InfoHub Logo

Ony kóz kórgen úlkender arab sóziniń náshimen «Iaǵymýs» dep ataıtyn, al aýyldyń til men jaǵyna súıengen qyljaqbas jastary «Jaǵymsyz» deıtin.

Ózim es bilgeli osy bir kústana momyn jan qos esimdi qınalmaı kóterip, shań kóshede sur esegin tompyldatyp pochta tasýmen keledi. Men kórgeli judyryqtaı shaqyldaǵy shaǵyn kóse edi, áli sol. Muqym ózgermegen. Ákem ergejeılini ylǵı esirkep-músirkep, ushpaqty sózin aıamaı, kisimsitip, qoqaıtyp júretin. Erkeletip «Kishkentaı» deıtin. Sodan ba, bizge baýyr basyp ketken, kórgen jerde úıirilip turady. Qoly bosaı qalsa beliniń quıańy ustaı beretin shesheme qolǵabys etedi; aýla sypyrady, ýaq maldy aıyrysady, samaýrynǵa aǵash jarady. Tynymy joq. Keıde kóz aldyma domalap júrgen qara dop elesteıdi, qańǵalaqtap birde as úıden, birde aýyz úıden shyǵady, ámbe kóńildi, ámbe sergek sol Iaǵymýs.

Birde mektepten qaıtyp kele jatqam, qarsy ushyrasty. Kermaldasqan beıpil aýyz balalarǵa ilesip ańdaýsyzda «Jaǵymsyz» dep qalyppyn. Renjidi bilem, kirpıazdanyp ketti. Úıge aıtyp barypty. Sol kúni minezi mort ákem qatty keıidi.

— Kiside kishkentaıdyń tili ashshy, jándikte búıiniń ýy ashshy. Taqýany mazaqtap ne jynyń bar? Tili tıip ketip júrse qaıtesiń?

Biraýyqta sabysyna túsip, oılansyn dedi me, Iaǵymýstyń tarıhyn áńgimeledi... «Seriktik artel uıymdasyp jatqan jıyrma segizinshi jyl eken. Qatyqsyz qara atalaǵa tamaq kúıdirip, shalbardyń jyrtyǵyn qolmen basyp júrgen kez de. Kespiri jaman jalǵyz aıaq joqshylyq. Joǵary jaqtan, umytpasam, Buhardan Paqyrıddın degen ǵulama kelgen. Qasynda úıelmeli-súıelmeli qos kishkentaıy bar. Zaman dúbirinen úrikti me, álde sapyrylysyp jatqan sol jyldar tolqyny paqyrdy jańǵaqsha qaqpaqyldap áketti me, kim bilgen, qańǵymalap júrip úshkil Qarataý ishinen shyǵypty ǵoı. Jaǵyna pyshaq janyǵandaı júdeý. Soǵystan keıingi qumyradaı sáldesi o kúnde zerendeı ǵana-tyn. Medrese támámdaǵan kózi ashyq kisi kórindi. Kele kórpeldes qazaqy aýyldy jatsynǵan joq, az kúnde-aq baýyr basyp jaqyndasyp ketti. Jurt jer jyrtsa ol ógizdiń basyn ustady: oraq orsa shalǵysyn shyńlady. Basy aýyryp, baltyry syzdaǵandy úshkiredi, túshkiredi. Eshkim onyń betin qaqqan joq, tórinen kósiltip oryn berip, as aldynda aýzyna qarady. Jambasy jerge tıgenniń janazasyn shyǵardy, aǵaıynnyń alasyna pátýasyn aıtty. Sábıdiń shashyndaı seldir eldiń «Moldekesi» atandy.

Aınalaıyn aǵaıyn arasy altyn besik qoı. Jurt asarǵa jınalyp jiberip, tórt bólmeli jumyrtqadaı úı turǵyzyp berdi. Bireýi otynyn, bireýi soǵymyn, kelesisi astyǵyn apardy. Óz aldyna ot tútetken otaýǵa aınaldy. Moldekeńniń sáldesi dabyraıdy.

Sondaǵy kórgen jurttyń tań qalǵany eki nárse edi. Biri — jurt jyrtyǵyna jamaý tappaı júrgende Moldekeńniń aq jibekten jadaǵaı shapan jamylatyny. Ekinshisi — qasyndaǵy byldyrlaǵan qos kishkentaıy edi. Ol kúnde jalǵyz basty erkektiń bala ertip júrýi ersi-tin. Álgi beısharalardy Moldekeńniń perzentine joryp dalıǵanymyz bekershilik eken. Keıinshe ańdasaq, janyndaǵy qos táıtik bala emes, kádýilgi orta jasqa kelgen erli-zaıypty ergejeıli bolyp shyqty. Moldekeńdi qaıda shaqyrsa olar da quldyrap sonda barady. Biri piriniń dáret sýyn jylytsa, kelesisi jaınamazyn ázirleıdi. Alla taǵala qulaǵyna sybyrlap turǵan sekildi. Moldekeńe bas ustatsań qos qulaǵy solardyń sybaǵasy.

Esimde qalǵany, oraza tusynda osy dándáký Kúmisbektiń ákesi Nurbala Moldekeńe saýal qoıdy. Qoıar da qoımaı otyryp pákene jandardyń mánisin surady. Moldekeń beıhal sózge barmady. «Bul baıǵustardyń arǵy tarıhyn bilmeımin», — deıdi. «Keshegi jylan jyly Buhar kóshesinde ashtan ólgeli jatqan jerinen taýyp alǵam. Úıge ákelip as berdim, ál jıǵyzdym. Em jasadym. Bıbimniń tiri ýaǵy, jýyp-shaıyp júrip kisi qalpyna keltirdi. «Jarylqaýshymyz osy ǵoı» dep oılady ma, álde táńiri nıetin aýdardy ma, sońymnan eki eli qalmaıtyn kóleńkeme aınaldy. Perzentimdeı bolyp ketti. Bar syry osy», — depti.

