Laıyqsyz
(novela)
Qala týraly túsinikte udaıy ýaqyttyq turǵyda qatelesetinimiz bar: dámhanalar sharaphana sıpatyna enip, esiginen ishki aýlalar men oryndyqtar kórinip turatyn podezd túpkir tusynda lıftisi bar las dálizge aınalypty. Sonymen, birneshe jyl boıyna ózimdi Tálkaýano kóshesindegi belgilikti jerde "Býenos-Aıres" kitap dúkeniniń kútip turǵanyna kúmánim joq-ty. Alaıda bir kúni onyń antıkvarlyq dúkenge aınalǵanyna, burynǵy qojaıyny don Santágo Fıshbeınniń qaıtys bolǵanyna da kózim jetti. Ol asa jýan adam edi... Túr-túsinen góri arada ótken áńgimemiz esimde kóbirek saqtalypty. Baısaldy da tıanaqty onyń evreılerdi bir dástúr men bir ǵana elge telingen, dál qazir ózin baıytyp otyrǵan qarama-qaıshylyq pen ahýaldan aıyrylyp, qatardaǵy kóptiń birine aınaldyryp jiberetin sıonızmdi sógetin de daǵdysy boldy. Maǵan Barýha Spınoza eńbekteriniń, oqýdy qıyndatyp, qatańdyqtyń adam senbes teorıasyna negizdelgen evklıdtik tirkesterden azat tolyq basylymynyń daıyndalyp jatqanyn aıtqan da osy adam. Maǵan Rozenrottyń "Ashyq Kaballasynyń" ǵajaıyp bir danasyn kórsetkeni de bar. Biraq satqysy kelmedi. Alaıda meniń kitaphanamdaǵy Gınzbýrgtyń, Ýeıttiń keıbir kitaptarynda osy adamnyń dúkeniniń móri tur.
Ekeýmiz ońasha qalǵan bir keshte ol óz ómiriniń endi ǵana jarıalylyq álemine shyǵarýǵa bolatyn bir oqıǵalaryn aıtyp bergen. Ózderińiz sezip otyrǵandaı men bar-joǵy keıbir jaıttaryn ǵana ózgertemin.
Sonymen, sizderge tiri adam bilmeıtin bir tarıhty baıandap bermekshimin. Ony áıelim Ana da, basqa jaqyn dostarym da bilmeıdi. Keıde erterekte ótken osy oqıǵaǵa ózimniń túk te qatysym joqtaı bolyp ta kórinedi. Bul oqıǵanyń ózińiz jazatyn bir áńgimeniń kádesine de jarap qalýy múmkin ǵoı. Ári ol áńgimeńizdiń shym-shytyryq qanjarlasý sıpatynda jazylýy da kádik. Esimde joq, Entre-Rıos provınsıasynan ekenimdi sizge aıttym ba eken, osy?
Evreı-gaýcho boldyq, dep te ótirik aıtpaı-aq qoıaıyn. Gaýcho-evreı degen bolǵan da emes. Biz — saýdager ári fermer edik. Ýrdı-narrınde týyppyn. Biraq ol kez esimde saqtalmapty. Ata-anam dúken ashpaqshy bolyp, Býenos-Aıreske kóship kelgende kishkentaı bala ekem. Maldonado kvartalyna jaqyn mańǵa oryn teýippiz. Onan ári jazıra dala edi.
Karleıldiń kezinde "adamdar súıikti keıipkersiz ómir súre almaıdy" dep jazǵany bar. Grossonyń tarıh sabaqtary maǵan San-Martın beınesin syıǵa tartty. Alaıda men ony Chılıde soǵysqan, dál qazir óz aty berilgen alańda turǵan qola eskertkish esebinde ǵana qabyldadym. Siz ekeýimizdiń sorymyzǵa oraı, taǵdyrdyń maǵan basqa bir batyr — Fransısko Ferrarıdi jolyqtyrǵany ǵoı. Bul esimdi buryn estimegenińiz de kádik.
Bizdiń kvartaldyń Korralles pen Baho sıaqty kúmándileý daqpyrty shyqpasa da mundaǵy ár almasenniń óz tentekteri jetil artylatyn. Trıýmvırat pen Temzanyń qıylysyndaǵy sharaphana Ferrarıdiń súıikti orny edi. Aqyrynda meni onyń izbasarlarynyń birine aınaldyrǵan oqıǵa da dál osy jerde ótti. Bir quty shaı ishpekshi bolyp barǵam. Buıra shashty, murtty beıtanys adam kelip, arsha araǵyna tapsyrys bergen. Ferrarı odan aqyryn ǵana:
— Aıtshy, osy senimen aldyńǵy kúni Hýlıananyń úıinde ótken bıde kezdesken joqpyz ba? Qaıdan keldiń ózi? — dep suraǵan.
