InfoHub Logo

Aýyz ádebıettiń erteden kele jatqan bir salasy — ańyzdar men ertegiler — bir ulttyń dúnıetanymy, oı-órisi, dini men dili, tarıhy men etnografıasy, salt-dástúri jáne mádenıetiniń aınasy. Sondyqtan halyq ony sonaý yqylym zamannan rýhanı qazyna retinde saqtap, urpaqtan-urpaqqa mura etip, búgingi bizdiń dáýirimizge jetkizdi.

Ańyz-ertegilerdiń basty keıipkerleriniń bárine tán ortaq qasıet: ójettilik, erlik, adaldyq, ádildik, dos úshin otqa túsýge ázirlik, qıyndyqqa tózgishtik, ýádege beriktik, otanǵa degen sheksiz súıispenshilikj áne jeńimpazdyq. Ondaǵy unamdy keıipker árqashan barlyq kedergilerdi jeńip, maqsattaryna jetedi.

Ańyz-ertegiler halyqtyń ertedegi turmys-tirshiligin, tarıhyn, qoǵamdyq ómirin sýretteıdi. Sondyqtan da ańyz-ertegiler óziniń damý prosesinde kóptegen ózgeristerge ushyrady, árbir tarıhı kezeń erekshelikterin, qoǵamdyq oı-sana men kózqarastardy óz boıyna jıdy.

Ol jeke adamdardyń úlgi-ónege isterin sýrettep qana qoımaı, qaıta ol jeke obrazdar arqyly búkil halyqtyń tapqyrlyǵyn, erlik isin, sarqylmas kúsh-qýatyn kórsetedi.

Usynylyp otyrǵan oqý quralynda qytaı halqynyń dúnıetanymy, qorshaǵan ortaǵa baılanysty túsinikteri jáne ony ózderine baǵyndyrý úshin jasaǵan kúresinen týǵan tarıhı áńgimeler, belgili kezeń shyndyǵymen baıandalady.

Ejelgi qytaı halqy ózindik materıaldyq jáne rýhanı mádenıet qurdy. (b.z.b. İİ myńjyldyq) qytaılarǵa tabıǵatqa tabyný tán boldy. Olar taý, jer, ózen, kún, aı, jańbyr, jel rýhtaryna tabyndy. Bulardyń barlyǵy olardyń mıf pen ańyz-ertegilerinde kórinis beredi.

Keıin kele olar ártúrli rýhtardyń ornyna patsha bıligine bas ıe bastaıdy. Patsha — Aspan uly, ıaǵnı Qudaıdyń jerdegi ókili bolyp sanaldy. Qytaıda ata-babalarǵa tabyný da basym boldy. Ejelgi qytaı halqynyń rýhanı ómirinde áleýmettik etıka men ákimshilik bılik basty ról atqardy. Qytaılar ómir men ólim problemalary týraly oılaǵan joq, o dúnıedegi ómirde qaıǵy-qasiretten qutylýdy emes, shynaıy ómirde tirshilik etýdi oılady. Din emes, salttyq etıka dástúrli qytaı mádenıetiniń beınesin qalyptastyrdy.

Myńdaǵan jyldar ótse de, qytaı danalyǵy qunyn joımaǵan dinı-mıfologıalyq júıeni jasaýshy Konfýsıı eńbeginde kórsetilgen (Kýń Fý Szy, b.z.b. 551-479 j.). «Bıleýshi — bıleýshi, bodan bodan bolyp qalady, áke-áke, ul ul bolyp qaldy». Konfýsıı negizgi raqymshyldyq dep adaldyq, ózgeni tyńdaý, ata-ana men úlkendi qurmetteýdi aıtty. Konfýsıı ilimi boıynsha, ata-babaǵa tabyný, ejelgi dástúrlerdi, joralardy saqtaý (qytaı rásimi) — bul ıdeal qoǵamdy qalyptastyrýdyń negizi. Osy qoǵamdy qurý úshin árbir adam ózine talap qoıyp, barlyq erejeler men kanondardy saqtaý kerek. Sonymen, qytaılar úshin ómir súrýdiń negizgi prınsıpteri retinde konfýsıılik din emes, moraldyq-saıası doktrına boldy. Ol qytaı mádenıetin beınelep, qytaı turmys-saltynyń negizi bolyp, sonymen qatar ákimshilik júıe, áleýmettik jáne ekonomıkalyq prosesterdi retteý fýnksıasyn atqarady. Bunyń barlyǵy qytaı ańyzdary men ertegilerinde jıi kezdesedi.

