InfoHub Logo

"Aǵaıyndy Kýlıkınder manýfaktýrasynyń" qarajatymen ashylǵan fabrıka mektebiniń muǵalimi Fedor Lýkıch Sysoev merekeli tústikke ázirlenip jatty. Jyl saıyn emtıhannan keıin fabrıka dıreksıasy tústik beretin de, onda emtıhanǵa qatysqan halyq ýchılısheleriniń ınspektorlary men fabrıka basshylary bolatyn. Bul tústikter resmı bolǵanymen, árdaıym dámdi, kóńildi ótip, uzaqqa sozylatyn, muǵalimderdiń ózderi dárejesi úlkenderdi syılaýdy da umytyp, iship-jeýdegi buljymas dástúrlerinen jańylmaı toıyp alatyn da, keıinnen tamaqtary qarlyqqansha daýryǵa sóılesip, kóshege shyǵyp fabrıka poselkesin basyna kótere ándetetin, sodan soń shóp-shóp súıisip, úılerine taraıtyn. Sysoev fabrıka mektebinde qyzmet etken jyldarynda mundaı tústikterdiń on úshin basynan keshirgen edi.

Endi ol on tórtinshi tústikke barýǵa ázirlengende, meıramdaǵydaı jasanyp, ústi-basyn túzeı tústi. Jańa qara kostúmin kishkene tazartqysh shetkamen bir saǵattaı tazartty, sándi jańa kóılegin kıgende de aınanyń aldynda uzaq turdy, kóıleginiń baýlyǵyna ilmekter tyǵyz kelip, ońaılyqpen óte qoımady, sondyqtan áıeline yzalana syqylyqtap, eki qolyn ýqalap, qysqasy, erkelegen ıt sıaqty bulańdap júrdi.

Sysoevty kórip:

— Fedor Lýkıch, siz ekensiz ǵoı! Bir jasap qalatyn boldyq-aý! Syrqat bolsańyz da kelgen ekensiz!.. Myrzalar, ruqsat bolsa, sizderdi bir qýantaıyn, Fedor Lýkıch keldi!

İshkilik ústeliniń basyna pedagogtar jaıǵasyp alyp, tamaqqa den qoıǵan eken. Sysoev túnere qaldy, oǵan joldastarynyń ony kútpeı iship, jeı bastaǵany unamady. Sysoev olardyń arasynan, emtıhanda jatqa jazýdy ótkizgen Lápýnovty kórip, onyń qasyna keldi de:

— Bul joldastyqqa jatpaıdy! Iá, sanattaǵy adamdar jatqa jazýdy bulaı ótkizbeıdi! — dep bastady.

— Qudaı-aı, áli sony sóz qylyp júr ekensiz ǵoı, jalyqqan joqsyz ba? — dedi Lápýnov tyjyrynyp.

— Iá, áli sony sóz qylyp turmyn! Meniń shákirtim Babkın jańsaq aıtyp kórgen emes! Jatqa jazýdy nege bulaı ótkizgenińizdi bilemin. Siz meniń shákirtterimniń súringenin, óz mektebińizdiń meniń mektebimnen jaqsy bolyp kórinýin kózdedińiz. Men bárin túsinemin!..

— Ózińiz ne dep tursyz? Maǵan nege qadala qaldyńyz? — dedi Lápýnov qyzarańdap.

Inspektor jylarmandaı bop araǵa túsip:

— Já, myrzalar. Joqtan ózgege kerisýge bola ma? Úsh jańsaq bolsyn... birde-bir jańsaq bolmasyn... sonyń báribir emes pe? — dedi.

— Joq, báribir emes. Meniń Babkınim esh ýaqytta jańsaq aıtyp kórgen emes!

Lápýnov ashýlanyp:

— Jarmasa beredi! Aýrý adammyn dep, jurttyń bárin qazymyrlanyp jep barady. Al, men sizdiń aýyrǵanyńyzǵa qaramaımyn, jarqynym! - dedi.

Sysoev aqyryp:

— Meniń aýrýymda jumystaryń bolmasyn. Bárińiz: "Aýrý' Aýrý! Aýrý!.." — dep, bir aıtyp, eki aıtyp qoımaısyzdar!.. Esirkegenderińiz maǵan qajet emes! Meni aýrý degendi qaıdan taptyńyzdar osy? Aýyrsam, emtıhannan buryn aýyrdym, al endi múlde saýyǵyp kettim, tek ózimdi áli de álsizdeý sezinemin, - dedi.

