InfoHub Logo

Qartań tartqan jýan júzim sabaǵynyń arasyna jasyrynǵan appaq ishimdik úıiniń esigi aldyndaǵy shyrmaýyq pen up-usaq qytaı rozasymen shiltelep, sol sabaqtardan jasalǵan qalqanyń saıasynda turǵan stol basynda aldaryna bir shólmek sharap alyp, syrshy Vınchenso men usta Djıovannı otyr. Syrshy — qaǵylezdeý kelgen, táltıgen, qara jigit; qońyrqaı kózderinen qıalshyl adamnyń syzylǵan oıshyl jymyńy jyltyldaıdy; murty men jaǵyn jylmıta qyrynǵanyna qaramastan, sol bir jymyńnan bet-álpeti tipti, balanyń júzindeı, ańqaý da bop kórinedi. Qyzdyń aýzyndaı, ádemi, oımaq aýyzdy kelgen ózi sary altyn roza gúlin sýmańdaǵan, salaly saýsaqtarymen úıire otyryp, dúrdıgen erinderine basyp, kózin jumyp qoıady.

— Múmkin, bilmeımin men ózim, múmkin! — dep edi ol aqyryn ǵana, qysyq shekeli basyn shaıqap qoıyp, jırendeý shashy jazyq mańdaıyna tógilip ketti.

— Ia, ıa! Soltústikke neǵurlym taıaǵan saıyn, solǵurlym adamdar da qaısar keledi, — dep túıdi keń ıyqty kelgen, qara buıra shashty, qazan bas jigit Djıovannı; jigittiń eki beti kúreńitip, kúnge kúıgen murnynyń aǵarǵan terisi jaǵalaı jarǵaqtanyp turǵan edi; kózderi ógizdiń kózindeı úlken, meıirimdi kelgende, sol qolynyń bas barmaǵy joq bolatyn. Maı men temir tozańy sińgen qolynyń qımyly syqyldy, óziniń sóılegen sózi de sonsha sylbyr. Sharap quıylǵan stakandy tyrnaqtary maıyrylǵan qara-qoshqyl saýsaqtarymen qysyp alyp, sózin gújildep jalǵaı berdi ol:

— Mılan, Týrın — jańa adamdardyń qalyptasyp, jańa mılardyń órbıtin tamasha bir dúkenderi! Sál ǵana sabyr et — jer áli-aq adal ári aqyldy bolady!

— Ia! — dedi stakanyn kótergen qol toqpaqtaı syrshy, kún nuryn sharabyna shaǵylystyra ándetip:

Ómirge jańa kelgende biz,

Jerimiz sondaı jyly edi shirkin!

Erjetip ek, boldy da muz,

Jaýratty jandy jylynbaı bir kún!

— Soltústikke neǵurlym taıaǵan saıyn, solǵurlym sharýa da jaqsara beredi. Osy kúni fransýzdardyń ózi de ómirde biz syqyldy erinshek emes, áregirek barsań — nemis, odan ári orystar — adam dep solardy aıt ánekı!

— Ia!

— Teńsizdikte, bostandyq pen ómirden aıyrylamyz degen úreımen olar eresen úlken ister istedi, óıtkeni, kúlli shyǵys ómirge solardyń arqasynda ǵana talpynyp otyr ǵoı!

— Batyrlar eli! — dedi syrshy, basyn ıip. — Men ózim solarmen birge tursam der edim...

— Sen be? — dedi usta syńq etip, alaqanynyń qyrymen tizesin bir qaǵyp qoıyp. — Sen onda bir aptadan soń-aq muz túıirindeı bop qatyp qalar ediń!

Ekeýi keńkildep bir kúlisip qoıdy.

Ekeýiniń aınalasynda kógildir jáne sarǵylt gúlder qulpyryp, sebelegen kún sáýlesi aýada dirildep, móldir shynyly shólmek pen stakandardaǵy álmandın sharaby qubylyp, shalǵaıdan teńizdiń jibekshe sýdyraǵan sybdyry kelip turǵan edi.

— Meıirimdi Vınchenson, — dedi usta, ezýin eki qulaǵyna jetkenshe tartyp, — meniń álgi qalaı sosıalıs bolǵanymdy óleńmen aıtyp bershi, ony bilýshi me eń óziń?

