InfoHub Logo

Saǵat onǵa qaraǵan qyrkúıektiń beıýaq keshinde zemstvolyq dáriger Kırılovtyń alty jasar jalǵyz uly Andreı juqpaly tamaq dertinen qaıtys boldy. Dárigerdiń áıeli jańa ǵana kóz jumǵan sábıdiń tósegi aldynda tize búgip, dármeni quryp, talyqsı bergen kezde aýyz úıden qońyraý shyr ete tústi. Qaýipti aýrýdan qorqyp, barlyq jalshy bitken tańerteń - aq úıden alastaldy. Kırılov beshpetsiz, jeletkesi jelbegeı, karbolka kúıdirgen qoly men ter sorǵalaǵan betin súrtpesten esikti ózi baryp ashty. Aýyz úı tastaı qarańǵy edi, úıge kirgen kisiniń tek orta boıly, aq bókebaıly, bop-boz, jalpaq betti jan ekenin ǵana baıqaısyń, shúberekteı bozarǵan adamnyń ishke engeni sol, aýyz úı jap-jaryq bop ketkendeı...

— Dáriger úıde me eken?.. — dedi kirgen kisi aptyǵa sóılep.

— Úıdemin! — dedi Kırılov, — nendeı sharýańyz bar edi?

— A, bul siz be? Óte qýanyshtymyn! - dedi kirgen adam qýanyp, qarańǵyda sıpalanyp, dárigerdiń qolyn alyp, qatty qysty. — Tipti... óte qýanyshtymyn! Biz burynnan tanyspyz ǵoı!.. Men — Abogınmin... Jazdygúni Gnýchevtikinde ózińizben birge bolyp, bir jasap qalyp em. Sizdi úıden tapqanym qandaı jaqsy boldy... Qudaı úshin, qazir menimen birge júrseńiz deımin... Áıelim qatty syrqattanyp qaldy... Kóligim de daıyn...

Úıge kirgen kisiniń daýysynan da, júris-turysynan da ábden abyrjyǵandyq baıqalady. Tap bir órtten, álde qutyrǵan ıtten shoshynǵan ba deısiń, entigip áreń demalyp, daýsy dirildep, sózinde pátýa joq, bala qusap byldyrlap ketti. Esi shyǵyp, úreıi ushqan adam sekildi, bul da sóziniń aıaǵyn jutyp, buzyp-jaryp sóıleıdi, kelgen sharýasyna qatysy joq qaıdaǵyny aıtyp sandyraqtap tur.

— Sizdi úıden taba almaımyn ba dep qorqyp em, - dedi ol sózin jalǵastyryp. - Sizge jetkenshe jol boıy janymdy qoıarǵa jer tappaı qınaldym... Kıinińizshi, júrińizshi, qudaı úshin! ...Bul ózi bylaı boldy. Ózińiz biletin álgi Aleksandr Semenovıch Papchınskıı kele qalǵany... Biraz áńgimelestik... Sonan soń shaı ishýge otyrdyq; kenet áıelim shyńǵyryp, júrek tusyn ustaǵan kúıinde oryndyqtyń arqalyǵyna súıenip talyp tústi. Tez ekeýlep kereýetke aparyp jatqyzdyq ta... esim qalmaı músátir spırtin samaıyna jaǵyp, sý búriktim... sonda da sulq jatyr... Qaıdam, qantamyry keńeıip ketti me dep qorqam!.. Júrińizshi... Ákesi de sol aýrýdan, anevrızmnen qaıtys bolǵan edi...

Kırılov orys sózin uqpaıtyn adamdaı ún-túnsiz tyńdap tura berdi.

Abogın taǵy da Papchınskıı týraly, óz áıeliniń háli jaıly aıtyp, qarańǵyda dárigerdiń qolyn izdep sıpalandy, dáriger basyn shaıqap, ár sózin sozalaqtatyp súlesoq jaýap qatty.

— Keshirińiz, men bara almaımyn... jańa ázirde ǵana... ulym qaza boldy...

— Ne deısiz, shyn ba? — dedi Abogın jóndi úni shyqpaı, keıin shegine túsip. — Qudaıym-aı, jamanattyń dál ústine kep qappyn ǵoı! Bul ne degen baqytsyz kún edi... Adam túsinip bolmaıdy. Qarashy, dál osy sátke tap bolǵanymdy... ádeıi bireý aıdap kelgendeı!

Abogın esiktiń tutqasyn ustaǵan kúıi melshıip, basyn shaıqaı berdi. Shamasy, "ketsem be eken, álde júrińiz dep jalyna bersem be eken" dep, ne isterin bilmeı dal bop tur.

— Tyńdańyzshy, - dedi ol aptyǵa sóılep, Kırılovtyń jeńinen tartyp — Jaǵdaıyńyzdy ábden túsinip turmyn. Uıat-aq boldy, dál osyndaı sátte sizdi ábigerge salǵanymdy qudaıdyń ózi keshirer, biraq oǵan ne shara?.. Ózińiz oılańyzshy, sizden basqa kimge baram? Bul mańda sizden ózge dáriger de joq qoı. Júrińizshi, qudaı úshin! Qaraqan basymdy oılap turǵam joq... Aýyrǵan men emespin!

