InfoHub Logo

Q.Úkibaev atyndaǵy jalpy orta mektebi komýnaldyq memlekettik mekemesiniń
3 deńgeıli sertıfıkattalǵan bıologıa pániniń muǵalimi: Tashmatova Bıbigúl Ramanqulqyzy

 

Ár muǵalimniń ómirindegi basty maqsaty-básekege qabiletti, mektepte alǵan bilimderi men bilikterin ómirde oryndy paıdalaný jáne zaman talabyna saı azamattardy tárbıeleý, bilim berý.

Men mekteptegi sabaqtar toptamasyn josparlaýda Baǵdarlamanyń jeti modýlin sabaqtaryma yqpaldastyrýdy nazarǵa aldym. Sonymen birge ádis-tásilderdi tıimdi paıdalanarda oqýshylardyń jas ereksheligin mindetti túrde eskerdim. Oqýshylardyń sabaqqa degen  qyzyǵýshylyǵyn arttyrýy men ósýine úles qosatyn sergitý sátterin de paıdalanýdy oılastyrdym.

 Qysqa merzimdi jospardy «Blým» taksonomıasy boıynsha bilý, túsiný, qoldaný, jınaqtaý, baǵalaý kezeńderi dep sabaǵymdy josparladym. «Blým» taksonomıasy men úshin óte tıimdi tásil boldy. Meniń sabaǵym İshki sekresıa bezderiń ishindegi qalqansha  bezdiń qurlysymen qyzmetin»  tıimdi paıdalana otyryp, oqýshylardy topqa biriktirip, toptyq, juptyq, jeke deńgeılik tapsyrmalar berdim.Oqýshylar dıalogty áńgimelesý kezinde bir-birin  tyńdady, pikir almasty, oı bólisti, bir-birin tyńdady, talqylady, oı jınaqtady,yntymaqtastyqta  bilimdi birlesip qurý  arqyly  túsinikpen daǵdylardy  qalyptastyrdy.

Qalqansha bezdiń qurlysy menqyzmeti  taqyrybyndaǵy sabaǵymnyń maqsaty: Qalqansha bezdiń qyzmeti buzylǵanda paıda bolatyn aýytqýlardyń  shyǵýyn túsindirdim. Synı turǵydan  oılanyp, oılaryn erkin aıta bilýge daǵdylandyrdym jáne yntymaqtastyqta jumys isteý daǵysyn qalyptastyrdym.

Kútiletin nátıje: Qalqansha bezdiń qyzmati buzylǵanda paıda bolatyn aýrýlardyń belgileri, meksedema,   ispebuǵaq, kretınızm, bezedov aýrýlarynyń aldyn  alýdy biledi jáne ajyrata alady.

Sabaqta qoldanǵan ádis -tásilder: «Oı-qozǵaý», «Órmekshi tory», «Balyq qańqasy», «Bes saýsaq» ,«Aıaqtalmaǵan sóılem» ,  «Oılan, birik, bólis», «Suraq qoıý» ádisteri.

Derekter: ınteraktıvti taqta, stıkerler, posterge arnalǵan qaǵazdar, markerler, baǵalaý paraqtary.

 «Qalqansha bezdiń qurylysy men qyzmeti» taqyrybynda ashyq sabaq óttim. Sabaqqa mektep dırektory jáne  birneshe muǵalimder qatysty.  Oqýshylarmen sálemdesip, psıhologıalyq daıyndyq jasadyq. Osy jańa ádis – tásilmen sabaq ótý barysynda qalyptasqan dástúrimiz boıynsha, sabaqqa qyzyǵýshylyǵyn oıatý maqsatynda yntymaqtastyq atmosferasyn  qalyptastyrdym. Oqýshylardan aldaǵy aptadaǵy jetistikterin aıtyp ótýdi suradym. Biriniń aıtqanyn ekinshisi qaıtalamaýyn eskerttim. Oqýshylar aldaǵy jetistikterin tolyq jetkize almady, biraq – aq keıbir oqýshylar qyzyǵýshylyqpen jetistikterin aıtyp, basqalardy da oılanýyna túrtki boldy. Oılaý qabileti damydy, jaqsy atmosfera qalyptastyrdym.