Meıli de, bul dúnıe sıyr búıgerindeı qyryq býyltyq emes pe. Aýyl qazaǵy qaı býyltyǵyn bilippiz. Kóp uzamaı ergejeıli kelinshek ekiqabat boldy. Úıinen shyqpaı qalǵanyn bildik. Moldekeń jaryqtyq marqaıyp qýanyp júrdi. Ergejeıli jigit ıesine syńar ilesti. Uly Otan soǵysynyń bastalǵan jyly ǵoı deımin, toǵys aıtyp, egis oraǵy bitken kezde ergejeıli kelinshek aman-esen bosandy. Sarshunaqtaı ul týǵan. Moldekeń marqaıma minezge ıe, toqty soıyp qalja jasady, jetimge jeti teńge úlestirdi. Jigitterge kókpar berem ǵoı dep talpynyp edi, osy dándáký Kúmisbek: «Ergejeılige kókpar shapqan aýyl atanamyz», — dep ruqsat etpedi. Jer sabalap otyryp aldy. Qoıshy, sonymen, Moldekeń kúni-túni kitap aqtarsyn, jas nárestege at izdesin endi. Aqyry: «Paıǵambardyń qasyna ergen erjúrek sahabasy, sonyń esimi» dep at qoıdy. Sóıtip «Iaǵymýs» boldy. Shaldardy jıyp batasyn aldy.

Birde aýylda úlken as bolǵan. Qazirgi dándáký Kúmisbektiń ákesiniń asy. Kúmisbek aldynda ǵana ferma meńgerýshiliginen bosap, poshtanyń bastyǵy bolǵan. Moldekeń óli arýaqqa qona jatyp quran shyǵarǵan. Ergejeıli jigiti janynda edi. Jaqpas as ishti me, álde ǵaıyptan dert jabysty ma, tań áletinde alasuryp aýyrǵany. Áýeli qulyndaǵan daýsy quraqqa shyǵyp shyńǵyrsyn, sosyn kógerip-sazaryp yqylyq atsyn, kóp qınalyp demi úzildi. Asqa jınalǵan jurt júdep qaldy. Qaıtsin, kishkentaı bolsa da kisi sanaty ǵoı, úırenisip ketip edik. Kúlýge jaqsy bolatyn. Kóńil jyqpaıtyn, ámbe ázildi kóteretin. Kóp uzamaı qusadan ergejeıli kelinshek te kóz jumdy.

Sońynda judyryqtaı Iaǵymýs qaldy. Adam bolmas dep oılaǵanbyz, kúder úzgenbiz. Erteden qara keshke jaq jappaı shyryldaıtyn. Moldekeń shapanynyń etegine salyp terbetip otyratyn, yńyldaıtyn, kúńirenetin, zikir sap ýatatyn. Bıe sútin beretin. Kóretin jaryǵy bar eken, ólmedi, ólermen-di. Aıaǵyna mingesin-aq naǵyz saıtanǵa aınaldy. Kóshe ıtteriniń sory boldy, qolynda tobylǵy saqpany, sartyldatyp kóringen maqulyqty qýatyn, kóringen taılardy bas bilgi etetin. Búginde kimnen kem, aýyldyń suq saýsaqtaı azamaty, poshtakeshi, Moldekeń marqumnyń tiri kóleńkesi. Joqtyń kózi.

Moldekeń kóz jumarynda meni shaqyrtqan. Etegime súrinip úıine jettim. Jaryqtyq janary janyp boı jasap jatyr eken. «Doseke», — dedi. «Seri minez adam ediń, amanatym bar», — dedi. — «Iaǵymýsty qanatyńa al», — dedi. «Úlkender qorlyq jasamasyn. Jylap qap júrmesin», — dedi.

Sol úni qazirgideı qulaǵymda».

Iaǵymýsty endi túsingendeı boldym. Aýyldyń teristik pushpaǵynda Moldekeńnen mırasqa qalǵan úlken úıi bar. Tórt bólmeli edi, ekeýin Nurbalanyń Kúmisbegi zapperme kezinde tartyp alǵan. Tary quıatyn qoıma jasatty. Iaǵymýsqa qos bólmesi tıdi, onysy aýyzǵy jáne tórgige bólinetin. Aýyzǵyda otyny, astyǵy, jem-shóbi, kóne dúnıeleri jatatyn. Tórgide balanyń temir kereýeti, qańyltyr pesh, qashan barsań da sol peshte ot gýlep janyp turatyn. Ústinde aq sháınegi saqyrlap qaınaıdy. Ózi burynǵynyń baıbatshasy sekildenip aıaǵyn temir tósekke asyp jiberip, áldebir kóne saryndy yńyldap aıtyp jatady. Keýdesinde qol basyndaı jıde dombyra, qoldan shapqan. Tartpaıdy, tyńqyldatyp shertedi. Ondyq shamnyń jaryǵyndaı syǵyraıǵan jylýsyz, kóp kózden ońasha, qupıa tirshilik keshetin. Sol kúıin kóremin de qaıran qalamyn. Domalaq jerde adam menmendiginen, ózimshildiginen ótken kúsh joq qoı dep oılaımyn. Eń arǵysy qatty jel tursa da «domalap ketemin» dep qorqatyn, tysqa shyqpaıtyn, qulashqa tolmas boıy bar osy jan da bul dáýrenin eshtemege aıyrbastamas-aý. Ózgeshe bolýyn tilemes te. Eshkim onyń: «maǵan mynaý qıanat boldy», ne «pálen zatqa zárý edim» degen pendeshilik qyńqylyn estigen emes.