Úıdi únsizdik jaılady. Kırılov teris qarap burylyp, biraz turdy da, aýyz úıden keń bólmege qaraı kirip ketti. Jyldam basyp. qalaı bolsa solaı júrgen júris-turysyna qarap, zaldaǵy sóngen shamnyń túkti qalpaǵyn túzep, ústel ústinde jatqan qalyń kitapqa úńilgen turpatyn kórip, dál osy sátte onyń oıynda eshqandaı úmit te, nıet te joq ekenin ańǵarar eń, tipti ol qarsy aldynda qalqıyp turǵan bóten adamdy da elegen joq.

Keń bólmeniń alakóleńkeligimen jym - jyrttyǵy ony odan beter eliktirip jiberdi. Bul keń bólmeden ótip, óz kabınetine kire bere aıaǵyn shálkes basyp, esiktiń bosaǵalaryn sıpalady, dál osy ýaqytta onyń tula boıynda bir túsiniksiz sezim paıda boldy. Tap bóten bireýdiń úıine kirip kelgendeı qýystanyp nemese ómirinde túńǵysh ret ólerdeı mas bolǵan adamdaı eseńgirep meńzeń bop turdy.

Kabınettiń bir qabyrǵasyn alyp kitaptar jınalǵan sórege jaryq jolaǵy mol túsip tur. Bul sáýle karbolka men efırdiń tunshyqtyrar sasyq ıisine aralasyp, kabınetten jatyn bólmege kiretin esiktiń sańylaýynan bolar-bolmas jyltyldaıdy. Dáriger ústel janyndaǵy jumsaq oryndyqqa sylq etip otyra ketti, bir sát manaýrap jaryqqa shomylǵan kitaptaryn sholyp ótti, qaıta turyp, jatyn bólmege kirdi.

Munda da sap-salqyn tynyshtyq jaılaǵan. Úıdegi usaq-túıek zattarǵa deıin dál álgindegi jan qınalysy men aýrýmen arpalystyń kýásindeı tunjyrap, endi tynys alǵandaı. Oryndyq ústindegi syǵylysqan shyny saýyttar men qoraptar, kishkene qutylar arasynda áreń kóringen maısham men tartpaly sóre ústindegi úlken sham búkil bólmeni jaryqqa bólep tur. Dál tereze aldyndaǵy tósekte jantásilim qylǵan balanyń bet-álpeti áldenege tańyrqaǵandaı, kózderi badyraıyp jatyr. Biraq qozǵalmaıdy, sóıtse de badyraıǵan kózder birte-birte shúńireıip shyqshytyna kirip barady. Ulynyń tósine qolyn qoıyp, tósek-orynǵa betin basyp, kereýet aldynda tizerlegen kúıde sheshesi otyr. Ol da qybyrsyz, áıtkenmen jaýyryny búlkildep, býyn - býyndary dirildep, jany bary baıqalady.

Sheshesi dármensiz talyqsyp qulap, endi sol jerden demeý tapqandaı, "jańa ǵana jan bergen balanyń tynyshtyǵyn buzyp almaıyn" degendeı ún shyǵarmaı, búgilgen kúıde qozǵalmaıdy.

Edende jatqan kórpeler, shúberekter, shylapshyndaǵy tunǵan sý, ár jerde shashylǵan qasyqtar, ý tas ezilgen sýy bar shyny, kisini tunshyqtyrar sasyq aýanyń bári de tylsym taýyp tyna qalǵandaı.

Dáriger áıeliniń qasyna kelip, qolyn shalbarynyń qaltasyna salyp, basyn bir jaǵyna qısaıtyp, ulyna qadala qarap qalypty. Júzinde beıqamdyq bar, tek saqalynyń ushyna ilingen móldir shyqqa qaraǵanda jańa ǵana jylaǵany baıqalady.

Ólim jaıly sóz bolǵanda kisiniń júregin ushyratyn úreı bul jatyn bólmeden sezilmeıdi. Tap qazirgi tyna qalǵan tynyshtyq pen ana baıǵustyń búk túsýi, dáriger júzindegi súlesoqtyq júrekti qozǵap, kóńildi jasytady. Bularda adam qaıǵysynyń qolǵa ustap, kózge kórinbeıtin ǵajaıyp nyshany bar sekildi. Ony túsinip, sýrettep jatýǵa til jetpeıdi. Tek ol ǵajaıypty mýzyka qudireti ǵana júrekke jetkize alatyn shyǵar. Sol nyshan jabyrqaý tynyshtyqtan da baıqalady. Kırılov pen onyń áıeli bul aýyr qaıǵydan basqa da jan júrekterin ezetin sumdyqty sezingendeı sazarǵan kúıi, jylaǵan da joq; myna ólgen balamen birge olardyń sonaý bir jastyq shaqtary ótip ketkendeı, endi qaıtyp náresteli bolý úmitinen máńgi qoshtasqandaı! Dárigerdiń ózi qyryq tórt jasta, saqal - shashy aǵaryp shal bop qalǵanǵa uqsaıdy, qatyp-semgen dimkás áıeli otyz beste. Andreı bolsa jalǵyzy ǵana emes, sońǵy kórgen sábıi edi.

Dáriger búk túsip bas kótermeı jatqan áıelińdeı emes, júregin jegen qaıǵyǵa shydaı almaı, ári-beri teńselip júrdi. Álden soń áıeliniń janyna baryp biraz turdy da, jatyn bólmeden qaıta shyǵyp, jartysyn túgel dıvan alyp turǵan kishkene bólmege kirip, odan as úıge ótti. Pesh janyndaǵy aspaz áıeldiń tósegin mańaılap, sıpalaqtap biraz júrdi de alasa esikten eńkeıip ótip, aýyz úıge shyqty. Osy jerde ol aq bókebaı men álgi bop-boz jalpaq betti taǵy da kórip qaldy.

