Deni saýdyń – jany saý
Deni saýdyń – jany saý.
Deni saý azamattar – memlekettiń eń baǵaly kapıtaly.
(V. Komat)
Kez kelgen eldiń bolashaǵy – halqynyń densaýlyǵyna baılanysty ekenin dáleldeýdi qajet etpeıtin shyndyq. Al bizdiń bolashaqtaǵy baǵytymyz – salaýatty ómir salty. « Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» degendi ósip kele jatqan urpaqtyń sanasyna sińirip, olardyń óz densaýlyǵyna degen jaýapkershilikti qalyptastyrý barshanyń boryshy.
Densaýlyq degenimiz – adam jany men tániniń amandyǵy. Deniniń saý bolýyn qandaı adam qalamaıdy?
Deni saý adam ózi úshin de, ol ómir súrip jatqan qoǵam úshin de kerek. Qoǵamadaǵy ne bir jumysty da sol densaýlyq ıesi ǵana atqara alady. Adam bul ómirde máńgilik emes. Sol berilgen az ǵumyrdy durys paıdalana bilmeseń, ǵumyryń tekke ótti deı ber. «Densaýlyq – zor baılyq» dep atamyz qazaq beker aıtpaǵan bolar. Ár adamnyń ómirinde densaýlyqtyń orny bólek. Sondyqtan densaýlyǵymyzǵa kóńil bólip, durys saqtanǵanymyz jón. Denimiz saý bolmasa, aýrý meńdep, qaljyratsa, shalqyǵan baılyqtan, aqshadan ne paıda?! Osydan biz neniń birinshi baılyq ekenin ańǵaramyz.
Shopengaýerdiń «Deni saý kedeı – aýrý korólden baqytty»,- degen qanatty sózi óte oryndy aıtylǵan.
Deni saýdyń – jany saý. Árıne deniń saý bolmasa, rýhanı saýyǵa almasyń taǵy beseneden belgili.
Búgingi deni saý urpaq – eldiń ertengi jalǵasy.
Halqymyzdyń tirshiligi men birligi, jarqyn keleshegi kóp rette densaýlyq mádenıetiniń qanshalyqty dárejede qalyptasýyna baılanysty. Densaýlyq – el damýynyń basty arqaýy. Densaýlyq saqtaý bizdiń ómirimizdegi keleli máselelerdiń, úshinshi myńjyldyqqa ataǵan elimiz úshin ózekti mindetterdiń biri.
Jeke adamnyń da, memlekettiń, qoǵamnyń da basty baılyǵy – densaýlyq. Osynaý baılyǵymyzǵa balaǵan densaýlyǵymyzdyń qamyn erte bastan oılaýymyz qajet ekenin esten shyǵaryp alatynymyz ókinishti - aq. Yntymaq, birligi jarasqan elimizde adam densaýlyǵyn nyǵaıtý jolynda úkimetimiz erekshe kóńil bólip otyr. Respýblıkamyzda salaýatty ómir saltyn saqtaý barysynda Elbasy N. Nazarbaevtyń bastaýymen «2002 jyl – Densaýlyq jyly» jarıalanǵany barshamyzǵa aıan.
Tabıǵattyń eń qymbat jemisi – adamdardyń óz densaýlyǵyna kóńil bólgeni - ózin - ózi syılaǵany. Osydan - aq tabıǵattyń bergen syıy tula boıyna taza qarap, ómirdiń sońyna sheıin densaýlyǵy zor bolyp, adam atyna kir keltirmeı ótý abzal.
Adamnyń densaýlyǵy - ómir tirshiliginiń eń birinshi sharty bolyp tabylady.
Deni saý bolsa, adamnyń ózi de, jan - jaǵyndaǵy adamdar da baqytty.
Adamǵa densaýlyqtan ne bar qymbat,
Aýrý tónse keń dúnıeni tar qylmaq,- degendeı, ókinishke oraı, qymbat baılyǵymyzǵa kereǵar áserin tıgizetin zıandy nárseler de barshylyq.
