsh - qońyrdyń ushar basy shynydaı shańqıyp meńireıip qapty. Bult ydyraǵan. Sary alqanyń qyrqasynda ortasynan aýǵan kómeski aı qaltyraıdy.

Balaq-jeńinen jel esti, denesin syz qarydy. Yzǵarly túnniń alakeýim saǵymy kóshken mylqaý óńirde ózinen basqa qybyr etken jan bar ma eken? Kózine oǵash shalynǵan Aıannyń lesovozy ǵana; belinen shoırylǵan dáý maqulyqtaı bóksesinen shońqıyp, batpaqqa belshesinen kirip ketipti. Ózen saryny kúndegiden ashýlyraq, tasqyn aıdaǵan dáý tastardyń kútir - kútir dúrsili estiledi.

Buqtyrma — aqjal qula eken; jaǵany shaıyp, qara qaıyqty da biraz jerge syrǵytyp aparyp jıekke laqtyryp tastapty, lyqsyǵan sý arǵy bettegi eski arnaǵa da qulasa kerek, búrgendi jaıylma lyq tolǵan, aıdyn - aıdyn, ıirim - kólshik bop kóz ushynda saǵymdanyp jatyr. İńirdegi qatty nóser taýdyń qary men selin taǵy da buzǵany ǵoı. "Birde bıe, birde túıe" — degendeı, keıde momaqan, keıde jyny qozǵan baqsydaı qyryq qubylatyn taý tentegimen talaı jyl otassa da syryn ala almaı-aq qoıdy; keshe ǵana baılaǵan mordýshkalar da joq, jartas túbindegi qylt - qylt átkenshek tepken eski baken de kórinbeıdi, bárin jym-jylas jutyp qoıypty.

Jardy lyq-lyq sabaǵan kópirshik tolqyndarǵa telmirip uzaq otyrdy; qalǵyp otyrǵandaı edi: kózi jumýly, kóńili ár saqta, meń-zeń bop sandalyp, beımaǵlum munartta adasyp otyr. Oı da bir tuńǵıyq, keshseń óte almaısyń, ustasań ýysynda turmaıdy, áıteýir lypyp jatqan aǵyn sý. Óziniń iz - tozsyz ǵumyryndaı.

Taǵy da bakendi izdedi. Jer betinde Fedordan qalǵan jalǵyz belgi, jalǵyz uldyń tabytyndaı kórýshi edi, ony da aıdap alyp ketipti. Bar úmit, bar tirligin osy ózen shaıyp ketkendeı, ishteı "endi meni nege jalmamaısyń" — dep nazalandy. Mańdaıynyń bes batpan sory, "jazmyshtyń", "jaratqannyń" aldynda jalbarynsa keshpeıtin kúnási bar óz maqulyǵynan tabıǵattyń ózi de jerkenetin tárizdi. Alaqanymen betin basyp otyryp qaldy. Saýsaǵy qan sasyǵandaı edi...

8

— Ptıchka!

Qyz selk etti, demin ishine tartyp, úndemeýge tyrysty.

— Ptıchka, uıqtap qaldyń ba?

Uıqy ińirde qashqan, ińirden beri tátti bir qıaldyń qushaǵynda edi; aldymen kóz aldyna aýyl elestedi, kórgen - bilgenin oısha tere kelip, tuma basyn esine aldy: "dúleı neme!" — dep sókti ózin, - ernińnen qushqanda emeýrin de tanytqan joqsyń. Istýkan! Jol boıy, taǵy da aımalap súıse eken dep tilep edi, biraq Aıan ondaı ısharat bildirgen joq, sosyn bárin de jigittiń áshıingi qaljyńy dep kóńili sýyp qalǵan: "ol meni qaıtsyn..." Degenmen kóńil shirkinniń quryǵy uzyn ǵoı, mana Aıan úıge kirgennen beri júregi alyp-ushyp, ózin qoıarǵa jer tappady, taıpa el sıatyn abajadaı peshtiń ústi de tar keldi. Jar qushaǵyn ańsaǵandaı, bir jastyqta eki bastyń túıiser sátin elestetti, moınyna oralǵan Aıannyń bilegin sezingendeı boldy. Múmkin Aıan emes shyǵar? Biraq, kóz aldynan jigittiń edirek mysyq murtyn qansha qýǵanmen aınalyp kele berdi, kele berdi. Basqa jan kóńilge qonaqtar emes. Qıalda shek bar ma, bolashaq naǵaıbyl tirliktiń nobaıy on men tústeı almasyp, basqa túser jaýlyq, súısiner jar, omyraýǵa salar náreste, oshaq basynyń armany boıyn balqytyp, jyp-jyly saǵynyshty ǵumyr shymyldyqtap turyp aldy. Onyń analyq sezimi de búgin oıanǵandaı edi.

