InfoHub Logo

(novela)

Adroge kvartalyndaǵy jazǵy bir keshte ýrýgvaı jazýshysy Karlos Reılestiń ulynyń maǵan osy oqıǵany aıtyp bergenine de ájeptáýir ýaqyt boldy. Óshpendiliktiń uzyn-sonar tarıhy men onyń qorqynyshty aqyry meniń sanamda evkalıpttiń dárihanaǵa tán ıisi men qustar daýsy túrinde uıalapty.

Ádettegideı bizdiń áńgimemiz eki eldiń byt-shyt aralasqan tarıhy týraly boldy. Reıles menen: "Óz zamanynyń aty máshhúr er júrek sabazy, kóńildi jigit Hýan Patrısıo Nolane týraly estip kórip pe eń", dep suraǵan. Men ótirik "estigem" deı saldym. Nolan toqsanynshy jyldary kóz jumsa da, kóptegen adamdar ony áli kúnge deıin dos-jar nıetpen eske alyp turady. Sondaı-aq, ony jek kóretinder de tabylatyn. Reıles onyń qısapsyz qylyqtarynyń birin aıtyp bergen-di. Oqıǵa Manantálestegi shaıqastan sál buryn júzege asypty. Onyń qaharmandary Serro-Lartodan shyqqan qos gaýcho — Manýel Kardoso men Karmen Sılveıra.

Olardyń óshpendiligi qalaı, neden týyndady? Ózderi týraly estelikten, sońǵy jekpe-jekteri ǵana qalǵan eki azamattyń arasyndaǵy kúńgirtteý oqıǵany araǵa ǵasyr salyp qalaı qalpyna keltirýge bolady? Áke-Reılestiń ımenıesiniń is basqarýshysy, Laderacha jáne "jolbarystyń murty" degen aty bar adamǵa baılanysty daqpyrttarǵa súıene otyryp, keıbir jaıttardy anyqtaýdyń sáti túsipti. Senimim az bola tura solardy baıan etpekpin. Óıtkeni, ókinishtiń de, eske alýdyń da qospaǵa beıim turatyny ótirik emes.

Manýel Kardoso men Karmen Sılveıra qaıtarymy ortasha kórshiles eki ýchaskeniń qojaıyndary eken. Basqa da qylyqtary sıaqty óshpendilikteriniń de shyǵý sebebi kúńgirt. Tańbalanbaǵan malǵa talas, Sılveıra kúsh qoldanyp, Kardosonyń atyn basyp ozǵan báıgege qatysty boljamdar da aıtylady. Araǵa aılar salyp, jergilikti sharaphanada ekeýden-ekeý uzaq ýaqyt boıy "Trýko" oınaıdy; Sılveıra qarsylasyn ár utysymen bar daýsymen aıǵaılap quttyqtaıdy. Alaıda, aqyr-sońynda ony typ-tıpyl utady. Utqan aqshasyn teri beldigindegi qapshyǵyna salyp jatyp, Sılveıra Kardosaǵa úıretken sabaǵy úshin rahmet aıtady. Endi az bolǵanda keskilesken maıdan bolǵaly tur eken. Oıyn qyzý ótken. Tamashaǵa jınalǵandar da kóp. Aqyry, jaǵalasqan ekeýdi eki aıyrdy. Ol zamanda osy bir qatań ólkedegi tirshiliktiń salty sol tuǵyn. Jigit-jigitke, qanjar-qanjarǵa qarsy qoıylmaq. Alaıda, Kardoso men Sılveıraǵa qatysty oqıǵanyń keremeti sonda — ekeýi keshkisin nemese tań azanda taý bókterinde san márte betpe-bet kezdesken-di. Alaıda jekpe-jekterin eshqashan sońǵy núktesine deıin jetkizbegen. Jobasy, sonaý múgedek te jabaıy tirshilikterinde, ekeýi úshin de óshpendilikten ardaqty eshteńe bolmaǵanǵa uqsaıdy. Ekeýi de kekterin ardaqtap kókirek túbine mysqaldap jıa bergen sıaqty. Sol arqyly bir-birine táýeldi bolǵandaryn ózderi de ańǵarmaǵan.