Daosızmdi jasaýshy Lao Szy («Qart dana», ańyz boıynsha, ol 200 jyl ómir súrgen) bolyp sanalady. Onyń pikirinshe, ómirdiń barlyǵy — ábigershilik. Adam Jerdiń izimen júredi, Jer Aspannyń, Aspan Daonyń (jol), al Dao tabıǵatyń izimen júredi. Dao iliminde adam zattardyń tabıǵı tártibin ózgerte almaıdy dedi, sondyqtan Daosızmdi jaqtaýshylar belsendi áreketten bas tartýdy nasıhattap, «áreketsizdik» teorıasyn usynady. Olar álem adam sıaqty toqtaýsyz ózgerister prosesinen turady dep qarady. Basty shart — joldy buzbaý, álemdik yrǵaqpen qarama-qaıshylyqqa kelme dedi. Qytaıdyń barlyq dinı júıeleriniń ortaqtyǵy: úlkender men ata-babalardy qurmetteý, otbasyny tyńdaý, «áreketsizdik» ıdeıasy, shyndyqqa syrttan qaraý. Adamnyń tulǵa retinde ózindik qundylyǵy bolǵan joq, «tulǵa — memleket pen ujym aldynda eshteńede emes» degen prınsıp boıynsha ómir súrdi. Osy dúnıelerdi biz ańyz-ertegilerden anyq kóre alamyz.

Ejelgi qytaıdyń rýhanı ómiri týraly qazirgi túsinikter kóne jazba kózderge negizdelgen. B.z.b. XV ǵasyrda qytaıda eki myńnan asa ıeroglıften turatyn ıeroglıftik jazýdyń damyǵan júıesi boldy, b.z. İİİ ǵasyrynda olar on segiz myńǵa jetti. B.z.b. İ myńjyldyqtyń basyna jatatyn «Jyrnama kitaby» men «Chý tápsirleri» ejelgi ádebıettiń eskertkishteri bolyp sanalady. Osy eki kitapta bizge jetken kóptegen ańyz-ertegilerdiń bastaýy osynda jatyr. Qytaılar uzaq ýaqyt jibekke tabıǵı boıaýlarmen jazdy, bizdiń zamanymyzda myltyq qara dárisi men qaǵazdy, kompas pen baspa isin oılap tapty. Qoldanbaly óner de damydy: qola aınalardy jasaý, nefrıt pen súıekke oıý salý, keramıka óneri paıda boldy.