— Túý, áıteýir! — dedi Abogın kúrsinip, esiktiń tutqasyn ustaı berip, — júrińizshi, ótinemin!

Dáriger selk ete túsip, oǵan jalt qarady da, endi birdeńe esine sap ete túskendeı:

— Túsinesiz be ózińiz, maǵan barýǵa bolmaıdy dep qansha aıtamyn sizge? — dedi ol esin jıyp — Qyzyq eken!

— Dáriger-aý, men balshyqtan soǵylǵan beıne emespin ǵoı, jaǵdaıyńyzdy jaqsy túsinip turmyn... qaıǵyńyzǵa ortaqpyn! - dedi Abogın jalynyshty únmen moınyndaǵy bókebaıyn sıpalap - ózim úshin ótinsem bir sári... áıelim hál ústinde jatyr ǵoı. Eger siz onyń oıbaıyn estip, qan - sólsiz júzin kórseńiz ǵoı, sonda ǵana meniń myna qadalǵan jerden qan alǵan qylyǵymdy keshirer edińiz! Qudaıym - aý, men sizdi kıinip kelýge ketken eken dep oılap em! Dáriger, erte kúndi kesh qylmaıyq! Júreıikshi, ótinemin sizden!

— Men bara almaımyn! — dep nyq aıtqan Kırılov zalǵa qaraı bettedi.

Abogın sońynan júgirip, jeńinen ustaı aldy.

— Siz qaıǵyly adamsyz, ony túsinemin, biraq men sizdi tisimdi emdep, ne bolmasa ólimdi anyqtap berińiz dep emes, ajalǵa arasha bolyńyz dep shaqyryp turmyn ǵoı! — dedi ol músápirshe jalbarynyp - ómir degen adam qaıǵysynyń qandaıynan bolsa da qymbat qoı! Bir erlik jasap, azamattyq isteńizshi! Adamǵa degen jaqsylyǵyńyz bolsyn!

— Adamǵa degen jaqsylyq! Ekiushty nárse, — dedi qalshyldap Kırılov. — Adamdy ardaqtap, syılaı bilseńiz, onda maǵan maza berińiz. Qudaıym - aý, ózińiz qyzyq ekensiz? Men bolsam aıaǵymdy ázer basyp qulaǵaly turmyn, al siz adamdy syılaý kerek dep qorqytasyz! Meniń dál qazir túkke shamam joq... Qaıtseńiz de bara almaımyn, áıelimdi jalǵyz qalaı tastap ketemin? Jo-joq, bolmaıdy... - Kırılov eki qolyn sermep keıin shegine berdi. - Jo-joq, jalynbańyz! - dedi ol taǵy da shoshynǵandaı - Keshirińiz meni... Zańnyń on úshinshi tomyna sáıkes barýǵa mindettimin, tipti kónbegen jaǵdaıda siz meni jaǵamnan súırep aparýǵa qaqyńyz bar... Erik ózińizde, meıli súıreńiz, biraq... men qatty sharshap turmyn... Kerek deseńiz til qatýǵa dármenim joq... Keshirińiz...

— Dáriger, siz búıtip bekerge shala búlinbeńiz! Menimen durystap sóılesińiz! - dep Abogın taǵy da onyń jeńine jarmasty. - Quryp ketsin, on úshinshi tomyńyz! Sizdi kúshtep aparýǵa qaqym joq. Barǵyńyz kelse - júrińiz, barmaısyz ba - erik ózińizde, biraq aryńyz bilsin. Jas áıeldiń háli anaý! Ózińiz aıtyp tursyz, jańa ǵana ulyńyzdan aıyrylypsyz, sonda meniń qyl ústindegi hálimdi siz túsinbegende kim túsinedi?

Abogınniń qatty kúızelgeni sonsha, daýsy dirildep shyqty. Jalynǵan sózinen góri onyń diril aralasqan únine ılanýǵa bolar edi. Abogın aǵynan jarylyp tur. Jaǵynyp, jalbarynyp, jyly-jyly sóılep jaqsy kóringisi kelip - aq edi, biraz sózderi bytyrap, bátýasy ketti. Tipti, dárigerdiń myna shańyraǵyn, anaý óz úıinde ólgeli jatqan áıeldi tildep turǵandaı estildi. Sony ózi de sezdi me, bolmasa tilegin túsindire almaı qalam ba dep qoryqty ma, áıteýir ne kerek, aıtar oıymdy jetkizbesem de eń bolmasa táýir sóılep qalaıyn dep daýsyn qubyltyp, sulý sóıleýge tyrysyp baqty. Ádette aıtar sóz qanshama ádemi, qanshama tereń bolǵanmen, ol baqytty jáne beıshara jandardy tebirentpeıdi; tek ony súlesoq adamdar ǵana elitip tyńdaıdy, sondyqtan da baqyt pen baqytsyzdyq týraly aıtylatyn asqaq sózdiń túp-tórkini únsizdik: súıisken jandar bir-birin, tipti tilsiz uǵysady, al beıit basynda sarnalǵan qyzyl sóz tek bóten bireýlerdiń ǵana kóńilin bosatady. Ólgen adamnyń artynda qalǵan jesirler men jetimderdi jubatyp júregin jibitpeıdi, mánsiz estiledi.

