InfoHub Logo

Bar eken de, joq eken, ash eken de, toq eken. Ertegim ertek eken, eshkileri bórte eken, qyrǵaýyly qyzyl eken, quıryq júni uzyn eken, muzǵa mingen eken, buty tońǵan eken. Ótken zamanda bir patsha bolypty. Onyń balasy bolmaǵan eken.

Bir kúni ýaıymdap otyrǵanda ýáziri kelip:

—     Eı, patsha, nege qapa bolasyz? – depti.

Sonda patsha aıtypty:

— Balam joq, ony óziń de bilesiń. Men ólip ketsem meniń ornyma áldekim ıe bolady, – degende ýáziri bir kitapqa qarap aıtypty:

— Sizdiń qatynyńyz júkti, toǵyz aı, toǵyz kún degende bir ul týady. Ol ulyńyzdyń atyn Jahansha qoıasyz, – depti. Aıtqanyndaı, toǵyz aı, toǵyz kún degende bala taýypty. Balasy Jaqansha bir kúnde birge, eki kúnde ekige, úsh kúnde úshke, segiz kúnde segizge kelipti. Jahanshany moldaǵa beripti. Bir aıda «Áptıekti» taýsypty. On tórtke kelgende qurandy jattapty. Odan soń ańshylyqqa úıretipti. On toǵyzǵa kelgende jurtty jınap toı qylyp, óziniń ornyna patsha qylypty. Bir kúni Jahansha qyryq ýázirimen ańǵa shyǵypty. Eshteńe ata almastan qaıtyp kele jatsa, ústi-basy qońyraýly bir altyn kıik jolyǵypty. Ony qyryq ýázirimen qamalap turyp, Jahansha aıtypty:

— Al endi osy kıik kimniń ústinen qarǵyp ketse, sol adam ózi baryp ustap alady, – depti.

Kıik Jahanshanyń aıtqan sózine túsinip, Jahanshanyń óziniń ústinen qarǵyp ketipti. Sonda Jahansha aıtqan sertimnen taımaıyn dep, artynan  qýalap ketipti. Ol kıik bir darıaǵa qarsy ushyrap, darıadan júzip ótip ketipti. Jahansha ne qylaryn bilmeı alańdap tursa, bir balyqshynyń qaıyǵy tur eken, qaıyqty alyp mineıin dep jatqanda alty ýáziri artynan kelipti. Jahansha qaıyqqa otyra bergende alty ýáziri birge minip júre beredi. Darıanyń arǵy jaǵyna ótip, jan-jaǵyna qarasa, kıik sharshap, tilin salaqtatyp jatyr eken. Jahansha baryp qylyshpen salyp qalyp, ortasynan qaq bólip, kıikti alyp, qaıyqqa salyp darıanyń ortasyna kelgende jańbyr jaýyp, darıa tasyp, qaıyǵymen aǵyp kete barypty. Alystan bir taý kóripti. Qasyna jaqyndap, sol jerge túsipti daǵy, eki ýázirin jiberipti, «baryp qara ne bar» dep. Ýáziri baryp qarasa, ár túrli jemister kóp eken. Jemisten bireýin alyp jatqanda jarty basty adam kóripti. Ol adam óziniń tilinshe baqyryp sóılepti. Birazdyń arasynda jarty basty adam kóbeıip ketipti de, bularǵa tas ata bastapty. Bular qaıyǵyna minip qasha beripti. Qashyp bara jatqanda taǵy bir taý kóripti. Ol taýdyń tóbesinde bir altyn qorǵan kóripti. Sol jerge túse sala bular qorǵanǵa kiripti. Kirip qarasa, bir patshanyń taǵy kórinedi. Bular sharshap kelip sol jerge uıyqtap qalypty.

Bir mezgilde oıansa, jan-jaǵynyń bári qoıanǵa tolyp qalypty. Bular tań qalypty. Bir qoıan kelip aıtypty:

— Bizdiń patshamyz joq. Senderdi jibermeımiz. Bizge patsha bolasyndar! – depti. Bular «bolaıyq» depti.