— Ptıchka!

Onyń da oıaý ekenin bilgen. Atasy ketisimen-aq sákiniń qaıta-qaıta syqyrlaǵanynan dybys bererin sezip, kútip jatqan.

— Nege úndemeısiń?

— Ánsheıin, — deı saldy.

Taǵy da tynyshtyq basty. Óz júreginiń dúrsilin ǵana estip jatyr. Eki betin jalyn sharpyǵandaı órtenip barady eken. Sáki taǵy da syqyrlady.

— Erteń ne tirlik jasaısyń?

— Ony qaıtesiń?

— Jaı, ánsheıin.

— Qaraketti sen taýyp bergen joqpysyń. Úsh dúrkin edendi jýam, úıdi qaıtadan ákteımin...

— Sen osy tirlikti qoısań qaıtedi. Aýylǵa júr, quryp ketkende bytkombınatqa túsip tiginshi bolarsyń. Keshki mektepten saýatyńdy ashasyń. Neden jasqanasyń, qasynda men bolamyn. Ómir me mynaý...

"Taǵy da baıaǵy sol jyry...bytkombınaty taýsylmaıdy eken..." Qyz odan basqa lebiz kútken edi. Elegizgen úmitshil kóńil sý sepkendeı sap boldy da álgi bir tátti qıaldan aıyrylyp qaldy. Biraq sol kóńili qurǵyrdyń ne qalaıtynyn ózi de bilmeıdi. Áıteýir tolqıdy, toldy da júrek shirkin loblyp, tar keýdeden atyp kete jazdaıdy.

Pesh keneresindegi kelte shymyldyq dir etti.

— Qaıda órmelep kelesiń?.. — qyz keýdesin qymtaǵan boldy. Jigittiń demi taýsylyp, onan ármen óńmeńdeı almaı sostıyp turyp qaldy.

— Dýná, men saǵan...bar shynymdy... aıttym ǵoı...

— Týasy, menen oqymysty shyqpaıtyn bolar. Aýylǵa súırep qaıtesiń. Baı qushyp, bala tapqannan basqa bizde ne qadir.

— Ol da ońaı sharýa bolyp pa. Bala súıdirgen qatynnyń balaǵynan aınalmaımyz ba...

— Qoıshy óri... bádik...

Qos anaryn kúrekteı ystyq alaqan qaryp jiberdi; sosyn onyń ystyq demi men ernine tunshyǵyp, týla boıyna yp yssy bý taraǵandaı eseńgirep jatyp kórpesiniń qalaı ashylǵanyn bilmeı qaldy.

— Qurǵyrdy, mynaý sasyq kombınezonyndy sheship tastashy...

— Shaldan qorqam da...

— Bakenge ketken bolar... Ol endi tan syza bir-aq oralady...

* * *

Dýná baqyldaǵan taýyqtyń aıqaıynan shoshyp oıańdy; esik ashyq qalypty, Aıannyń qaı mezgilde turyp ketkeni de belgisiz, úı ishinde jem izdegen shubar mekıennen basqa jan joq sıaqty edi, uıqyly-oıaý qalǵyp otyryp nar ústindegi quraq kórpeniń astynda bir ýys bop búk túsip jatqan atasynyń bóksesin kózi shaldy. "Ólim-aı!.. Qara basyp neǵyp uıqtap qaldym!.." Atasynyń qaı ýaqytta kelgenin de bilmeıdi. Bir nárseni sezgeni de. Esikti beker ashyp tastamaıdy ǵoı. Aıan qaıda eken?..