Kırılov ún-túnsiz tur. Abogın taǵy da sóılep ketti. Janyn pıda etip, ajalǵa arasha turatyn, eń qurmetti mamandyq dáriger ekenin aıtyp, olardyń qasıetin sóz ete bergende dáriger tunjyrap:

— Alys pa, baratyn jerimiz? - dep surady.

— On úsh - on tórt shaqyrymdaı jer. Attarym jaraý, dáriger! Shyn aıtam, bir-aq saǵatta alyp baryp, ákelip salamyn! Bar bolǵany bir-aq saǵat!

Adamdy ardaqtaý, dárigerdiń qasıetti mindetin alǵa tartqannan góri, dárigerge onyń sońǵy aıtqany qatty eser etti. Ol oılanyp turyp kúrsine ún qatty!

— Jaraıdy, júreıik!

Dáriger jyldamyraq júrip, nyq basyp óz kabınetine kirip, biraz kidirdi, uzyn beshpetin kıip shyqty. Oǵan qýanǵan Abogın aldy-artyn orap, maımóńkelep, qý jany qalmaı paltosyn kıgizip báıek bop, úıden ilese shyqty.

Aýla qara kóleńkeleý eken, biraq aýyz úıge qaraǵanda jaryqtaý. Endi ǵana dárigerdiń qýshyq ıegindegi tutam uzyn saqaly, qus muryny, eńkishteý tartqan sıdıǵan tulǵasy anyq kórinedi. Abogınniń de bozarǵan júzi ǵana emes, qazandaı basy men tóbesinde ǵana turǵan stýdent kezindegi kishkene bas kıimi baıqalady. Bókebaıy tós jaǵynda ǵana aǵarańdaıdy, jelke tusyn jalbyr uzyn shashy jaýyp ketken.

— Sizdiń bul keńpeıildigińizdi sózsiz aqtarmyn! - dedi mińgirlegen Abogın dárigerdi demep, solqyldaq arbaǵa otyrǵyzyp jatyp, - qazir-aq zaýlap jetemiz, áı, Lýka, qaraǵym, aldy artyńa qaramaı shapshań aıda! Jyldamdat!

Kóshir zýlata jóneldi. Áýeli aýrýhana aýlasyn jaǵalaı salynǵan kózge kóriksiz úıler shubap qalyp jatty: aınala qap-qarańǵy, tek aýlanyń tór jaǵyndaǵy bireýdiń terezesinen tógilgen jaryq esik aldyndaǵy baq ishine túsip tur, aýrýhana úıiniń joǵarǵy qabatynyń úsh terezesi túngi aspannan da kúńgirt tartyp kórinedi.

Azdan soń zaýlaǵan arba qoıý qarańǵylyqqa súńgip ketti; bul mańnan jańa shyqqan qozyquıryqtyń dymqyl ıisi, aǵash sybdyry estildi, dóńgelektiń saldyrynan úrikken qarǵalar aǵash basynda qalbaqtap, japyraqtardy saýdyrlatyp, dárigerdiń uly qaza bop, Abogınniń áıeli hal ústinde jatqanyn bilgendeı úreı shaqyryp, qarqyldaıdy.

Ánekı, birer túp buta aǵashtar qarańdady; ústin qalyń qara kóleńke basqan tereń sýly toǵan jaltyrap jatyr, endi solqyldaq arba tep-tegis jazyqqa tústi. Artta qalǵan qarǵalardyń qarqyly talyp estilip, birtindep baryp úni óshti.

Jol boıy Kırılov pen Abogın ún-túnsiz otyrdy. Tek bir kezde Abogın tereń kúrsinip:

— Ne degen aýyr azap bul? Aıyrylyp qalam ba dep qorqam, jaqyn adamyńdy osyndaı sátte shyn súıedi ekensiń! - dep kúbirledi.

Arba ózennen jaılap óte bergende Kırılov dál bir sý sholpylynan shoshynǵandaı selk ete tústi de, qozǵalaqtap ketti.

— Jiberińizshi meni, - dedi ol muńaıǵan keıippen, - keıin ózim bararmyn, tek qazir bir feldsherdi áıelime jumsaıyn. Ol jalǵyz qaldy ǵoı!

Abogın lám demedi. Arba tastarǵa soǵylyp, teńselip baryp qumdaýyt jaǵalaýǵa ótti de ári qaraı júıtkidi. Ýaıymǵa shyrmalǵan Kırılov jan-jaǵyna kóz tastady. Juldyzdardyń jylt etip óleýsiregen jaryǵynan art jaqtaǵy jol bolar-bolmas kórinedi, qarańǵy qaýmalaǵan jaǵalaýdan sámbi taldar qarańdaıdy. Oń jaqta kólbegen keń jazyq jatyr, tep-tegis jazıra, kádýilgi aspan sekildi qıyr sheti joq, osy jazyqtyń sonaý bir túkpirinde alakóleńke bop jyltyldap ot janady, shamasy, shym tezekti sazdy jer shyǵar. Sol jaqta jolmen qatarlasa túp-túp butalar ósken buıra tóbe qaraýytyp kórinedi, tóbeniń ushar basynda betin juqa tuman tumshalaǵan úlken jarty qyzyl aı tur. Onyń jan-jaǵyn qamap, eshqaıda ketpesin degendeı bulttar qorshap alypty.