Bir kezderi maqtanysh kórip, jerge salyp tastaǵan san túrli zaýyttardyń tútini adam aǵzasyn tunshyqtyrýda. Shashty tik turǵyzar «Semeı polıgony» atalǵan aımaqta áli kúnge sheıin aýrý balalar dúnıege kelýde. Aıdahardyń úsh basyndaı araq, temeki jáne nasha – aýrýǵa jol ashatyn múmkindikterdiń basty sebepteri. Nashaqor adamdar - ómirlerinen kúder úzgen, bolashaǵy joq adamdar dep oılaımyn. Saralap alsaq, osynyń barlyǵy adam qolymen jasalyp, qoǵamnyń ilgeri damýyna keri áserin tıgizýde.
Ashyq aspanymyzǵa qara bult tóndirgen zaman keselderinen arylý, aryltý – kókiregi asý, kózi ashyq árbir azamattyń boryshy.
Jańa ǵasyr tabaldyryǵynanattanǵan bolashaqtyń taǵdyry – onyń densaýlyǵynda. Uly Abaı atamyzdyń «Bes nársege ǵashyq bol, bes nárseden qashyq bol» qaǵıdasyn berik ustap, ertedegi ata - babalarymyzdyń áskerli sóz máıekterimen jetkize bilgen densaýlyq jaıly oılarynyń qadirin túsine bilý kerek.
Saý dene, azat aqyl, adam kóńil,
Úsheýimen baqytty bolady ómir,- degendeı, ómirge adam bolyp kelgen soń, adam bolyp ótý, ómirimizdi mándi de, sándi ótkizý, keleshekke oń kózqaraspen qaraý – mindetimiz. Bul ómirdi durys ótkizemin deseń, salaýatty ómir saltyn ustan.
Salaýattylyq – saýlyq kepili, al saýlyq – baılyq negizi.
Órkenıettiń jolyndaǵy eldiń erteńi – halqynyń saýlyǵyna baılanysty. Deni saý halyq – baı halyq, halqynyń deni saý bolyp tursa, memlekettiń de myqty bolyp turary sózsiz. Jany sulý, táni saý urpaq, saǵan amanat etken táýelsiz memleketimizdiń altyn kiltin joǵaltpaı, kók týyn kókke qaraı bıik kóter!
Esirtki, nashaqorlyq – azamatty jutatyn ajdaha ekenin bir sát esten shyǵarmaıyq!
Ómirimiz - óz qolymyzda. Bizdiń baqytymyzdyń onnan toǵyzy densaýlyǵymyzǵa baılanysty. Adamǵa ómir biraq ret beriledi. Bul rette onyń densaýlyǵy myqty, rýhy kúshti bolǵany abzal!
Jańa ǵasyr azamaty – deni saý, rýhanı baı adam!
Tárbıe saǵaty: «Salaýatty ómir salty».
Bilimdilik maqsaty: tabıǵattyń adam balasyna syılaǵan basty baılyǵy – densaýlyqty saqtaýdyń basty joldary – zıandy, jat qylyqtardan aýlaq bolyp, salaýatty ómir súrý ekendigin uǵyndyrý.
Damytýshylyq maqsaty: «Aýyryp em izdegenshe, aýrmaýdyń jolyn izdegenniń» álde qaıda tıimdirek ekendigin uǵyndyrý, dene tárbıesine, salaýattylyqqa daǵdylandyrý.
Tárbıelik maqsaty: Oqýshylardyń boıyna adamı ıgi qasıetterdi qalyptastyrýǵa, densaýlyqtyń qadirin túsine, saqtaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: syzbala, oqýshylardyń gazetteri, magnıtafon, qolshatyr.
Sabaqtyń maqsaty:
1. oqýshylarǵa salaýatty ómir saltyn saqtaýdyń qajettiligin, zıandy zattardyń zardaptaryn bilýge, jat ádetterden aýlaq bolýǵa úırený;
2. oı – óristerin, sana, sezimderiniń, tilderin, shyǵarmashylyqtaryn damytý;
3. adamgershilik pen bıik mádenıettilik qasıetterdi boıyna sińirgen jan – jaqty, rýhanı damyǵan tulǵany tárbıeleý.
Sabaqtyń barysy:
1. Maǵynany tabý: Suraq – jaýap túrinde áńgimeleý.
- Mine balalar, biz densaýlyq týraly tegin áńgimelep otyrǵan joqpyz, búgingi sabaǵymyzda densaýlyǵymyzdy qalaı saqtaımyz, ne nárselerden aýlaq bolýymyz kerek, sol jóninde oı órbitemiz.