Tystan mashınanyń gúrili estildi. Dýná apyl-qupyl sarafanyn suǵa salyp pesh ústinen qarǵyp tústi, qobyraǵan burymyn ıyǵynan asyra bir serpip, jalań aıaq júgirip aýlaǵa shyqty, júgirip baryp qaqpany ashty; býsanǵan jerden byqsyǵan qıdyń tútinindeı ıreleńdep bý kóteriledi, ózek ishin soqyr tuman basyn qaldy, tuman astynan taǵy da mashına yshqyndy. "Tym bolmasa bir aýyz jyly sóz aıtyp jubatyp ta ketpegeni me?.." Ernin jymqyra tistep aldy, janaryna jas úıirildi. Tóbeden urǵandaı del-sal kúıde qashaǵa súıenip biraz turdy da shuqanaq - shuqanaqqa irkilgen qaq - kólshikti jalańaıaq shapyldatyp júgire jóneldi.

Bir birine tanaý túıistire kep toqtaǵan eki mashınanyń ortasynda eki adam tuqyrańdap trospen alysyp jatyr eken; biri — túrik erin, qasqa bas jalpaq qara — Dýná keshegi jol boıynda kezikken beıtanys shoferdi tanydy.

— Á, bıkesh, amanbysyń? Nemene, bizdi sýsynǵa shaqyryp keldiń be? — dep ázildeı qarsy aldy.

Qyzdyń dýdyraǵan shashyn, kózindegi móltildegen jasyn kórip Aıan sasyp qaldy:

— Ne boldy saǵan?

Dýná úndegen joq, tiktep qadalǵan janarynda ýyt bar eken. Jetip kelgen boıda bezerip turyp aldy.

— Álgi dúleı shal birdeńe dep...

Qyz basyn shaıqady, maı men balshyq aralas Aıannyń saltaq-saltaq bet-aýzynyń álem taryq kespirine kúldi me, joq álde oıyna basqa bir nárse tústi me, aıaq-astynan túsi jyly, jymıyp ezý tartty da teris burylyp taǵy da júgire jóneldi.

— Seniń osy qyzyńnyń esi durys pa ózi? — dedi jalpaq qara. — Kiskıikteı tym odyrańdap tur eken.

— Qaıdam, durys bolar.

— Durys bolsa ana prınsıpti aǵyt,taǵy da kúshenip kórelik. Tek julqylamaı tart, trosty úzesiń.

Es ketip, jan shyqqanda lesovozdy batpaqtan ekeýlep júrip zorǵa shyǵardy. Onan artqy mosty domkratpen kóteril, dimkás dońǵalaqty sýyrǵansha shańqaı tús boldy. Sharshap -shaldyǵyp, tańdaı keýip, endi temekini ǵana ermek qylyp otyr.

— Sandaltyp jeksenbi kúni qaı qudaıdyń aıdap kelgenin... qanshama ýaqytym rásýá ketti, — dep renjidi Aıan.

— E-e, aǵaıyn, shoferdiń kúni osy da, bódeneniń úıi joq, qaıda barsa bytpyldaq degen... Zapas balonnyń bar ma?

— Qaıdan bolsyn. Men kelemin de tez qaıtamyn ǵoı dep...

— Baýyrym, qyzyq ekensiń, bul kúnde tez bite qoıatyn ońaı sharýa bar ma. Monshada otyryp edenge kishi dáret syndyrǵanda bolmasa... Oǵan da kúshený kerek. Qylaıaǵy ókimet ekesh ókimettiń júnin de prıemshıktiń kómeıine bir jarytyp tyqpyshtap júrip ázer ótkizip kelemin... Nysypyń kim ózińniń?