Sharıǵat muǵalimi, kerbezshe kúreń shapany, shalbardyń balaǵyn syrtqa salyp kıgen jas sopy Nıkolaı.

— Saýyǵyp ketken ekensiz ǵoı, olaı bolsa, qudaıǵa shúkirshilik. Qýaný kerek onda, siz onyń ornyna kúıgelektik, ýa ǵaırı ǵamaldardy isteısiz, — dedi.

Sysoev onyń sózin bólip:

— Siz de jaqsy — aqsyz. Suraýlaryńyz týra, anyq bolýǵa tıisti, al siz árdaıym jumbaq aıttyńyz. Óıtýge bolmaıdy, — dedi Sysoev onyń sózin bólip.

Jurt Sysoevtyń ashýyn basyp, áreń degende ústel basyna otyrǵyzdy. Ol ne isherin bilmeı, biraz tańdap otyrdy da, bir jasyl tunbadan jarty rúmka ishti, onan keıin samsaǵa qol sozyp, onyń ishinen jumyrtqasy men jýasyn qadaǵalap terip jep otyrdy. Oǵan samsanyń tuzy az sıaqty kórindi. Ony tuzdady da, ile-shala ashýlanyp, qaıta ıterip tastady, óıtkeni tuzy tym basym bolyp ketken eken.

Tústik isherde Sysoevty ınspektor men Brýnıdiń eki arasyna otyrǵyzdy. Astyń alǵashqy tabaǵynan keıin kópten beri ornyqqan dástúr boıynsha tost bastaldy.

Birinshi tosty ınspektor kótertti:

— Mekteptiń qamqorshylary Danıl Petrovıch, onan soń... onan soń... onan soń... — dep múdirip qaldy.

— Ivan Petrovıch... — dep Brýnı onyń esine sala qoıdy.

— Onan soń, Ivan Petrovıch Kýlıkınderdiń ózderi munda bolmasa da, olardyń mektepke qarjy aıamaıtyndyǵy úshin alǵys aıtýdy ıgi boryshym dep bilemin, sondyqtan sol kisilerdiń densaýlyqtary úshin isheıik... — dedi.

Brýnı birdeńe shaǵyp alǵandaı atyp turyp:

— Men óz tarapymnan bul tosty halyq ýchılıshesiniń ınspektory qadirli Pavel Gennadıevıch Nadarovtyń densaýlyǵy úshin ishýlerińizdi suraımyn, — dedi.

Oryndyqtar qozǵalyp, jurttyń júzi kúlimdep, daǵdyly rúmka soǵystyrý bastaldy. Úshinshi tost árdaıym Sysoevtiki bolatyn. Bul joly da ol túregelip, sóıleı bastady. Ol túsin qubylta, óziniń sózge sheshen emes ekenin, sóz sóıleýge ázirlenbegenin eń aldymen eskertip aldy. Onan keıin jótkirińkirep, ózi qyzmet istegen on tórt jyl ishinde oǵan talaı surqıalyq istegender, or qazǵandar, joǵarǵy ulyqtarǵa sóz tasýshylardyń bolǵanyn, ózine qas sol jaýlary men sóz tasýshy adamdardy biletinin, biraq "keıbireýlerdiń tamaqqa tábetin qashyryp alam ba dep qorqatyndyqtan" olardyń atyn ataǵysy kelmeıtindigin aıtty, osyndaı surqıa ósek-aıańyna qaramastan Kýlıkınder mektebi "tek ónegeli jaǵynan ǵana emes, tipti ál-aýqaty jaǵynan da búkil gýbernıada" birinshi oryn alǵanyn eske sala ketti.

— Barlyq jerdegi muǵalimder eki júz, úsh júz som alady, al men bes júz som alamyn, onyń ústine meniń páterim fabrıka qarjysyna jańadan jóndelip, tipti jıhazdar da

qoıyldy. Al bıylǵy jyly qabyrǵalarynyń bárine jańa japsyrma qaǵaz japsyryldy... — dedi ol