Bizdiń hajlqymyz «Denniń saýlyǵy – bastyń baılyǵy» – dep tegin aıtpaǵan. Elbasymyz N. Á. Nazarbaev halqymyzdyń densaýlyǵyna óz joldaýynda úlken mán berip, azamattardyń densaýlyǵyna, qorshaǵan ortanyń taza bolýyna kúsh salý qajettiligin atap aıtqan.
Endeshe, densaýlyqty saqtaý óz qolymyzda. Densaýlyqty saqtaý – eń áýeli tazalyqty saqtaýdan bastalady eken. Bizdiń dinimizde de densaýlyǵymyzdy saqtaý joldary týraly aıtylady eken. Mysaly, myna bir joldardy tyńdap kóreıik.
Magnıtofonnan tyńdaý:
1. denim saý bolsyn deseń – tamaqty isher aldynda jáne iship bolǵannan keıin qolyńdy jý. Tamaqtyń berekesi de osynda.
2. Tisterińizdi tazalap júrińizder, sebebi ol páktikke jatady. Páktik ımanǵa shaqyrady, al ıman jánnatta ıesimen birge bolady.
3. Alla taǵala pák, ol páktikti jaqsy kóredi, ol taza, tazalyqty unatady. Úı jaıyńyzdy, júrip – turatyn joldaryńdy taza ustańdar.
(«Myń bir hadısten»)
- Endi, balalar biz de densaýlyǵymyzdy saqtaý joldaryn qanshalyqty biletinimizdi eki top bop saıysyp, ortaǵa salamyz.
1. Top oqýshylaryn eki topqa bólý.
1 - top «Densaýlyq»
Urany: «Densaýlyq – zor baılyq».
2 - top «Salaýat»
Urany: «Salaýatty ómir – densaýlyqtyń kepili»
2. Ádilqazylar alqasyn saılaý, saıys shartyn tanystyrý:
İ Ár top ózderi shyǵarǵan gazetterin qorǵaıdy.
İİ Klaster qurý.
İİİ «Túsip qalǵan áripter». Berilgen sózderge áripterdi qoıý.
1 - top: Densaýlyqty nyǵaıtý joldary.
2 - top: Densaýlyqqa zıandy ádetter.
1 - top: 1. D…… i (dári)
2. v…ta…n (vıtamın)
3. …. ny….. ý (shynyǵý)
4. s…. aý……t (salaýat)
2 - top: 1. G…ı…na (gıgıena)
2. tý…ký…. ez (týberkýlez)
3. tu……ý (tumaý)
4. d… aý…. q (densaýlyq)
IV. «Tárbıe kózi – halyqta». Eki top densaýlyq týraly maqal – mátel jazyp oqıdy.
V. Shyǵarmashylyq tapsyrma:
1 - top:
…………………………………………balamyz,
…………………………………………. alamyz.
……………………………………………..
…………………………………………. sanamyz.
2 - top:
…………………………………………kúlemiz,
…………………………………………. júremiz,
……………………………………………….
……………………………………………súremiz.
Saıysty qorytyndylaý barysynda oqýshylar ónerin kórsetedi.
1 - oqýshy:
Jymysqy jaý - araq mynaý.
Ańqyldaǵan jalpyldaǵan.
Ańqaý jurtym qazaǵym.
Sengishtiktiń kónbistiktiń,
Tarttyń ádben azabyn.
VI Bekitý: Trenıń «Qolshatyr…»
- Biz zıandy zattardan qorǵaný úshin ne isteýimiz kerek? Oqýshylar qolshatyrdyń ár bóligine qaǵazǵa óz oılaryn jazyp iledi.
Trenıń «Deniń saý bolsyn deseń…»
Bir oqýshy «Deniń saý bolsyn deseń…» dep ortaǵa shyǵady. Qalǵan oqýshylar osy sóılemdi tolyqtyryp aıaqtap, sheńber quraıdy.
VII Qorytyndy:
Ádilqazylar eki toptyń upaıyn eseptep, alǵys hat tabystaıdy.