Aldynda ǵana mektepten qaıtyp, silelep, tyraıyp jatqam. Aýyzǵy úıdiń esigi tyqyrlady. Kórshiniń timiski mysyǵy bolar dep oıladym. Sabalaq-sabalaq bop sumdyq ashqaraq. Tútin ańdyǵan ıesi sekildi. Turyp, suǵanaq nemeni qýyp jiberýge erindim. Esik ashyldy. Tabaldyryqtan tumsyǵy qaqaıyp berezent báteńke, sosyn qara sómke endi, sosyn domalanyp Iaǵymýs kórindi. Shańnan kózi ǵana jyltyraıdy. Basynan saban shlápasyn alyp edi, tóbesinen bý kóterildi. Jaz kúninde bastan bý shyqqanyn kórgenim osy. Báteńkesin tasyr-tusyr sheshti de janyma jetip keldi.

— İnisinen aınaldym! Ózińe jýrnal ákeldim, gazetiń minekeı, hatyń minekeı!

— Jaısha ma?

— Ortalyqqa ártister keldi. Ekeýmizge bılet aldym. Qyzyq desedi!

Ótken jolǵy konsertte otyryp uıyqtap qalǵanym esime tústi.

— Barmaımyn.

Iaǵymýs jylan basqandaı yrshyp tústi.

— Ótken jolǵy oblystyń dyńǵyrlaǵy emes. Máskeýden!

— Kıno bolsa bir sári. Artıs degeniń ózińnen artyq emes: sanyn shapattap bıleıdi, sarnap taqpaq aıtady, kózin qysyp anekdot soǵady. Nesi qyzyq?

Osy mezet Iaǵymýstyń júzi qumyǵyp ketti. Onsyz da alaqandaı úshkil beti búrisip-tyrysyp kishireıe tústi. Kespiri qalmaı qolymnan ustady. Janarynan aıtyp bolmastaı jalynysh, úreı, sharasyzdyq kórdim. Aıap kettim.

— Ótken jolǵyǵa renjip júrsiń be áli? Meıli, «Jaǵymsyz» deseń deı ber. Konsertke baryp qaıtaıyqshy.

Iaǵymýs keshki serýenge ylǵı meni alyp shyǵatyn. Ásirese, túnemesine jalǵyz júrýge qorqady. Araq iship, eki ıyǵyn julyp jep júrgen dáńgasar jigitterden qaımyǵady. Solardyń mazaǵynan qorynady. Kelistim.

Keshtetip velosıpedpen qıqalaqtap ortalyqqa jettik. Iaǵymýs artyma jarbıyp mingesip alǵan. Eki ara jaıaý júriske alys. Ityraqtap esek miný ersi. Sodan qıqalaqpen qıqalaqtaıtynbyz. Klýb aldy qujynaǵan jurt. Ásheıinde «saıtannyń oıyny» dep kıno kórmeıtin kárıalar taıaǵyn artyna ustap sytyr-sytyr basady. Kımeshegi aǵarańdap kempirler júr. Birin-biri óńkeńdep qýysqan klastas balalar ushyrasty. Kúllisiniń aýzynda: Ergejeıli! Ergejeıli! Iaǵymýsty mazaqtap júr me dep qaýpaılaımyn. Qıqalaqty klýbtyń qorasyna aparyp qoıdyq. Kireberiste saýsaǵyna qystyrǵan temekisi bar kúmis tisti Kúmisbek ushyrasty.

— Ergejeıliniń oıynyna Jaǵymsyz da kelipti! Naǵashysymen tanysyp qaıtpaqshy! Áı, ishinde bódenedeı ǵana kelinshegi bar eken, quda túsip alyp qal!

Qarlyǵyńqy daýysy eldi kóshirip barady.

— Áı, pátýasyz! Aýyldy kóshirmeı qoısańshy endi! — dep bir qarıa tyıyp tastady. Óıtpegende áliptiń aıaǵy qyzylsheke tóbeleske aınalar edi. Poshtanyń bastyǵy bolsa qaıteıin. E kúmis tisti Kúmisbektiń, e ózimniń murnym jalpıar edi. Oıyn allaýákbar bolar edi.

Topyrlasyp ishke endi. Iaǵymýs bıletti eń aldyna alypty. Jaryq óshti. Shymyldyq syrylyp ashyla berdi. Tula boıym dý ete tústi. Kúmisbektiń aıtqany shyn eken. Tereń tórden ásem kıingen, qara kóbelekteı bantıgi bar, judyryqtaı jigit shyǵa kelgeni. Qımyl qalpy, sóılesi týra Iaǵymýs. Tákappar, mańǵaz. Úni syńǵyrlap tur. Iaǵymýstyń jińishke, shyńyltyr daýsyn ersi sanaıtynbyz. Sóıtsek onyń da ózinshe náshi, ózinshe sáni bar eken. Keń dalany basymyzǵa kóterip barqyraǵanǵa úırengemiz de. Kishkentaı kisiniń shyńyltyr úninen de ońaza boıaý seziletin sekildi. Iaǵymýsty da junttaı etip kıindirip, alaqanǵa salyp qurmettep sahnaǵa shyǵarsaq qoı: dál osylaı sýyrylar ma edi, jurtty aýzyna qaratar ma edi dep oılaımyn.

Oń búıirimde, topyraqqa aýnaǵan shibı qoraz qusap, balaǵa arnap tigilgen olpy-solpy kostúmnen moıny ǵana qylqıyp, saban shlápasynyń erneýi qabysyp otyrǵan serigime qaraımyn. Qaraımyn da kóńilim qulazıdy. Kózime kúzde, úıirinen adasyp qalǵan, qaýyrsyny uıpalanǵan, ár kólshikke qańqyldap qoıyp, zarlap ushqan shúregeıdi elestetem. Óz úıirinsiz, óz teńisiz kúni qarań. Iaǵymýs ta ortasynan aırylǵan, ózin bilmeıtin, túsinbeıtin, mensinbeıtin úlkender arasynda qańǵyp júrgen jetim eken ǵoı. Jarty dán eken ǵoı. Tamaǵyma qatty bir nárse keptelip qalǵandaı jutyna alsamshy.