— Joq, — dedi syrshy, stakandarǵa ózi sorǵalatyp quıyp jatqan qyzyl sharapqa qarap kúlimdep qoıyp, — ol jaıynda ómiri aýzyńdy ashpaǵan bolatynsyń. Bul jarǵaqtyń súıegińe sonsha qup jarasyp qonýyna qaraǵanda, sony óziń sirá, kıe týdyń ǵoı dep te oılaımyn!

— Sen syqyldy jáne jurtqa usap men de syr jalańash ári páńgi kúıimde týǵan bolatynmyn; jas shaǵymda dáýletti áıeldi arman etip, soldatta júrgende ofıser dárejesine emtıhan tapsyrmaq bop oqý da oqydym, sóıtip, jıyrma úsh jasqa kelgende dúnıeniń túp-túgel ońyp turmaǵanyn ári páńgi bop ómir súrýdiń uıat ekenin sezgen edim!

Stolǵa shyntaqtaı túsip, basyn kóterip alǵan syrshy jarqabaqty kemerinde záýlim qaraǵaılar butaqtaryn terbetip yrǵalyp turǵan taýlarǵa qaraı bastady.

— Bizdi — meniń rotamdy Bolonáǵa jibergen edi; onda — bireýleri jerdi jalǵa alý aqysynyń azaıtylýyn talap etip, endi bireýleri jalaqyny arttyrý kerek dep daýryǵysyp, sharýalar qozǵalǵan bolatyn, sonda osynyń ekeýi de ózime teris kórinip: jerdi jalǵa alý aqysynyń azaıtylyp, jumys aqysyn arttyrý degen aqymaqshylyq qoı! — dep oılaǵan edim, — óıtkeni, bul — jer ıelerin kúızeltý ǵoı... Qalada turatyn maǵan bul bir maǵynasyz, bekershilik bop kórinip, qatty ashýlanǵan edim, onyń ústine shyjyǵan kún, bir orynnan bir orynǵa damylsyz jyljý men túngi kúzet qyzmeti de jyrtyqqa jamaý bolǵan edi, óıtkeni, jańaǵy jigitter, baıqap otyrmysyń óziń, pomeshıkterdiń mashınalaryn qıratyp, sol syqyldy astyqty órtep, ózinikinen ózge dúnıeniń bárin de búldirip júrgen bolatyn.

Sharapty syzdyqtata otyryp simirip salǵan ol áńgimesin barǵan saıyn jelpinip, jalǵaı berdi:

— Ózderi dalada, qoraly qoıdan aýmaı, qara-shoǵyr top qurǵanmen, biraq ún-túnsiz, qaharlanyp, qaırat qylyp júretin edi, naızamyzdy kórsetip, keı-keıde myltyqtyń dúmimen de túıgishtep qýalap tastaǵan kezimizde ózderi qoryqpaı ári asyqpaı basyp tyrym-tyraǵaı bolatyn da, artynsha qaıtadan kep bas qosatyn. Namazdaǵydaı zergerlik osy bir oqıǵa, aýmaǵan bezgekshe, kúnnen kúnge sozyla berdi. Abrýsezdik sharýa, aıaýly jigit, ýnterimiz Lýoto qınalǵannan sarǵaıyp, júdep-jadap, talaı ret tipti:

— «Sharýa óte shataq, balaqaılarym! Ońbaıyn, sirá, oq atýǵa týra keledi-aý dep oılaımyn!» — degen de bolatyn.

— Ol bastaǵan osy jaman yrym bizdi sary ýaıymǵa burynǵydan da beter salǵan edi, sol eki arada, bilemisiń, árbir múıis, tóbe men aǵashtyń ar jaǵynan qasarysqan sharýalardyń bastary sostıyp, kózderimen bizdi jegideı jeıtin boldy, — bul adamdar bizge, árıne, ishteri onsha eljireı qaraı qoıǵan joq-ty.

— Jutyp jiber! — dedi táltıgen Vınchenso, dosynyń aldyna móımildegen stakandy jaıdary pishinmen jaqyndatyn qoıyp.