1.Bilý kezeńi: úı tapsyrmasyn suraýda oqytý men oqýdaǵy jańa tásilder boıynsha «Órmekshi tory» ádisi arqyly suradym. Oqýshylar sheńber quryp turdy jáne jipti qaǵyt alyp qoıylǵan suraqtarǵa naqty jaýap berip, ózi de suraq qoıdy. Bul ádis oqýshylardyń este saqtaý qabiletin damytýǵa tıimdi eken. Tapsyrmada oqýshylar bir-birimen suraq-jaýap arqyly dıolog jasady. Merser men Lıtlton (2007 ) óz eńbekterinde dıolog-sabaqta oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrýmen qatar olardyń bilim deńgeıiniń ósýine úles qosatynyn aıtyp kórsetken. (Muǵalimge arnalǵan nusqaýlyq 36-bet) Sabaqtyń qyzyǵyna túsken S deńgeıindegi tuıyq oqýshym da qatysyp, Gormon qandaı zat, qaıdan bólinedi, qandaı qyzmet atqaradydep suraq qoıyp, jaýabynyń durystyǵyn aıtyp, keshegi taqyrypty jaqsy túsingenin bildirdi. Keıbir oqýshym suraqqa durys jaýap bere almaǵan kezde, ol oqýshyǵa suraqty tarqatyp, mysal arqyly qaıta baǵyttaý suraǵyn qoıdym.Al qaı oqýshym sabaqqa belsene qatystyp nemese qaı oqýshy úı tapsyrmasyna daıyn emes, tolyq túsinbegen ózim baqylap turdym. Aldaǵy  tapsyrmalarda  osy oqýshylardy sabaqqa kóbirek tartýǵa áreket jasadym. Bul tapsyrmanyń nánıjesinde este saqtaý qabileti damydy..

Oqýshylardy topqa bólýde adam aǵzasyndaǵy (baýyr, ókpe, júrek, mı)  múshelerdiń sýretter arqyly bóldim. Ár top ózderiniń  toptarynan  top basshy  saılady. Top erejesin eske túsirip, barlyǵy top erejesine  jáne top basshyǵa baǵynatynyn  aıtty. Topqa bólý arqyly jańa sabaqtyń taqyrybyn ashtyq.

2. Túsiný kezeńi:  Oqýshylarǵa  jańa sabaqty «Oı qozǵaý»ádisimen  synı turǵydan oılatý maqsatynda «Oqytýdaǵy aqparattyq – komýnıkasıalyq tehnologıalardy paıdalaný»  arqyly ınteraktıvti taqtadan sóz jumbaq qoıý arqyly jańa sabaq taqyrybyn ashtym.Oqýshylar  «qalqansha»  jaýapty shyǵarady, toppen talqylap, bir – biriniń oı-pikirlerimen sanasa bildi. Aqparattyq – komýnıkasıalyq tehnologıalardy paıdalaný  oqýshylardyń qabyldaýyn jyldamdatatyn, túsinýlerin jeńildetetin, muǵalimniń sabaq  ótýine kómektesetin búgingi kúnde asa mańyzdy qural bolyp tur. «Synı turǵydan oılaýǵa úıretý» modýlin osy tapsyrmada qoldandym. Sóıtip jańa sabaqtyń taqyrybyn«Qalqansha bezdiń qurylysy men qyzmeti» ekenin anyqtap aldyq. Sabaqtyń barysynda toptarǵa: birinshi  «Baýyr» tobynatıroksın gormonynyń quramynda ne bolady?Ekinshi  «Júrek»tobyna Qalqansha bezi eresek adamdarda salmaǵy shamamen qansha gram? Al úshinshi «Ókpe» tobynaneshe jastan ári qaraı qalqansha bezdiń salmaǵy men mólsheri kishireıdi?  jáne tórtinshi «Mı» tobyna  jańa týylǵan balalardyń qalqansha beziniń salmaǵy qansha? degen suraqtar qoıdym, sonymen birge oılaryn dáleldeý úshin  plakat pen markerler berdim. Osy kezde baıqaǵanym top músheleri  jan-jaqty oılanyp, óz betinshe izdenip, jaqsy  pikirler aıtyp, bir-birine úıretti. Árıne barlyq oqýshylar synı turǵydan oılaýǵa daǵdylanbaǵan. Men top múshelerine nege bulaı oılaısyńdar? Ne sebepti? Mysal keltire alasyńdar ma?  Qalqansha beziniń qyzmeti qandaı? degen sıaqty «túrtki bolýǵa» arnalǵan suraqtar arqyly dury soılaı alatyndyǵyn,  kórsete aldy. Sol arqyly oılaryn toptap, túsindi, toptan kóshbasshy oqýshylar shyǵyp qorǵady. Bul tapsyrmanyń  nátıjesinde  oqýshylar synı turǵyda oılyp, suraq- jaýap arqyly taldaý jasady, aýrýlardyń túrlerin ómirmen baılanystyryp mysal keltirdi.

1-sýret. Poster  qorǵaýda.

3. Qoldaný kezeńi: Oqýshylarǵa «Jas erekshelikterine sáıkes» tapsyrma berdim. Bul «Aıaqtalmaǵan sóılem» ádisi arqyly kóp núkteniń ornyna tıisti sóılemdi qoıý.