— San-Krıstobaldan, — degen ol
— Saǵan berer keńesim — munda ekinshi qaıtara basyńdy suqpa! — degen Ferrarı. — Munda tártipsizdeý adamdar bar. Bir jerińdi maıyp qyp júrer...
San-Krıstobeldik jigit álgi jerden qarasyn jyldam batyrǵan. Ferrarıden júreksiz bolmaýy da múmkin edi. Biraq bul jerdiń óz toby baryn uqqan.
Sol keshten bastap, on beske tolmaǵan men úshin Ferrarı pirge aınaldy. Ol qara shashty, uzyn boıly, kelisti deneli, sol zamannyń túsiniginde sulý jigit bolatyn. Udaıy qara tústi kıim kıetin. Taǵy da bir márte kezdesip qaldyq. Anam, ápkem úsheýimiz kóshede kele jatqanbyz. Alqaqotan turǵan jasóspirimderdiń qasynan óte bergenimizde álgilerdiń biri qatty daýystap:
— Myna kempirlerge jol berińder! — degeni.
Men sharasyz edim. Áńgimege dál sol kezde úıden shyǵa kelgen Ferrarı aralasty. Álgi sabazǵa:
— Eger bireýmen janjaldasqyń kelse — beri jaqyndaı ǵoı, — degen ol.
Batyrlar tilderin tistep, jylystaı berdi. Eshqaısysy qarsy sóz aıta almady. Olar Ferrarıdi jaqsy biletin.
Ol ıyǵyn bir qomdap qoıyp, bizge izet jasady da uzaı berdi. Ketpesten buryn maǵan:
— Eger qolyń bos bolsa, keshkisin sharaphanaǵa kel, — degen.
Melshıip únsiz turmyn. Sara ápkem:
— Áıelderdi qurmetteı alatyn sabaz eken! — deıdi.
Meni qolaısyzdyqtan qorǵaǵysy kelgen sheshem:
— Aqıqatynda, ony basqalarǵa uqsaǵysy kelmeıtin jigit deý kerek, — dedi.
Osy bir oqıǵany qalaı túsindirip bererimdi bilmeı dalmyn. Búginde, ájeptáýir dáýletim, dúkenim, ózime unaıtyn kitaptarym bar. Mundaı dostyqqa ishimniń jylıtyny da ótirik emes. Áıelim men balalarymnyń barlyǵy óz aldyna, sosıalısik partıaǵa da ótkem, men tártipti argentınalyqpyn, tártipti evreımin. Bir adam ǵurly qurmetim de bar. Kórip otyrsyz, qazir shashym da túsip, qasqa basqa aınalǵam. Biraq dál sol shamada shetkeri aımaqtyń qaltasy juqa, sary bez ókpesi edim. Adamdar maǵan tý-tý bıikten qaraıtyn. Barlyq bozbalalar sıaqty men de basqalarǵa elikteıtinmin. Iakob atanyp ketpes úshin ózimdi-ózim Santágo ataı bastaǵam. Alaıda Fıshbeın atanyp tynǵam. Biz ózimizdi ózgelerdiń kózqarasymen baǵalaýǵa beıim turamyz. Basqalardyń ózime degen jekkórinishin sezinip, ózimdi-ózim de jek kóre bastaǵam. Ol zamanda, ásirese, sol bir ortada jaýjúrek bolýdyń mańyzy zor edi. Al men ózimdi sý júrek sanadym. Áıel kórsem abdyrap qalatynmyn. Ońashada ózimniń osynaý bir amalsyz tazalyǵym úshin uıalatynmyn da. Turǵylas dostarym da joq bolatyn.
Sol kúni keshkisin almasenge barmadym. Múldem barmaǵanym odan da durys bolar edi. Birtindep álgi shaqyrý buıryq sıaqty kórinip bara jatty. Aqyry, senbi kúni tústen keıin zalǵa kirip keldim.
Ferrarı ústelderdiń biriniń tórinde otyrdy. Buryn kórip-bilip júrgen taǵy da jeti adam otyr. Solardyń ishindegi aty-jóni esimde saqtalyp qalǵan birden-bir adam — sharshańqy daýsy bar, az sóıleıtin qart don Elıseo Amrony esepke almasaq, aralaryndaǵy eń eresegi Ferrarı ǵana. Álginiń bet-júzinde olpy-solpy qaltalanǵan, qomaqty jaraqat izi kóldeneńinen sozylyp jatyr. Onyń túrmede otyryp shyqqanyn sońynan estidim.