— Myń mártebe rahmet, sóıtip — taıynbaıtyn adamdar jasaı bersin! — dep syńq etken usta sharapty simirip salyp, murtyn alaqanymen súrtip qoıdy da, sózin soza tústi:

— Sharýalar aǵashty búldire bergen soń, bir kúni ózim bir záıtún toǵaıynyń qasyndaǵy tóbede aǵash kúzetip tursam, tóbeniń túbinde bir qart pen ulan qanaý qazyp, jumys istep jatyr eken. Shyjyǵan ystyq, otsha kúıdirgen kún, qusalanǵannan tipti balyq bolyp ketkiń de kelgendeı, sóıtip áli esimde, jańaǵy eki adamǵa ózim ejireıe qarap ta turmyn. Shańqaı túste ekeýi jumystaryn tastap, nan men syr jáne bir qumyra sharaptaryn aldaryna alǵanda, quryp ketińder dep qoıdym ishimnen. Sóıtip turǵanda, dál sol ýaqytqa deıin betime bir qaramaǵan qart qapelimde ulanǵa kúńk ete túsip edi, anaý tepic baǵyp basyn shaıqaǵan soń:

— «Bar!» — dedi qart qatty zekip.

Qumyrasyn qolyna alyp, qasyma kelgen ulan maǵan súlesoq qana:

— «Ákem sizdi shóldegen shyǵar dep, sharap usynyn otyr!» — dedi.

— Yńǵaısyz bolǵanmen, súısinip ketkendikten, qartqa basymdy ızep, alǵys aıtyp, ishpeımin dep edim, ol aspanǵa qaraı otyryp:

— «İshińiz, myrzam, ishińiz! Biz muny soldatqa emes, adamǵa mezireti ǵyp otyrmyz, sharabymyzdy ishkennen soldat meıirimdi bolady eken dep dámelenbeımiz biz» — dedi maǵan.

İshimnen:

— «Quryp ketkir, shaqpasaıshy!» — dep oıladym da, sharaptan úsh jutyp, raqmet aıttym, sóıtip ekeýi tómende otyryp tamaqtaryn ishýge kiristi; sodan soń ózim uzamaı aýysyp, ornyma salerındik Ýgo kep turǵan soń, oǵan myna otyrǵan eki sharýa bir raqymdy jandar eken dep sybyr ete tústim. Sol kúni ymyrtta mashınalar saqtalǵan qoranyń esigi aldynda turǵan kezimde basyma shatyrdan bir cherepısa qulap, onsha qatty tıe qoımaǵanmen, ekinshi bireýi qyrymen kep ıyǵymdy ezip ketti de, sol jaq qolym saldyrap qala berdi.

Usta aýyzyn arandaı ashyp, kózin syǵyraıtyp, qarqyldap kep kúldi.

— Ol kúnderi cherepısa, tas, taıaq degenderiń, — dedi ol kúle otyryp, — ol jerde óz betimen qımyldap, ózdiginen áreket jasaǵan sol bir jansyz zattar basymyzdy kónekteı ǵyp kúmpıtip te ketip júrdi. Kele jatqan nemese qaradan-qarap turǵan soldatqa oıda joqta jer astynan taıaq atylyp, aspannan tas jaýyp jatatyn. Biz, árıne, ashýlanyp júrdik!

Táltıgen syrshynyń kózderi bir muńmen súzilip, óńi surlana qaldy da:

— Mundaı nárselerdi estiseń árdaıym uıalasyń... — dedi aqyryn ǵana.

— Amalyń káne! Adamnyń aqyly az-azdap qana kiredi ǵoı. Odan ári: kómekke kisi shaqyrdym, sóıtip meni bir úıge, betine tas tıip jaralanyp jatqan bireýdiń qasyna ákep salǵan soń, jańaǵydan qalaı jaralanyp qaldyń dep surap edim:

— «Bir kempir, joldas, — dedi ol qamyǵa kúlip: — shashy appaq qýdaı bir aljyǵan mystannyń perip jiberip, káne, óltire qoıshy — degeni!»

— «Tutqynǵa aldym ózin?»

— «Men muny ózim jyǵylyp, jaralanyp qaldym dep edim. Komandırimiz onyma sengen joq, onysy kózinen-aq kórinip turdy. Biraq endi, óziń-aq aıta qoıshy, kempirden taıaq jedim degenim ólim emes pe! Peri urǵyr! Bular qıynshylyq kórip júr, sondyqtan da bizdi jaqtyrmaıtyndary aıdan anyq».