— Aıan.

— Men İskendir degen aǵań bolam.

Syqyr etip sur qaqpa ashyldy da Dýná badeıkadaǵy kir sýdy kúresinge aqtara salyp, eki jigitke súzile bir qarap aldy da qaıtadan aýlaǵa kirip ketti.

— Rahat jer eken, — dedi İskendir aınalany sholyp. - Ujmaq qoı. Qarakettiń keregi joq, ózi asyraıdy Bul aljyǵan kári kerjak aıdaladan ne boq jeıdi desem...

— Qaı bir jetisken tirlik deısiń.

— Ózin dalaǵa qonyp shyqqannan saýmysyń?

— Úıde - aq túnedim.

— Dám-tuz tatyrdy ma?

— Buıyrǵanyn tatqan boldyq qoı.

— Qoıshy, ógiz egiz tabar... Shal qyzyn irge jaǵyna salyp jatqan shyǵar?.. Boıdaq pa ediń?

— Iá.

— Úıleneıin dep júrgennen saýmysyń?

— Bilmeımin.

— Onyń da durys, — dedi oılanyp baryp. — Basyndy shatyp qaıtesiń. Erte úılenemin dep myna aǵań da eshek mıa jegen torpaqtaı máńgirip júr. Qatyn degen de pále emes pe. Alty jyl tyrbanyp alty bólmeli úı turǵyzyp edim, shatyryn jabar - jappasta ekige qaq bólem dep taǵy ıtim shyqty.

— Nege?

— Páleden mashaıyq qashypty degen emes pe. Aıýdaı aqyryp eneń otyrsa, etińnen et kesip berip qutylarsyń... Qoı men jóneleıin, qalǵan sharýańdy óziń tyndyrarsyń, baýyrym. Shylymyń bar ma edi? — Ol "belomordyń" bir qorabyn Aıanǵa ytqytyp jiberdi de ornynan kóterildi. — Qyzdyń syrt poshymy onsha jaman emes eken, — dedi taǵy da jymıyp, — bárinen de qansha ıleseń de kóne beretin kón pushpaq pa dep qaldym...

Onsyz da qyryq jamaý balonnyń tesigin tabý ońaıǵa túspedi, onan jelimdep, domkrat pen beltemirdiń arasyna janyshtap qoıyp taǵy bir shama kútti. Azap eken. Qyr jelkeden shanshylǵan ystyq kúnniń ap - tabynda eńkeńdep nasospen alysqan soń ne jan qalady. Uıqysy da shala. Eki qary saldyrap, beli uıyp, sandalyp qaldy. Shól qysqasyn qara sý iship edi, silekeıi jelim tatyp, onan ármen qursaǵy sazyp, júregi tómen tartty. "Aı ıt tirlik - aı!" - dep ózine ózi yza boldy da deldıgen balondy teýip jiberip kóleńkege kep qısaıdy. Jaǵany aınalsoqtaǵan qaıdaǵy bir ógiz shaǵala byrq - byrq etip tóbeden ketpeı jynyna tıgeni... Atarǵa oǵy joq, kógildir aspanǵa súzilip kep jatty. Árberden soń shaǵala jaıyna qaldy da kógildir qaqpanyń syqyryn ańdydy; tipti qybyr joq, kúnde osy mezgilde kebisi men mordýshkasyn súıretip jaǵa men jalpıǵan qara monshanyń arasynda tolǵatqan qatyndarsha sendelip kep júretin qyrsyq shal da kórinbeıdi. Yryldap -gúrildep úlken jolda tolassyz sabylǵan mashınalar da mıdy jep barady. Qarap jatyp ińirdegi jyly pesh, jyly kórpeni, Dýnányń ystyq qushaǵyn ańsady. Artynsha: "aý, bul shirkin ómirdiń ózi qalaı-qalaı bop barady" — dep taǵy oılandy... Joq, degenmen kóńil túkpirinde bir jubanysh bar eken. Soǵan ishteı jadyrap, balasha qýanyp, óz ózinen yrjyıyp kúlip aldy. "Qoı, bul jatystan bereke shyqpas, turaıyn" — dedi. Sonan áne turamyn, mine turamyn men erinip jatyp kózi ilinip ketken eken, ábden masa talap, kún batar aldynda kúpteı bolyp biraq oıandy. "Túý, ıt - aı, endi bolmaǵanda isinip óledi ekensiń - aý. Jaryp tastaı jazdaǵanyn qarashy..."