Ferrarı meni óziniń sol qaptalyna otyrǵyzdy. Don Elıseonyń yǵysýyna týra kelgen. Jaǵdaıym múshkildeý tuǵyn. Ferrarı álgi bir qolaısyz oqıǵany eske ala ma dep qaýiptengem. Beker eken. Olar áıelder, qarta oıyny, saılaý, óner kórsetýge tıisti bolsa da kele almaı qalǵan ánshi, kvartaldaǵy oqıǵalar týraly daýryǵysyp jatty. Meni birden qabyldaı qoıýlary da qıyn boldy. Alaıda, kóp uzamaı-aq úırenise bastadyq. Óıtkeni Ferrarıdiń qalaýy sol bolǵan. Kóbiniń aty-jóni ıtalánsha bolsa da olardyń árqaısysy ózin (Ferrarıdi de) Kreol, tipti gaýcho sanaıdy. Keıbireýi — jámshik, nemese mal soıatyn jerde isteıtin. Udaıy janýarlarmen jumys isteıtin olar sharýa adamyna da uqsaıtyn. Árqaısysy ózinshe Hýan Moreıra bolýdan dámeli me, degen de kúdigim bar. Aqyr-sońy álgiler meni Jıren atap tynǵan. Ári solarynda bir jekkórinish jatty. Temeki shegýdi, soǵan uqsas taǵy da biraz nárseni de solardan úırendim.
Hýnın kóshesindegi bir úıde maǵan áldebireýdiń Fransısko Ferrarıdiń dosy emespisiń osy, degen sıaqty saýal tastaǵyny bar. "Joq" degen jalǵyz aýyz sózim úshin kól-kósir madaqtyń astynda qalǵam...
Birde polıseıler kelip bizdi tintip shyqty. Keıbireýlerdiń komısarıatqa barýyna da týra keldi. Biraq olar Ferrarıdi mazalaǵan joq. Bul oqıǵa bir aptadan soń taǵy qaıtalandy. Sol joly polıseıler Ferrarıdi ala ketken. Óıtkeni beldiginde pyshaǵy bar edi. Jergilikti basshylardyń yqylas-seniminen aıyrylyp qalýy da múmkin ǵoı.
Ońbaı aldanǵan jas Ferrarıdiń múshkil jaǵdaıyn qazir túsinip júrmin. Al sol kezde ol men úshin tiri qudaı edi.
Dostyqtyń tylsymy mahabbattan nemese ómir atalatyn dúnıeniń basqa da keremetterinen áste kem emes. Bir sát basyma "aqıqat nárse baqyt qana" degen oı kelgeni de bar. Óıtkeni ol túptiń túbinde ózin-ózi aqtap turmaq. Gáp mynada — kúshti de qudiretti Fransısko Ferrarı túkke tatymaıtyn maǵan dos-jar pıǵylda tuǵyn. Ózimdi osynaý dostyqqa laıyqsyz sanap, munysyn qateligi dep eseptegenim de ras. Dostyqtan bas tartpaqshy da bolǵam. Biraq Ferrarı oǵan yryq bermedi. Álgi áreketterimdi sheshemniń ózi adamgershilik sanaıtyndardyń qataryna jatqyza almaýy da meniń osy bir ábirjiýimdi asqyndyryp jiberdi. Ári ol meniń kúlkimdi de keltirgen. Osynaý oqıǵadaǵy eń basty nárse — sońynan múldem ókindirmegen, ózim jasaǵan buzyqtyq emes, Ferrarıdiń menimen qarym-qatynas tuǵyn. Al dál sol kezde ókinish te, kúná da bar edi.
Taǵy da bir kórgenimde shal Ferrarımen áldene týraly sóılesip otyrdy. Oılaryna alǵan birdeńeleri bary anyq. Óz ornymda otyryp, bizdiń kvartaldan taıaq tastam jerde tigin fabrıkasy bar Vaıdemannyń atyn qulaǵym shalǵan sıaqty. Kóp uzamaı maǵan fabrıkany aınala júrip, kiretin esikterin anyqtaý júkteldi. Esh túsinik berilgen joq. Bulaq pen temirjoldy kesip ótken kezimde kesh te tústi. Jeke úıler, úıeńki shoǵyry men qańyraǵan alańqaılar kóz aldymda áli saırap tur. Fabrıka sý jańa tuǵyn. Alaıda shetkeri tur, ári eski ǵımaratqa uqsaıdy. Qabyrǵanyń qyzyl syry meniń esime keshki shapaqty túsirdi. Fabrıkany aınaldyra qorshap tastapty. Negizgi qaqpadan basqa ońtústik jaǵynda ǵımarattyń ishine enetin taǵy da eki esigi bar.