1. Aǵzada zat almasý ........... degen báseńdeıdi, ásirese .......... buzylady.  2. Teriniń astyna .......... , teri qurǵap, dene isinedi. 3. .................... tómendeıdi.  4.  júrek .................. baıaýlaıdy. 5. qozǵalysy báseńdep,...............nasharlaıdy,shashy túsip sıreıdi.

Tapsyrmanyń durys oryndalýyn qadaǵalanǵan kezde qatelikter jol berdi , keıbir toptardyń jaýaptary durys boldy. Olardyń  jaýaptaryn qabyldap, baǵyt-baǵdar berdim. Mundaı kedergide oqýshylar «Jaqyn  aradaǵy damý aımaǵynda» birlesip jumys istedi. JADA oqýshylardyń oqýyn jáne qarym-qatynasyn qoldaý úshin qajetti kómek. (Muǵalimge arnalǵan nusqaýlyq 25- bet ) Ortaq sheshimge kelip, negizgi dep tapqan málimetterdi, toptyń ishinen daryndy, talantty balalar dáleldep, túsindirip berdi. Ár tapsyrmany der kezinde baǵalaý paraǵy  arqyly baǵalap otyrdyq.

2-sýret.  Oqýlyq jumysyn taldaýda.

Sergitý sátin ótkizý úshin «Oqytýdaǵy aqparattyq–komýnıkasıalyq tehnologıalardy paıdalaný»  modýlin  qoldaı otyryp, ınteraktıvti taqtadan beınerolıktegi «Kóńildi kún»  ánine bılep, jattyǵyp, aldyq. Oqýshylarǵa sergitý jattyǵýy  unady. Sergip alyp sabaǵymyzdy odan ári jalǵastyrdyq.

 

4. Taldaý kezeńi: Odan ári bilimderin damytý úshin «Oılan, birik, bólis» ádisin  qoldandym. Ol úshin oqýshylarǵa sýretterdiń qıyndysyn  berdim jáne sol boıynsha tapsyrmalar berdim. Olar sýretterdi qurastyryp, tómendegi tapsyrmany oryndady. Iaǵnı bes saýsaq ádisi arqyly oqýshylarǵa tıroksın gormony barlyq zat almasýǵa (nárýyzben maı) qatysatyny jańalyq bolǵandyǵyn, aǵzanyń ósýi men damýyn túsingendigin jáne de júıke júıesimen júrek jumysynyń qozýyn artyratynyń oqýshylar túsinbedi. Osyǵan baılanysty top bolyp jumysty taldap, talqylady. Birinshi «Baýyr» toby qalqansha bez barlyq omyrtqaly janýarlarda bolatyn ishki sekretsıa bezderiniń ishindegi eń irisi eken aıtty. Ekinshi «Júrek» toby  Qalqansha bez aldyńǵy jaǵynda ornalasatynyniń sýretter arqyly dáleldedi. Qalqansha beziniń qyzmeti buzylǵanda paıda bolatyn aýytqýlardy túsindirip, taqylady. Úshinshi «Ókpe» toby aýrýdy emdep jazý úshin qalqansha bezdiń kishigene bóligin kesip alyp tastaıtynyn, jeke jasýshalaryn joıý úshin rentgen sáýlesimen de emdeıtinin aıtty. Tórtshi «Mı» toby tıroksın – gormonnyń túzilýimen bólinýimen gıfopızdiń aldynǵy bóliginen bólinetin gormondardy retteıtiniń aıtty. Ár toptan talatty jáne daryndy oqýshylar venn dıogrammasy arqyly taldady.

Men oqýshylaryma alǵysymdy bildirdim. Sebebi bundaı jaýap kútpegen edim.  Osy kezde «Aqyl jastan»-degen sóz oıyma oraldy.Osy tapsyrmalardy oryndatý barysynda meniń kózim jetkeni oqýshylar ár túrli jumystar men tapsyrmalar oryndaý arqyly  jańa tásilderge beıimdele bastaǵanyn baıqadym. Óıtkeni jańa tásilderdi paıdalana otyryp, sabaqqa qatysty tapsyrmalar bergende olardyń tapsyrmany  qyzyǵýshylyqpen  ári sapaly, oryndaýǵa tyrysqany kórinip turdy.Tapsyrmanyń durys oryndalǵanyn qadaǵalap otyrdym. Tapsyrma oryndaý arqyly oılaý  qabileti,til baılyǵy damydy, talantty jáne daryndy oqýshylar  anyqtaldy.

 

5. Jınaqtaý kezeńi: Alǵan bilimderin jınaqtaý maqsatynda «Kim júırik?» ádisin qoldandym. Bul jerde birinshi «Baýyr» toby mıksedemanynyń aýrý belgilerin aıytyp ótti. Aýrý belgileri : aǵzada zat almasý 30 – 40 paıyzǵa deıin basendeıdi, ásirese, nárýyz almasý buzylady.