Muǵalim onan keıin oqýshylarǵa jazý jabdyqtary zemstvo mektebi men qazyna mektepterine qaraǵanda mol berilip turatynyn aıta bastady. Onyń oıynsha, munyń bári shetelde turatyn, sondyqtan da mekteptiń bar-joǵyn bile bermeıtin, fabrıka ıeleriniń arqasynda bolyp otyrǵan ıgilik emes, tegi nemis, dini Lúter, jany orys, ken peıildi adamnyń arqasynda bolyp otyrǵan ıgilikter eken. Sysoev sózin bólip-bólip, mánerleńkiremek, syrlamaq bolyp uzaq sóıledi, degenmen onyń sózi aqyry shubatylyńqy da sylbyr bolyp shyqty. Ol óziniń qaıdaǵy bir qas dushpandaryn qaıta-qaıta aýyzǵa alyp, bir aıtqanyn kaıta aıtyp, jótelip, saýsaqtaryn birtúrli ersi qımyldatyp turdy. Aqyr aıaǵynda sharshady-aý deımin, terlep - tepship sózin aqyryn úzip-úzip sóıleı bastady, degenmen sózi de jatyq shyqpady:

— Sonymen, osynda bizdiń aramyzdaǵy Brýnı úshin, Adolf Andreıch úshin isheıik deımin... teginde... bári de túsinikti ǵoı, - dedi.

Ol sózin aıaqtaǵanda, tynysty taryltyp turǵan qapyryqty bireý sýyq sý búrkip, ydyratyp jibergendeı, jurttyń bári erkin dem aldy. Jurt sezingen bul súıkimsiz jáıtti tek Brýnı ǵana sezbegen sıaqty. Nemis bal-bul jaınap, qylymsyǵan kózin syǵyraıta bir tóńkerip tastap, Sysoevtyń qolyn aldy da, qushyrlana silkilep, ıtshe taǵy erkeleı bastady.

Sol qolymen júregin basyp, "o" árpine ekpin bere:

— O, raqmet sizge! Meniń jaıymdy túsingenińizge óte rızamyn! Men jan-tánimmen jaqsylyqty tileımin! Biraq meni asyra maqtap jibergenińizdi atap ótýim kerek. Mektep isiniń alǵa basýy tek sizdiń ǵana arqańyz, abzal dosym Fedor Lýkıch! Siz bolmasańyz onyń basqa mektepterden birde-bir aıyrmasy bolmas edi! "Nemis bosqa maqtap tur, nemis sypaıylyq sózder sóılep tur" deıtin shyǵarsyz. Ha-ha! Joq, Fedor Lýkıch, men aqpeıil adammyn, esh ýaqytta maqtaý sóz aıtpaımyn. Sizge jylyna bes júz som tóleıtin bolsaq, ol sizdiń bizge qadirli ekendigińizdiń belgisi. Solaı emes pe? Sózdiń shynyn aıtyp turmyn ǵoı, myrzalar! Ózgege munsha aqy tólemes edik... Tileýińizdi bersin, jaqsy mektep eken, munyń ózi fabrıkaǵa abyroı! - dedi ol

Inspektor turyp:

— Mektepterińiz shynynda da ózgeshe, ony shyn kóńilimmen moıyndaýym kerek. - Muny qoshemet dep oılamańyzdar, óz ómirimizde, shynynda, mundaı jaqsy mektep kezdestirgen emespin. Sizderdiń emtıhandaryńyzda ań-tań boldym da otyrdym... Netken keremet balalar! Kóp biledi, irkilmeı jaýap beredi, oqýshylaryńyz sózsiz erekshe oqýshylar, eshteńeden taısalmaı shynyn aıtady. Fedor Lýkıch, sizdi de jaqsy kóretini kórinip tur. Siz shyn mánisinde pedagogsyz, sirá, muǵalim bolý úshin týǵan adamsyz. Boıyńyzda týa bitken beıimdilik te, kop jylǵy tájirıbe de, isti súıetindik te - bári de sizde bar. Densaýlyǵyńyzdyń nasharlyǵyna qaramastan iske jetiktigińiz, álgi, túsinesiz be, tózimdiligińiz, senimdiligińiz tańǵalarlyq! Ýchılıshede bolǵan bir jınalysta bireý sizdi óz isiniń aqyny dep dál aıtty... Shynynda da, aqynsyz! - dedi.

Sóıtip, tústik iship otyrǵandardyń bári bir kisideı Sysoevtyń erekshe darynyn sóz qyla bastady. Aldy-artyn oılap, salmaqty adam aıtpaıtynyndaı kóńilden shyqqan saltanatty sózder tasqynyn sýdaı aǵyza jóneldi. Sysoevtyń aıtqan sózderi de, onyń shálkes minezi de, qytymyr, súıkimsiz bet-ajary da umyt boldy. Tipti, az sóıleıtin jas muǵalimder de, sondaı-aq ınspektordy "asyl tektim" deýden jańylmaıtyn jasóspirim jigitter de sheshile sóılep ketti. Qalaıda Sysoevtyń óz ortasynda kórnekti adam bolǵany anyq.