Qoıandarǵa patsha bolyp júre beredi. Bir kúni ańǵa shyqpaqshy bolypty. Ańǵa shyǵyp bir toǵaıǵa kelipti. Ol toǵaıdaǵy úlken ańdar umtyla bergende myltyǵymen basyp salypty. Ańdardyń ólgeni ólip, qalǵany qashyp ketipti. Bir jerde jazýy bar úlken tas kóripti. Oqyp qarasa: «Kúnshyǵysqa barsań úlken ańdar kóp, soltústikke barsań dıýlar kóp, kúnbatysqa barsań úlkendigi qoıandaı qumyrysqalar kóp. Ońtústikke barsań jeztyrnaq sıaqtylar kóp», – depti. Bular ań-tań bolyp oılanypty.

Ýázirleri aıtypty:

— Tórt jaǵymyzdyń tórteýi de zıandy nárse eken. Endi tezdetip qashpasaq bolmaıdy, – depti. Jahansha aıtypty:

— Kúnbatysqa qashsaq, qutylarmyz, – depti. Sol kúni Jaqanshalar araqty kóbeıtip qoıandardy ábden mas qylypty daǵy, jeteýi jaqsy jeti atqa minip qashypty. Kúndik jerge barǵanda qoıandar artynan bilip qalyp qýypty. Jahanshalar bir tóbege shyǵyp qarasa, qoıandar men qumyrsqalar urysyp jatyr eken.

Bular «páleden qutyldyq pa» dep, kete beripti. Sóıtip kele jatqanda alty ýázirdiń aty boldyryp aram ólip, ózderi ashtan ólipti. Jahanshanyń jalǵyz ózi qalypty. Aqyrynda Jahanshanyń aty da ólip, qara basy qalypty. Biraz júrgen soń aldynan darıa shyǵypty. Darıanyń arǵy jaǵynan bir qala kóripti. Jahansha darıadan júzip ótpekshi bolyp sheshinip jatqanynda, turyp bir adam aıqaılap sóılepti. «Bul darıadan júzip óte almaısyń. Erten sýy qurıdy, erteń ót», – depti. Onyń aıtqan tilin alyp sol jerde jatypty. Erteńine oıanyp qarasa, sýy quryp qalypty. Darıadan ótip qalaǵa barady. Barsa adamdarynyń jartysy qatyp qalypty. Jahansha bir adamnan surapty:

— Adamdaryńnyń jartysy nege qatyp qalǵan? Darıa bir kún aǵyp, bir kún aqpaıtyny nesi? – depti. Sonda álgi adam aıtypty:

— Kesirler kúnde balyq aýlaı berdi. Juma kúni balyq aýlama dese de, tyńdamaı aýlaı berdi. Sodan keıin sýy bir kún quryp, bir kún aǵyp, adamy bir kún qatyp, bir tirilip júretin bolǵan, – deıdi.

Jahansha súrapty:

— Men bul jerde kún kóre alamyn ba? – depti.

— Kún kóre alasyń.

— Bazar qashan bolady? – depti.

— Bazar erteń bolady, – depti.

Jahansha erteńine bazarǵa baryp otyrsa, bireý jar shaqyryp júr: «Bir saǵat jumysymdy istegen adamdy qyryq kún baǵamyn, qyryq kún altyn beremin», – dep. Jurt senbepti, sense de barmapty.

Jahansha:

— Men isteımin! – depti. «Júre ǵoı, balam», – dep alyp ketipti. Kirip barsa, bir patsha otyr, bir jaǵynda qyzy, bir jaǵynda kelini.

— Kele ǵoı, balam, músápir ekensiń, – dep, qasyna otyrǵyzyp Jahanshaǵa aýqat berip qarnyn toqtap, ústin tazalap kıim kıindirip, qyryq kún baǵypty. Kúni bitken soń: «Balam, endi bir saǵattyq jumysyńdy iste», – depti.

Jaqansha:

— Bolady, isteıin, – depti.

Jahanshaǵa bir at mingizip, patshanyń ózi bir at minip, ýáziri bir at minip jylqyny soıyp alyp, bir taýdyń etegine kelipti. Jańaǵy jylqynyń soıǵan terisin kórsetip, Jahanshaǵa aıtypty:

— Sen osynyń ishine kirip jat, ne bilseń, ne tús kórseń maǵan aıtasyń, – depti.