Tabıǵat ataýlyda áıteýir bir sharasyzdyq, dimkástik seziledi. Jer quddy qarańǵy bólmede jalǵyz ózi qamalyp alyp, ótken-ketkendi oılamaýǵa tyrysqan shermende áıel sekildi, kóktem men jazdyń kúnderinen jalyǵyp, endi eriksiz keletin qys kúnin asyǵa kútkendeı. Qaıda qarasań da aınaladaǵy tabıǵattyń bári Kırılov pen Abogın qutylyp shyǵa almaıtyn qap-qarańǵy, túpsiz tereń, sup - sýyq úńgir sekildi bop kórinedi.

Arba nysanaly jerge jaqyndaǵan saıyn Abogın degbirsizdenip, shydamy taýsylatyndaı boldy. Ornynda otyra almaı, atyp turyp, kóshirdiń ıyǵyna asylyp, alǵa qarap asyǵyp keledi. Áıteýir jetip, solqyldaq arba toqyma keneppen sándep qaptalǵan kireberistegi qalqa aldyna kep toqtaǵanda, úıdiń ekinshi qabatyndaǵy tereze jaryǵynan kóz aıyrmaı qaraǵan sátte Abogınniń dirildep tynys alǵany baıqaldy.

— Eger birdeńe bola qalsa... onda... men úzilip ketermin! — dep ol dárigerdi aýyz úıge ertip kirdi, degbiri qashyp, qoldaryn ýqalaı berdi. - Jo-joq, eshqandaı abyr-sabyrlyq estilmeıdi, olaı bolsa ázirge aman-saý eken! — dedi taǵy da joǵary qabatqa qulaǵyn tigip.

Aýyz úıden daýystar estilip, júris-turys ta baıqalmaıdy, úı ishi jap-jaryq bolǵanmen bári de uıqyda jatqandaı tym-tyrys. Áli bir-birin jóndi kórmegen Abogın men dáriger endi ǵana júzderin anyq kórdi. Dáriger uzyntura, eńkishteý kelgen, kıimi olpy-solpy, bet-júzi de óńsiz kisi. Záńginiń ernindeı kóntıgen erni, ımıgen búrkit murny, janarsyz qaraıtyn kózindegi súlesoqtyq, bári de áıteýir bir onyń boıyndaǵy tik minezdilik pen qataldylyqty, meıirimsizdikti ańǵartqandaı. Taralmaǵan shashy, uıpalanǵan samaıy, erte aǵarǵan tutamdaı ǵana uzyn saqaly, qany qashyp sarǵaıǵan óńi, ebedeısiz qımyl - áreketi -mine, osyndaı turpaıylyqtyń bári bastan keshken muqtajdyq pen nesibesizdiktiń ómir men tirshilik úshin arpalystan ábden qajyǵandyqtyń belgisi edi.

Onyń osyndaı túr-tulǵasyna qarap turyp, osy adamnyń áıeli bar-aý, balasy ólgende eńirep jylady - aý degenge, tipti, sengiń de kelmeıdi.

Oǵan qaraǵanda Abogın alabóten adam. Ol tyǵyrshyq deneli, aqsary shashty, úlken basty, jalpaq betti, sóıtse de jyly júzdi, sońǵy sánmen ásem kıingen. Tula boıynda, túımelerin tyrsyldata kıgen beshpetinde, jalbyr shashynda, júzinde áıteýir bir meıirim baıqalady, basyn shalqaq, kókiregin kere ustap júredi, sypaıy jumsaq sóıleıdi, bókebaıyn moınynan eppen sheship, shashyn ádemilep túzegen qımylynda áıelderge tán ásem jınaqylyq bar. Jańa ǵana syrt kıimin sheshine sap, qup - qý bop bozaryp, balasha qorqyp baspaldaqpen joǵary kóterilgende de álgi tula boıyndaǵy ańqyp turǵan toqmeıildik, shúkirlik, menmendik keıpin buzǵan joq.

— Eshkim joq, eshteńe de estilmeıdi! — dep ol baspaldaqpen kóterilip bara jatty, -ábigerlik joq, qudaı bere gór!

Ol dárigerdi aýyz úı arqyly qaraýytyp qara kóringen, aqpen tystalǵan aspaly sham ilingen úlken bólmege ertip ákeldi, endi ekeýi odan ótip qyzyl ińirge bólengen áp-ádemi, mup-muntazdaı tórgi bólmege kirdi.

— Siz osynda otyra turyńyz, dáriger! — dedi Abogın. — Al men... Qazir... baryp kórip keleıin... Keldi dep aıtaıyn...

Kırılov ońasha qaldy. Qonaq bólmeniń syǵylysqan dúnıeleri, janǵa jaıly qyzyl ińiri, shym-shytyryq jaǵdaımen endi bóten bireýdiń úıine kelip otyrǵany oǵan pálendeı eser ete qoıǵan joq sıaqty. Ol jumsaq oryndyqqa otyrdy da, jańa kórgendeı karbolka kúıdirgen qoldaryna qaraı beredi. Tek qana kózi shymqaı qyzyl sham qalpaǵy men vıolonchel qundaǵyna tústi, sonan soń saǵat tyqyly estilgen jaqqa qarap edi, buryshta turǵan Abogınniń dál ózinen aýmaıtyn jony jotaly toq qasqyrdyń tulybyn kórdi.

Úı ishi typ-tynysh. Túpki bólmelerdiń birinen bireýdiń "ah" degen daýysy shyqty, áınek saldyr ete tústi, shamasy, shkaf esigi syndy - aý, qaıtadan tyna qaldy.

Biraz ýaqyt ótti, Kırılov qolyna qaraǵyshtaı bergenin qoıyp, basyn kóterip Abogın shyǵyp ketken esikke qarady.