Qytaıdyń sáýlet óneri qyzyqty da erekshe. El birtutas ortalyqtandyrylǵan memleket bolyp tolyǵymen birikken kezde (b.z.b. 221-207 j.) Uly qytaı qorǵanyn turǵyzýmen este qaldy, biraq qytaı qorǵayn bizdiń zamanymyzǵa deıin jartylaı saqtalyp qaldy. Sáýlet ónerindegi tabystarǵa qol jetkizýine birden-bir sebep matematıkanyń damýy boldy. B.z.b. V ǵasyrda qytaılar tikburyshty úshburyshtyń qasıetterin bildi. Olar ǵylymǵa birinshi bop teris sandar uǵymyn engizdi, b.z.b. İİİ ǵasyrda magnıtti aspapty, kompostyń alǵashqy túrin, sý dıirmenin oılap tapty, astronomıa damydy. Olar jyldy 12 aıǵa, aıdy 4 aptaǵa bóldi. B.z.b. V ǵ. 800 shyraqqa juldyznama jasaldy, olar aspan kúmbezin 28 shoqjuldyzǵa bóldi. B.z.b. 28 jyly adamzat tarıhynda qytaılar birinshi bop Kún betindegi daqtardy sýrettep berdi, astronom Chjan Hen álemdegi alǵashqy aınalatyn juldyz globýsyn jasady. Medısına edáýir tabysqa jetti. B.z.b. İİ myńjyldyqta qytaılarǵa kóptegen mýzykalyq aspaptar belgili boldy: baraban, dabyl, sybyzǵy, metaldy qońyraýlar, ishekti aspaptar, shertpeli aspaptar, úrmeli aspaptar, bambýkten jasalǵan aspaptar, balshyqtan jasalǵan aspaptar jáne basqalar. B.z.b. I myńjyldyqta arnaıy saraı mańynda mýzykalyq qyzmet quryldy, mádenıettiń barlyq salalary memleket ıeliginde boldy. Demek, qytaı mádenıeti qytaılardyń dúnıetanymynda bolǵandyqtan myńdaǵan ańyz-ertegiler búginge osy mádenıettiń negizinde saqtalyp otyr.

Qytaı ádebıetinde山海经, 淮南子, 楚辞, 列子, 吕氏, 春秋, 庄子 qatarly kóptegen kitaptar bizdiń zamanymyzǵa tolyǵymen jetip, ańyz-ertigiler negizinde jazylǵan. Kóptegen ańyz-ertegiler jazý paıda bolmaǵan zamanda jurt arasynda aýyzsha taraǵandyqtan bizge tolyq nusqalary jetken joq, tipti, jazý paıda bolǵannan keıin jazylǵan ańyz-ertegilerdiń tolyq nusqasy órtelgen, sol sebepti ańyzdar men ertegilerdi zertteý jumysy óte ózekti másele bolyp tabylady.

Ańyzdar men ertegilerdi mazmunyna negizdele otyryp toǵyz túrge bólýge bolady:

1. Álemniń jaratylysy týraly ańyz-ertegiler;

2. Kún, aı, juldyzdar týraly ańyz-ertegiler;

3. Qorshaǵan ortaǵa, uly kúshke tabyný týraly ańyzdar (mysalǵa aıtsaq, jel qudaıy, jańbyr qudaıy, naızaǵaı qudaıy, qurǵaqshylyq qudaıy, ot qudaıy qatarly qudaılarǵa tabyný);

4. Sel apatyna baılanysty týyndaǵan ańyz-ertegiler;

5.女娲 týraly mıfter;

6.伏羲 týraly mıfter;

7. Batyrlar men patshalar týraly ańyz-ertegiler.

Munda batyrlardyń adam aıtsa nanǵysyz, kózsiz erlik isteri baıandalady. Batyrlardyń qudiretti kúshpen bir ǵajaıyp baılanysta ekendigi jáne batyrlardy sol kúsh qoldap, qýattap otyratyndyǵy týraly aıtylady. Sol arqyly batyrdyń jurtyna pana, halqyna súıeý, eline qorǵan bolǵan erlik ister jasalady. Bundaı ańyz-ertegiler tyńdaǵan jandy tamsandyryp, aýzynyń sýyn aǵyza tyńdatatyndaı erekshe baýraıtyn kúshke ıe bolady.

8. 羿 týraly ańyz-ertegiler (alǵashqy Chın patshalyǵy kezindegi 《左传》,《天问》,《仁羿》sıaqty kitaptarda kóptep kezdesedi);

9. 嫦娥 týraly ańyz-ertegiler.