— Bolady! – dep, ishine kirip jatypty. Bir nárse kóterip tastaǵandaı bolypty. Jahansha basyn shyǵaryp qarasa, taýdyń tóbesine qustar shyǵaryp tastapty. Jahansha patshaǵa aıtypty:

«Endi men qaıtip túsemin?» – depti. Sonda patsha aıtypty:

— Sen taýdaǵy tasty beri tastaı ber, – depti. Jaqansha ábden tastap bolǵan soń, «boldy» dep, túıege artyp alypty. «Endi seni biz túsirmeımiz, sol jerde qalasyń», – depti. Patsha taýdyń basynan altyn túsiretin mysty alyp ketedi eken. Jahansha jylap taýdy kezip qarasa, jan-jaǵynda ólip jatqan adamdardan basqa esh nárse kórmepti. Jahansha jylap bir jerde uıyqtap qalsa, túsinde bireý kelip aıtypty:

— On jaǵyńa qaraı domalasań, qutylyp ketesiń! – depti. Jahansha oıanyp, oń jaǵyna qaraı domalapty. Domalap jerge túsken soń qol-aıaǵy shyqqan, jarylǵan Jahansha jylap áreń kele jatsa, bir qudyq kez kelipti. Ol qudyqqa shomylypty. Ústi-basynyń bári – shyqqan, jarylǵan jeri jazylyp baıaǵydaı bolypty. Jahansha júrip baryp qorǵannyń ishine kirip qarasa, qustyń patshasy otyr deıdi. Bas jaǵy adamnyń basyna uqsapty, aıaq jaǵy qusqa uqsapty. Qustyń patshasy aıtypty:

— Balam, seni jel ushyryp keldi me, sý aǵyzyp keldi me? – depti. Jahansha basynan ótkeniniń bárin aıtyp beripti. Qustyń patshasy aıtypty:

— Áıtpese, men seni erteń bir qusqa mingizip elińe jibereıin, – depti. Jahansha qýanyp: «Jaraıdy», – depti.

Bir qus patshasyna qaǵaz alyp kep beripti. Qaǵazdy oqyp qarap patsha:

— Meniń aǵam toı qylmaqshy eken. Meni soǵan shaqyrypty. Saǵan qyryq saraıdyń kiltin berip ketemin. Qaısysyn qalasań sonysyn ashyp tamasha qylyp júrersiń, – depti.

— Men úsh kúnde kelemin, otyz toǵyzyn ash, artyndaǵy bireýin ashpa. Ashsań basyń pálege qalady, – depti.

«Saraıdyń bárin ashyp tamasha qylyp júr dep, al myna saraıdy nege ashpa dedi eken?» – dep oılapty Jahansha. «Sony bir ashyp kóreıin», – dep ashsa, bir úlken sý, bir jaǵynda taq, bir jaǵynda altyn shylapshyn, bir altyn shómish tur. Jahansha jasyrynyp jatypty. Bir kezde úsh qus kelipti.

Úlkeni aıtypty:

—     Adam ısi shyǵady, – depti.

Ortanshysy aıtypty:

—     Ras, apa, shyǵady, – depti.

Kishkenesi aıtypty:

— Shyqsa ne qylady deısiń, – depti.

Úsheýi úsh silkinip, úsh qyz bolypty. Sýǵa túsipti. Jahansha qyzdardy kórip talyp qalypty. Úsh kún ótken soń qustyń patshasy kelipti. Kelip saraıdyń bárin qarapty, taba almapty. Sol saraıda shyǵar dep, ashyp qarasa, aýzynan aq kóbigi aǵyp jatyr deıdi. Tezden ony aýzyna sý tamyzyp tiriltip alypty.

Jahansha aıtypty:

— Maǵan sol qyzdardyń kishkenesin alyp beresiz, – depti. Patsha aıtypty:

— Ol qyzdar jylynda bir ret kelip, shomylyp ketedi. Olar «peri» bolady. Sen ony alamyn deseń ańdyp jatasyń, endigi kelgeninde kishkenesiniń kıimin kıip alyp, jalynsa da bermeısiń, – depti.

Jahansha: «Bolady», – dep ańdypty. Ekinshi jyly úsheýi jáne kelipti. Jáne úlkeni aıtypty:

— Adam ıisi keledi, – depti.

Ortanshysy: «Ras aıtasyz». Kishkenesi: «Ne qylady deısiń?» – depti. Úsheýi úsh silkinip sýǵa túsipti. Kishkenesiniń kıimin kıip alyp bermepti. Ekeýi talasyp turǵanda periniń eki apasy ushyp ketipti. Patsha kelipti. Patshaǵa qyz jalynypty. Patsha:

— Bolmaıdy, ekeýińdi qosyp qoıamyz, – depti.