Aýylǵa mysyqsha urlanyp aıaǵynyń ushymen kirdi. Jeroshaq basynda qazannyń astyn túrtkilep otyrǵan Dýnádaǵy basqa eshkim joq-tyn, endi ǵana qyzǵa buryla bergende:

— Mıl, chelovek! — degen tý syrtynan shaldyń zildi daýysyn estidi. Jipsik sarǵysh kózderi jasaýrap, shatynap ketken eken. — Tórime shyqtyń, adal asymnan dám tattyń -jattyǵyńdy salyq qylǵam joq. Alty alasy, bes beresiń bolmasa aınalsoqtamaı endi aýlamdy bosat! — dedi. — Dýnka, provodı gostá!

Ol qyzdy nemen jubataryn bilmeı kóp qınaldy: kómeıine jyly-jyly sózder oralyp edi, biraq bári de erniniń emeýrininde irkilip qaldy, ámbe ózi óz bolyp kósheli minez jasap bireýdiń keýilin aýlap, esirkep kórmegen pyshana baıǵustyń qolynan ne kelsin; áıteýir súlderin súırep mashınasyna zorǵa jetti. "Podles! — dedi. — Podles ekensiń - aý!.."

Mashınasyn otaldyryp qoıyp taǵy bógeldi; álgi saıqymazaqtyǵy da ánsheıin dúnıeniń kendiginde ǵana kókı beretin beker pysyqtyǵy eken, ne kete almady, ne ket deı almady: "áli kezdesemiz ǵoı, kelip týramyn ǵoı" — degisi keldi. Oǵan da jaramaı, aqyry qıpaqtap turyp-turyp kabınaǵa kóterildi. "Podles! - dedi. — Qorqaryń bar, qosty nege tonaısyń!.."

Eseńgiregen adamdaı til - aýzy baılanyp, melshıip qyz da ketpeı qoıdy. Qumaǵany ma, qıastanǵany ma? Aıan eńkeıe berip qyzdy qolynan julqyp ózine tartty; yp – ystyq tanys alaqany týla boıyn dir etkizgendeı boldy, buladaı aqqula shashynan kúnsigen tanys ıis keldi tanaýyna, alaburtqan eki beti ernin ottaı qarydy. Ol qyzdy lyp etkizip kóterip ap qasyna otyrǵyzdy.

Dýná Aıandy tas qushaqtap onyń ala telnájkasyna tanaýyn tyǵyp aǵyl-tegil uzaq jylady. Bilegine tamǵan qyz jasy omyraýyn shymshylaǵan ystyq lep jigit kókiregindegi buryn oıanbaǵan áldebir sezimdi túrtkilegendeı; ol ánsheıingi qyzǵa degen, qyzylǵa degen tán yntyqtyǵy emes, eserlik te emes, ar-namystan týǵan, janashyr jaqyn bir janǵa degen qımastyq jyly sezim edi. Jigittiń mas júzine ýáıimsiz, beıkúná pák kúlki júgirdi. Sosyn qojanasyrshylap: "Bul da bir bitken is boldy" — dep esikti sart jaýyp, gazdy basyp qaldy...

9

Osylaı bolaryn ol ózi de bilip edi; tańǵalǵan joq, arbanyń aldyńǵy dońǵalaǵy qalaı júrse, artqysy sonyń izin basady da, jazymyshtan qashyp qutylamysyń. Shıtteı balamen ıen zaımkege jalǵyz tastap ketkende Nastasáǵa da renjigen joqtyn, ol óz kindiginen edi ǵoı, endi Dýnáǵa ókpelep qaıtsyn, nemere ne berediniń keri daǵy. Sonda da taqyr-taza jalǵyz qalǵanyna áýelde sene de qoıǵan joq, taǵy bir aınalyp soqpas pa eken dep elegizip júrdi de tek apta ótken soń ǵana kúderin úzdi.