Jurt dýyldasyn kep. Sahna tórine stol ákeldi. Ústin masatymen japty. Arǵy jaǵynan arshyǵan jumyrtqadaı appaq kelinshek shyqty. Jibek oramaldaı jelp-jelp etedi. Beli qyldyryqtaı. Kelinshek stol ústinde buratyla bılesin, sekirip-serpilip kórkem gımnastıka jasasyn. Súıegi joq pa dersiń. Qarasam, Iaǵymýstyń júzine qan teýip, janary shoqtaı jaınap ketipti. Álsin-áli jutynady. Kenet art jaqta otyrǵan Kúmisbek shydamady bilem.

— Mynaý adam emes, rezeńke ǵoı! — dep qoıyp qaldy.

Iaǵymýs sirińkedeı shyrt ete tústi.

— Aımenkúniń sekildi jas qyz emes pe?

— Senbeımin, tilim tasqa, senbeımin!

— Bul qazaq nege sensin?!

— Rezeńke bolmasa da, naqa osyń ǵoı ánsheıin shúberek!

— Qarańǵylyqty qoısańshy bul!

— Áı, Jaǵymsyz! Jerden shyqqan jik sekildenip qystyrylmaı jaıyńa otyr. Táshkent baryp kózboıaýshy, darshy, maırampaz degenińniń kúllisin kórgem. «Qarańǵy», — deıdi ǵoı.

Iaǵymýs kúmis tispen uǵysa almaıtyn boldy. Qyzyl kóz páleden úndemeı qutyldy. Shyryq buzyldy. Álgidegi kórikti kóńil quıyn tıgendeı uıtqydy.

Shoqtaı jaınaǵan janary solǵyndap, qarashyǵy kúl basqan kómirdeı kishireıip, urty sýalyp ketipti. Moıny qylqıa túskendeı. Áldenege qapa bolsa óstetin ádeti. Kóńilsiz qalpy kópke sozylmady. Qaıta serpildi. Uıasynan endi talpynyp, ushýǵa qam qylǵan qarǵanyń balapany tárizdi, qunjyńdaı qol soǵady. Shymyldyq jabylǵanda arqyn-jarqyn arsalańdap, artyna jaltaqtap, jurttyń eń sońynan shyqty. Qıqalaqty ortaǵa alyp, jaıaý júrdik. Aı sútteı jaryq. Aýyl uıqyda.

— Qaıda asyǵamyz, áńgimeleseıik, — deıdi ol.

Men ergejeıli kelinshektiń sulýlyǵyn aıtamyn.

— Gúl sekildi sonshama názik, — deıdi ol.

Óriktiń gúlindeı úlpildep tur-aý shirkin!

— Iisin sezdiń be? — deıdi ol.

Túngi aýanyń átiri me dep qalyp em.

— Kelinshektiń ıisi sol.

Iis demekshi, jas kúnimde esil-dertim qaýyn salǵan baqsha bolatyn. Dıqan ákem: «Qaýynnyń pálegin myjısyń», — dep ishin aralatpaıtyn. Shilde shyǵa áńgelekti ańsaımyn. Árıne, jypyrlap jatqan kóp túınektiń, kók túınektiń arasynan ýyljyp pisken áńgelekti aıyrý qıyn. Ádette ol jasyrynyp jatady. Amalyn tabamyn. Jel úp etse boldy baqshanyń yq jaǵyn torımyn. Aýany qunyǵa ıiskeımin. Sonda tanaýyma jup-jumsaq jupar ıis jetýshi edi. Tórttaǵandap, eńbektep, búkeńdep, ıiskeı-ıiskeı pisken áńgelektiń dál ústinen túsetinmin. Judyryqtaı qaýyndy qunyǵa územ. Silekeıim sorǵalap soǵam sosyn.

Ýyljyp pisken áńgelek álgi kelinshekke sonshama uqsaıdy eken. Ergejeıli kelinshekten áńgelektiń ıisin sezdim.

Sol oqıǵadan keıin Iaǵymýs tanymastaı ózgerdi. Burynǵy sholjań, shodyr minezden pyshaqkesti tyıyldy. Aýyl balalarymen shaqyldasyp tájikelespeıdi, kúmis tispen de urysýdy qoıdy. Qoldy-aıaqqa turmaı domalanyp júrgen shymyr, shataq jannyń ornynda kóziniń asty kógis tartqan, párýana taqýa ǵana qaldy. Buryn domalanǵan dop bolsa, endi kesh túınektep, qojdanyp, pispeı qalǵan ıttúınekke uqsaıdy. Kisiniń ıttúınegi. Birtoǵa, túsiniksiz halge tústi. Kele-kele úıinde úńireıip jatyp alar, sóıter de ah uryp kúrsiner, jıde dombyrany tyńqyldatar.

— Beıshara aýyryp júr bilem, — dep ákem kúdiktene bastady.

Aýyl arasyna sińip ketken qalalyq feldsher bar edi. Kópshilik ony «Feldsher aqsaqal» dep ataıtyn. Qoı ósirip, edenine tekemet tósep, qazaqylanyp ketken. Ylǵı shashyn qyrǵyzyp, qaýyn sekildi sopaqsha basyna taqıa kıip júretin. Taqıasy zerli, qoldyki. Aqsaqalǵa ákem baryp aıtsa kerek. Keshkilik Iaǵymýsty kórýge keldi.

Qolynda dári salatyn qobdıshasy, zontıgi bar. Qysy-jazy qaýdyrlatyp balonı plash kıedi.

Iaǵymýstyń basynda jýrnal qarap otyrǵam.

— Hal qalaı?