Tabaldyryqty basyp Abogın tur, dál qazir ol álgi Abogınge uqsamaıdy. Tula boıyndaǵy toqmeıildikten de, názik qımyldan da jurdaı bop, álpetinde de, qoldarynda da, turǵan turysynda da áldebir úreılilik pen janǵa batqan kúızelistiń taby bar, muryny, erni, murty jybyrlap, bet-júzi buzylyp, kózi sharasynan shyǵyp, shatynap turǵandaı. Abogın adymdaı basyp, tórgi úıdiń ortasyna keldi, beli búgilip, yńyrsyp, judyryǵyn túıip, qolyn sermeı berdi.

— Aldap soǵypty, — dedi ol aıǵaılap, sońǵy sóziniń býynyn soza túsip. — Aldap ketipti... Ketip qapty!.. Qyljaqbas Papchınskıımen qol ustasyp qashyp ketý úshin aýyrdym dep meni aldap, ádeıi dárigerge jumsapty!.. Qudaıym-aı!..

Abogın ilbı basyp dárigerge jaqyndap, byrtyq qolynyń saýsaqtaryn onyń betine taqap, erbeńdetip zarlaı jóneldi:

— Qashyp ketipti... Aldap soqty!.. Búıtip ótirik aıtpasa óle me?.. Qudaıym-aı!.. Qudaıym-aı... Mundaı jıirkenishti, sıqyrshy, perilik, azǵyn oıyn kimge kerek?.. Ol áıelge men ne jamandyq istedim?.. Qashyp ketipti!..

Kózinen sorasy aǵyp tur. Bir aıaǵyn salmaqpen basyp buryldy da qonaq bólmege kirip, teńsele júrdi. Endi onyń óńkıgen denesine syımaı tyrsyldaǵan qysqa beshpeti, aıaǵyn sıdıtyp tar shalbar kıgen tulǵasy, qazandaı basy, jalbyr shashy arystannan aýmaı qaldy. Dárigerdiń beıǵam júzine qan júgirdi. Ornynan ushyp turyp, tańǵalyp Abogınniń ústi-basyn sholyp ótti.

— Syrqat kisińiz qaıda, aıtsańyzshy? — dedi ol

— Syrqat! Syrqat! — dedi Abogın aıǵaılap jylap jiberip, judyryǵyn erbeńdete berdi, — ol aýrý emes, qarǵys atqan qatyn!.. Saldaqy! Tipti jyn-shaıtannyń ózi oılap tappaıtyn satqyndyq!.. Qyljaqbas, topas saıqymazaqpen, alfonso kúshik kúıeýmen qashyp ketý úshin meni jumsaǵan eken-aý!.. O, qudaıym-aı! Budan da ol áıeldiń ólgeni artyq edi... Qurydym!... Óletin shyǵarmyn!

Dáriger boıyn jazdy. Kózi jypylyqtap jasqa tolyp, ońǵa, solǵa qozǵalaqtaǵan jaq súıekterimen birge úshkil saqaly sekektep ketti.

— Apyraý, bul ne ózi, túsindirip aıtsańyzshy! — dedi ol jan-jaǵyna tańdana qarap. - Meniń balam ólip, áıelim qara jamylyp úıde japadan-jalǵyz qaldy... Ózim bolsam boldyryp ázer turmyn... úsh kún uıyqtaǵam joq... bul ne ózi? Meni ájýa-mazaqqa aınaldyryp, tálkek etýge ákeldiń be? Tipti... túkke túsinbedim!..

Abogın bir judyryǵyn jazyp, ústel ústinde qalǵan jazýy bar búkteýli bir japyraq qaǵazdy edenge ysyryp tastap, jándikti janshyp óltirgendeı ony tabanyna salyp taptaı berdi.

— Men de mundaıdy kórgen emespin... Túkke túsinbedim! — dedi ol jaranyń aýzyn tyrnap alǵandaı, búgilgen bir judyryǵyn betine basyp, tistene sóılep.

— Kúnde kelip júrgenin kórmeppin ǵoı, búgin de kúımeli arbamen kelgenin qarashy! Kúımeli arbamen nege keldi? Sony da sezbeppin ǵoı, sorly basym! Aqymaqpyn!

— ...Túsinbedim! — dedi dáriger kúbirlep, — munyń ózi ne degen beıbastaq?.. Bul adamdy keleke etip, ar-namysyn aıaqqa basyp taptaý! Estigen el senbeıdi... Mundaıdy kórsem kózim shyqsyn...

Óziniń qatty jábirlengenin endi ǵana túsingen adamdaı mańqıyp tańǵalǵan dáriger ıyǵyn bir kóterdi de, qoldaryn sermep, shala búlinip, amaly quryp, jumsaq oryndyqqa sylq etip otyra ketti?