Lespromhoz jabylady degen daqpyrt ta ras bolyp shyqty; jaǵadaǵy eń sońǵy aǵashtyń jańqasyna deıin sypyryp-sıyryp sal aıdaýshylar aıdap ketken, qylaıaǵy esik aldynda erbeıip turatyn jaman torsholaqtan aıyrylǵaly qashan, úlken joldaǵy kúndiz-túni tolassyz sabylǵan kóp mashınalardyń saldyry ǵana bolmasa talaıdan beri Jógerdiń mazasyn alǵan tiri pende joq. Súr qaqpanyń topsasyn tot basatyn boldy. Keı kúnderi ol táýlik boıy tyrp etpeı úıde jatyp alatyndy shyǵarǵan. Eki-úsh kúnnen beri qyzýy kóterilip onyń ústine dimkástanyp qaldy; alyp bara jatqan aýrý da joq, tek káriliktiń belgisi de: súıek juqaryp, tán tozǵanǵa uqsaıdy. Jóger selt etpesten buǵan da ýaıymsyz kóndi. Jalpy ol kókiregin qazandaı qaınatyp, jegideı kúıdirgen ashshy qyjyldan qulan-taza qutylǵandaı edi, kóz aldynda qaraıǵan adam bolmasa, jan qınap, bilek syzdatar qareket bolmasa biteý jaradaı dúmpıip jata beredi de ázirgi pushaıman tirligi de, ózin ózi ǵumyr boıy azapqa salyp tamam jurtpen atysyp - shabysyp, bireýge qan jutqyzyp, bireýge qıanat jasap ótkergen tıanaqsyz ómir elesteri de búginde kóńilden birjola óshken. Týǵannan da, týystan da, "kúnákárligi kóp" bylaıǵy dúnıeden de bezip shyǵyp, es bilgeli beri ańsaǵan bas bostandyǵyna endi ǵana qoly jetkendeı rahatqa batty. Qınaıtyn — ar joq, qınalatyn — artynda qalyp bara jatqan qımas armany joq; bári de muny aldan kútip turǵandaı, ujmaǵy ma, tozaǵy ma buǵan bári bir.

Denesinen jalyn lypyp, qara terge túskenmen qol-aıaǵy tastaı qatyp, shymyrlap saýsaqtarynyń ushynan jan kete bastaǵan tárizdi. Jóger qudaıyna shoqynyp basyn kóterdi de, boı jazyp qaıtaıyn degen oımen súıretilip ornynan turdy. Býyn ketip qalǵan eken, táltirektep pesh aldynda súıeýli turǵan kóseýge zorǵa jetti...

Kún qyzaryp batqan eken, Altaıdyń ushar basyndaǵy aq bulttarda qan kóbik munart qalypty. Ymyrt basyp keledi, jaǵadaǵy jarbıǵan jalǵyz úıdi jutyp, búkil taıgany búrkep keledi. Baıǵyz qańqyldady.

Ol doń basyndaǵy zıratqa jetkenshe artyna qaıyrylyp qaraǵan joq. Kóseýge súıenip, azdap tynystaǵan soń kóz jiberip edi, keshki ymyrt shymyldyqtan qalǵan eken, dúnıe buldyrap, janaryna topyraq tyǵylǵandaı qaraquryqtanyp eshteńe kóre almady. Tanaýyna da topyraq ıisi kelgendeı, ol Agafıanyń beıitine shóge túsip, sýyq topyraqqa mańdaıyn tósep ún shyǵarmaı, aqyrǵy ret aq peıilinen aǵyl-tegil uzaq jylady...

Ol túni aspan kirshiksiz, aı kirbeńsiz týyp edi...

1968 jyl. Aprel

---