Kórgen kisige sálemnen soń aıtary osy. Qaýdyrlatyp plashyn sheshti. Zerli taqıasyn alyp tizesiniń basyna kıgizdi. Oramal surady. Sonymen asyqpaı basyn, jelkesin, alqymyn súrtti, tipti shań tutqan qulaǵynyń uńǵyl-shuńǵylyna deıin ýqalap shuqylap shyqty. Sosyn maǵan bosaǵadaǵy tóńkerýli turǵan samaýryndy nusqady; onysy «sý quıyp, ot sal, gújildep turatyn bolsyn» degeni. Tym shaıqor. «Samaýrynnyń gújilin estip otyrmasam as sińbeıdi» deıtin sóz osy aqsaqaldiki. Men tura sap samaýrynǵa jarmastym.

— Takoı djıgıt kokpar tákat nado! — dep otyryp Iaǵymýstyń tańdaıyna úńildi, kóziniń ústin shertti. Feldsher aqsaqal kúlli aýrýdy «ushynǵan», ne «shoshynǵan» dep eki topqa bóletin. Sol boıynsha em jasaıtyn. Iaǵymýsty uzaq qarap «ushynǵan» dep tapty. Aǵy men kógi aralas ýystaı tabletka berdi. «Balaqaı, marja nado», — dep keńkildedi.

Sylpyldap otyryp samaýryn sýdy jalǵyz taýysty.

Birte-birte Iaǵymýs kókpar tartpaq túgili qalqıyp esekke otyryp poshta tasýdan qaldy. Dimkási údeı tústi. Jan aýrýy edi bul.

Osy qulaperen kóńildi zamanda, dúrıa dalanyń keń tósinde nege ǵana tarylyp, taryǵyp, júdep júrgenine ózi de tańdanatyn. Nege ǵana kóńili qulazıdy? Tabanyn nege jer tartady? Jurtpen teń ıyq bop tildese almaıdy, ylǵı tómenshik, ylǵı ıtyraqy. Ózgeler qusap bul da qara basynyń qamy jolynda umtylar edi, tyrtysar edi, sóıtip bir shańyraqty qınalmaı asyrar edi. Tútini tik órlep shyǵar edi. İlgeri basqan aıaǵy keri ketip, yńyrshaǵy aınalyp, buralqydaı buratylyp tirlik keshýine ne sebep, ne gáp? Osyǵan túsinbeı dal.

Meıli, ózge tuqym, bóten dán bolsyn. Onda ana shashyn qyrǵyzyp, taqıa kıip júretin feldsher aqsaqal she? Ol da osy aýylǵa bóten emes pe? Adal dos bolsa da ózge jaqtyń qazaǵy emes pe?

Páli-aı, aqsaqaldyń júrisi erekshe. Ústinde qaýdyrlaq plashy, butynda sarshunaqtyń urtyndaı deldıgen galıfe, aıaǵynda shıqyldaǵan saqtıan etik. Sol etikti syqyrlatyp kún kóterile úıinen shyǵar, kirpıazdanyp kókke qarar, keri aınalyp zontıgin alar. Sómkesin salaqtatyp moınyna asar. Aýyl ortasynda bıik tóbe bar, ústinde basy qýraǵan jalǵyz qara aǵash, túbinde jaıdaq otyrǵysh: sodan aýyl alaqanynda turǵandaı kórinedi. Aqsaqal sómkesin aǵash butaǵyna iler, kózildirigin kózine emes, mańdaıyna kıer, otyrǵyshqa kósiler. Janqaltasynan túspeıtin «Akýsherstvo» jýrnalyn alar. Naqa bir ishine ınesi túsip taba almaı otyrǵandaı paraqtaıdy, shuqshıady, párýana tirshilikti umytady. Al Iaǵymýsyń shaljıyp aǵash kóleńkesinde otyrmaq túgili ýaqtyly shaı ishýge murshasy joq.

Tóseginen tura sap tyrbańdaıdy, kıinedi. Jýynady, kóligin ertteıdi, qorjynyn salady, ortalyq qaıdasyń dep al shap, al bozdat. Kún kóterile sovhoz ortalyǵyndaǵy poshtaǵa jeter. Kúmis tisti Kúmisbek oqyp otyrǵan kitabynyń arasynan qandala kórgendeı kirjıer, kirjıer de basyn shaıqar. Saǵatyna qarar. Tisin kórseter.

«Joldas Paqyrıddınov Jaǵymsyz», — der. «Jaǵymsyz» degendi nyǵyzdap turyp aıtar. «Saǵat baqandaı ondy urypty, myna gazet-jýrnal, hat-habar jurt qolyna qashan tıedi?» — der. Qabaǵyna bult úıiriler. «Iek astyndaǵy Qosúıeńkini qoıalyq, shildiń tezegindeı saı-saıǵa tozyp ketken qoıshylarǵa qashan jetpeksiń?» Iaǵymýsta qudaı súıer qaı qylyq bar?. Múláıimsýdi bilmeıdi. «Seniń osy qaǵazdaryńsyz qarań qalypty. Búgin oqymasa erteń oqyr. Qudaıdyń kúni taýsylmasa gazet-jýrnal taýsylmas». Kúmisbekke toqtam bolar aqyl joq. «Mine, biz bu túrimizben qaıtip ońalamyz? Seniń qarys súıem qadamyńmen qybyrlap júrgende zaman ózgerer, darıanyń sýy sýalar, Qarataý mújilip quryr». «Seniń qazymyrlyǵyń qurymas tegi!» «Sen kógertpeısiń, bárin typ-tıpyl etesiń. Aqyrzamanda jer betine ónip shyqqan jiksiń, jógisiń!» «Áı, áı, tilińdi tarta sóıle, alatynyń myna qaıyrshynyń qorjyny ma! Al endeshe!» Tegin sıyrdyń tezegi emes. Atyp urady. Hat degeniń kúzgi japyraqsha jaýady. Poshta keńsesinen órt shyqqandaı bolady.