— Jaraıdy, kúıip-janyp bireýdi súıdi eken — joly bolsyn, bara bersin, biraq ótirik aıtyp aldaǵanyna jón bolsyn. Dál búgingideı meni jerge qaratqan opasyzdyq kimge kerek edi, — dedi Abogın óksigin basa almaı, — kimge kerek edi? Ne úshin deseńshi?.. Oǵan ne jazdym?.. Tyńdańyzshy, dáriger! — dedi ol endi órekpip sóılep Kırılovqa jaqyndap. — Siz meniń basyma túsken baqytsyzdyqqa kýá bop otyrsyz, sondyqtan sizden shyndyqty jasyryp qaıteıin, ótirik aıtsam ońbaı keteıin, bul áıelge esimnen tana ǵashyq bop, qudaıdaı kórip, quly bop súıdim! Ol úshin bárinen de bezdim: týystarymmen arazdasyp, olardyń betin kórmeı kettim, qyzmetimdi de, mýzykany da tastadym, anam men qaryndasymnyń bolmashy qylyǵyn keshirýge jaramasam da, munyń aıtqanyn istep, aıdaýyna kónip, aldynda qurdaı jorǵaladym... Al mynaý jer sıpalatyp ketkenine jol bolsyn! Óıtken mahabbaty ózine, biraq myna aldap soqqan pasyqtyǵyn qarashy! Súımeısiń be, kózge týra qarap adaldyqpen ashyp aıt, oǵan bola kinálap seni jazǵyrmaıtyn meniń minezimdi bilesiń...

Kózinen jasy sorǵalap, tula boıy selkildep Abogın aq nıetpen aqtarylyp, shyn syryn aıtty. Órekpı sóıleıdi, qos qolyn júrek tusyna basyp, tıtteı de jasyryp búgip qalmaı, úıiniń bar qupıasyn ashyp saldy, keýdesin jaryp shyqqan osy syrdan soń ol biraz jeńildenip raqattanyp qalǵandaı... Osylaı jan syryn aqtaryp, saǵat boıyna sóılese, sózsiz jany jadyrap salar ma edi... Kim bilsin, dáriger ony tyńdap, ondaı - ondaı bola beredi dep dostyq kóńilin bildirip jubatsa, asyp-tasymaı sabasyna túsip, qaıǵysyn umytyp, jónsiz esersoqtanbas pa edi?.. Biraq olaı bolmady. Abogın sóılep jatqanda qorlanǵan dáriger kópe-kórineý qubyla qaldy. Júzindegi selsoqtyq pen tańyrqaý birtindep qatty qorlanǵan, yza býlyqqan túrge aınaldy, bet-júzi odan beter qatýlana sazara buzylyp ketti. Abogın onyń kóz aldyna symbatty kelgen, biraq monah áıeldeı ajary salqyn, janary jylýsyz jas kelinshektiń sýretin kóldeneń tartyp:

— Osyndaı júzine qarap, mundaı aramdyqqa qalaı barady, aıtyńyzshy! - dep suraǵany sol edi, kenet dáriger ornynan ushyp turyp, kózi ot shashyp, ár sózin shegelep aıtty:

— Munyń bárin maǵan nesine aıtyp tursyz?.. Keregi joq, tyńdamaımyn, tyńdaǵym da kelmeıdi! — Aıǵaıǵa basyp ústeldi judyryǵymen toqpaqtady, — mundaı saıtan alǵyr ádepsiz qupıań ózińmen ketsin! Osyndaı ádepsizdikti maǵan aıtýǵa qalaı aryń barady! Baǵanadan beri qorlaǵanyń az ba edi?.. Seniń aıtqanyńa kónip, aıdaýyńa júre beretin malaıyń ba edim? Aıtshy!..

Abogın keıin sheginip, tańyrqaǵan kúıde Kırılovtan kóz almaı qarap qalypty.

— Munda meni áýre qyp nege ákeldińiz! — dedi dáriger saqaly sekeńdep sózin jalǵastyryp, — ábden toıynyp erikkennen bir-birine úılenip, endi kesirlenip jelikkennen bir-birińnen jırenip jatyrsyńdar, onda meniń qandaı sharýam bar? Aralaryńdaǵy bolǵan hıkaıalaryńa ne qatysym bar? Jónińe júr, tynyshtyq ber! Igi baılyqqa belsheńizden bata berińiz! İzgi oılarǵa ılana berińiz... tarta berińiz, kontrabastar men trombondaryńdy tarta berińiz (sol sátte vıolonchel salynǵan qundaqqa kóz qyryn saldy), bordaqy taýyqsha semire berińiz, biraq bireýdi keleke etýdi qoıyńyz! Adamdy qadirleı bilmeıdi ekensiz, onda janyna jolamaı aýlaq júrińiz!

— Bunyń bárin ne dep aıtyp tursyz, túsindirińizshi! — dedi Abogın qyzaraqtap.

— Bul, bile-bilseń, adamdardy oıynshyqqa aınaldyrý - azǵyndyq pen ońbaǵandyq. Men dárigermin, al siz átir jaǵyp, boıynan jezóksheliktiń ıisi ańqymaıtyn dárigerler men jumysshy ataýlynyń bárin adam qurly kórmeı malaı dep, kórgensiz dep sanaısyzdar, jaraıdy solaı-aq bolsyn, biraq japa shekken adamdy sahna buıymyna aınaldyrýǵa qandaı qaqyńyz bar! Olaı etýge eshkimniń de qaqysy joq!

— Maǵan nege sonsha edireńdeısiz! — dedi Abogın aqyryn ǵana, bet-júzi yzbarlanyp ketti. Onysy kúıinip yza bolǵandyqtan edi.

— Qaıǵymdy bile turyp meni osy jerge ońbaǵandyqty estisin dep dátiń baryp qalaısha ákeldiń? — dep dáriger aıǵaıǵa basyp, ústeldi taǵy da judyryǵymen toqpaqtady. — Bireýdiń qaıǵysyn osylaı qorlaýǵa kim erik berdi?

— Aqylyńyzdan aljastyńyz ba? — dep aıǵaılady Abogın. — Jany ashymaıdy. Ózim de sorlap qaldym onyń ústine...