Odan arǵy oqıǵany baıandaı otyryp, men onyń sebebin de, saldaryn da taba almadym. Kardoso mahabbattan degennen góri nápsi qumarlyq degenge kelińkireıtin nıetpen kórshi turatyn áldebir Servılána degen sylqymmen tabysady; muny estigen Sılveıra álgi qyzdyń sońyna shyraq ala túsip, ózine qaratyp alady da "aıaǵyma oratylma" dep birer aıdan soń qýyp jiberedi. Qany basyna tepken áıel Kardosodan kómek suraıdy. Alaıda ol áıelmen bir tún birge túnep, dushpanynyń qaldyǵynan jerinedi de qosh aıtysady.

Servılánaǵa deıin be, álde keıin be, esimde joq, kúzet ıtine baılanysty taǵy bir oqıǵa bolǵan. Sılveıranyń ıt ataýlyǵa qumarlyǵy bar-dy. Ol tóbetine Ýrýgvaıdyń negizin salýshylardyń sanyna oraı "Otyz úsh" dep at qoıady. Aqyry, sol ardaqty ıti uradan óli kúıinde tabylmaı ma?! Sılveıraǵa ıtti kim ýlap óltirgenin oılap bas qatyrýdyń qajeti de joq tuǵyn.

1870 jylǵy Aparasıo bastaǵan kóterilis ekeýiniń sharaphanadaǵy kezekti jekpe-jegine dóp keldi. Kóterilisshiler otrádynyń komandıri brazılıalyq mýlat sharaphanadaǵy jurtqa ózderiniń otan úshin kerek ekenderin, úkimettiń endigi qysymyna tózýge bolmaıtynyn aıtyp, bárine aq bas kıim taratady. Aqyry, jurt túsinbegen sózin aıaqtap, elmen birge bizdiń batyrlardy da birge ala ketedi. Olardy otbastarymen qoshtasýǵa da bosatpapty. Manýel Kardoso da, Karmen Sılveıra da muny qalypty jaǵdaı dep qabyldaıdy. Soldat ómiri men gaýcho tirliginiń aqıqatynda túk aıyrmasy joq-ty. Er-toqymdaryn bastaryna jastaı salyp, aıtaqyrǵa uıyqtaýǵa olar áldeqashan kóndikken bolatyn. Atan ógizdi múıizinen burap jyǵatyn sabazdarǵa adam óltirý ne táıiri?! Shabýylǵa shyqqan kezde deneleri muzdaǵanymen sanasy tumandanǵan bul adamdar aıaýdy da, qorqynyshty da bilmeıtin. Atty ásker urysqa kiriskende úzeńgi men qarý-jaraqtyń syńǵyry estilip turatyny da belgili. Alǵashqy bette jaralanbasań — ózińdi máńgi ólmesteı kóretiniń jáne ras. Olar otbasyna degen saǵynyshtan da ada tuǵyn. Patrıotızm degennen atymen jurdaı. Bas kıimderindegi belgisi bolmasa olarǵa eki jaqtyń ekeýi de birdeı edi. Kóp uzamaı olar naızamen qarýlanady. Shabýyldar men qarsy shabýyldar barysynda olar áriptes bolýǵa da, jaý bolýǵa da bolatynyna kóz jetkizgen. Qatar turyp shaıqassa da ekeýi bir-birimen tildespeıtin.

Jetpis birinshi jyldyń tymyrsyq kúzinde olardyń aqtyq sáti de keldi.

Ataýyn eshkim bilmeıtin (tarıhshylar ony sońynan anyqtaǵan) alys aımaqta bir saǵatqa tolmaıtyn qysqa soǵys bolady. Shaıqas aldynda — tańerteńgisin Kardoso komandır kúrkesine tórt taǵandaı eńbektep baryp, jeńiske jetken jaǵdaıda ózine tutqyn "koloradolardyń" birin qıýyn suraıdy. Óıtkeni, "ómirimde tiri adamdy baýyzdap kórmeppin, onyń qandaı bolatynyn bileıin dep em", — deıdi. Ofıser shaıqasta erlik jasasa bul tilegin eskerýge ýáde beredi.

"Blankolardyń" qarasy qalyń edi. Alaıda "Koloradolar" jaqsy jaraqtanǵan-dy. Quz basynan dushpandaryn baýdaı túsiredi. Quzǵa jasalǵan eki márte sátsiz shabýyldan soń "blankolardyń" aýyr jaralanǵan komandıri óz adamdaryna berilýge pármen beredi. İzinshe ony óz ótinishine saı pyshaqtap óltiredi.