Ótip bara jatqan kárıa burylady. Mán-jaıdy ańystaıdy. «Iaǵymýspen muqym bitispeımisiń sen! Qırap, órtenip bara jatqan ne jumys seniki?! Kúmis tisińdi aqsıtyp tam baqqansha aq ter, kók ter bop qoı qyrqyp jatqan qyryqtyqshylarǵa kómektespeımisiń?» — kárıa jekip-jekip jónine keter. Nurbalanyń Kúmisbegi kermaldasýyn qoıady. Ony toqtatqan álgi kárıanyń sózi emes, óziniń sasyq qýlyǵy. Iaǵymýs munyń qansha jese de taýsylmaıtyn maı shelpegi ǵoı. Kúmisbegiń qum sanaǵan esepqoı. Iaǵymýsqa aılyq jalaqysyn bererde óner tanytady, joq páleni tabady. «Pálenbaı doplotnoı hatty tegin taratyp jibergensiń», — der. «Iyǵyńa asyp júretin sómke áperdim», — der. «Sheten qalpaǵyńdy jý», — der. Qoıshy áıteýir, jalaqysynyń jartysyn alyp qalmaı tynbaıdy. Ylǵı sóıtedi. Iaǵymýs shaqyldasqany bolmasa, kisiniń kóńilin jyqpaıdy, ıi jumsaq, arqaýy bos. Joldastyqqa jaqsy. Eger bul poshtakeshtikti tastar bolsa ornyna sóz joq kepkasy qıqaıǵan tikaıaq jastyń kelgeni. Tikaıaǵyń aýyzbastyryq bermek túgili «dúnıeńdi qosyp jıyp pa ediń» dep tilegin tárik eter. Betinen alyp, aryz jazar. Paraqor dep kúlin sýyrar. Osyny sezedi de, jym bolyp basylady.

«Bátir-aý, jyldam júr degenge talaǵyń tars ketedi. Ókimettiń múddesi ǵoı. Halyqtyń tapsyrmasy», — dep jińishkeredi. Qyzmetkerin arqadan qaǵyp attandyryp salady.

Iaǵymýs mol jortyspen Qosúıeńkige qaıyra jeter. Shańqaı tús. Kún shekede shaqshıady. Dóń basynda feldsher aqsaqal mólıip áli otyr. Jaı emes, aýrý kútip otyr. «Júre qalyńyz», — dep sabylyp jetetin eshkim kórinbeıdi. Jurt jumysta, kempir-shal tymaý-symaýdy elemeıdi. Áni shaqyrady, mine shaqyradymen otyrǵanda qarny ashady, júregi sazady.

Oblys ortalyǵynda ósken, sol qalada qyrqynshy jyldary dárigerlik ýchılıshe bitirgen bul kisiniń elden erek qasıeti bar-dy.

Ol qasıeti — murjadan shyqqan tútinine qarap sol úıde qandaı taǵam pisip jatqanyn aınytpaı biletindigi. Máselen deıik! Tútin áýeli suıqyltym syzylyp turyp, bir aýqymda burq-burq etip býdaqtar bolsa — etke qamyr salynyp jatqany. Al álgi suıqyltym tútin sol betinshe suıyla berse — ol úıdiń qazanynda burqyldaǵan bylamyq qana. Murja úzdik-sozdyq aqshyl-kókshil tútin loqsysa — qazanynda etten tómen, shaıdan ilgeri — palaý ma, juqpa ma, tushpara ma, sonyń biri bolǵany.

Ańqyldaǵan adal kisini eldiń bári jaqsy kóretin. Sodan ol «Akýsherstvo» jýrnalyn qoınyna súńgitip, ornynan lyp kóterildi. İlýli turǵan sómkesin, qolshatyryn aldy. Teristikke qaraı tompańdaı jóneldi. «Dáp sol, vettehnıktiń úıi. Keshe keshkisin kelinshegi kep: «kindik atasy-aý, náresteniń jaýyryny jabysyp, túnemesine shyryldap shyǵady», — dep shaqyryp ketken. «Jabyssa jabysa tússin. Kindik atasyn qurqol jiberýdi biledi, jón-jobany, joralǵyny bilmeıdi», — dep ishinen keıip qıtyǵyp otyrǵan. Endi, mine, kókala tútini qol bulǵap shaqyrdy emes pe. Jas qýlyqtyń qazysyna sylqıar tegi. Jeter, jeter de qaýdyrlaǵyn shesher. Qazandyq janyna maldas quryp otyrar. «Kelin, jaýyryny jabysqan baranchýkti ápkel», — der. Kánigi qasapshydaı borbaıynan kóterip qarar. Tanaýyna aqtamaq astyń qazy qosqan quıqaly kóńirsigi kelip tursa kóńildenip ketetin ádeti. Bul sóıtedi. Osy tátti qıalmen topyraq joldy kórpildetip kele jatqanda ortalyqtan oralǵan Iaǵymýs qarsy ushyrasady.

Iaǵymýstyń samaıyn kireýkelep shań tutyp ketken.

— Iaǵymýs balaqaı, qalaı, táýir boldyń ba?

Iaǵymýs qos qolyn birdeı usynady.

— Bergen dárini iship túges. Jylqynyń jas sorpasyn ish.

— Uıqym nashar. Basym zyrqyldaıdy. Túnemesine belim kótertpeı qalady.

Aqsaqal áldene esine túskendeı kilt qaırylady.

— Áı, balaqaı, saǵan úılený kerek, — der.

Iaǵymýs máńgúrt kúıge túsip kete beredi, ózimen feldsher aqsaqaldy oısha salystyrady. «Ol nege ýaıym-qaıǵysyz?» dep oılaıdy. «Meni tas tóbemnen uryp, tuqyrtyp bara jatqan ne pále?» dep mójıdi. Beıhal taqsiretke kıligedi. «Tiri janmyn ba tegi? Óstip ólimsirep júrip, tyraıyp tússem ǵoı, joqtap kózine jas alar jan bar ma?» Feldsher aqsaqal: «Balaqaı qatty ushynyp sodan ońala almady», — der. «Taǵdyrǵa shara bar ma» — der. Kúmis tisti Kúmisbek: «Jer astynan shyqqan jik qusap jynymdy keltirýshi edi, tyrapaı asqany táýir boldy», — der. Dalabaıdyń ákesi: «Moldekeńniń amanatyn oryndaı almadym. Iaǵymýstyń qadirin bilmeı qor qyldyq, jylattyq, jábirledik. Endi, mine, aıryldyq», — der. Dalabaı she? Jan dúnıesimen qoparyla jylaıtyny anyq. Dúnıedegi jalǵyz dosy ǵoı ol».