Deni saý azamattar – memlekettiń eń baǵaly kapıtaly.
(V. Komat)
Kez kelgen eldiń bolashaǵy – halqynyń densaýlyǵyna baılanysty ekenin dáleldeýdi qajet etpeıtin shyndyq. Al bizdiń bolashaqtaǵy baǵytymyz – salaýatty ómir salty. « Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» degendi ósip kele jatqan urpaqtyń sanasyna sińirip, olardyń óz densaýlyǵyna degen jaýapkershilikti qalyptastyrý barshanyń boryshy.
Densaýlyq degenimiz – adam jany men tániniń amandyǵy. Deniniń saý bolýyn qandaı adam qalamaıdy?
Deni saý adam ózi úshin de, ol ómir súrip jatqan qoǵam úshin de kerek. Qoǵamadaǵy ne bir jumysty da sol densaýlyq ıesi ǵana atqara alady. Adam bul ómirde máńgilik emes. Sol berilgen az ǵumyrdy durys paıdalana bilmeseń, ǵumyryń tekke ótti deı ber. «Densaýlyq – zor baılyq» dep atamyz qazaq beker aıtpaǵan bolar. Ár adamnyń ómirinde densaýlyqtyń orny bólek. Sondyqtan densaýlyǵymyzǵa kóńil bólip, durys saqtanǵanymyz jón. Denimiz saý bolmasa, aýrý meńdep, qaljyratsa, shalqyǵan baılyqtan, aqshadan ne paıda?! Osydan biz neniń birinshi baılyq ekenin ańǵaramyz.
Shopengaýerdiń «Deni saý kedeı – aýrý korólden baqytty»,- degen qanatty sózi óte oryndy aıtylǵan.
Deni saýdyń – jany saý. Árıne deniń saý bolmasa, rýhanı saýyǵa almasyń taǵy beseneden belgili.
Búgingi deni saý urpaq – eldiń ertengi jalǵasy.
Halqymyzdyń tirshiligi men birligi, jarqyn keleshegi kóp rette densaýlyq mádenıetiniń qanshalyqty dárejede qalyptasýyna baılanysty. Densaýlyq – el damýynyń basty arqaýy. Densaýlyq saqtaý bizdiń ómirimizdegi keleli máselelerdiń, úshinshi myńjyldyqqa ataǵan elimiz úshin ózekti mindetterdiń biri.
Jeke adamnyń da, memlekettiń, qoǵamnyń da basty baılyǵy – densaýlyq. Osynaý baılyǵymyzǵa balaǵan densaýlyǵymyzdyń qamyn erte bastan oılaýymyz qajet ekenin esten shyǵaryp alatynymyz ókinishti - aq. Yntymaq, birligi jarasqan elimizde adam densaýlyǵyn nyǵaıtý jolynda úkimetimiz erekshe kóńil bólip otyr. Respýblıkamyzda salaýatty ómir saltyn saqtaý barysynda Elbasy N. Nazarbaevtyń bastaýymen «2002 jyl – Densaýlyq jyly» jarıalanǵany barshamyzǵa aıan.
Tabıǵattyń eń qymbat jemisi – adamdardyń óz densaýlyǵyna kóńil bólgeni - ózin - ózi syılaǵany. Osydan - aq tabıǵattyń bergen syıy tula boıyna taza qarap, ómirdiń sońyna sheıin densaýlyǵy zor bolyp, adam atyna kir keltirmeı ótý abzal.
Adamnyń densaýlyǵy - ómir tirshiliginiń eń birinshi sharty bolyp tabylady.
Deni saý bolsa, adamnyń ózi de, jan - jaǵyndaǵy adamdar da baqytty.
Adamǵa densaýlyqtan ne bar qymbat,
Aýrý tónse keń dúnıeni tar qylmaq,- degendeı, ókinishke oraı, qymbat baılyǵymyzǵa kereǵar áserin tıgizetin zıandy nárseler de barshylyq.