Ekinshi teriniń astynda sý jıylady, teri qurǵap, dene isinedi. Úshinshi dene temperatýrasy tómendeıdi. Tórtinshi júrek soǵysy baıaýlaıdy. Besinshi qozǵalysy básendep oılaı qabileti nasharlaıdy, shashy túsip  seıreıdi.

Ekinshi «Júrek» toby ispebuǵaq aýrýlaryn belgileri aıtyp ótti. Qalqansha bezdiń ulpalary ósip, ulǵaıyp, salmaǵy  bir kelegarmmaǵa deıin jetedi, sondyq tan alqym isýi dep ataıdy. Bul aýrýdy emdeı jáne boldyrmaý úshin astuzyna (100 kg astuzyna 2,5 gram ıodty, kalı tuzy) qosady. Balabaqsha men mektepterde dári beredi. Dáriniń bir tuıiriniń quramynda 1 mg ıodty kalı bar.

Úshinshi top «Ókpe» kretıznızm aýrýyn taldady. Bul jas balalarda qalqansha bezdiń gormony jetispese boıy óspeı, jynystyq jetilýi toqtatylady. Mı syńarlary qyrtysynyń jumysy buzylyp, aqyl esi kem bolady. Aýrý asqynbasa emdep jazýǵa bolady.

Tórtinshi top «Mı»  Bazedov aýrýlaryn zertteıdi. Qalqansha bezden gormon kóp bólinse, dene de zat almasý qúsheıdi, júrek soǵý jeıleıdi, qan qysymy kóterilip, júıke júıesiniń qozýy artady. Tamaqty kóp ishkenimen salmaq qospaı, kerisinshe aryqtaıdy.Tez ashýlanady jáne terlegish bolady. Kózderi badyraıyp, sharasynan alǵa qarap shyǵyp turady

Bul tapsyrmada oqýshylardyń  este saqtaý qabileti,til baılyǵy, oılaý qabiletteri  damydy dep oılaımyn. Tapsyrmanyń durys oryndalǵanyn qadaǵalap otyrdym.

4-sýret. «Kim  jyldam?» ádisin oryndaýda.

6. Baǵalaý kezeńi: Endi osy sabaqty oqýshylar qalaı meńgergenin baqylaý úshin men «BBÚ» ádisi boıynsha keri baılanys uıymdastyrdym. Oqýshylarǵa stıker tarattym. Ár tapsyrmany baǵalaý paraǵyna topbasshylar baǵalap otyrdy, top músheleri kelisipotyrdy. Jáne keri baılanysalý úshinstıkerlerdi toltyrdy «BBÚ» plakatyna japsyrdy.Oqýshylarǵa keri baılanys ornatý jáne ózin-ózi baǵalatýarqyly  men «Oqytý úshin baǵalaý, oqýdy baǵalaý» modýlin qoldandym.

5-sýret. Keri baılanys jasaýda.

Úlgerimi tómen, sabaqqa kóp qatyspaı tynysh  otyratyn  oqýshylarym  T jáne  D  esimdi oqýshylarymnyń pánge degen qyzyǵýshylyqtary oıandy. Óıtkeni toptyq jumys kezinde osy oqýshylar sabaqqa qalaı qatysyp, belsendilik tanytqandaryn ózderi de baıqamaı qalady. Daryndy oqýshylarym A , U,O esimdi oqýshylarym  sabaqta, berilgen tapsyrmalardy tez ári yqylaspen oryndap, sabaqqa belsene qatysty. Qoıǵan suraqtarǵa da  dálelder men jaýap berip, óz toptaryn alǵa jetelep otyrdy.  Keri baılanys jasaý arqyly oqýshylardyń sabaq týraly oı pikirleri «búgin men sabaqtan úırengenim kóp boldy, endi men budan da kóp nárse úırengim keledi»  degen sıaqty pikirler jazǵan. Oqýshylardy toppen jumys jasaı bilýge, óz oıyn anyq, senimdi erkin jetkizýge, bir – birin  qurmettep, topty baǵalaı bilýge  «Oı- qozǵaý», «Órmekshi tory», «Kim júırik?»,  «Oılan, birik, bólis!» ádisterimen taqyrypqa keri baılanystar ornatý arqyly úırete bildim dep oılaımyn.

  Nátıjesi:

 - qyzyǵýshylyǵy artty.

 - bir-birin tyńdady,

 - oılaý,este saqtaý qabileti damydy,

 - ózindik pikiri qalyptasty,

 - tatýlyqta jumys jasady.

Sabaqtarymda jeti modýldi  kiriktire otyryp sabaq ótsem, oı-pikirin erkin aıta alatyn, ózine senimdi, belsendi, synı turǵydan oılaı alatyn, jeke tulǵa qalyptasady dep oılaımyn.

---