— «Solaı!» — dep qoıdym men ishimnen. — Sóıtip, dáriger men bir eki áıel keldi, áıeldiń bireýi, sirá, venesıandyq bolý kerek, aqsary shashty, asqan arý eken, ekinshisi — esimde joq. Meniń jaramdy kórip, árıne endi, túkke turmaıtyn nárse bolǵan soń, ıyǵyma ystyq sý basyp, kete bardy ózderi.

Usta qabaǵyn túıip, toń-torys qalyp, qoldaryn qushyrlana bir úıkep qoıdy; joldasy stakanǵa taǵy da sharap quıa otyryp shólmekti joǵaryraq kótergen edi, aýada narttaı jaınap sorǵalaǵan sharap qaltyrap ketti.

— Sóıtip, ekeýimiz terezeniń aldyna kelip, — dedi usta áńgimesin tunjyraı jalǵap, — ústimizge kún túspesteı bop otyrǵan edik, sóıtip otyrǵanda jańaǵy aqsary shashty áıeldiń syńǵyrlaǵan daýysyn qulaǵymyz oqys shala ketti, serik áıeli jáne dárigermen birge ózi baq ishinde, terezeniń ar jaǵynda, ózim jaqsy túsinetin fransýz tilinde sóılep kele jatyr eken.

— «Óziniń kóziniń qandaı ekenin baıqadyńyzdar ma? — dedi áıel. — Álbette, ol da sharýa, sóıtip mýndırin sypyryp tastap, ózgeler syqyldy, onyń da sosıalıs bolyp shyǵa kelýi múmkin. Minekı, osyndaı kózdi adamdar dúnıe júzin jeńip alyp, kúlli ómirdi ózgertip, bizdi qýyp, qurtpaq bolyp júr, sóıtip osynyń bári de adamdy zeńgitetin áldebir kór soqyr ádildiktiń saltanat qurýy úshin jasalmaqshy bolyp otyr!»

— «Áńgúdik balalar, — dedi dáriger, — jarym-bala, jarym aıýandar!»

— «Aıýan ekeni — yp-ras! Biraq bala derlik ne sıyqtary bar?»

— «Álgi, jalpy teńdik jaıyndaǵy armandary...»

— «Ózińiz-aq oılap qarańyzshy, — buqasha súze qaraǵan jańaǵy jigitke jáne álgi qýshıǵan bet-álpeti qustan aýmaǵan áne bireýge myna men teń bolyppyn ba, sol syqyldy qany buzyq mundarlarǵa osy kele jatqan siz, men, mynaý úsheýimiz teń bolyppyz ba! Ózderi syqyldy aıýandardy sabatý úshin shaqyryp alatyn mundarlarǵa...

— Adýyndaǵan áıeldiń aıtpaǵan sózi qalǵan joq edi, tyńdaı otyryp: «Solaı, hanym!» — dep qoıdym men ishimnen. Áıeldiń ózin buryn talaı kórgen edim, áıeldi soldattan artyq arman etetin pendeniń joq ekenin, árıne, óziń de bilesiń. Álbette, bul áıeldi kóz aldyma júregi aıaýly, aqyldy, meıirimdi jan retinde elestetip, sonymen birge aqsúıekter ózime alabóten bir aqyldy adamdar bop kórinetin de edi.

— Joldasymnan: «Jańaǵy tilge túsinemisiń?» — dep surap edim, biraq ol túsinbeıdi eken. Solaı bolǵan soń, oǵan aqsary shashty áıeldiń sózin aıtyp berip edim, bir kózin tańyp tastaǵan jigitim jalǵyz kózi jaltyldap, bólme ishinde bulan-talan boldy da qaldy.

— «Osylaı eken ǵoı! — dedi ol burqyrap. — Osylaı eken ǵoı! Paıdalana otyryp, ózi meni adam ornyna sanamaıdy eken ǵoı! Soǵan bola namysymdy qorlaǵanǵa kónip otyrsam, oǵan ol pishtý de demeıdi eken ǵoı! Sonyń múkámmalynyń amandyǵyna bola shybyn janymdy shúberekke túıip júrsem...»