— Sorlylyq! — dedi dáriger mineı ezý tartyp — Ol sózde seniń jumysyń bolmasyn, saǵan qatysy joq. Nesıe aqshasyn tóleı almaıtyn qaltasy tesik berekesizder de ózderin baqytsyz sanaıdy. Semizdigin kótere almaǵan bordaqy qoraz da sorly. Beıshara adamdar!

— Marhabatty taqsyr, bilip qoıyńyz! — dedi Abogın ashý kernep, — mundaı sózder úshin... taıaq jeıdi!.. Uqtyńyz ba?

Abogın asyǵys janqaltasyna qolyn salyp, ámıanyn aldy da odan eki bólek qaǵaz sýyryp, ústel ústine laqtyryp tastady.

— Mine, kelgen syıapatyńyz úshin! — dedi ol tanaýyn edireńdetip — Aqyńyz tólendi.

— Aqshamen aldaýǵa qalaısha aryńyz barady! - dedi dáriger aıǵaılap, ústel ústindegi aqshany jınap alyp, edenge shashyp jiberdi. - Adamdy qorlaý aqshamen ótelmeıdi.

Abogın men dáriger betpe-bet turyp, kijinisip, bir-birin jónsiz ústi-ústine tildeı berdi. Osynshama ádiletsiz, qatal da orynsyz sózderdi bular ómirinde, tipti uıqysyrap sandyraqtap jatqan kezde de aıtpaǵan shyǵar-aý! Bul qylyqtarynan beısharalyqtan týǵan órkókirektik baıqalady. Baıǵus menmen jandar bir-birimen tez til tabysa ketetin aqymaqtarǵa qaraǵanda, ádiletsiz de qatygez, meıirimsiz keledi. Baqytsyzdyq degen adamdardy bir-birinen alshaqtatpasa jaqyndastyrmaıdy. Bas qaıǵysy bir muńdas jandardyń arasyndaǵy qatygezdik pen ádiletsizdiktiń ıgi jaqsylardyń óshpendiligine qaraǵanda áldeqaıda basym bolady eken.

— Úıge qaıtaryńyzshy meni, - dedi dáriger entige aıǵaılap.

Abogın jedel qońyraý qaqty. Onysyn estip eshkim kelgen joq. Taǵy da shyryldatty, bolmaǵan soń ashýlanyp qońyraýdy edenge laqtyryp jiberdi, qońyraý kilem ústine shyń ete túsip, dál jantásilim salar sáttegideı jalynyshty únmen yńyrsyǵandaı boldy.

Malaı keldi.

— Qaıda joǵalyp kettińder, óńkeı saıtan alǵyrlar! — dep tap berdi oǵan úı qojasy judyryǵyn túıip.

— Qaıda júrsiń, qaıda boldyń sen?.. Jónel tez, myna myrzaǵa solqyldaq arbany ákelsin dep aıt, al maǵan kúımeli arbany daıyndasyn! Toqtaı tur! - dedi burylyp ketýge yńǵaılanǵan malaıǵa aıǵaılap.

— Erteń bul úıden birde-bir opasyzdy kórmeıtin bolaıyn, kózderińdi joǵaltyńdar! Jańadan jalshy jaldaımyn! Óńsheń sumpaıylar!

Kólik kútip otyrǵan Abogın men dáriger ún-túnsiz. Abogın raıynan qaıtyp toqmeıilsigen qalypta óte sypaıy bola qalǵandaı. Qonaq úıde árli-berli júrip, basyn mánerli shaıqap, oıǵa shomǵan adamdaı. Ashýy áli tarqamasa da qarsy aldyndaǵy qas jaýyn baıqamaǵan syńaı tanytady. Al dáriger bir qolymen ústelge súıenip, Abogınge iship-jep qarap muqata minep, jaqtyrmaı tur. Qaıǵysy kóp, yrzyǵy joq jandar ǵana toıynyp kerbezdengen adamdardy kórgende dál osylaı qyzǵanyshpen qaraıdy.

Birazdan soń dáriger solqyldaq arbaǵa otyryp, jolǵa túskende de dál osylaı minep-synap bara jatty. Álgideı emes, qarańǵylyq qoıýlana túsipti. Orta jańasy bolyp qalǵan qyzyl aı tóbeden asyp ketipti, ony kúzetken bulttar qara daq sekildi juldyzdar mańynda júzip júr. Qyzyl otty kúımeli arba dárigerdiń sońynan saldyrlap jetip, basyp ozyp ketti. Bul qyr kórsetip, lań shyǵarýǵa asyǵyp bara jatqan Abogın edi...

Jol boıy dáriger óz áıelin de, balasy Andreıdi de eske alǵan joq, tek Abogın týraly, jańa ǵana ózi attanǵan úıdegi adamdar jaıly oılaýmen boldy. Pıǵylynda aqylǵa syımaıtyn jónsizdik pen qatygezdik bar. Ol Abogındi de, onyń áıelin de, Papchınskııdi de, qyzyl ińirdi jamylyp, ańqytyp átir sebingen álgi úıdegilerdiń bárin de jol boıy ólerdeı jek kórip, jazǵyryp kele jatty. Sol jandarǵa degen onyń óshpendiligi kókiregine shemen bop qatyp qaldy.

Zamany da óter, Kırılovtyń jan qaıǵysy da umytylar, áıtse de adam shoshyrlyq álgi pıǵyl oı dárigerdiń basy qashan kórge kirgenshe sanasyna sińip qalyp qoıady.

Aýdarǵan Á.Bórıev

---