Shabýyldaýshylar qarýyn tastaıdy. "Koloradolardyń" komandıri kapıtan Hýan Patrıssıo Nolan tutqyndardyń kózin joıýdyń tásilderin muqıat oılastyrdy. Ózi de Serro-Largodan shyqqan oǵan Sılveıra men Kardoso arasyndaǵy óshpendilik málim tuǵyn. Ekeýin izdep taptyrǵan ol:

— Ekeýińniń araz ekenińdi, bir-birińdi qurtýdy ańsap júrgenderińdi men estidim. Búgin sol tilekteriń oryndaldy. Kún shyqqansha ekeýińniń de, qaısyńnyń naǵyz erkek ekenderińdi dálelder múmkindikteriń bar. Ekeýińniń de óńeshterińdi qyrqamyz. Sosyn jarystyramyz. Qaısyńnyń jeńip shyǵatyndaryń... bir qudaıdyń qolynda, — deıdi.

Kúzetshi ekeýin kaıta áketedi.

Jańalyq lagerge jyldam taraǵan. Alǵashynda Nolan qandy jarysty keshki aksıa bitisimen ótkizbekshi bolǵan. Biraq tutqyndar da oǵan óz elshilerin jiberip, kórermen bolǵylary keletinin, jeńimpaz úshin bás tigetinderin aıtady. Nolanda túsinik mol ǵoı, olarǵa kelisimin beredi. Bás qoryna aqsha, ábzel, qarý-jaraq, attar túse bastaıdy. Ári bul qor jesirler men jetimderge taratylýǵa tıisti tuǵyn. Áýe tymyrsyq edi. Jurtty tamaqtan keshiktirmes úshin tańǵy tórtte bastaýǵa kelisedi. Latyn amerıkandyq dástúrge adal Noman ýaqytty taǵy bir saǵatqa uzartqan. Jobasy, ofıserlerimen birge búgingi jeńisti talqylap jatqan syńaıly. Sháınek ustaǵan jaýynger onyń kúrkesine bir kirip shyqqan.

Kúrkelerdiń janynda, shańdy joldyń qos qaptalynda qoly artyna baılanǵan tutqyndar jaıǵasypty. Aıaqtaryn tekke taldyrǵysy kelmegen tárizdi. Keıbireýleri kóńilderindegi alańdaryn boqtyqpen jeńildetip jatyr. Keıbireýleri sarnap duǵa oqıdy. Bári derlik sharshańqy kórinedi. Temeki shege almaıtyndary onsyz da túsinikti. Qandy jarysty tamashalaýǵa qulyqtary da joq-ty. Alaıda, báriniń de kózi sol jaqta tuǵyn.

— Qazir meni de baýyzdaıdy, — deıdi bireýi opyna.

— Oǵan sóz bar ma?! Tobymyzben baýyzdaıdy, — deıdi kórshisi.

— Ne, ózińdi basqasha tásilmen óltirer dep pe eń?! — dep qyljaqtady alǵashqysy.

Serjant qylyshymen jol ortasyna syzyq tartqan. Júgirýlerine jeńil bolýy úshin Sılveıra men Kardosonyń qoldaryn sheshken. Ekeýi de syzyqtyń boıynda tur. Aralary bes qadam. Ofıserler "jerge qaratpańdar" deıdi. Óıtkeni ekeýine de qyrýar aqsha báseke tigilgen ǵoı.

Sılveıranyń keńirdegin Nolan atty tústi jigit qıatyn boldy; shamasy, ata-babasy kapıtannyń pomestesinde qul bolǵan sıaqty. Jigitke onyń aty-jóni sol úshin berilgen tárizdi. Kardosoǵa korıntıalyq kásipqoı qanisher shal buıyrdy. Onyń ólim aldyndaǵy paqyrlardy arqasynan qaǵyp: "Boldy, boldy, jigitim! Bala týǵan qatynnyń azaby budan da aýyr" dep jigerlendirip qoıatyn daǵdysy bar eken.

Kútý azabynan júnjigen ekeý bir-birine kóz de salmaıdy.

Nolan bastaýǵa belgi berdi.

Ózine júktelgen mindetke masattanǵan tústi jigit bir-aq tartyp Sılveıranyń tamaǵyn bir qulaǵynan ekinshi qulaǵyna deıin oryp túsirdi; korıntıalyq shal shala baýyzdaǵan. Ejelgi dushpandar alǵa birer attap baryp, qulady. Qulap bara jatyp Kardoso qushaǵyn jaıyp jibergen. Shamasy, ol bul joly ózinin jeńiske jetkenin bilmegen de sıaqty...

---