— Jigittiń ózi aqymaq emes edi, sóıtip ózi muny qatty qorlyq kórip, men de namystandym. Sodan kelesi kúni-aq ekeýmiz sol áıeldi jurt aldynda shimirkenbesten sóz qyla bastadyq. Lýota tek mińkildep:

— «Baıqańdar, balaqaılarym! Soldat ekendikterińdi ári tártiptiń bar ekendigin umytyp ketip júrmeńder!» — dep aqylyn ǵana aıtyp qoıdy.

— Joq, ony biz umytqan joqpyz. Biraq jurttyń talaıy-aq, tipti túp-túgel derlikteı, shynyn aıtqanda, tas kereń, kór soqyr bola qaldy da, jańaǵy sharýa jigitter bizdiń kereńdigimiz ben soqyrlyǵymyzdy jymyn bildirmeı paıdalana qoıdy. Sóıtip, olar utyp shyqty. Ózderi bizdi qatty syılady; aqsary shashty áıeldiń olardan kóp nárseni úırenýine bolatyn edi, máselen, adal adamdy qalaı baǵalaýdyń kerek ekendigin olar onyń kókeıine ádemilep turyp quıatyn edi. Sóıtip, qan tókpek bop barǵan jerimizden attanarda talaıymyz-aq gúl aldy. Derevnányń kóshelerin boılap ketip bara jatqan kezimizde jurt bizge tas pen cherepısanyń ornyna endi gúl jaýdyrdy, dostym! Menińshe, muny biz eńbek sińirip aldyq-aý dep oılaımyn. Jaqsy syılap attandyrsa, jaman kózben qarsy alǵandy umytyp ta ketedi ekensiń!

Ol kúlip jiberip, sodan soń:

— Osyny seniń óleńge aınaldyrýyń kerek, Vınchenso... — dep edi.

Syrshy oılana ezý tartyp qoıyp:

— Ia, munyń ózi dastanǵa óte laıyq nárse eken. Ózin tipti jazyp ta tastarmyn dep oılaımyn. Jasy jıyrma besten asqan adam syrshyl óleńnen sýysa da beredi ǵoı. — dedi.

Qolyndaǵy ýqalanǵan gúlin laqtyryp jiberip ol basqa bireýin úzip aldy da, jan-jaǵyna qarap qoıyp:

— Ana kókireginen aýysyp, jar kókiregimen qaýyshqan adam basqa bir baqyt izdep, ilgeri qaraı sherý tartýǵa tıis... — dedi aqyryn ǵana.

Stakandaǵy sharabyn shaıqap qoıyp, usta úndemeı qaldy. Teńiz syzyla shýyldap, sonaý tómende, júzim egisiniń ar jaǵynda gúlderdiń ańqyǵan ıisi aptaǵan aýada qalqyp turǵan edi.

— Myna kún bizdi tym erinshek, tym uıań ǵyp barady, — dedi usta mińgirlep.

— Syrshyl óleń shyǵarý qazirde qolymnan kelmeıtin bolyp, ózime kóńilim qatty qalyp júr, — dep qoıdy Vınchenso aqyryn ǵana, qıylǵan qastaryn túıińkireı túsip.

— Sen óziń birdeme shyǵaryp pa eń?

Syrshy bógelińkirep baryp:

— Ia, keshe «Komo» qonaq úıiniń shatyrynda turyp shyǵaryp edim, — dedi.

Sóıtip ol óleńin oıly pishinmen, kúbirlep, ándete otyryp oqı jóneldi:

Japan-túz, jaǵalaýda jaltyr tasqa,

Kúzgi kún qosh aıtysty qushaq jaıyp.

Tarpyǵan tasty tolqyn tópep basqa,

Jóneldi kók teńizge kúndi shaıyp.

Sary altyn japyraqtar jel úıirgen

Aq kóbik arasynan qyltyl qaǵyp,

Ajarsyz aspan múlgip bir búıirden,

Jatsa da aıdyn teńiz býyrqanyp,

Jalǵyz-aq kúlimdeıdi kún nurlanyp.

Ekeýi uzaq ýaqyt úndemeı otyryp qaldy; syrshy basyn ıip, jerge qarap, alyp deneli, alpamsadaı usta jymıyp qoıdy da, aqyr aıaǵynda:

— Kúlli nárseni tildiń maıyn tamyza áńgime etýge bolady, biraq sonyń bárinen de aıaýly adam týraly sóz qozǵap, aıaýly adamdardy jyr etken artyq! — dedi.

---