Ańyz keıipkeri jáne tarıhı oqıǵalar:

Ómirde bolǵan jurt arasynda erekshe daryn-qabiletimen kózge túsken jáne uly kúshtiń qoldaýynda júretin tańǵajaıyp ańyz keıipkerlerdi aıtýǵa bolady. Endi biri jasaǵan dáýiri, erlik isteri jazba tarıhta saqtalsa da, halyq arasynda birneshe nusqada taraıtyn ańyzǵa aınalǵan aıtýly tulǵalardyń jurty ushyn jasaǵan erlikteri men jaýyzdyqtary qatar órbıtin tarıhı keıipkerlerdi ataýǵa bolady.

Ańyzdardyń ereksheligi:

1. Qıal-ǵajaıyp túsi basym, mazmuny san alýan túrli, adamdy ózine baýraý qýaty kúshti, romantıkalyq stılge ıe, bas keıipkerleri halyqshyl, jurtyna adal adam bolady;

2. Qytaı klasıkalyq ańyzdary tulǵalardyń qorshaǵan ortany baǵyndyrý jáne onyń syryn ashý erlikteri negizinde jazylǵan.

3. Ańyz-áńgimelerdiń jurtqa tez taraıtyndyǵy jáne sol dáýirdiń ıdeologıasyna aınalatyndyǵy, sonymen qatar onyń jergilikti, ulttyq tús alatyndyǵy;

4. Ańyzdardyń baı mazmundylyǵy jáne ádebı tús alatyndyǵy;

5. Ańyzdardyń sol ult, sol halyqtyń mádenıetiniń kórsetkishi bolatyndyǵy. Onda sol ulttyń dúnıetanymy, mádenıeti, sat-dástúri, dini, dili t.b. da erekshelikterin aıqyn ańǵarýǵa bolady.

Biz halyq arasyna taraǵan ańyz ertegilerdi erekshelikterine qaraı úlken 5 túrge bólemiz:

1. Qıal-ǵajaıyp ertegiler men balalar ertegisi. Bul ertegiler adam qıalynan, arman-tileginen týǵan, sondyqtan da romantıkalyq túsi basym bolyp keledi. Ondaǵy bas keıipker qarapaıym halyq ortasynan shyqqan adam bolady. Onda aqyl-oıǵa kelmeıtin isterdi júzege asyrý týraly baıandalady. Mundaǵy keıipker obrazy, istiń barysy, jazý tili ár jerde ártúrli bolyp keledi.《毛衣女》, 《叶限》,《吴堪》sıaqty ertegi-ańyzdar — erte zamannyń eń ataqty týyndylary;

2. Haıýanattar jaıly ańyz-ertegiler. Olardyń bas keıipkeri adam sıaqty sóıleıdi jáne adamǵa kómektesedi ne adamǵa qarsy bolady;

3. Turmystyq ertegiler. Munda jaqsylyq pen jamandyqtyń bir-birimen qaqtyǵysy sýrettelip, aqyr aıaǵynda jaqsylyq jeńedi. Bas keıipker qarapaıym, aqkóńil adam bolady;

4. Mysal ertegiler. Bul halyq arasynda keńinen taraǵan ertegiler. Alǵashqy Chın patyshalyǵy zamanynda《揠苗助长》,《守株待兔》,《刻舟求剑》 sıaqty ańyzdar bas keıipkerdi kelemejdeý arqyly oqyrmandy tereń oıǵa salady;

5. Kúldirgi ańyz-ertegiler. Olar qysqa qurylymdy, alaıda aıtar oıy tereńde jatady. Jalpy, qytaı ańyz-ertegileri — jurt arasynda keńinen taraǵan tarıhı ańyzdar, tarıhı oqıǵa men tarıhı tulǵalarǵa ıe, áıgili adamdardy arqaý ete qurylǵan ańyz-ertegiler qytaı ádebıetinde kóptep kezdesedi.