Ómirge qýanysh qandaı qajet bolsa, muń men renish te sonshama kerek-aý deımin. Tirshilik muqym marqaıma kóńilge, qýanyshqa kenelse adamdar masyǵady, muńaıýdy umytady. Kúlkiniń qadiri ketedi. Árádik ómirdiń muńyn, renishin tatsań, solardy júregińmen uǵynsań, ózińe buıyrǵan qýanysh-kúlkiń de dámdirek, baıandyraq bolar-aý. Ómirińe mán-maǵyna qosylar-aý.

Óz oıymsha Iaǵymýs osy aýyldyń ádemi muńy edi.

Iaǵymýsty kórip kádimgi kisiler arasyndaǵy múbárák muńdy, aıtylmas saǵynyshty seziner edim. Adamdar ǵana bir-biriniń kóńiline tımese, sál ǵana kóńildirek etse, sál ǵana kóńiline qarasa bul ómir qanshama táttilener edi. Bul ómir jumaqqa aınalar edi.

Feldsher aqsaqaldyń sózine alǵash ret mán bergen ákem boldy.

— Jamannyń sandyraqtaǵany keledi degen. Feldsher aqsaqaldyki jón shyǵar. Iaǵymýsty úılendirsek qaıtedi?

— Oǵan kim tımekshi? — dep sheshem shynymen shoshydy.

«Oǵan kim tımekshi» degen sózdiń astaryn ákem de, men de túsindim. Ákemniń oıǵa alǵan nársesiniń údesine shyqpaı tynbaıtyn ádeti. Tyrtysyp otyryp alady. Qyńyraıǵan jaǵyna jyǵylyp tynady.

— Moldekeńniń amanaty moınymda. Jany jalǵyzsyrap, súıegi syrqyrap júrgen shyǵar. Úılendireıik. Qalyńdyq izdeıik.

İzdep júrip aqyry tapty. Tapqany kúıeýi kókpardan mert bolyp, úıine qaıtyp kep otyrǵan túıekeshtiń qyzy boldy. Qolynda nárestesi bar. «Eshteme etpeıdi. Eki jarty bir bútin bolyp adam qataryna qosylady», — deıdi ákem. «Qaıdam?» — deıdi sheshem. Esiginiń aldyna shyǵyp, ótken-ketkenmen syńqyldap sálemdesip turatyn qyzyl kelinshekti elestetem. Ony jurt «domalaq qyz» deıtin. Qazir «domalaq kelinshek» bolǵan. Túrtip jiberseń denesinde saýsaǵyńnyń taby qalar tyrsıǵan semizshe jan edi. Boıy pákene. Kúlegesh-aq. Beıne, aýzy-murnyn shyǵara kúlki quıyp qoıǵan qumyra tárizdi, júrse de, tursa da syldyrap kúle beredi. Sheshemniń aıtýynsha, kárıalar kúıeýiniń qazasyn esittirgende de kúlip jibere jazdapty, artynsha-aq ernin tistep, eńirepti-aı!

— Bátshaǵar, Iaǵymýstyń kishkene úıin kúlkige toltyrsyn, — deıdi ákem óz oıyna ózi rıza bolyp.

Sosyn domalaq kelinshektiń úıine san márte sabylyp júrip ákesin kóndirgen. Qasqa sıyrdy qalyńmalyna ótkizdi. Túıekeshke shapan kıgizdi. Domalaq kelinshek ket ári emes kórinedi. Jaz ótip qaýyn qazan bolarda Iaǵymýs úılendi.

Óship bara jatqan qolamta qaıta tutandy. Qısyq murjasy qaraqoshqyl tútin sańǵydy. Jer ıistenip ketken kórpe-jastyǵy kúnge jaıyldy, terezege qyzyl perde tutyldy. Shaǵyn úıden erteńdi-kesh syńǵyrlaǵan kúlki estiletin. Feldsher aqsaqal Iaǵymýstyń úıine shaqyrýsyz barypty. Kúmis tisti Kúmisbek «toıdyń sarqyty» dep qona jatyp ishipti. Kóre kózge Iaǵymýs ta túrlenip, qulpyryp ketti. Buryn óleýsireı ilbıtin kóligi endi kóshe shańyn burqyldata jortatyndy shyǵardy. Ásirese, ákem máz.

«Bir oshaqtyń otyn sóndirmedim», — deıdi.

Mektepten qaıtqan betim edi. Domalaq kelinshektiń kúlkisin estı ketkim keldi. Iaǵymýstyń úıine buryldym. Taqap kelgende ishten jaman shańqyl shyqty. Esik tutqasynan ustaǵan kúıi qalt kidirdim. Domalaq kelinshektiń úni óńmenimnen ótti.

— Ádiram qal-aý, qyzǵanysh seniń ne teńiń?!

— Altyn bosaǵamdy taptatyp, aq tósegimdi bylǵata almaımyn.

— Baı bolyp jarytyp júrgendeı sonsha nege buldanasyń-eı?!

— Sol ıt nege súmeńdep úıimnen shyqpaı ketti. Áneýkúni qoıshylardy aralap ketkenimde izdep kelipti. Qolyńnan sybaǵa jepti. Endi búgin sútke toıǵan mysyqsha murtynan kúle me-aý, majyqtyra ma-aý, átańa nálet, kúmis tis!