Bir kezderi maqtanysh kórip, jerge salyp tastaǵan san túrli zaýyttardyń tútini adam aǵzasyn tunshyqtyrýda. Shashty tik turǵyzar «Semeı polıgony» atalǵan aımaqta áli kúnge sheıin aýrý balalar dúnıege kelýde. Aıdahardyń úsh basyndaı araq, temeki jáne nasha – aýrýǵa jol ashatyn múmkindikterdiń basty sebepteri. Nashaqor adamdar - ómirlerinen kúder úzgen, bolashaǵy joq adamdar dep oılaımyn. Saralap alsaq, osynyń barlyǵy adam qolymen jasalyp, qoǵamnyń ilgeri damýyna keri áserin tıgizýde.
Ashyq aspanymyzǵa qara bult tóndirgen zaman keselderinen arylý, aryltý – kókiregi asý, kózi ashyq árbir azamattyń boryshy.
Jańa ǵasyr tabaldyryǵynanattanǵan bolashaqtyń taǵdyry – onyń densaýlyǵynda. Uly Abaı atamyzdyń «Bes nársege ǵashyq bol, bes nárseden qashyq bol» qaǵıdasyn berik ustap, ertedegi ata - babalarymyzdyń áskerli sóz máıekterimen jetkize bilgen densaýlyq jaıly oılarynyń qadirin túsine bilý kerek.
Saý dene, azat aqyl, adam kóńil,
Úsheýimen baqytty bolady ómir,- degendeı, ómirge adam bolyp kelgen soń, adam bolyp ótý, ómirimizdi mándi de, sándi ótkizý, keleshekke oń kózqaraspen qaraý – mindetimiz. Bul ómirdi durys ótkizemin deseń, salaýatty ómir saltyn ustan.
Salaýattylyq – saýlyq kepili, al saýlyq – baılyq negizi.
Órkenıettiń jolyndaǵy eldiń erteńi – halqynyń saýlyǵyna baılanysty. Deni saý halyq – baı halyq, halqynyń deni saý bolyp tursa, memlekettiń de myqty bolyp turary sózsiz. Jany sulý, táni saý urpaq, saǵan amanat etken táýelsiz memleketimizdiń altyn kiltin joǵaltpaı, kók týyn kókke qaraı bıik kóter!
Esirtki, nashaqorlyq – azamatty jutatyn ajdaha ekenin bir sát esten shyǵarmaıyq!
Ómirimiz - óz qolymyzda. Bizdiń baqytymyzdyń onnan toǵyzy densaýlyǵymyzǵa baılanysty. Adamǵa ómir biraq ret beriledi. Bul rette onyń densaýlyǵy myqty, rýhy kúshti bolǵany abzal!
Jańa ǵasyr azamaty – deni saý, rýhanı baı adam!
Tárbıe saǵaty: «Salaýatty ómir salty».
Bilimdilik maqsaty: tabıǵattyń adam balasyna syılaǵan basty baılyǵy – densaýlyqty saqtaýdyń basty joldary – zıandy, jat qylyqtardan aýlaq bolyp, salaýatty ómir súrý ekendigin uǵyndyrý.
Damytýshylyq maqsaty: «Aýyryp em izdegenshe, aýrmaýdyń jolyn izdegenniń» álde qaıda tıimdirek ekendigin uǵyndyrý, dene tárbıesine, salaýattylyqqa daǵdylandyrý.
Tárbıelik maqsaty: Oqýshylardyń boıyna adamı ıgi qasıetterdi qalyptastyrýǵa, densaýlyqtyń qadirin túsine, saqtaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: syzbala, oqýshylardyń gazetteri, magnıtafon, qolshatyr.
Sabaqtyń maqsaty:
1. oqýshylarǵa salaýatty ómir saltyn saqtaýdyń qajettiligin, zıandy zattardyń zardaptaryn bilýge, jat ádetterden aýlaq bolýǵa úırený;
2. oı – óristerin, sana, sezimderiniń, tilderin, shyǵarmashylyqtaryn damytý;
3. adamgershilik pen bıik mádenıettilik qasıetterdi boıyna sińirgen jan – jaqty, rýhanı damyǵan tulǵany tárbıeleý.
Sabaqtyń barysy:
1. Maǵynany tabý: Suraq – jaýap túrinde áńgimeleý.
- Mine balalar, biz densaýlyq týraly tegin áńgimelep otyrǵan joqpyz, búgingi sabaǵymyzda densaýlyǵymyzdy qalaı saqtaımyz, ne nárselerden aýlaq bolýymyz kerek, sol jóninde oı órbitemiz.