Qyzmet etken on tort jyl boıynda tabystar men maqtaýlarǵa Sysoevtyń boıy úırenip ketken bolatyn, sondyqtan ol qadirleýshilerdiń máz-máıram bolyp daýryǵýlaryn selqos qana tyńdap otyrdy.

Maqtaǵanǵa ol emes, Brýnıdiń meıiri qanyp otyr. Nemis birde-bir sózdi qur jibermeı, qolyn shapalaqtap, maqtaý - madaqtaýdyń bári muǵalimge emes, ózine aıtylyp jatqandaı -aq bolyp otyr.

— Bárekeldi! Bárekeldi! Bárekeldi! Meniń oıymdaǵyny taptyńyz!.. Óte jaqsy!.. — dep daýystap qoıady ol.

Ol óziniń raqattanǵanyn jetkizgisi kelgendeı - aq, muǵalimniń kózine mólıe qarap qoıady. Aqyry shydamaı, ushyp túregeldi de, ashshy daýsymen jurttyń ý-shýyn basakóktep:

— Myrzalar! Maǵan sóıleýge ruqsat etińizder! Sizderdiń barlyq sózderińizge men bir ǵana soz aıtamyn: Fedor Lýkıchke fabrıka ákimshileri qaryzdar bolyp qalmaıdy...— dedi daýystap.

Jurt jym-jyrt boldy. Sysoev nemistiń albyraǵan betine úńile qaldy.

Brýnı túsin buzyp, baıaý daýyspen:

— Kisini baǵalaýdy biz bilemiz. Sizderdiń barlyq sózderińizge qosymsha men... Fedor Lýkıchtiń bala - shaǵasynyń qamtamasyz etiletinin, sol maqsatta budan bir aı buryn bankige qarjy salynyp qoıǵanyn aıtýym kerek, — dedi taǵy.

Sysoev óziniń emes, bala-shaǵasynyń nelikten qamtamasyz etiletinin jóndi uqpaǵan, osynyń jaıyn bilgisi kelgen kisideı nemiske, joldastaryna jaltaq-jaltaq qarady. Otyrǵandardyń bet-álpetinen, ózine tesile qaraǵan sazaryńqy kózqarastardan ol ózine degen izgilikti seze almady, kerisinshe jalǵan jaǵympazdyqqa uqsas, tipti, tula boıyn shymyrlatatyn jaman birdeńeni uqqandaı boldy. Óńi qýaryp, basy bir jaǵyna qısaıyp ketti de, atyp turyp basyn ustaı aldy. Óstip shırek mınýt turdy. Brýnı aıtqan sóz oǵan taıaý ajaldaı bolyp kórinip, aldyna tura qalǵandaı boldy. Ol aldyńǵy jaqtaǵy birdeńege shoshyna tesile qarady da. otyra ketip, jylap qoıa berdi.

— Qoıyńyz!.. Sizge ne boldy?.. Sý berińder! Sý ishińizshi! — dep ábigerlengen daýystardy estidi ol

Birazdan soń muǵalim sabasyna keldi, biraq tústik ishýshiler endi burynǵysyndaı jelpine almady. Tústikti jurt úndemeı, tomsaryp otyryp ishti de, ádettegiden kóp erte aıaqtady.

Sysoev úıine kelip, eń aldymen aınaǵa qarady.

Aınalasy kógildir tartqan kózin, sýalǵan jaǵyn kórip: "Báse, onda bosqa jylaǵan ekenmin! Búgin óńim keshegiden kóp jaqsy. Meniń qanym az, asqazanymnyń derti bar, al jótelim sol asqazandiki", — dep oılady.

Sonymen kóńili ornyǵyp jaılap sheshindi de, qara kostúmin kishkene sypyrǵymen kópke sheıin tazartty, sonan keıin ony jaqsylap búktep, komodqa salyp, bekitip qoıdy.

Onan keıin shákirtterdiń bir top dápteri jatqan ústelge kelip, Babkınniń dápterin taýyp aldy da, balanyń ádemi jazýyna tesile qarap otyra berdi...

Ol óz shákirtteriniń jazǵan shyǵarmalaryn qarap otyrǵan kezde kórshi bólmede zemstvo dárigeri onyń áıeline ári bolǵanda bir jetilik ómiri qalǵan adamdy tústikke jiberý jón emes dep sybyrlap otyr edi.

Aýdarǵan A.Elshibekov

---