— Jamandy-jaqsyly bastyǵyń emes pe? Sybaǵa bersem saǵan jaqsy qarasyn degenim.

— Sybaǵańdy bilem seniń!

İshim ulyp sala berdi. Rasynda, mal qaıyryp júrgenimde Kúmisbektiń shalbarynyń balaǵy shubalyp osy úıge kirip bara jatqanyn kórgem. Ury ıtteı súmeńdeýi jaman edi. Iaǵymýs úıinde ǵoı dep oılaǵam.

Kirmesten taıyp turdym.

Sol júz shaıystan keıin Iaǵymýs pen domalaq kelinshektiń tuzy jaraspady. Tútini tik shanshylyp shyqpady. Otbasynda urys-keris arylmaǵan adamnyń sury belgili: arqasynda aýyr júk turǵandaı ımıip, yńyrshyqtaıdy, ıtyraqtaıdy. Qabaǵyn kir tutady. Jaǵasy kirsiz aq neılon kıýshi edi, jýylmaǵan soń tastapty, kir kótergish qońyr kóılekke aýysty. Shalbary garmonǵa uqsaıdy. Jumysyna erte jóneledi, kesh oralady. Qoıshylarǵa qona jatyp qaıtady. Muny sheshem sezipti.

— Júniń jatyp ketipti ǵoı, aýyryp júrmisiń?

— Jaı ánsheıin.

— Domalanǵan kelinshegiń ústińe nege qaramaıdy-eı?

— Jaı ánsheıin.

— Shóp basyn syndyrmaıtyn derektirdiń qatyny emes shyǵar. Qaraǵaıdaı jigittiń tapqanyn iship, salqyn saıada otyryp nesine kergıdi? Esik kórgen demeı, balaly qatyn demeı, qyzdaı qyp quda túsip alyp berdik. Ol jyrqyldaqtyń shashyn julaıyn men.

«Jaı ánsheıin». Iaǵymýstan bóten sóz shyqpaıdy. Renishin de, qýanyshyn da ishine jasyryp úırengen. Osy minezi Iaǵymýsty jol jıeginde jatqan tasqa uqsatýshy edi.

Kádýilgi tas. Jańbyr shaıyp, jel mújip, sýyq soryp, kún qyzdyryp betine belgisin salǵan. Syrteki kózge álgi tas sonyń bárine tózgen sekildi: Tipti, túsin bermegen dersiń. Tas qalpy qalǵan. Áıtse de sol qorash, qojyr myqtyǵa zer salyp úńilgen saıyn álgi oıymnyń teris ekenin túsinem. Onyń betinen qumyrsqa izindeı ýaqyt ájimin kórem. Jaýyn tamshysynyń ıisi, kún qyzýy, qar syzy ap-aıqyn seziledi. Qazir kúz bolsa da tas júzinen qys taby bilinedi. Qadalyp qaraǵan saıyn eshbir kúsh qarsy tura almaǵan, nesheme aqyldy jan amalyn tappaǵan Aqyret degen aqyrǵy sózge, tajalǵa syr bermegen tas qana. Sol ǵana uzaq kúresken. Qasarysýdy úıretken. Aqyrǵy mezetke deıin ezilip-mújilip ketpeýdi, joǵalmaýdy, syr bermeýdi tastan úırenedi ekenbiz. Endeshe sol minezi Iaǵymýstan tabylady.

Aýyl ortasyndaǵy tóbeniń basynan Iaǵymýs ushyrasty. Janyna kelip sálemdeskenshe sezgen joq. Kózi toly qyzyl nur. Jalqyndanyp batyp bara jatqan kúnge qarap oılanyp otyr eken. Men de eriksiz batysqa buryldym.

Aýyldyń bul beti kózge iliger tuldyry joq mıdaı jazyq bolatyn. Beride bozamyq shań bilinedi. Qaıtqan maldyń soraby bul. Sosyn kókte ekeni, kókjıekte ekeni belgisiz áldebir noqat kórindi, boztorǵaı bolǵany. Kún erigen sary maı sekildi kókjıekke sińip barady.

Iaǵymýstyń janary osy mezet kishkentaı kúnge uqsady, jaryǵy taýsylyp, batyp bara jatqan qyzyl nur she. Qyzyl jas. Sol. Yzyǵýyt ómirde jalǵyzdyq degen derttiń bolatynyn birinshi ret sonda sezdim. Álgi qyzyl jasta sol derttiń tunbasy, tuzy, úlkenderge degen ókpe, tipti kúmis tisti Kúmisbektiń qıanaty, bizdiń ázilimiz, jábirimiz, bári-bári tunyp tur-aý, tunyp tur. Júregim áldebir jamanshylyq sezgendeı ezile soqty.

— Dalabaı, kúnniń betinde de ómir bar bilem, — dedi ol.

Jaýap berýge batpadym. Birdeme desem-aq Iaǵymýs kún batqan jaqqa ketip qalatyndaı kórindi. Eger ol shynymen ketip qalsa kimdi ermek etpekpiz, kimge kúlmekpiz? Úı-úıdi aralap kim habar taratady, kim kósheni shańdatady? Keshki kóleńke ǵana qalady ǵoı, sol kóleńkege ilesip búksheńdegen Kúmisbek qalady, kúmis tister qalady.

Ertesine ákemniń sózinen shoshyp oıandym.

— Áttes-aı! Iaǵymýs álgi kúlegeshimen ajyrasyp ketipti. Betpaq neme aıadaı úıdi tartyp alyp, Iaǵymýsty qýyp shyǵypty.

Iaǵymýsty domalaq kelinshekpen endi qaıtyp kóńil jarastyra almasyn bildim. Synǵan tastyń bútindelmesin, keshegi jalqyn kúnniń qaıyra oralmasyn bildim. Iisi jupar ádemi áńgelekti endi qaıtyp tatpasymdy sezdim. Sosyn jastyqty qushyp uzaq jyladym.

---