Bizdiń hajlqymyz «Denniń saýlyǵy – bastyń baılyǵy» – dep tegin aıtpaǵan. Elbasymyz N. Á. Nazarbaev halqymyzdyń densaýlyǵyna óz joldaýynda úlken mán berip, azamattardyń densaýlyǵyna, qorshaǵan ortanyń taza bolýyna kúsh salý qajettiligin atap aıtqan.
Endeshe, densaýlyqty saqtaý óz qolymyzda. Densaýlyqty saqtaý – eń áýeli tazalyqty saqtaýdan bastalady eken. Bizdiń dinimizde de densaýlyǵymyzdy saqtaý joldary týraly aıtylady eken. Mysaly, myna bir joldardy tyńdap kóreıik.
Magnıtofonnan tyńdaý:
1. denim saý bolsyn deseń – tamaqty isher aldynda jáne iship bolǵannan keıin qolyńdy jý. Tamaqtyń berekesi de osynda.
2. Tisterińizdi tazalap júrińizder, sebebi ol páktikke jatady. Páktik ımanǵa shaqyrady, al ıman jánnatta ıesimen birge bolady.
3. Alla taǵala pák, ol páktikti jaqsy kóredi, ol taza, tazalyqty unatady. Úı jaıyńyzdy, júrip – turatyn joldaryńdy taza ustańdar.
(«Myń bir hadısten»)
- Endi, balalar biz de densaýlyǵymyzdy saqtaý joldaryn qanshalyqty biletinimizdi eki top bop saıysyp, ortaǵa salamyz.
1. Top oqýshylaryn eki topqa bólý.
1 - top «Densaýlyq»
Urany: «Densaýlyq – zor baılyq».
2 - top «Salaýat»
Urany: «Salaýatty ómir – densaýlyqtyń kepili»
2. Ádilqazylar alqasyn saılaý, saıys shartyn tanystyrý:
İ Ár top ózderi shyǵarǵan gazetterin qorǵaıdy.
İİ Klaster qurý.
İİİ «Túsip qalǵan áripter». Berilgen sózderge áripterdi qoıý.
1 - top: Densaýlyqty nyǵaıtý joldary.
2 - top: Densaýlyqqa zıandy ádetter.
1 - top: 1. D…… i (dári)
2. v…ta…n (vıtamın)
3. …. ny….. ý (shynyǵý)
4. s…. aý……t (salaýat)
2 - top: 1. G…ı…na (gıgıena)
2. tý…ký…. ez (týberkýlez)
3. tu……ý (tumaý)
4. d… aý…. q (densaýlyq)
IV. «Tárbıe kózi – halyqta». Eki top densaýlyq týraly maqal – mátel jazyp oqıdy.
V. Shyǵarmashylyq tapsyrma:
1 - top:
…………………………………………balamyz,
…………………………………………. alamyz.
……………………………………………..
…………………………………………. sanamyz.
2 - top:
…………………………………………kúlemiz,
…………………………………………. júremiz,
……………………………………………….
……………………………………………súremiz.
Saıysty qorytyndylaý barysynda oqýshylar ónerin kórsetedi.
1 - oqýshy:
Jymysqy jaý - araq mynaý.
Ańqyldaǵan jalpyldaǵan.
Ańqaý jurtym qazaǵym.
Sengishtiktiń kónbistiktiń,
Tarttyń ádben azabyn.
VI Bekitý: Trenıń «Qolshatyr…»
- Biz zıandy zattardan qorǵaný úshin ne isteýimiz kerek? Oqýshylar qolshatyrdyń ár bóligine qaǵazǵa óz oılaryn jazyp iledi.
Trenıń «Deniń saý bolsyn deseń…»
Bir oqýshy «Deniń saý bolsyn deseń…» dep ortaǵa shyǵady. Qalǵan oqýshylar osy sóılemdi tolyqtyryp aıaqtap, sheńber quraıdy.
VII Qorytyndy:
Ádilqazylar eki toptyń upaıyn eseptep, alǵys hat tabystaıdy.
You Might Also Like
