InfoHub Logo

Qystyń aıaqtalyp, kóktem mezgiliniń bastalýy – tylsym tabıǵattyń túrlenip, jasyl baqqa oranyp, jándiktermen haıýanattardyń qysqyuıqysynan oıanyp tirshilik etýimen bastalady. Solardyń biri qumyrsqalar.

Qumyrsqa – jarǵaqqanattylar otrádynyń bir tuqymdasy. Jer sharynda keńinen taralǵan, tek Qıyr Soltústikte jáne Antarktıdada ǵana kezdespeıdi. Qumyrsqanyń 10 myńdaı túri bar. Denesi bas, kókirek jáne qursaqtan turady. Basy úlken, jaqtary jaqsy jetilgen, aýyz apparaty kemirgish. Kókirek bólimi jińishke, onda úsh jup aıaqtary jaqsy jetilgen. Kópshilik túrleriniń qursaq bóliminde shanshary men ýly bezderi jaqsy damyǵan. Ýly bezderinen bólinetin suıyqtyq – qumyrsqa qyshqyly dep atalady. Qumyrsqalar, kóbinese toptasyp (10 – 100 myń danasy birigip), arnaıy ıleý jasap, tirshilik etedi. Árbir ıleýde atalyq, analyq, “jumysshy” jáne “jaýynger” qumyrsqalar bolady. Olardyń ıis, dám sezýi óte jaqsy jetilgen. Qumyrsqalar ıleýin qýraǵan ósimdik sabaqtary men japyraqtarynyń qaldyqtarynan jasaıdy. Ormanda tirshilik etetin qumyrsqalar aǵashqa órmelegende de biriniń artynan biri tizilip jorǵalaıdy, munda da qumyrsqa qyshqyly kómektesedi. Qazaqstanda kóbirek kezdesetini jerden in qazatyn, úılerde bolatyn óte usaq - úı qumyrsqalary (shymaldar), ormanda kóbirek kezdesetin - jıren qumyrsqalar, qara qumyrsqalar t.b. Ormanda tirshilik etetin jıren qumyrsqalardy «jyrtqyshtar» deýge bolady. Ol zıandy juldyzqurttarmen, jaýyn qurttarmen jáne jalańash shyryshtarmen qorektenedi. Aǵashtardaǵy zıandy jándikterdi qurtyp, paıda keltiredi.

Qumyrsqalar týraly qyzyqty málimetter:

1. Bir qumyrsqa óz salmaǵynan 10 ese aýyr salmaqty kótere alady.
2. Jaýynger qumyrsqalar adamdar sekildi óz otarlaryn qorǵaıdy. Keıde otarlar arasynda adamdar sekildi soǵysady.
3. Qumyrsqalar azyq tabý úshin ańshy qumyrsqalardy jiberedi. Bular júrgen izderinde qumyrsqa qyshqylynan tamshy qaldyrady, sol ıis boıynsha adaspaı tabady.
4. Jer qozǵalar aldynda olardyń tirshiligi ózgeriske ushyrap, túni boıy qarbalasqa túsetini anyqtalǵan.
5. Qumyrsqalar kúndiz qorektenip, túnde uıyqtaıdy. 

Qumyrsqalardyń azyǵy: Ár túrli aǵash japyraqtary, óli jándikterdiń deneleri jáne eginnen qalǵan qaldyqtar, qurǵaq azyqtarmen qorektenedi.

Jumysshy qumyrsqalar ár túrli azyqtardy tabý jáne inderin jasaýmen qyzmettelse, jaýynger qumyrsqalar dushpandarǵa qarsy inderin jáne patsha qumyrsqany qorǵaýmen mindetteledi. Ańshy qumyrsqalar qajetti qorektik tabýmen aınalyssa, al kishkentaı qumyrsqalar álsiz bolsa da toptasyp shabýyl jasaýmen ózderinen úlken jándikterdi de jyǵyp tastaıdy. Qumyrsqalardyń zıany tek azyq túlikterge shabýyl jasaýymen keıbir túrleriniń adamdardy shaǵýy bolmasa, asa zıany joq. Úı qumyrsqalarynan qutylýdyń joly – qumyrsqaǵa qarsy ýlaǵysh dárilerdi sebý jáne kiretin tesikterin sylap biteý, terezege jaqyn turǵan aǵash butaqtaryn kesý bolyp tabylady. Sonymen qatar gaz, sý qubyrlarynyń jıekterin de biteý. Olar toptasyp júretindikten, birneshe qumyrsqa júrgen jerde qalǵandarynyń da júretini belgili. Qumyrsqalar orta eseppen eki nemese úsh aıǵa deıin ómir súredi. Osy ýaqyttyń ishinde ózderine tán erekshe qasıetterimen eńbekshil, belsendilikterimen ózge jándikterden erekshelenedi.

---