Ertegilerdiń barlyǵy «Erte, erte, ertede», «Baıaǵy ótken zamanda», «Sonaý bir atam zamanda» dep bastalady. Osynyń ózinde úlken mán jatyr. Ertegi naqty ýaqyt bildirmeıdi. Sebebi: ómirdiń qashan bastalǵany, odan beri qansha ýaqyt ótkeni belgisiz. Sondyqtan ertegide baıan etilgen ýaqyt sozylmaly, erteginiń mańyzy buryn da boldy, qazirde bar jáne bolashaqta da bolady. Osydan erteginiń ýaqytqa baǵynbaıtynyn bile alamyz.

Biz ertegige «oıdan shyǵarylǵan, qıal-ǵajaıyp oqıǵalarǵa toly aýyz ádebıet týyndysy» dep anyqtama berip júrmiz.

Ertegi — kezdeısoq oıdan shyǵarylǵan arzan dúnıe emes, kerisinshe, qurylymy jaǵynan alǵanda halyq aýyz ádebıetiniń eń qarapaıym, al rýhanı qundylyǵy jaǵynan baǵa jetpes asa qymbat kórkem týyndysy bolyp tabylady. Erteginiń tárbıelik máni zor. Ertegide kózimiz kóre almaıtyn, qulaǵymyz estı almaıtyn, tek aqylmen ajyratylyp, júrekpen túısine alatyn, materıaldyq álemmen birge shegi joq rýhanı álem bolmysynyń birtutas túsinikti kórinisi baıan etiledi. Negizinde ertegilerdi, paıda bolý kezeńi men mán-mańyzyna qaraı eki túrge toptastyrý qajet sekildi.

Ertegiler jelisi de osyndaı aıqyn maqsatqa negizdelgen: bastalýy men damý barysy. Onda adamnyń aldynda kezdesetin kedergiler men tosqaýyldar baıandalady, olardan ótkende adam rýhanı ósip, aıaǵynda muratyna jetetindigi týraly aıtylady. «Aspan men Jer» arasyndaǵy tirektiń bar syr-sıpatyn túsinip boldyq deýge áli erte. Tirshiliktiń túp bastaýy qaıda? Ol qalaı shalqar arnaǵa aınaldy? Bastaýy bar qubylystyń aqyry da bolar ma? Endeshe, munshama júıeli dúnıege osynsha syndarly sıpat darytyp otyrǵan kúsh qandaı? Barlyǵyna tyńǵylyqty jaýap taýyp bolǵan joqpyz. Alaıda, sol bastaý Jarasym men Zańdylyqty jer ústi saqshylary joq, tipti, bolmaǵan dep oılaý aqylǵa syımas aqymaqtyq bolar edi. Almatydaǵy óz atymen atalatyn dańǵyldyń boıynda jatqan Raıymbek babamyzdyń jońǵarlarmen soǵysta İle ózeniniń sýyn naıza salyp qaq bólip, áskerin aman saqtap qalýy men sýsyz jerden naıza shanshyp sý shyǵarýy. Bul muǵjızany osydan úsh myń jyl buryn Musa paıǵambar jasaǵan edi. Ol Quranda aıtylǵan. Al endi osy muǵjızany japonnyń eki ǵalymy (Tokıo ýnıversıtetiniń ǵalymdary M.Ivasakamen S.Ýeno) zerthanalyq jaǵdaıda jasap, ony «Moıseı effekti» dep atady. Kóldeneń turǵan shyny tútikshe ishine jartylaı sý quıyp, dál ortasynan qıyp ótetin magnıt órisiniń qýatyn jerdiń magnıt órisinen 500 myń ese arttyrǵanda sý tútiksheniń eki jaǵyna qaraı yǵysqan, ıaǵnı Musa paıǵambar men Raıymbek babamyz jasaǵan muǵjızanyń haq ekendigi ǵylymı túrde dáleldendi. Sondyqtan ańyz-ertegilergilerdi tolyǵymen qıal dep sanaı almaımyz.

---