Moıyndaýym kerek, siz qazirdiń ózinde sezip otyrǵan jaıdy men kesh uqtym. Meniń fabrıkaǵa qatysty málimetterimdi, ápkesi sonda jumys isteıtin jigitterdiń bári de rastaıdy. Bizdiń toptyń senbi kúni keshkisin almasanǵa kelmeýi nazardan tys qalýǵa tıisti emes. Soǵan saı Ferrarı shabýyl kelesi jumada bolady dep sheshti. Meniń mindetim — baqylaý ǵana. Ázirge birge júrgenimizdi baıqatýǵa bolmaıdy. Kóshedegi ońashalyqty paıdalanyp, Ferrarıden:
— Sen maǵan senesiń be? — dep suradym.
— Iá, — degen ol. — Sen ózińdi erkekshe ustaıtynyńdy bilem.
Sol kúnnen bastap, jáne keıin de tynysh uıyqtaıtyn boldym.
Sársenbi kúni shesheme ortalyqqa baryp, jańa kovboı fılmin kóretinimdi aıttym. Ústime bar táýirimdi kıip, Moreko kóshesine tarttym. Tramvaı uzaq júrgen. Qyzmetshileriniń biri — áldebir Ealdtiń, ıakı Álttiń qabyldaýyn kútip, polısıa basqarmasynda uzaq otyrýyma týra keldi. Men oǵan qupıa aqparat ákelgenimdi aıtam, baıaǵy. Ol bolsa, "qoryqpaı sóıleı ber" deıdi. Oǵan Ferrarıdiń búkil maqsatyn jaıyp saldym. Meni tańǵaldyrǵany — álginiń Ferrarıdi múldem tanymaıtyny boldy. Elıseoǵa kelgende másele múldem basqasha.
— Á! — degen ol — Orıental kvartalyndaǵy buzaqylar tobyn aıtasyń ǵoı!
Bizdiń aýdanǵa jaýapty ekinshi bir ofıserdi shaqyryp alyp, aqyldasýǵa kirisken. Álgilerdiń biri menen eshqandaı mysqylsyz:
— Osynyń bárin ózińdi durys azamat sanaǵandyqtan aıtyp tursyń ba? — dep suraǵany.
Jaǵdaıymdy túsiner degen túısikpen:
— Iá, senor. Men tártipti argentınalyqpyn, — dedim.
Maǵan o basta ózime júktelgen mindetti atqarý tapsyryldy.
Biraq polıseılerdi kórgende ysqyrmaýym kerek! Qoshtasyp turyp, ofıserlerdiń biri:
— Abaıla. Satqyndarǵa ne bolatynyn bilesiń, — dep saqtandyrdy.
Ofıserler meni mektep oqýshysynan beter kóredi eken.
— Óltirse — óltirsin. Solary durys ta bolar edi, — dep jaýap berdim men de.
Juma kúni tań ata sheshýshi kúnniń kelgenin, arymdy aqtap alatynymdy sezinip, qýanyp oıandym. Biraq eshqandaı da ar-uıatymnyń aqtalǵanyn sezine almadym. Ýaqyt ta ótpeı qoıdy. Nár syzǵam joq. Túngi saǵat onda qyrsyqty fabrıka ornalasqan kvartalǵa attandyq. Aramyzda bir adam joq tuǵyn. Don Elıseo qashanda áldebireýdiń jerge qaratatynyn aıtqan. Sońynan bári úshin kelmeı qalǵan álgi adamdy jazǵyratyny týraly oıladym. Jańbyr álginde ǵana basylǵan. Qasymda taǵy da bireý bola ma, dep qaýiptengem. Biraq meni ońtústik qaptaldaǵy esikte jalǵyz qaldyrdy. Ofıser bastaǵan polıseıler de kóp kúttirgen joq. Olar kózge túspes úshin atsyz jaıaý kelgen. Esik syndyrylǵan. Polıseıler ishke shýsyz, dabyrsyz ene alatyn. Tórt márte atylǵan oqtan qulaǵym tunǵan. Álgiler qarańǵyda bir-birin atyp alǵan bolar degem. Kóp uzamaı-aq polıseıler men qoly kisendeýli jigitterdi kórdim. İzinshe Fransısko Ferrarı men don Elıseo Amaronyń oq tesken denelerin de alyp shyqty. Aldyn ala tekserýde olardyń tutqyndaý kezinde qarsylyq kórsetip, birinshi bolyp oq atqany aıtyldy. Onyń jalǵan ekenin men biletinmin. Óıtkeni olarda revolver bolǵan emes-ti. Polısıa ahýaldy eski kekterin qaıtarýǵa paıdalanyp ketti. Ferrarıdiń qashýǵa tyrysqanyn sońynan estidim. Alaıda qyrshynynan qıýǵa jalǵyz oq jetkilikti bolypty. Gazetter, álbette, ony tirshiliginde shyqpaǵan bıikke kóterip, naǵyz batyr etip kórsetti.
Al meni basqalarmen birge tutqyndap, biraz ýaqyttan soń bosatyp ta jibergen...
You Might Also Like