— Bolady,— dep kónipti.

Patsha Jahanshanyń ózin shaqyryp alyp aıtypty.

—     Sen myna kıimdi qashan bir bala týǵansha bermegin,— dep. Patsha bir úlken qústy shaqyryp alyp aıtady:

—     Myna ekeýin eline alyp baryp tastaısyń. Ústine mingizip alyp, eline alyp baryp tastap, qus qaıtyp ketedi. Ekeýi atasynyń taǵyna barady. Atasy qýanyp: «Balam keldi»,— dep elin jıyp, toı qylypty. Bir kúnderi Jahansha óz kıimin kıip, kyzdyń kıimin bir temir sandyqqa salyp qoıypty. Bir kúni qyz úıdi sypyryp júrgende kıiminiń ısin bilipti. Sandyqta ekenin bilip, sandyqty aıaǵymen bir teýip buzyp, kıimin kıip, bir silkinip qus bolyp, úıdiń tóbesine shyǵyp, Jahanshany kútip otyrypty. Bir mezgilde Jahansha kelipti.

— Jahansha, men kettim, – dep ushyp ketipti. Jahansha sol jerde talyp qalypty.

Atasy jurtty jınap:

— Osy balamdy kim jazyp berse, bastan aıaǵyna deıin altyn shashamyn, – depti. Sonda bir adam aıtypty:

— Qyryq patshanyń, qyryq baıdyń qyzy kelip óleń aıtsa, sonda túzeledi, túregeledi, – depti. Sonda da Jahansha túzelmepti, túregelmepti. Sonyń arasynda eline jaý kelip qalypty. Patsha eki myń áskerimen urysqa shyǵyp ketipti. Jahanshaǵa bir mezgilde jan kirip, esin jıyp, túregeleıin depti. Túregelip bir ýázirin ertip urysqa ketedi. Bir jerge kelip ýáziri men ekeýi dem alyp uıyqtap qalypty. Jahansha oıanyp:

— Men urysqa barǵanda ne bitiremin, – dep oılanypty da, «men qyzǵa baraıyn» dep, qyzǵa qaraı jónelipti. Jahansha birneshe kúnnen soń baıaǵy qustyń patshasyna barypty. Basynan ótkenin aıtypty. Sonda qustyń patshasy aıtypty:

— Men bilmeımin, meniń aǵam bar, sol biledi. Men aǵama qaǵaz jazyp beremin, – dep, qaǵaz jazyp berip, bir qusyn shaqyryp alyp mingizip jiberipti. Birneshe kúnnen soń patshanyń aǵasyna barypty. Patshanyń aǵasy qaǵazdy oqyp kórip: «Men bilmeımin, qustarymnan surap qaraıyn», – dep qustarynan surapty. Qustarynyń ishinde bir aq kári qusy aıtypty:

— Men kishkene kúnimde meniń ákem tamaq izdep ketkende periler ustap qalyp edi, – depti.

Sonda qustyń patshasynyń aǵasy aıtypty:

— Áıtpese, sol ákeńdi ustap qalǵan jerine alyp baryp tasta, – depti.      

— Bolady! – dep, ústine mingizip alyp baryp tastapty. Jahansha aıdalada jalǵyz ózi qańǵyryp qalypty. Sol kezde qashyp ketken peri qyz úıine kelip jetipti. Sonda peri qyzdyń áke-shesheleri ursypty:

— Sen sondaı bir patshanyń balasyn tastap kelgeniń bola ma? – dep. Periniń áke-sheshesi eki júz peri jınap, «sol balany taýyp kelińder» depti.

Bireýi baryp baıaǵy qańǵyryp júrgen Jahanshany kórip, atyn surap bilip, «shaqyrǵan adam sen ekensiń» dep, periniń úıine alyp kelip toı qylypty. Sodan perilerdi jınap qyz ben ekeýi eki júz perimen Jahanshanyń eline kelse, atasy baıaǵy jaýmen urysyp jatqan eken. Jahansha eki júz perige aıtypty:

— Anaýsy meniń atamnyń áskeri, anaý kelgen jaý, – depti. Eki júz peri jaýǵa urysqa shyǵypty. Jaýdyń bárin qıratyp jiberipti. Sonymen toı qylyp, Jahansha periniń qyzyn alyp, eline kelip jaýyn qyryp, ákesi men ózi murat-maqsatyna jetipti.

---